ΑΓΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 19-21, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ FAX: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Transcript

1 ΑΓΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 19-21, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ FAX: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ 3 Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ 2 Η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΩΝ ΠΕΝΘΟΥΝΤΩΝ ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΠΡΑΞΗ: «Προγράμματα Διά Βίου Εκπαίδευσης για την Ανάπτυξη των Κοινωνικών Δεξιοτήτων των Κληρικών και των Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας» στον άξονα προτεραιότητας 8 του Ε.Π. «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

2 2 Η ΕΝΟΤΗΤΑ Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΩΝ ΠΕΝΘΟΥΝΤΩΝ Μια από τις δυσκολότερες και συνήθως επώδυνες διαστάσεις της καθημερινής ποιμαντικής διακονίας του λαού του Θεού είναι η πνευματική, ψυχολογική και πρακτική υποστήριξη των πενθούντων. Ο θάνατος είναι η μόνη σίγουρη, αναπόφευκτη και οδυνηρή βεβαιότητα της ζωής του ανθρώπου. Ο κάθε πενθών, η κάθε οικογένεια που βιώνει την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου βιώνει αυτή την τραγική διάσταση του βίου με διαφορετικό αλλά εξίσου οδυνηρό τρόπο. Ο ποιμένας καλείται να σταθεί στο πλευρό αυτών των ανθρώπων όχι ως απλός τελετουργός της εξόδιου ακολουθίας αλλά ως πατέρας, αδελφός, φίλος, συμπάσχων και συνοδυνόμενος. Όσα αναπτύσσονται στο κείμενο που ακολουθεί, προέρχονται από τις σημειώσεις του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Ιωαννίνων κ. Μαξίμου Παπαγιάννη, τις οποίες ευγενικά παραχώρησε προς επεξεργασία για τους εκπαιδευτικούς σκοπούς του Ιδρύματος Ποιμαντικής Επιμορφώσεως. Το κείμενο ασχολείται με μια απαιτητική μορφή ποιμαντικής διακονίας, προσεγγίζοντας πρακτικές πτυχές της ποιμαντικής διακονίας των πενθούντων, αξιοποιώντας την θεολογική παράδοση της εκκλησίας και τις θύραθεν επιστημονικές πληροφορίες σε μια αρμονική και πολύ χρηστική σύζευξη. 1. ΘΕΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΒΙΩΜΑΤΙΚΟ ΤΟ ΡΙΖΙΚΟ ΑΙΤΙΟ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ. Στην ενότητα αυτή περιγράφεται μια ποιμαντική προσέγγιση του πένθους, η οποία στηρίζεται στις παρατηρήσεις επί των γνωρισμάτων του φαινομένου, σε συζητήσεις πάνω σε διάφορες αντιλήψεις περί πένθους προερχόμενες από τις θύραθεν επιστήμες, στην προσέγγιση των διαφορετικών μορφών που το βιώνει ο άνθρωπος, και βεβαίως σε σύνδεση με την απώλεια των προσφιλών του προσώπων. «Εκάθησεν Αδάμ απέναντι του Παραδείσου και έκλαυσεν πικρώς». Στην Εκκλησία ακούμε και συμψάλλουμε αυτούς τους στίχους που περιγράφουν την οδύνη των πρωτοπλάστων, όταν, από δική τους λάθος επιλογή, αναγκάστηκαν να εξέλθουν του παραδείσου, χάνοντας το πολυτιμότερο:. Τη ζωή μέσα στον Παράδεισο με όλα τα αρχέγονα χαρίσματα και δωρεές που είχαν λάβει από το Θεό και άρα απολάμβαναν ως δώρα, χωρίς κόστος και προσπάθεια. Το βασικότερο ήταν η δυνατότητα να μην αποθάνουν, μένοντας σε κοινωνία με την πηγή της όντως Ζωής, το Θεό ή πιο σωστά, για να ακριβολογούμε, την άκτιστη ενέργεια του Θεού. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η απώλεια κονωνίας με το Θεό, η αποσύνδεση από την πηγή της άκτιστης ενέργειας του Θεού είχε πολλαπλά 1

3 αποτελέσματα, τα οποία δεν είναι ασύνδετα με την αίσθηση και τη διαδικασία του πένθους, τόσο σε αντικειμενικό όσο και σε ψυχολογικό εσωτερικό επίπεδο. Ο Θεός είχε βεβαίως προειδοποιήσει τους Πρωτοπλάστους ότι, έαν έτρωγαν από τον καρπό του δένδρου της γνώσεως του καλού και του κακού οπωσδήποτε θα πέθαιναν, όπως μπορούμε να μεταφράσουμε ελεύθερα τον εβραϊσμό «θανάτω αποθανείσθε». Ήταν δηλαδή γνωστό το αποτέλεσμα της αμφισβήτησης του θελήματος του Θεού, το οποίο δεν ήταν βεβαίως απλώς μια απαγόρευση, αλλά μια μέθοδος παιδαγωγική για την ωρίμανση της σχέσης του ανθρώπου με το Δημιουργό του και οικείωσης της ενεργείας Του με σκοπό την ενεργοποίηση και εκδήλωση των χαρακτηριστικών και ιδιωμάτων του ιδίου του Θεού στον άνθρωπο. Αυτό δηλαδή που ονομάζουμε πέρασμα από το κατ εικόνα στο καθ ομοίωσιν. Τη στιγμή της παρακοής, της αμφισβήτησης του θελήματος του Θεού και της αυτονόμησης του ανθρώπου από το Θεό, γεννούνται στον άνθρωπο οι συνέπειες της επιλογής του και σταδιακά συνειδητοποιούνται σε πρακτικό και ψυχολογικό επίπεδο, κυρίως δε στο επίπεδο των σχέσεων με τα πρόσωπα και τα πράγματα. Και η Αγία Γραφή μας δίνει με συμβολικό και ουσιαστικό τρόπο μια σειρά από δείγματα αυτών των συνεπειών. Ο άνθρωπος κατανοεί τη γύμνια του, αποκτά το αίσθημα της ντροπής, της ενοχής, αποκτά την αίσθηση της ατομικότητας, ενδύεται τους δερματίνους χιτώνες, δηλαδή απεκδύεται στην ουσία τον ολόφωτο χιτώνα της Θείας Δόξης και μένει απλώς χοϊκός, διασπάται η ενότητα στις σχέσεις με το περιβάλλον, ο κόσμος, η φύση γίνεται ανταγωνιστική, αντί για δώρα δίνει πλέον άκανθας και τριβόλους, η διαβίωση γίνεται πια δύσκολη και διεκδικείται με κόπο, μόχθο και ιδρώτα και η διαδοχή του ανθρωπίνου γένους συνδέεται με τον πόνο, αίσθημα που δεν είχε ο άνθρωπος στην παραδείσια κατάσταση. Ο άνθρωπος γίνεται μόνος, γυμνός, φθαρτός στην πράξη και θνητός, ένοχος θανάτου, νοιώθει ντροπή, κρύβεται, γίνεται αντίπαλος αυτού που θεωρούσε μέρος του εαυτού του, αποκτά αντίπαλο την ίδια τη φύση που τον περιβάλλει, ως αποτέλεσμα της απωλείας της βασικής δωρεάς της κοινωνίας της χάριτος και ακτίστου ενεργείας του Τριαδικού Θεού. Όλο αυτό γίνεται θρήνος! Γίνεται πόνος! Γίνεται αίσθημα απωλείας! Γίνεται μοναξιά! Γίνεται ενοχή! Γίνεται πένθος δηλαδή, με όλες τις επιμέρους εκφάνσεις του, όπως τις συναντούμε στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων του χθες και του σήμερα. Θα δούμε ότι όλη αυτή η διαδικασία είναι συνδεδεμένη με την πνευματική κατάσταση του προσώπου, με το βίωμα της παρουσίας του Θεού στη ζωή ή όχι, με την πνευματική ωριμότητα, την αντίληψη περί ζωής και θανάτου, τέλος με τον τρόπο του πένθους και τα ψυχολογικά και πνευματικά επακόλουθα που 2

4 συνοδεύουν την απώλεια και μάλιστα την απώλεια αγαπημένων προσώπων του στενού οικογενειακού και φιλικού περιβάλλοντος. Επίσης με την πνευματική κατάσταση του ανθρώπου και των κοινωνιών είναι συνδεδεμένη και η ακολουθία των τελετουργικών πράξεων που καθιερώνονται και θεωρούνται έθος ή απαραίτητες για τον ίδιο το νεκρό, είναι όμως οπωσδήποτε συνδεδεμένες ψυχολογικά και παιδαγωγικά με τους ίδιους τους πενθούντες, ως μια διαδικασία αντιμετώπισης τους φαινομένου του θανάτου και της απώλειας των αγαπημένων προσώπων (πένθος). Αυτές οι τελετουργίες γίνονται, συνδιαμορφώνονται πάντοτε συνδεδεμένες με την πνευματική κατάσταση και τα πιστεύω των ανθρώπων που συνδιαμορφώνουν και το έθος, τί δηλαδή είθισται να κάνουμε για τους νεκρούς. 2. ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΑΦΟΡΜΕΣ ΠΕΝΘΟΥΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ. Στην καθημερινότητα των ανθρώπων έχουμε διάφορες μορφές και αφορμές πένθους. Η πρώτη και βασική μορφή πένθους, είτε έχουμε συνείδηση αυτής της διεργασίας είτε όχι, είναι το αίσθημα απώλειας της σχέσης με την πηγή της ζωής. Γι αυτό έχουμε και το φόβο του θανάτου. Ο άνθρωπος, μένοντας ασύνδετος με το δημιουργό του αυτόματα νιώθει μικρός και αδύναμος, νιώθει δέος μπροστά στις κοσμικές και φυσικές δυνάμεις που αντιλαμβάνεται και ανήμπορος μπροστά σ' αυτές τις δυνάμεις που δεν μπορεί, αν και τόσο πολύ το επιθυμεί, να τις κατανοήσει. Ο φόβος της αγνοίας, του αγνώστου, το σκοτάδι μπροστά στο άγνωστο, η αγωνία για τη συνέχεια, μαζί με την εμπειρία του φυσικού θανάτου των ανθρώπων, αλλά και το μεγαλείο των φυσικών δυνάμεων και φαινομένων, γεμίζει τον άνθρωπο με άγχος και ερωτηματικά. Κάπου εσωτερικά μπορεί να μένει μια μορφή μνήμης για το δημιουργό και τη σχέση μαζί Του, αλλά ο άνθρωπος της πτώσεως αδυνατεί να φτάσει με τη δική του δύναμη στη γνώση της όντως αλήθειας. Αυτό είναι θεμελιώδης διδασκαλία της Εκκλησίας μας. Ότι δηλαδή ο άνθρωπος δεν μπορεί με τη δική του δύναμη να φτάσει στη γνώση της αλήθειας. Δεν το μπορεί δια της φιλοσοφίας. Η θέση των ορθοδόξων σε αυτό το σημείο είναι εκ διαμέτρου αντίθετη με τη θέση των δυτικών και ειδικά με τη σχολαστική σκέψη, η οποία θεωρούσε ότι ο άνθρωπος μπορεί με τη δική του προσπάθεια να αναχθεί στα θεία, στη γνώση του Θεού. Μάλιστα υπάρχουν και κάποιοι που συνδέουν όλη αυτή τη φιλοσοφία, το πώς δηλαδή ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει το θεό με τη δική του προσπάθεια ακόμα κα με τη ναοδομία. Ισχυρίζονται ότι οι δυτικοί ναοί γοτθικού τύπου -αυτά τα τόξα που υψώνονται προς τα πάνω- εκφράζουν ακριβώς αυτήν ορμή της ψυχής και την δυνατότητα του ανθρώπου να φτάσει το θείο από 3

5 κάτω προς τα επάνω. Αυτή η διάσταση δεν υπάρχει στην ορθόδοξη ναοδομία. Υπάρχουν οι καμπύλες αυτές που δείχνουν μια ταπείνωση. Την υποταγή στο θείο θέλημα και την αποδοχή της αποκεκαλυμμένης αλήθειας, ότι μπορούμε να φτάσουμε στην αλήθεια μόνο με την αποκάλυψη. Κάπου λοιπόν εσωτερικά υπάρχει μια μνήμη του ανθρώπου για το δημιουργό του, γι αυτό έχει και αυτήν την ορμή να ερευνήσει να εξερευνήσει την όντως αλήθεια. Όλη αυτή η συνειδητή ή ασυνείδητη αναζήτηση είναι από μόνη της μια μορφή πένθους, μια μορφή αγωνίας και μια εκδήλωση έμπρακτης αποδοχής του σχίσματος με την αληθινή ζωή τη γνώση και την αλήθεια, που συνδέεται με το αίσθημα της απωλείας (έννοια της απωλείας του παντός, της όντως ζωής, της αληθούς γνώσεως, της κοινωνίας με το Θεό και τον πλησίον, με το περιβάλλον-δημιουργία). Ο άνθρωπος που βιώνει προσωπικά, με το δικό του ο καθένας τρόπο, αυτές τις εσωτερικές καταστάσεις φέρει επίσης μέσα του τη φυσική ροπή για κοινωνία με άλλα πρόσωπα. Είναι, ακόμα, αναγκασμένος να δημιουργεί σχέσεις με άλλα πρόσωπα που συναποτελούν το κοινωνικό του περιβάλλον, αλλά και σχέσεις με τα πράγματα που διαχειρίζεται κατά πρόσωπο και περίπτωση, ανάλογα με τις πραγματικές συνθήκες και δυνατότητες της ζωής του, όπως επίσης ανάλογα με την αντίληψη που έχει για τον κόσμο, τα πρόσωπα, τα πράγματα, τις σχέσεις με αυτά, τον τρόπο ιεράρχησης των σχέσεως κλπ. Αναφερόμαστε σε όλα αυτά διότι, όλες αυτές οι σχέσεις μπορούν δυνητικά να καταστούν αφορμές πένθους κάτω από ορισμένες συνθήκες. Επίσης, διότι στην ποιμαντική πράξη θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε το πένθος που προκύπτει από πολύ διαφορετικές αφορμές στη ζωή του κάθε ανθρώπου. Πάντως στο σημείο αυτό μπορούμε πλέον να επισημάνουμε ότι το πένθος είναι πάντοτε συνδεδεμένο με την απώλεια, με κάποια απώλεια. Η απώλεια αυτή μπορεί να είναι πνευματική, μπορεί να είναι απώλεια προσώπου ή προσώπων, απώλεια πραγμάτων, αντικειμένων ή άλλων αγαθών, συνθηκών ζωής, σχέσεων κλπ. Ας μη φαίνεται παράξενο αυτό. Πολλές φορές ακόμα και η απώλεια προσώπων και το πένθος για την απώλεια προσώπων είναι συνδεδεμένα και με άλλα πράγματα. Δεν πενθούμε δηλαδή απλώς γιατί χάσαμε το πρόσωπο αλλά πενθούμε γιατί η σχέση μας με το πρόσωπο είναι συνδεδεμένη και με άλλα πράγματα, είτε είναι εσωτερικά, πνευματικά, ψυχολογικά, είτε είναι συμφέροντα, συναισθήματα κλπ. Επισημαίνουμε εκ των προτέρων ότι βασική αιτία κάθε μορφής πένθους είναι το έλλειμμα στην κοινωνία με το Θεό, είτε αυτό το γνωρίζουμε και το δεχόμαστε είτε όχι. Τα άλλα είναι δεύτερες αιτίες ή αφορμές. Η πληρότητα που δημιουργεί στον άνθρωπο η βιωμένη παρουσία του Θεού ξεπερνά κάθε πρόβλημα, κάθε έλλειμμα, κάθε χαρά και κάθε ηδονή. Επίσης βοηθά στην εντελώς διαφορετική βίωση κάθε μορφής σχέσης και κάθε μορφής απωλείας. 4

6 Αυτό είναι καταγεγραμμένο στη συνείδηση της Εκκλησίας και ιδιαίτερα στους ερευνητές της ανθρωπίνης υπάρξεως και του ανθρωπίνου βιώματος, που είναι οι νηπτικοί πατέρες. Η επισήμανση αυτή δεν παραβλάπτει καθόλου την έρευνα για το βίωμα του πένθους σε κάθε έκφανση, δεν αποκλείει την ενδελεχή εξέταση των διαφόρων μορφών του πένθους. Από την άλλη μεριά οπωσδήποτε βοηθά στην ποιμαντική αντιμετώπιση του πένθους, αλλά και στην πρόληψη και την θεραπευτική αντιμετώπιση των αποτελεσμάτων του πένθους, που βιώνουν οι συνάνθρωποί μας και κάθε άνθρωπος σε κάθε απώλεια. 3. ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΕ ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΠΕΝΘΟΥΣ Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώον κοινωνικόν και πολιτικόν. Μόνος του ο άνθρωπος είναι ή θεός ή θηρίο. Ο άνθρωπος υπάρχει ως τέτοιος σε σχέση κοινωνίας με τους άλλους συνανθώπους του. Δημιουργεί σχέσεις, δεσμούς ισχυρούς. Κάνει οικογένεια, γεννά παιδιά, συνδέεται με συγγενείς, αποκτά φίλους, γνωστούς, σχέσεις εργασίας, συναλλαγών, δημιουργεί δομές και σχέσεις σημαντικές για την ισορροπία της ζωής, για την ασφάλεια, για την ευημερία, για τον πολιτισμό. Σε όλες αυτές τις σχέσεις μπορούν να δημιουργηθούν προβλήματα, ρωγμές, σχίσματα, συνθήκες ανισορροπίας, αίσθημα ανασφάλειας, αντιπαλότητας, απώλειας, ενοχής, μίσους. Ο εκτροχιασμός κάθε σχέσεως μπορεί να δημιουργήσει στη ζωή μας αίσθημα πένθους. Η αλλαγή και μάλιστα η απότομη ή η βίαιη αλλαγή σχέσεων με πρόσωπα και πράγματα μπορεί να συνεπιφέρει αίσθημα πένθους. Αυτό το πένθος πρέπει οπωσδήποτε να βιωθεί και να θεραπευθεί. Ας δούμε δύο τέτοια παραδείγματα. Πρώτο παράδειγμα είναι ο χωρισμός, το διαζύγιο. Άλλο παράδειγμα είναι ο αιφνίδιος θάνατος. Ότι χάνουμε απότομα, ξαφνικά ένα οικείο πρόσωπο από την οικογένεια ή το περιβάλλον. Πρέπει λοιπόν το πένθος αυτό που δημιουργείται από την απώλεια και να βιωθεί και να θεραπευτεί. Σημαντική είναι η κατανόηση του πένθους, η καταγραφή του είδους του πένθους και των ιδιαιτεροτήτων του προσώπου που το βιώνει την κάθε φορά, η αντιμετώπισή του με τρόπο που να ανταποκρίνεται στα προσωπικά χαρακτηριστικά και την πραγματική ζωή κάθε προσώπου, η εφαρμογή θεραπείας για την αποκατάσταση της ισορροπίας της ζωής του συγκεκριμένου προσώπου, εσωτερικής και εξωτερικής, του πενθούντος, στο μέτρο του δυνατού. Βεβαίως το πένθος ως ψυχική κίνηση και βιωματική εμπειρία είναι κάτι που μπορεί να περιγραφεί γενικά, αλλά βιώνεται πάντοτε προσωπικά από τον συγκεκριμένο άνθρωπο. Έτσι μπορούμε μεν να διατυπώσουμε κάποιες βασικές αρχές για το πένθος, κάποια βασικά χαρακτηριστικά όπως αυτά κατηγοριοποιούνται εμπειρικά και επιστημονικά. Όμως κάθε άνθρωπος βιώνει το πένθος με το δικό του τρόπο. Σε κάθε περίπτωση η ποιμαντική αντιμετώπιση οφείλει να εφαρμόζεται με τρόπο αυστηρά προσαρμοσμένο στο κάθε πρόσωπο. 5

7 Σε αυτό το σημείο, οφείλουμε να επισημάνουμε την ουσιώδη διάφορά ανάμεσα στο χαροποιό πένθος της ασκητικής του προσώπου και σε κάθε άλλο πένθος. Χρειάζεται, επίσης, να κάνουμε ιδιαίτερη μνεία στο πένθος εξαιτίας της απωλείας ανθρωπίνων προσώπων και μάλιστα στο πένθος των γονέων για την απώλεια νέων τέκνων τους. Αυτή είναι μια ιδιαίτερη κατάσταση. Α. Το χαροποιό πένθος είναι μια κατάσταση πνευματική, συνδεδεμένη με το μυστήριο της μετανοίας. Ο άνθρωπος που κινείται σε μετάνοια βιώνει την κατάσταση κατανόησης της απώλειας της Χάριτος κατά την πτώση, βιώνει τις συνέπειες της αμαρτίας, ενώ ταυτόχρονα βιώνει και την ελπίδα της παρουσίας του Χριστού στον κόσμο, στην Εκκλησία. Αισθάνεται το βάρος της προσωπικής αμαρτίας και το βάρος της ανθρώπινης αμαρτίας, αλλά δεν απελπίζεται («κράτα το νου σου στον Άδη και μη απελπίζου», Αγ. Σιλουανός), έχοντας τη βεβαιότητα της αγάπης και του ελέους του Θεού. Το χαροποιό πένθος είναι μια υγιής πνευματική κατάσταση, όπου -όπως κάθε πνευματική κατάσταση-δεν έχει στεγανά και μπορεί να εξελίσσεται ομαλά, ισορροπημένα και κατά το θέλημα του Θεού, να οδηγεί τον άνθρωπο στην κάθαρση και το φωτισμό, στην κατά Θεό ατέλεστη τελειότητα. Μπορεί όμως και να εξελίσσεται διαστροφικά και να γίνει διαδρομή διαδοχικών πτώσεων και παθογενειών. Αν δεν προσέξουμε μπορεί δηλαδή και αυτό το χαροποιό πένθος να οδηγήσει σε πτώση. Στην εμπειρία της Εκκλησίας έχουν καταγραφεί και οι δύο αυτές πιθανές διαδρομές και εξελίξεις. Στην κατάσταση αυτή του χαροποιού πένθους δεν μπορεί ο άνθρωπος να είναι αποίμαντος και αβοήθητος! Και εδώ χρειάζεται ποιμαντική του πένθους, του χαροποιού πένθους. Έχει ανάγκη στήριξης και πνευματικής καθοδηγήσεως. Αυτό είναι κοινό στοιχείο με κάθε άλλο πένθος, όπως επίσης και το γεγονός ότι κάθε μορφή πένθους- και αυτή του χαροποιού- έχει ως βασική αρχή και αιτία την πτώση και την απώλεια των αρχέγονων δωρεών του παραδείσου με όλες τις συνέπειες που αυτά συνεπέφεραν. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι αυτό το πένθος είναι η αρχή και η βάση της αποκαταστάσεως της σχέσεως του ανθρωπίνου προσώπου που το βιώνει με το Θεό. Ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις σχετικές με το θέμα που μας απασχολεί εδώ βρίσκουμε στην διδακτορική διατριβή του κ. Θεοφάνη Ραυτόπουλου, που κατετέθη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με θέμα «Η στάση του ανθρώπου έναντι του θανάτου και η ποιμαντική του αντιμετώπιση κατά το Μέγα Βασίλειο». Στη εν λόγω διατριβή τίθενται τέσσερα βασικά ερωτήματα. Στο πρώτο ερώτημα, σχετικά με το ποιό είναι το πνευματικό επίπεδο του ποιμνίου γενικότερα και η στάση του μπροστά στο βιολογικό θάνατο ο συγγραφέας καταλήγει σε κάποια συμπεράσματα. Στο ποίμνιο του μεγάλου Βασιλείου εμφανίζεται μια ανομοιογένεια. Παρ' ότι είναι ευσεβές ποίμνιο στην καθημερινότητα δείχνει 6

8 πνευματικά νωθρό, επιρρεπές σε διάφορα πάθη, χωρίς όμως να απουσιάζει και η συνειδητή κατά Χριστό ζωή. Αυτή την πνευματική διαφοροποίηση την παρατηρούμε κατά αναλογία και στην αντιμετώπιση του βιολογικού θανάτου. Κατά συνήθεια οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με εκκοσμικευμένο και αλαζονικό τρόπο, οι νέοι και οι αρχάριοι κινδυνεύουν να παρασυρθούν προς τα εκεί καθώς υπολείπονται σε αυτοσυνειδησία και υψηλούς στόχους, εν' όσο απαθανατίζουν τα επίγεια. Ως πενθούντες δε εκφράζονται πάλι κατά συνήθεια, δηλαδή, με ανέλπιδες υπερβολές προερχόμενες από τα προχριστιανικά νεκρικά έθιμα. Οι αγωνιζόμενοι χριστιανοί από την άλλη ίστανται ενώπιον του επερχομένου σωματικού τους θανάτου με πίστη, ανδρεία και υπομονή, ενώ πενθούν ευπρεπώς, με εμπιστοσύνη στη θεία πρόνοια και με αναστάσιμη ελπίδα. Διαπιστώνουμε, συνεπώς, ότι η ποιότητα της χριστιανικής ζωής σε θέματα σχετιζόμενα με το θάνατο είναι ανάλογη της σοβαρότητας με την οποία διαχειρίζονται οι πιστοί την πνευματική τους ζωή. Δεν αποδέχεται το θάνατο με τον ίδιο τρόπο και δεν πενθεί με τον ίδιο τρόπο ένας άνθρωπος ο οποίος έχει πνευματικό βίωμα και ένας άνθρωπος που δεν έχει πνευματικό βίωμα. Γι αυτό έχει σημασία για την ποιμαντική αντιμετώπιση του πένθους η προληπτική αντιμετώπιση, όπως προαναφέραμε. Στο δεύτερο ερώτημα, σχετικά με το ποιά είναι η αυτοσυνειδησία του Μεγάλου Βασιλείου ως ποιμένα και η προσωπική του στάση μπροστά στο βιολογικό θάνατο, και πώς πενθεί τους αγαπημένους του, τα συμπεράσματα είναι τα εξής: «Ο Άγιος Βασίλειος είναι υπεύθυνος, βαθιά συνειδητοποιημένος και ταπεινός ποιμένας. Ως πνευματικός πατέρας αγωνίζεται με αγάπη και πίστη να κατευθύνει τα τέκνα του προς τη θέωση, γεγονός το οποίο μοχθεί να επιτύχει πρώτα ο ίδιος. Η τοποθέτησή του ενώπιον του επικειμένου σωματικού του θανάτου είναι υποδειγματική. Με καθολική αγάπη για το Χριστό, με διακαή την επιθυμία να πολιτευτεί στην άνω Ιερουσαλήμ και με απόλυτη εμπιστοσύνη στη θεία Πρόνοια ο Άγιος Βασίλειος αξιολογεί την επίγεια τελευτή ως τη νικηφόρα ολοκλήρωση της συνειδητής ασκητικής του πορείας. Έτσι και παραδίδει ειρηνικά τη ζωή του σ' Εκείνον, που πάνω απ' όλους αγάπησε. Ως πενθών δε, βιώνει την ιδανική ισορροπία ανάμεσα στην ανθρώπινη (εντός των ορίων) εξωτερίκευση της θλίψης και την αμετακίνητη πίστη του στις θείες Βουλές, εμποτισμένα και τα δύο από την αναστάσιμη ελπίδα». Δεν καταργείται η θλίψη. Το γεγονός ότι είναι πνευματικός άνθρωπος, ότι ζει τον αγιασμό, δεν καταργεί αυτή τη ψυχική κατάσταση της θλίψης. Όμως ο τρόπος που εκδηλώνεται και η ποιότητα αυτής της κατάστασης είναι εντελώς διαφορετικά σε έναν άνθρωπο ο οποίος είναι δοσμένος στο Θεό και ζει την όντως ζωή, ζει τη σχέση με το θείο, την αιώνια ζωή. 7

9 Απαντώντας στο τρίτο ερώτημα, σχετικά με το ποιό είναι το θεολογικό υπόβαθρο των ποιμαντικών παρεμβάσεων του Αγίου Βασιλείου διαφαίνεται ότι η θεολογία του θανάτου κατά τον Ιερό Βασίλειο αποτελεί, ουσιαστικά, τη βάση του τρόπου διαποίμανσης. Η αποκεκαλυμμένη αλήθεια του Θεού και η ποιμαντική οδός που ακολουθεί δεν είναι δύο ξεχωριστά πράγματα. Αντίστοιχες τοποθετήσεις συναντάμε στο έργο του καθηγητή Ν. Ματσούκα, όπου γίνεται εκτεταμένη αναφορά στους δύο δρόμους της ορθόδοξης θεολογίας: Τη βιωματική αποκαλυπτική δογματική θεολογία και αλήθεια και την πρακτική έκφραση αυτής της βιωμένης αποκαλυμμένης αλήθειας που είναι η πράξη στην καθημερινή ζωή και η ποιμαντική. Ο καθηγητής τονίζει το γεγονός ότι μόνο ο πνευματικός θάνατος είναι το όντως κακό, άρα πρέπει πάση θυσία να αποφευχθεί. Ο βιολογικός θάνατος σηματοδοτεί το πέρας της παρούσας ζωής, η οποία ανάλογα με την πνευματική της ποιότητα μπορεί να τον μετατρέψει σε αγαθό ή πονηρό. Ως ακολούθως, αποκτά ο θάνατος νέα δυναμική, ενώ παράλληλα απομυθοποιείται η τραγικότητά του. Άρα η εδώ ζωή κατέχει μοναδική σωτηριολογική σπουδαιότητα καθώς μόνο εάν κανείς την ζήσει κατά Χριστόν θα μπορέσει να μεταβεί στην όντως ζωή. Από την πλευρά των πενθούντων ο Άγιος Βασίλειος θεμελιώνει την ποιμαντική του στην αποδοχή της ανεξιχνίαστης, πάντως αγαπητικής, προνοίας του Θεού, η οποία επιτρέπει τον βιολογικό θάνατο με προσωπικά και σωτηριολογικά κριτήρια, παρά το επίπονο του πράγματος. Στο τέταρτο ερώτημα που θέτει η διατριβή, σχετικά με την Ποιμαντική, αναδεικνύεται ότι «κατά τον Καππαδόκη Ιεράρχη, Ποιμαντική είναι η προσωπική και αγαπητική χειραγωγία των πιστών κατ' εντολήν και μίμησιν του αρχιποίμενος Ιησού Χριστού, με στόχο την υπέρβαση των προς σωτηρία εμποδίων, την τήρηση των ευαγγελικών διαταγμάτων και την πνευματική καρποφορία. Αναφορικά με τις γενικότερες προϋποθέσεις της ποιμαντικής πράξης του Ιερού Πατέρα παρακολουθήσαμε τη στενή αλληλεξάρτηση και αλληλοπεριχώρηση των τριών δεδομένων, τα οποία θέσαμε ως βάση της έρευνάς μας, δηλαδή του ποιμνίου, του ποιμένα και της διαποίμανσης. Από αυτά διαπιστώσαμε ότι οι περί ποιμαντικής αντιλήψεις του Μεγάλου Βασιλείου δεν παρέμειναν ποτέ θεωρίες. Εφαρμόστηκαν, τόσο από τον ίδιο όσο και στην καθοδήγηση του ποιμνίου του, με παραδειγματική συνέπεια και ευθύτητα. Διαπιστώσαμε τη σύζευξη θεωρίας και πράξης σε μια αδιαχώριστη ροή. Ο Άγιος Βασίλειος συνειδητοποιεί τη χριστιανική του ιδιότητα και αποστολή, την κάνει στόχο ζωής και αγωνίζεται διαρκώς με ταπείνωση και εξάρτηση από το θείο Έλεος, να την πραγματώσει. Έπειτα, αποδέχεται μέσα στο ίδιο πνεύμα την κλήση του ως ποιμένα και την βιώνει με απαράμιλλη σταθερότητα. Κατόπιν, διαμορφώνει τις θέσεις του για το τί σημαίνει ποιμαντική με κριτήρια καθαρά εκκλησιαστικά και την υλοποιεί χωρίς να 8

10 αποκλίνει καθόλου από το βιωματικό και θεωρητικό του οικοδόμημα. παρουσιάζει δηλαδή μια θαυμαστή συνέχεια και συνέπεια από την αρχή μέχρι το τέλος της χριστιανικής του διαδρομής. Το πρωτεύον κριτήριο για την άσκηση της ποιμαντικής, σύμφωνα με τον Άγιο Βασίλειο είναι το πώς θα εφευρεθεί κάθε φορά ο καταλληλότερος τρόπος για τον καθένα πιστό (επιστολική ποιμαντική) ή την πολύμορφη εκκλησιαστική κοινότητα (κηρυγματική ποιμαντική) και ανάλογα με τις εκάστοτε πνευματικές τους ανάγκες, έτσι ώστε με τη στάση τους έναντι του θανάτου να οδηγηθούν στην αληθινή κοινωνία με το Χριστό, που είναι κα ο μοναδικός σκοπός της χριστιανικής ζωής». Δηλαδή η πνευματική αντιμετώπιση του πένθους δεν στοχεύει απλώς να απαλύνουμε τον πόνο, δεν κάνουμε μια ψυχοθεραπεία αποκομμένη από την υπόλοιπη ζωή της Εκκλησίας, αλλά είναι συνδεδεμένη με την κοινωνία με το Χριστό. Είναι συνδεδεμένη στην αλυσίδα όλων των αγιαστικών πράξεων που, μέσα στην Εκκλησία, μεταμορφώνουν τον άνθρωπο και τον κάνουν να κοινωνεί με το Χριστό και να γίνεται κατά Χάριν Χριστός. Υπάρχουν μερικά ακόμη ενδιαφέροντα σημεία από τα συμπεράσματα της εν λόγω διατριβής, που παρατίθενται στη συνέχεια. «Ο Άγιος Βασίλειος εννοούσε την αληθινή διαποίμανση θεολογικά και αγιογραφικά θεμελιωμένη, βιωματική (μιλώ για πράγματα για τα οποία έχω βίωμα και όχι απλά θεωρητικά), επιστημονική (ενδελεχής έρευνα των αιτίων και των αποτελεσμάτων των γεγονότων και της καταστάσεως που βιώνουμε), έντεχνη (εφαρμόζοντας κάθε τέχνη και επιστήμη συμβατή με την Αγία Γραφή και το πνευματικό βίωμα ή διδασκαλία της εκκλησίας), ταπεινή, προσωποκεντρική (δεν έχουμε έναν τυφλοσούρτη «τόσες ασπιρίνες σου χρειάζονται» κλπ, αλλά βλέπουμε τον άνθρωπο ως πρόσωπο και ποιές είναι οι πραγματικές του ανάγκες για να τον βοηθήσουμε) και εκκλησιοκεντρική (δεν θέτουμε την ποιμαντική έξω από το όλο μυστήριο της Εκκλησίας, τη συμμετοχή στην κοινή λατρεία και σε όλο αυτό το σύστημα των αγιαστικών δράσεων, πράξεων και της ασκητικής του προσώπου που συναποτελούν το απόσταγμα, το καταστάλαγμα της δισχιλιετούς εμπειρίας της Εκκλησίας), διακριτική, με κατά περίπτωση μεθοδολογία και στόχους αποκλειστικά σωτηριολογικούς (δεν γίνεται η ποιμαντική αποκομμένα για να κάνουμε απλώς ψυχοθεραπεία και να λύσουμε ένα μεμονωμένο πρόβλημα, όπως το αίσθημα του εσωτερικού πόνου για την απώλεια, αλλά όλο αυτό γίνεται με στόχο να οδηγήσουμε τον άνθρωπο με τα εργαλεία που έχουμε στην κοινωνία με το Χριστό). Ο Άγιος Βασίλειος λοιπόν, ποίμαινε το ποίμνιο θεοκεντρικά, ανθρωποκεντρικά και θεραπευτικά συγχρόνως, αφού πρώτα είχε αντιληφθεί και συναισθανθεί τη ψυχική κατάσταση στην οποία ευρίσκονταν τα πνευματικά του τέκνα. Βλέπουμε πόσο ευρείς ορίζοντες είχε στην ποιμαντική του διακονία. 9

11 Βλέπουμε όμως επίσης και επισημαίνουμε ότι και οι ποιμένες χρειάζονται, χρειαζόμαστε και θα χρειάζονται πάντα ποιμαντική καθοδήγηση (ποιμαντική του ποιμένος, όλοι χρειαζόμαστε διαποίμανση). Και μία ακόμα επισήμανση: Όσον αφορά στις εξωτερικές επιδράσεις επί του ποιμνίου έναντι του θανάτου, συμπεράναμε ότι, οι εξωχριστιανικές επιρροές ήταν αντιστρόφως ανάλογες της πνευματικότητάς του. Όσο περισσότερη συνειδητή χριστιανική ζωή, τόσο λιγότερες θύραθεν επιδράσεις (άρα και φοβίες, δεισιδαιμονίες κλπ.)». Το ερώτημα που πρέπει να μας απασχολήσει είναι, πώς θα μπορέσουμε, μέσα από την δισχιλιετή εμπειρία της Εκκλησίας μας και τις καταγραφές αυτής της εμπειρίας, να οδηγήσουμε κάθε άλλη μορφή πένθους στο ίδιο μονοπάτι, στο δρόμο δηλαδή της αποκαταστάσεως της σχέσεως του πενθούντος προσώπου με το Θεό και μέσω αυτής της σχέσεως στην ορθή σχέση με τα πρόσωπα και τα πράγματα. Ο τρόπος με τον οποίο πενθούμε έχει σαφώς κάποια κοινά χαρακτηριστικά που καθορίζονται από πνευματικά, κοινωνικά, πολιτισμικά, μορφωτικά κριτήρια, παραμένει όμως και βαθιά προσωπικός. Γι αυτό τον λόγο ο κάθε άνθρωπος βιώνει την απώλεια με το δικό του ξεχωριστό τρόπο και αντιδρά στο θάνατο και στην απώλεια επίσης με τον προσωπικό του τρόπο. Φυσικά ρόλο θα διαδραματίσει και ο τρόπος και ο λόγος της απώλειας. Σημασία λοιπόν έχουν οι εξής παράμετροι: -Ποιός είναι για εμάς ο άνθρωπος που χάνεται, ποια είναι η σχέση με το πρόσωπο που χάνουμε; -Με ποιο τρόπο συμβαίνει η απώλεια; (π.χ. αιφνίδιος θάνατος, απώλεια μετά από μακροχρόνια ασθένεια) -Πιο είναι το μέχρι τώρα βίωμα της απώλειας, ο αριθμός και η συχνότητα απώλειας κοντινών και αγαπημένων προσώπων; -Ποιος ο τρόπος με τον οποίο γίνεται γνωστή η απώλεια (π.χ. το σοκ μιας εμπειρίας ατυχήματος που συνδέεται με απώλεια προσώπου ή προσώπων) -Ποιές οι σχέσεις με τα άλλα πρόσωπα του περιβάλλοντος μας; -Η πιθανή υποστήριξη από συγγενείς, φίλους και γνωστούς ή η απουσία στήριξης. -Ποια είναι η ποιότητα των σχέσεων του προσώπου που φεύγει με τους κοινούς συγγενείς και η σύνδεσή των σχέσεων αυτών με συμφέροντα. -Ποιο το πνευματικό βίωμα, η πίστη, η κοσμοθεωρία που αποδέχεται ή ακολουθεί αυτός που βιώνει την απώλεια; 4. Η ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ. 10

12 Τί είναι η βιωματική σχέση με τη ζωή; Σημαίνει ότι για κάποιον ζωή είναι καλοπέραση, ηδονές, χρήματα και συμφέροντα, σχέσεις εκμεταλλεύσεως, αλλά για κάποιον άλλον είναι σχέσεις αγιασμού, προσφοράς, θυσίας, σχέση αγαπητική κλπ. Εντελώς διαφορετικά βιώνει τη ζωή ο κάθε άνθρωπος, εντελώς διαφορετικά τις σχέσεις και εντελώς διαφορετικά θα βιώσει και το θάνατο, την κάθε απώλεια και την απώλεια προσώπων. Η βιωματική σχέση με το θάνατο τί είναι; η βιωματική σχέση με το θάνατο έχει να κάνει και με τη μνήμη θανάτου, έχει να κάνει και με τη μετάνοια, πόσο δηλαδή πεθαίνει ο άνθρωπος για την αμαρτία, -πολύ σημαντικό αυτό το πράγμα για την κατανόηση της ζωής και του θανάτου-, έχει να κάνει όμως και με την εξοικείωση με το φυσικό φαινόμενο της απωλείας κοντινών προσώπων. Δηλαδή, η εντύπωση, η ιδέα που έχει ένας άνθρωπος για το θάνατο, ο οποίος έζησε σε ένα χωριό και όταν πέθαινε κάποιος τον τοποθετούσαν στο σπίτι του, έρχονταν όλη η γειτονιά ή όλο το χωριό, του διάβαζαν το ψαλτήριο, τον ξενυχτούσαν, τον τραγουδούσαν, κοιμόταν τα παιδιά δίπλα του σαν να μην συνέβαινε τίποτα, διηγούνταν ιστορίες από τη ζωή του, άρχιζαν μοιρολόγια, συνέχιζαν με διηγήσεις, είναι εντελώς διαφορετική και υπάρχει εντελώς άλλη θέση έναντι του βιολογικού θανάτου από έναν αστό, ο οποίος βλέπει ξαφνικά ένα σκέπασμα φέρετρου στην είσοδο της πολυκατοικίας και παθαίνει σοκ! Διότι δεν έχει δει νεκρό άνθρωπο, δεν γνωρίζει τί είναι αυτό το πράγμα! Προσπαθεί να απωθήσει αυτό το βίωμα διότι δεν έχει εξοικειωθεί με το φαινόμενο του θανάτου. Του είναι ξένο και αποτρόπαιο. Δεν θέλει να βλέπει αυτό το πράγμα. Για τον έναν λοιπόν είναι μια φυσιολογική διαδικασία που την έχει βιώσει από μικρό παιδί και έχει βιωματική σχέση με το φαινόμενο του θανάτου. Ιδιαιτέρως, μάλιστα, αν είναι πνευματικός άνθρωπος και έχει κάνει την προσπάθειά του να πεθάνει για την αμαρτία, και πολύ περισσότερο αν με τη μετάνοια ζει την πνευματική ανάσταση, ζει τη Χάρη του Αγίου Πνεύματος, έχει την πνευματική εμπειρία της αναστάσεως. Αυτά λοιπόν είναι πολύ σημαντικά για τον τρόπο με τον οποίο θα βιώσει κάποιος την απώλεια κοντινών του προσώπων, αλλά και γενικότερα τις απώλειες, θα βιώσει δηλαδή το πένθος. Όσο μεγαλύτερο είναι το έλλειμμα βαθιάς, πνευματικής, βιωματικής κοινωνίας τόσο μεγαλύτερο μπορεί να είναι το αίσθημα της απωλείας, το αίσθημα του θυμού, της ενοχής κλπ. Όσο περισσότερο έχει εκπληρωθεί μια οποιαδήποτε σχέση με πνευματικό και πρακτικό τρόπο και όσο ομαλά έχει εξελιχθεί μια σχέση, τόσο μικραίνει η απόσταση και τόσο διαφοροποιείται το αίσθημα της απωλείας. Μια αιτία λοιπόν που επιτείνεται το πένθος είναι η ενοχή, η εσωτερική αίσθηση ότι δεν έχουμε εκπληρώσει το καθήκον μας σε σχέση με τα άλλα πρόσωπα, αλλά και στη σχέση μας με το Θεό, την κοινωνία, το καλό και αγαθό και στην εν γένει σχέση μας με τον κόσμο. 11

13 5. ΓΙΑ ΠΟΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΠΕΝΘΟΥΜΕ; ΓΙΑΤΙ ΠΕΝΘΟΥΜΕ; Το πένθος βεβαίως και στην περίπτωση της απώλειας αγαπημένου προσώπου δεν έχει να κάνει μόνο με την σωματική - αισθητή παρουσία των αγαπημένων ή κοντινών μας προσώπων, αλλά και με τις κοινές δραστηριότητες, τα συναισθήματα που νοιώθαμε κατά την επικοινωνία με αυτά, την αίσθηση ότι μαζί με το πρόσωπο χάνονται και οι δυνατότητες βίωσης των στιγμών και των αισθημάτων που είχαν συνδεθεί με την παρουσία των προσώπων αυτών στη ζωή μας. Η επίδραση της απώλειας των αγαπημένων προσώπων είναι τόσο ψυχολογική, όσο και σωματική. Γι αυτό δεν υποφέρουμε μόνο ψυχικά, αλλά και σωματικά, όταν ζούμε αυτήν την κατάσταση. Σήμερα, μας προσφέρονται πολύ χρήσιμες και ποιμαντικά αξιοποιήσιμες πληροφορίες από τις θύραθεν επιστήμες, ιδιαιτέρως όσον αφορά στη συναισθηματική κατάσταση των πενθούντων. Μερικές από αυτές τις πληροφορίες παραθέτουμε στη συνέχεια. Α. Αίσθημα απώλειας. Οι άνθρωποι που χάνουν έναν κοντινό τους άνθρωπο, πολλές φορές βιώνουν και οι ίδιοι προσωπικά, για λόγους ψυχολογικής και συναισθηματικής ευαισθησίας, αίσθημα απώλειας της ίδιας της δικής τους ζωής. Μερικές φορές, βεβαίως, αυτό μπορεί να συμβαίνει για πρακτικούς λόγους, συνδεδεμένους με την ίδια την καθημερινότητα της ζωής, τις δραστηριότητες και ανάγκες που κάλυπτε ο άνθρωπος που έφυγε. Εκείνος που πενθεί μπορεί να έχει ένα βαθύ αίσθημα πως καταστράφηκε, ανετράπη η ίδια του η ζωή και να βιώνει ένα υποκειμενικό αίσθημα απωλείας των πάντων. Επίσης μια σημαντική υποχρέωση σε εξέλιξη, όπως το μεγάλωμα των παιδιών, ένα βαρύ χρέος, μια ιδιαίτερα απαιτητική κοινή με τον εκλιπόντα εργασία και άλλες τέτοιες καταστάσεις μπορούν να δημιουργήσουν σε έναν άνθρωπο πολύ σοβαρές αντικειμενικές δυσκολίες και υποκειμενικό αίσθημα απώλειας. Η βοήθεια στην πρακτική αντιμετώπιση αυτών των αντικειμενικών δυσκολιών σε συνδυασμό με την πνευματική κατάσταση του πενθούντος, την πίστη, την αποφασιστικότητα και το δυναμισμό του χαρακτήρα του είναι παράγοντες που θα βοηθήσουν. Σε διαφορετική περίπτωση μπορεί να εξελιχθεί το πένθος σε κατάθλιψη, απογοήτευση και να έχει καταστροφικές συνέπειες στην μετέπειτα πορεία του προσώπου. Β. Μοναξιά Όσο ποιο απομονωμένος είναι ο άνθρωπος από τον κοινωνικό του περίγυρο και όσο απέχει από μια βιωματική πνευματική σχέση κοινωνίας με το Θεό, τα πρόσωπα και τα πράγματα, τόσο κινδυνεύει με την απώλεια κάποιου 12

14 αγαπημένου προσώπου να αισθανθεί έντονη μοναξιά και εγκατάλειψη. Είναι πολύ σημαντικό σε τέτοιες στιγμές να υπάρχουν άνθρωποι με αγάπη και πίστη που θα ψάξουν και θα δημιουργήσουν αφορμές επικοινωνίας, ώστε τέτοια πρόσωπα να μην απομονωθούν και γίνουν έρμαια της απομόνωσής τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις η απώλεια μπορεί να δώσει την ευκαιρία για μια νέα αρχή στον τρόπο που βιώνουν τις διαπροσωπικές σχέσεις, μπορεί όμως και να γίνει η αφορμή για την απόλυτη απομόνωση και την παντελή έλλειψη κοινωνίας. Είναι σημαντικό να εξετάσουμε κατά περίπτωση πέραν του χαρακτήρος του προσώπου και τις αντικειμενικές συνθήκες ζωής. Κάποια πρόσωπα μπορεί να απομονωθούν για λόγους ανέχειας, αξιοπρέπειας και πολλούς άλλους διαφορετικούς λόγους βίωσης υποκειμενικών ή αντικειμενικών προβλημάτων και συναισθημάτων. Γ. Θυμός. Πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ότι το πρόσωπο που απώλεσαν για κάποιο λόγο και με κάποιο τρόπο τους εγκατέλειψε! Αυτό το αίσθημα μπορεί να συνδέεται και με αιτίες όπως αυτές που αναφέρθηκαν ανωτέρω. Νοιώθουν λοιπόν θυμό και αποστροφή ταυτόχρονα με την αγάπη και την αναζήτηση του απολεσθέντος προσώπου. Βρίσκονται εγκλωβισμένοι σε ένα δίπολο, όπου η θλίψη για την απώλεια εναλλάσσεται με το θυμό. Αυτή η κατάσταση είναι συνδεδεμένη και εξαρτάται τόσο από την πνευματική και ψυχολογική κατάσταση του πενθούντος, όσο και από τις πραγματικές σχέσεις με το εκλιπόν πρόσωπο και τις αντικειμενικές δυσκολίες της ζωής. Στην ποιμαντική αντιμετώπιση αυτών των καταστάσεων πρέπει να λαμβάνουμε υπ όψιν όλες αυτές τις παραμέτρους και να βοηθούμε με διάκριση σε όλες αυτές τις κατευθύνσεις με τη βοήθεια καταλλήλων προσώπων, φίλων, συγγενών, με φανερό ή αφανή τρόπο. Δ. Εγκατάλειψη Πολλοί άνθρωποι, όταν πενθούν για την απώλεια ενός πολύ αγαπημένου προσώπου παραπονούνται ότι τους εγκατέλειψε ο Θεός, ότι δεν έχουν πλέον κανένα αληθινό στήριγμα και καμιά ελπίδα, εφόσον και αυτός ο Θεός είναι εναντίον τους και οπωσδήποτε δεν τους αγαπά και τους έχει εγκαταλείψει. Σε αυτές τις περιπτώσεις πρέπει να ερευνηθούν τα πραγματικά αίτια μιας τέτοιας στάσης που μπορεί να συνδέεται με την έλλειψη πίστης, αλλά επίσης και με ψυχολογικά αίτια ή ακόμα και με την υστεροβουλία και την επιθυμία κάποιου να τον λυπούνται και έτσι να ασχολούνται μαζί του. Και σ αυτήν την περίπτωση χρειάζεται διάκριση και ποιμαντική μέριμνα προσωπική, ανάλογα με την περίπτωση. Ε. Κατάθλιψη 13

15 Αυτή η κατάσταση μπορεί να συνδέεται με παθολογικά αίτια, με δύσκολα βιώματα, με το έλλειμμα πίστης, με αντικειμενικές δυσκολίες, με κοινωνικά αίτια, με ηθικές προκλήσεις ιδιαίτερα σε κλειστές κοινωνίες ή ακόμα και με ενοχές που οφείλονται σε υποκειμενικά ή σε αντικειμενικά αίτια. 6. ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ. Σε σχέση με όσα προαναφέραμε χρειάζεται να λάβουμε υπ όψιν πόσο ανακουφιστικά επιδρά στις ψυχές των ανθρώπων το αίσθημα του σεβασμού στον κεκοιμημένο, η ιεροπρεπής τέλεση της εξόδιου ακολουθίας. Στο επίπεδο της ψυχολογικής προσέγγισης και επίδρασης γίνεται σύνδεση της διδασκαλίας περί του θανάτου και της ζωής (αυτών δηλαδή που ακούγονται μέσω των ύμνων και των αναγνωσμάτων κατά τη διάρκεια της ιερολογίας της εξοδίου ακολουθίας) με τη σοβαρότητα, την ιεροπρέπεια και την ευσέβεια τέλεσης των ακολουθιών. Ανακεφαλαιώνοντας, υπογραμμίζουμε ότι ο πραγματικός θάνατος είναι ο πνευματικός θάνατος. Η πραγματική ζωή είναι η εν Χριστώ πνευματική ανάσταση, η μετάνοια που μεταμορφώνει τον άνθρωπο, νοηματοδοτεί τη ζωή του και τον κάνει αιώνιο συνοδοιπόρο του Χριστού, των Αποστόλων, των Αγίων, των ζώντων και των κεκοιμημένων, μέσα από την κοινή λειτουργική και μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας, εκεί όπου ζώντες και κεκοιμημένοι ζουν και υπάρχουν εν Χριστώ αιωνίως. Αυτό μαρτυρεί το παράδειγμα των Αγίων που κεκοιμημένοι όντες ζουν εν Χριστώ και προσεύχονται για τον κόσμο και τη σωτηρία του. Σημειώνουμε τέλος, ότι όσα αναπτύχθηκαν στις προηγούμενες ενότητες δεν αποτελούν γενικές συνταγές για την ποιμαντική διακονία των πενθούντων αλλά αναφορές σε σημεία και ζητήματα που θεωρήσαμε ότι μπορούν να φανούν χρήσιμα σε εκείνους που επιθυμούν να διακονήσουν τους αδελφούς μας όταν οι απώλειες και ο θάνατος δοκιμάζουν τις πνευματικές, τις ψυχολογικές και τις σωματικές τους αντοχές, μεταφέροντας σε αυτούς την αγάπη του θεού κι τη γεύση της νίκης επί του θανάτου δια της Αναστάσεως του Χριστού. Σεμινάρια, βιβλιογραφία, φυλλάδια, βοηθήματα, ομιλίες για το ποίμνιο. Κείμενα από Ενορίες της Ρωμαιοκαθολικής και Προτεσταντικής Εκκλησίας για σεμινάρια σχετικά με την ποιμαντική του πένθους Πένθος - εγκατάλειψη, ανησυχία, οργή, φόβος, θυμός, απώλεια, τελειωμός, α- παρηγορία, απελπισία, εκτροχιασμός από τη ζωή, αυτά και πολλά άλλα συναισθήματα παρουσιάζονται όταν κάποιος πενθεί! Ο απώτατος αποχωρισμός 14

16 από αγαπημένα αντικείμενα, από κατοικίδια ζώα, από ενότητες της ζωής, από τη θέση εργασίας, από αγαπημένους ανθρώπους... Κάθε άνθρωπος, νέος ή ηλικιωμένος βιώνει πένθος. Το πένθος πάντως στην δική μας κοινωνία, της παραγωγικής αποδοτικότητας, της κατανάλωσης και της διασκέδασης, απωθείται στο περιθώριο και εξορίζεται από τον κοινό δημόσιο βίο. Το πένθος απωθείται στην ιδιωτική σφαίρα, ώστε να μην παρενοχλεί τη ''φυσιολογική'' καθημερινότητα. Μ' αυτόν τον τρόπο αφαιρείται από τον πενθούντα η δυνατότητα να επεξεργαστεί την απώλεια. Οι πενθούντες δεν ενσωματώνονται πλέον μέσω των κάποτε αυτονόητων τελετουργικών, αλλά απομονωμένα, ώστε να μην ενοχλήσουν την κοινωνία ''χωρίς να παρίσταται ανάγκη''! Αποχωρισμοί στις κοινωνικές ομάδες κοινότητες κλίνουν ενάντια στις κοινωνικές τάσεις. Όπως τα μουσικά κομμάτια στο ραδιόφωνο όλο και σπανιότερα φτάνουν μέχρι το τέλος, αποκρύπτονται από το φως. Είμαι ο ων, είμαι εδώ Εξ. 3,14 Αυτή την διακοίνωση κάνει ο Θεός στον λαό Του τον Ισραήλ. Αυτή η διαβεβαίωση ισχύει και8 για εμάς διότι μια αξιόπιστη εκκλησία είναι τότε μόνο εκκλησία, όταν είναι παρούσα για άλλους! Στην κοινότητά μας θέλουμε να είμαστε παρόντες ο ένας για τον άλλον. Η εκκλησία μας είναι θεμελιωμένη στην επάνοδο του Χριστού και στην πίστη στην Ανάσταση. Συνοδεύουμε ανθρώπους στο δρόμο για τη ζωή (Βάπτισμα, Θεία Κοινωνία, Χρίσμα), διαμέσω της ζωής( Εξομολόγηση, Γάμος, Ευχέλαιο) μέχρι και το θάνατο (Εξόδιο Ακολουθία, Ενταφιασμό). Για εκείνους που μένουν πίσω προσφέρουμε συλλυπητήριες επισκέψεις, ποιμαντικές πνευματικές συζητήσεις, τεσσαρακονθήμερα, λειτουργικές ακολουθίες. Πέραν αυτών θέλουμε να βγάλουμε το θέμα Πένθος από την ιδιωτική σφαίρα και να συνδέσουμε νέο και παλιό. Κατά τα περασμένα έτη προσφέραμε θεματικές εβδομάδες, τις οποίες θα συνεχίσουμε, ώστε το πένθος να μην μείνει μόνο ιδιωτική υπόθεση, αλλά ο καθένας να αντιπαρατεθεί με το θέμα πονώ-υποφέρω, πεθαίνω, θάνατος και πένθος, πριν αλλά και άν βρεθεί σ' αυτήν την κατάσταση ζωής. 15

17 Πένθος - άντληση ελπίδας, καινούργια αρχή, ανακάλυψη νέας προοπτικής, ενθύμηση -μνήμη, φύλαγμα στην καρδιά, φτάσιμο μέχρι το τέλος - ολοκλήρωση, συμφιλίωση, ανάπτυξη εσωτερικής δύναμης, υπερνίκηση φόβων, ο δρόμος προς τη ζωή 1! Η συνοδεία του νεκρού είναι λειτουργία και διακονία. (παλαιότερα κατά τη διάρκεια της νύκτας, εθελοντές της ενορίας που προσφέρονται να βρίσκονται κοντά στο νεκρό και στους συγγενείς του νεκρού για συμπαράσταση) Συνοδεία του νεκρού σημαίνει έχω στο οπτικό μου πεδίο, στα μάτια μου τους συγγενείς. Η ψυχή των ανθρώπων που πενθούν είναι σ' αυτή τη δύσκολη περίοδο πολύ ευαίσθητη και πληγώνεται εύκολα. Χρειάζονται ανθρώπους που θα τους κάνουν καλό, που σέβονται τον πόνο και το πένθος τους. Η έχουσα το λόγο έφερε τους παρόντες κοντά στο τί προσφέρει η συνοδευτική των πενθούντων και πως βοηθά τους πενθούντες. Ο πνευματικός υπεύθυνος για το θέμα αναφέρθηκε στο ευαίσθητο έργο που επιτελεί ο υπεύθυνος της ακολουθίας. Τί θα ήθελε η οικογένεια και πως θα καταστεί δυνατό ο πόνος να έχει τη θέση του πλάι στην ελπίδα; Στη διάρκεια της διάλεξης εξετάστηκαν τα πιο διαφορετικά μοντέλα συνοδευτικής του νεκρού. Έγινε γνωστό τί γίνεται αποδεκτό και βοηθά την οικογένεια που έχει πένθος και ποιων ιδιαιτέρων επιθυμιών των οικογενειών που πενθούν γίνονται δέκτες οι συνοδοί λειτουργοί. Σ' αυτή τη βραδιά ετέθη το θέμα της διαμόρφωσης του περιεχομένου των μνημοσύνων. Η συνάντηση θα κοινοποιηθεί εγκαίρως 2. Υποστήριξη στην χριστιανική σχέση - επαφή με το θάνατο και το πένθος Μέσα στην ελπίδα για ένα αντάμωμα Η ταφή των νεκρών και η συνοδευτική των πενθούντων είναι υπηρεσίες που κατά τη χριστιανική κατανόηση ανήκουν έκπαλαι στα έργα της ελεημοσύνης , Ρωμαιοκαθολική Ενορία Αγίου Παγκρατίου Δυτικής Κολωνίας. 2 Katholische Kirche Kärnten, Totenwäche ist Liturgie und Diakonia Astrid Panger, Διευθ. Σεμιναρίου. 16

18 Επιθυμούμε να ενισχύσουμε και να ενθαρρύνουμε ανθρώπους με διάφορες προσφορές στον τόπο τους (συναντήσεις, διαλέξεις, συζητήσεις), ώστε να ασχοληθούν με την ποιμαντική του πένθους. Σε πολλές ενορίες αναλαμβάνουν συγκεκριμένοι άνθρωποι την υπηρεσία του τελετουργού για τους κεκοιμημένους. Μέσω της τοποθέτησης εθελοντών συνεργατών στις τελετές για τους κεκοιμημένους, δίνει η υπηρεσία της ενορίας το σήμα ότι αυτό δεν είναι μόνο καθήκον του ιερέως, αλλά το γεγονός του θανάτου το σηκώνει μαζί ολόκληρη η ενορία. Τις επόμενες εβδομάδες και μήνες λαμβάνουν χώρα συναντήσεις σε διάφορες ιερατικές περιφέρειες, που έχουν ως περιεχόμενο: ανταλλαγή (απόψεων), πρόκληση παλμού, εκτιμήσεις επί του θέματος 3. Ενωμένοι στο πένθος Ευλογία στους πενθούντες Ας είναι ευλογημένοι όλοι εκείνοι που δεν μ' αποφεύγουν. Είμαι ευγνώμων στον καθ' έναν που μια φορά μου χαμογελά και μ' απλώνει το χέρι, σαν νιώθω εγκαταλειμμένος. Ας είναι ευλογημένοι όλοι που μ' επισκέπτονται ακόμα αν και φοβούνται μή και πουν κάτι λάθος Ας είναι ευλογημένοι όλοι, όσοι μου επιτρέπουν να μιλώ για τους νεκρούς. δεν θέλω να αποσιωπήσω ολοκληρωτικά τις θύμησές μου. Ψάχνω να βρω ανθρώπους, στους οποίους να μπορώ να πω αυτό που μου συμβαίνει. Ας είναι ευλογημένοι αυτοί που με ακούν, 3 Επισκοπή Γκούρκ, Επισκοπική Υπηρεσία Πνευματικής Διακονίας, Σεμινάρια, Σεμινάριο-Διάλεξη για την Ποιμαντική του Πένθους. 17

19 ακόμα και όταν αυτό που έχω να πω είναι δύσκολο να το αντέξεις. Ας είναι ευλογημένοι όλοι, όσοι δεν θέλουν να με αλλάξουν, αλλά με αποδέχονται υπομονετικά όπως είμαι τώρα. Ας είναι ευλογημένοι, αυτοί που με παρηγορούν και μου λένε πως σίγουρα ο Θεός δεν με έχει εγκαταλείψει 4. 4 Der Segen der Trauernden, Marie Luise Wölfling. 18