Κοπές Νομισμάτων στο Όνομα του Μ. Αλεξάνδρου

Transcript

1 Περίληψη : Οι πρόσφατες έρευνες για την παραγωγή των νομισματοκοπείων του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη Μικρά Ασία καταδεικνύουν ότι ο Αλέξανδρος δεν προσπάθησε να επιφέρει ριζικές μεταβολές στις περσικές συνήθειες και δεν έσπευσε να επιβάλει το δικό του νόμισμα. Τα μικρασιατικά νομισματοκοπεία έκοψαν νόμισμα στο όνομα του Αλεξάνδρου σε όλα τα μέταλλα και τις υποδιαιρέσεις, τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής του («σύγχρονες» κοπές) όσο και μετά το θάνατό του («μεταθανάτιες» κοπές) αποτέλεσαν μάλιστα τα κύρια κέντρα κοπής αργυρών δραχμών Αλεξάνδρου. Χρονολόγηση 334 π.χ.-2ος αι. π.χ. Γεωγραφικός εντοπισμός Μικρά Ασία 1. Σύγχρονες του Αλεξάνδρου κοπές 1.1. Ιστορικό πλαίσιο Ο Μέγας Αλέξανδρος πέρασε τον Ελλήσποντο το Μάρτιο του 334 π.χ. Το γεγονός και μόνο ότι σε λιγότερο από δύο χρόνια βρισκόταν μπροστά από την Τύρο αρκεί για να υποδηλώσει ότι ο ίδιος και ο στρατός του κινήθηκαν προς τα ανατολικά με εντυπωσιακά μεγάλη ταχύτητα. Ο Αλέξανδρος δεν παρέμεινε στη Μικρά Ασία, ούτε έκοψε νομίσματα στο όνομά του εκείνη τη χρονική στιγμή. Η στάση του προς τις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας αποτελεί εδώ και χρόνια αντικείμενο συζήτησης: Tο 1934 o Bickermann υποστήριξε ότι ο Αλέξανδρος υιοθέτησε το πρότυπο του Πέρση βασιλιά, τιμωρώντας και επιβραβεύοντας κατά την κρίση του. Το 1950 ο Tarn, θαυμαστής του Μακεδόνα βασιλιά, αποπειράθηκε να αποδείξει ότι ο Αλέξανδρος αποκατέστησε την ελευθερία των πόλεων. 1 Έκτοτε έχουν διατυπωθεί και άλλες απόψεις που, σε γενικές γραμμές αλλά λιγότερο αποτελεσματικά, συναινούν με την άποψη του Bickermann. 2 Από δημοσιονομικής πλευράς, ο Αλέξανδρος δε φαίνεται να επέφερε συνειδητά μεταβολές στις περσικές συνήθειες. Και, με ελάχιστες εξαιρέσεις που έχουν επισημανθεί και διατυπωθεί, σίγουρα κατόρθωσε να συγκεντρώσει χρήματα από τις ελληνικές πόλεις. Στις Σάρδεις ανέθεσε τη συγκέντρωση των φόρων στο Νικία, 3 ενώ σε ένα διάταγμα από την Πριήνη σώζεται ο όρος «σύνταξις». 4 Η είσπραξη φόρων από τις πόλεις διαφέρει από την κοπή νομισμάτων με τους προσωπικούς τύπους ενός ηγεμόνα. Όπως θα διαπιστώσουμε, η κοπή νομισμάτων Αλεξάνδρου από τις πόλεις της Μικράς Ασίας είναι ένα φαινόμενο, η ερμηνεία του οποίου υπερβαίνει την τοπική πολιτική ή τις τοπικές ανάγκες. Ας εξετάσουμε όμως αρχικά τον αριθμό και τη γεωγραφική θέση των σύγχρονων του Αλεξάνδρου κοπών στη Μικρά Ασία Αριθμός των νομισματοκοπείων και γεωγραφική κατανομή τους Χάρη στο Νewell (το 1911 ή το 1912), ο κατάλογος που είχε συντάξει ο Müller το 1855 για τα νομισματοκοπεία που τέθηκαν σε λειτουργία από τον ίδιο το Μέγα Αλέξανδρο έχει συρρικνωθεί σημαντικά. 5 Εφαρμόζοντας την τεχνική της διασταύρωσης μητρών, ο Νewell κατόρθωσε να αποδείξει ότι πολλά από τα σύμβολα ή μονογράμματα των οπισθοτύπων χρησιμοποιούνταν από ένα μόνο νομισματοκοπείο. Ως προς τα μικρασιατικά νομισματοκοπεία, η ταξινόμηση του Newell έγινε αποδεκτή από τον Bellinger και από την Thompson (1955): Η κοινή δημοσίευσή τους του θησαυρού της Βαβυλώνος (ΙGCH 1534: Syria) αποτέλεσε για πολύ καιρό τη βασική μονογραφία για τις αλεξάνδρειες δραχμές. 6 Αργότερα η Τhompson ξεκίνησε ένα πολύ φιλόδοξο εγχείρημα: Επιχείρησε να συγκροτήσει ξεχωριστό corpus για κάθε μικρασιατικό νομισματοκοπείο, στο οποίο Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 1/6

2 μπορούσε να αποδοθεί μία νομισματική κοπή «σύγχρονων» αλεξάνδρειων νομισμάτων. Διαίρεσε την εργασία αυτή σε τρεις μονογραφίες, δύο από τις οποίες έχουν δημοσιευτεί. Η μελέτη της για τις Σάρδεις και τη Μίλητο δημοσιεύτηκε το 1983, ενώ αυτή για την Άβυδο και για τη Λάμψακο το Ένας τρίτος τόμος αποσκοπούσε να συγκεντρώσει το υλικό για τα νομισματοκοπεία της Κολοφώνος, της Μαγνησίας και της Τέω. Σε αυτά τα επτά νομισματοκοπεία μπορούμε να προσθέσουμε τη Σίδη. Κατ αυτό τον τρόπο τα νομισματοκοπεία αλεξάνδρειων δραχμών έγιναν οκτώ. Δεν είναι ωστόσο όλες οι αποδόσεις παγιωμένες. Ενδέχεται, για παράδειγμα, το αβέβαιο νομισματοκοπείο της Κολοφώνος να ταυτίζεται στην πραγματικότητα με την Πέργαμο. 7 Το νομισματοκοπείο αυτό άρχισε να παράγει νομίσματα μόλις από το 322 π.χ. 8 Η ταύτιση του νομισματοκοπείου της Τέω είναι επίσης αβέβαιη, καθώς στηρίζεται σε σαθρό επιχείρημα, την εμφάνιση στον οπισθότυπο μοναδικής παραλλαγής καθιστού γρύπα. Πάντως η παραγωγή του νομισματοκοπείου αυτού ήταν περιορισμένη και άρχισε αμέσως μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου. Οι υπόλοιπες αποδόσεις, μολονότι είναι πιθανές ή πολύ πιθανές, καλό είναι να γίνονται αποδεκτές με επιφύλαξη Όγκος και χρονολογία Τα μικρασιατικά νομισματοκοπεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου έκοψαν νόμισμα σε όλα τα μέταλλα και τις υποδιαιρέσεις (χρυσούς στατήρες, αργυρά τετράδραχμα και δραχμές). Το πιο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό των νομισματοκοπείων αυτών είναι ότι αποτέλεσαν τα σημαντικότερα κέντρα παραγωγής αργυρών δραχμών. Αυτό δε σημαίνει ότι η αντικειμενική αξία του χρυσού δεν ήταν μεγαλύτερη. Αλλά, από πλευράς παραγόμενων ποσοτήτων, τα μικρασιατικά αυτά νομισματοκοπεία διακρίνονται για τη μεγάλη ποσότητα δραχμών που έθεσαν σε κυκλοφορία. Από την αρχή μέχρι το 290 π.χ. περίπου τα μικρασιατικά νομισματοκοπεία πρέπει να απαίτησαν τη χάραξη μητρών εμπροσθοτύπων για την παραγωγή ανάλογων ποσοτήτων αλεξάνδρειων δραχμών. Πολλαπλασιάζοντας τον αριθμό αυτό με το ή με το , μπορούμε να διαμορφώσουμε μια πρώτη εκτίμηση σχετικά με τον όγκο των νομισμάτων που τέθηκαν σε κυκλοφορία (30-60 δισεκατομμύρια νομίσματα). Σήμερα πιστεύεται πως τα νομισματοκοπεία αυτά, συμπεριλαμβανομένων των Σάρδεων και της Μαγνησίας, άρχισαν να κόβουν αλεξάνδρεια νομίσματα μόλις το 325/324 π.χ. 10 Έτσι επιβεβαιώνεται ότι ο Μεγάλος Αλέξανδρος δε βιαζόταν να επιβάλει το δικό του νόμισμα, όπως συνέβαινε και με πολλούς άλλους Έλληνες δυνάστες. Εκτός από το ότι δεν αντιμετώπιζε πρόβλημα εξοικονόμησης χρηματικών πόρων και μπορούσε να βασιστεί σε άλλες οικονομικές πηγές, έχει πρόσφατα υποστηριχθεί ότι, αν είχε εγκαταστήσει βασιλικά νομισματοκοπεία σε ελληνικές πόλεις, θα είχε συμπεριφερθεί λιγότερο φιλελεύθερα από ό,τι ο μέγας βασιλεύς Στόχος των κοπών Το 325/324 π.χ. σημειώθηκε μια μεγάλη μεταβολή: Τα νομισματοκοπεία που αναφέρθηκαν παραπάνω διοχέτευσαν στην αγορά μεγάλες ποσότητες νομισμάτων Αλεξάνδρου. Μολονότι η χρονολόγηση δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί πλήρως και είναι δυνατό να μεταβληθεί κατά ένα ή δύο χρόνια, διαπιστώνεται ένα ευρύ, συντονισμένο φαινόμενο, που είχε καταλυτική επίδραση στην παραγωγή αλεξάνδρειων νομισμάτων στη Μικρά Ασία. Η Thompson εισηγήθηκε το 1984 μια πειστική ερμηνεία αυτού του φαινομένου: την ανάγκη πληρωμής μισθοφόρων και βετεράνων. 12 Η Thompson υποθέτει ότι, προκειμένου να αποφευχθούν προβλήματα κατά την επιστροφή τους (λεηλασίες, βιασμοί κτλ.), οι βετεράνοι έλαβαν την υπόσχεση ότι θα πληρώνονταν ακριβώς προτού επιστρέψουν στις πατρίδες τους. Όπως ήταν αναμενόμενο, τα νομισματοκοπεία αυτά (εάν οι αποδόσεις είναι σωστές) ταυτίζονται στη συντριπτική τους πλειονότητα με λιμάνια (με εξαίρεση την «Κολοφώνα» (Πέργαμο), τις Σάρδεις και τη Μαγνησία). Έχει μάλιστα παρατηρηθεί ότι μπορούν να εντοπιστούν διάφορα κέντρα παραγωγής που συνδέονται με την υποτιθέμενη προέλευση των εκείνων για τους οποίους προορίζονταν. Τα νομισματοκοπεία που απευθύνονταν στα Βαλκάνια, η Λάμψακος και η Άβυδος, παρήγαν μεγάλες ποσότητες χρυσών στατήρων, δηλαδή τα νομίσματα με τα οποία συνήθιζαν να πληρώνονται οι Θράκες μισθοφόροι. 13 Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 2/6

3 Εν τω μεταξύ τα ιωνικά νομισματοκοπεία διοχέτευαν νόμισμα προς τη Δύση και ειδικεύονταν στην παραγωγή δραχμών, δηλαδή του νομίσματος που κυκλοφορούσε στη Θεσσαλία, την Πελοπόννησο και την Κρήτη, τις άλλες μείζονες περιοχές προέλευσης στρατιωτών του Αλεξάνδρου. Φαίνεται, πάντως, βέβαιο ότι το μέταλλο που ήταν απαραίτητο για την κοπή τόσο μεγάλων ποσοτήτων νομισμάτων δεν το προμήθευαν οι πόλεις αλλά ο ίδιος ο Αλέξανδρος. Είναι επίσης πιθανό να γινόταν αυτή η διαδικασία μέσω κάποιου είδους συμβολαίου, το οποίο απέφερε κέρδος και στις πόλεις που συμφωνούσαν να συνεργαστούν. 14 Πάντως οι «θησαυροί» υποδεικνύουν ότι οι «σύγχρονες» αυτές κοπές στο όνομα του Αλεξάνδρου στη Μικρά Ασία δεν υποσκέλισαν καθόλου την τοπική νομισματική κυκλοφορία. Συνεπώς μένουμε με την εντύπωση ότι οι ελληνικές πόλεις ίσως εξακολούθησαν να κόβουν τα δικά τους νομίσματα. 2. Μετά το 323 π.χ. Οι μεγάλες αυτές ποσότητες νομισμάτων Αλεξάνδρου που κόπηκαν στη Μικρά Ασία, ιδίως οι δραχμές, διανεμήθηκαν αρχικά σε στρατιώτες και διοχετεύτηκαν σιγά σιγά στην ντόπια νομισματική κυκλοφορία οι «θησαυροί» του 3ου αι. π.χ. καταδεικνύουν την υπεροχή των νομισμάτων αυτών. 15 Όντως διαθέτουμε πολλούς «θησαυρούς» που καταχώσθηκαν στο δεύτερο μισό του 3ου αι. π.χ., το περιεχόμενο των οποίων επικυρώνει ότι τα παλιά (τότε) και φθαρμένα εκείνα νομίσματα κόπηκαν στη διάρκεια της βασιλείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή λίγο αργότερα. Επιπλέον, η προοδευτική απώλεια βάρους προφανώς καταδεικνύει ότι τα νομίσματα αυτά δεν έπαψαν να κυκλοφορούν στο μεσοδιάστημα. Νέες κοπές νομισμάτων Αλεξάνδρου μετά το θάνατο του Μακεδόνα βασιλιά πρέπει να σημειώθηκαν ειδικά μεταξύ 215 και 167 π.χ. περίπου: Πρόκειται για μια ταραγμένη περίοδο, με πολλούς νέους πολέμους και με ανάγκη για στρατολόγηση μισθοφόρων. Αυτός είναι ο λόγος της κοπής κι άλλων τεράστιων ποσοτήτων αλεξάνδρειων τετράδραχμων σε διάφορες πόλεις. 16 Η νομισματική παραγωγή νομισματοκοπείων όπως η Πέργαμος ή η Ρόδος έχει δημοσιευτεί και συσχετιστεί με τους Μακεδονικούς πολέμους. 17 Στα παραπάνω νομισματοκοπεία μπορούμε να προσθέσουμε την Αλεξάνδρεια Τρωάδα, την Άσσο, την Κύμη, τη Μύρινα, την Τήμνο, τη Μήθυμνα, τη Μυτιλήνη, τις Κλαζομενές, την Κολοφώνα, την Έφεσο, τις Ερυθρές, τη Μαγνησία στο Μαίανδρο, τη Μίλητο, τη Φώκαια, την Πριήνη, την Τέω, τη Χίο, τη Σάμο, τα Αλάβανδα, την Αντιόχεια (Καρία), την Κνίδο, την Αλικαρνασσό, τα Μύλασα, τη Νίσυρο και τις Σάρδεις. Συχνά τα ονόματα που είναι χαραγμένα στους οπισθότυπους είναι τα ίδια με αυτά που απαντούν στις σύγχρονες κοπές με εικονογραφικούς τύπους πόλεων. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το μεγάλο αριθμό νομισματοκοπείων (περίπου 30), δυσχεραίνει τον προσδιορισμό τυχόν ιδιομορφιών των επιμέρους νομισματικών κοπών. Δεν έχει ακόμα απαντηθεί σε ποιο βαθμό οι πόλεις ήταν υπεύθυνες για τις κοπές αυτές. Την ίδια περίοδο ορισμένα νομισματοκοπεία της νότιας Μικράς Ασίας (κυρίως η Φάσηλις, η Άσπενδος και η Πέργη) άρχισαν να παράγουν πολυάριθμες κοπές αλεξάνδρειων τετραδράχμων. Οι κοπές αυτές έχουν εντοπισθεί κυρίως στην Ανατολή (Συρία κ.α.). 1. Βickermann, E., Alexandre le Grand et les villes d Asie, REG 47 (1934), σελ Τarn, W.W., Alexander the Great and the Greek Cities of Asia Minor, στο Tarn, W.W., Alexander the Great, τόμ. 2: Sources and Studies (Cambridge 1950), σελ Πιο πρόσφατα ο Le Rider, G., Alexander in Asia Minor, στο Burnett, Α. et al. (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersch (London 1998), σελ Αρρ., Αν Sherwin-White, S., The edict of Alexander to Priene, JHS 105 (1985), σελ. 69 κ.ε. 5. Μüller, L., Numismatique d Alexandre le Grand. Suivie d un appendice contenant les monnaies de Philippe II et III (Copenhague 1855) Newell, E.T., Reattribution of certain tetradrachms of Alexander the Great, AJN 45:1-4 (January, April, July, October 1911), σελ. 1 10, 38 45, , Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 3/6

4 6. Βellinger, A.R. Thompson, M., Greek Coins in the Yale Collection, 4. A hoard of Alexander drachms, YCS 14 (1955), σελ Thompson, M., The Cavalla hoard (IGCH 450), ANSMN 26 (1981), σελ Callataÿ, F. de, Un trésor de drachmes aux types d Alexandre le Grand conservé au Cabinet des Médailles de Bruxelles, RBN 129 (1983), σελ , πίν Le Rider, G., Alexander in Asia Minor, στο Burnett, A., et al. (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersch (Λονδίνο 1998), σελ Le Rider, G., Alexander in Asia Minor, στο Burnett, A. et al. (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersch (London 1998), σελ Le Rider, G., Alexander in Asia Minor, στο Burnett, A. et al. (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersch (London 1998), σελ Τhompson, M., Paying the mercenaries, στο Houghton, A. et al. (επιμ.), Studies in Honour of Leo Mildenberg (Wetteren 1984), σελ , πίν Callataÿ, F. de, Refléctions sur les ateliers d Asie Mineure d Alexandre le Grand, στο Amandry, M. Le Rider, G. (επιμ.), Τrésors et circulation monétaire en Anatolie antique (Paris 1994), σελ Touratsoglou, I., Back to the future: Alexander the Great s silver and gold in the Balkans: the hoard evidence, στο Burnett, A. et al. (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersch (London 1998), σελ Le Rider, G., Alexander in Asia Minor, στο Burnett, A. et al. (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersch (London 1998), σελ Le Rider, G., Les Alexandres d argent en Asie Mineure et dans l Orient séleucide au IIIe siècle av. J.-C. (c ). Remarques sur le système monétaire des Séleucides et des Ptolemées, JS (1986), σελ. 3-51, πίν. Ι-VI. 16. Picard, O., Les Romains et les émissions aux types d Alexandre, AIIN 29 (1982), σελ Κleiner, F.S., The Alexander tetradrachms of Pergamum and Rhodes, ANSMN 17 (1971), σελ , πίν Βιβλιογραφία : Thompson M., Alexander s Drachm Mints, 2. Lampsacus and Abydus, New York 1991, Numismatic studies 19 Thompson M., Alexander s Drachm Mints, 1. Sardis and Miletus,, New York 1983, Numismatic Society 16 Price M.J., The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus, Zurich London 1991 Callatay F. (de), "Un trésor de drachmes aux types d Alexandre le Grand conservé au Cabinet des Médailles de Bruxelles", RBN, 129, 1983, 23-60, pl. 6-7 Callatay F. (de), "Réflexions sur les ateliers d Asie Mineure d Alexandre le Grand", Amandry, M. Le Rider, G. (επιμ.), Trésors et circulation monétaire en Anatolie antique, Paris 1994, Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 4/6

5 Troxell H.A., Hersh Ch.A., "A 1993 hoard of Alexander drachms from the Near East", AJN, 5-6, , Le Rider G., "Les Αlexandres d argent en Asie Mineure et dans l Orient séleucide au IIIe siècle av. J.-C. (c ). Remarques sur le système monétaire des Séleucides et des Ptolémées", JS, 1986, 3-51 Le Rider G., "Histoire économique et monétaire de l Orient hellénistique: le monnayage d Alexandre", Annuaire du Collège de France Résumé des cours, 96, 1996, Le Rider G., "Alexander in Asia Minor", Burnett, A. et al. (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersh, London 1998, Picard O., "Les Romains et les émissions aux types d Alexandre", AIIN, 29, 1982, Thompson M., "Paying the mercenaries", Houghton, A. et al. (επιμ.), Studies in Honor of Leo Mildenberg, Wetteren 1984, Touratsoglou I., "Back to the future: Alexander the Great s silver and gold in the Balkans: the hoard evidence", Burnett, A. et al. (επιμ.), Coins of Macedonia and Rome: Essays in Honour of Charles Hersh, London 1998, Touratsoglou I., "The price of power: drachms in the name of Alexander in Greece (on the Thessaly/1993 confiscation)", Eulimene, 1, 2000, Bickermann Ε., "Alexandre le Grand et les villes d Asie", REG, 47, 1934, Tarn W.W., Alexander the Great, II Sources and Studies, Cambridge 1948 Δικτυογραφία : Coins Coins of Alexander Γλωσσάριo : διασταύρωση μητρών Θεωρείται ότι οι μήτρες/σφραγίδες δύο ή περισσότερων νομισμάτων «διασταυρώνονται» όταν τα νομίσματα αυτά προέρχονται από την ίδια μήτρα/σφραγίδα εμπροσθοτύπου ή οπισθοτύπου (δηλ. εμπρόσθιας ή πίσω όψης). Χρονολόγιο καλοκαίρι 336 π.χ.: Δολοφονία Φιλίππου Β στις Αιγές. Ο Αλέξανδρος Γ αναγορεύεται βασιλιάς της Μακεδονίας (έως το 323 π.χ.). Πρώτες κοπές αργυρών τετραδράχμων άνοιξη 334 π.χ.: Ο Αλέξανδρος περνά στη Μικρά Ασία, αφήνοντας τον Αντίπατρο επίτροπο της Μακεδονίας. Χρυσές και αργυρές νομισματικές κοπές στη Μικρά Ασία 333 π.χ.: Ο Αλέξανδρος εισβάλλει στην Κιλικία (Αύγουστος) και νικά το Δαρείο Γ στην Ισσό (Νοέμβριος) 332 π.χ.: Ο Αλέξανδρος καταλαμβάνει την Κοίλη Συρία και τη Φοινίκη και καταλαμβάνει την Τύρο (Ιούλιος) έπειτα από Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 5/6

6 επτάμηνη πολιορκία 332/331 π.χ.: Ο Αλέξανδρος διαχειμάζει στην Αίγυπτο, ιδρύει την Αλεξάνδρεια και επισκέπτεται το μαντείο του Άμμωνος Διός στην όαση της Σίβα 331 π.χ.: Ο Αλέξανδρος νικά το Δαρείο στα Γαυγάμηλα και καταλαμβάνει τη Βαβυλώνα και τα Σούσα (Νοέμβριος) 330 π.χ.: Ο Αλέξανδρος καταλαμβάνει την Περσέπολη και το περσικό βασιλικό θησαυροφυλάκιο (Ιανουάριος). Ο Δαρείος δραπετεύει από τον Αλέξανδρο αλλά δολοφονείται από το Βήσσο, σατράπη της Βακτρίας 330/329 π.χ.: Κατάκτηση της Βακτρίας και της Σογδιανής από τον Αλέξανδρο π.χ.: Ινδική εκστρατεία Αλεξάνδρου 323 π.χ.: Θάνατος Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα. Μεταθανάτιες χρυσές και αργυρές κοπές στο όνομα του Αλεξάνδρου Γ Δημιουργήθηκε στις 3/2/2017 Σελίδα 6/6