ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ» Η ΑΡΧΉ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΥΣ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΟ ΝΕΡΟ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ Ε.Ε. Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΎ ΚΌΣΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΤΙΜΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΎ- Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ. ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΕΣ: Μ. Σ. ΣΚΟΥΡΤΟΣ Α. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΝΟΣ Κ. Α. Δ. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ Α.Μ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΚΟΠΟΙ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΊΑ ΤΟΥ ΠΛΗΡΟΥΣ ΚΟΣΤΟΥΣ... 9 Α. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΕΞΟΔΑ ΚΑΙ ΕΞΟΔΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ (OPERATIONAL & MAINTENANCE COSTS)... 9 Β. ΚΟΣΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥΧΙΚΟΥ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ... 9 Γ. ΚΟΣΤΟΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ Η ΚΟΣΤΟΣ ΣΕ ΠΟΡΟΥΣ... 9 Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Δ. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ ΤΟΥ ΔΙΚΤΎΟΥ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗΣ Η ΕΠΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΥΔΡΟΔΌΤΗΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΙΣ Ε.Ε Ο ΒΑΘΜΟΣ ΕΠΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΙΣ Ε.Ε Ο ΒΑΘΜΟΣ ΕΠΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΙΣ Ε.Ε ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΤΙΜΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ- ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑTA ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 43

3 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Καθώς οι δραστηριότητες του ανθρώπου επεκτείνονται αρχίζει να γίνεται αισθητή η πίεση σε φυσικούς πόρους που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν δεδομένοι και απεριόριστοι σε ποσότητες. Μια τέτοια περίπτωση είναι και οι υδάτινοι πόροι. Παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες μία συνεχής αύξηση των απαιτήσεων σε υδάτινους πόρους σε όλες τις χρήσεις (οικιακή, βιομηχανική, γεωργία). Πέρα όμως από την ποσοτική διάσταση του προβλήματος υπάρχει και η ποιοτική. Οι υδάτινοι πόροι υφίστανται συνεχώς υποβάθμιση από τις διάφορες χρήσεις (πχ. νιτρικά άλατα από τη γεωργία, υποβάθμιση υπόγειων υδάτων λόγω της υπεράντλησης) γεγονός που εντείνει μία ήδη επιβαρημένη κατάσταση. Σε αυτά τα πλαίσια διεθνείς οργανισμοί (ΟΟΣΑ, Διεθνής Τράπεζα, Ευρωπαϊκή Ένωση) έχουν θέσει το θέμα της διατήρησης και της βιώσιμης χρήσης των υδάτινων πόρων ως θέμα υψηλής προτεραιότητας. Στο χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης η Κοινοτική Οδηγία 2000/60 (ή Οδηγία Πλαίσιο για το νερό) αποτελεί την κύρια κατευθυντήρια γραμμή στην προσπάθεια για ολοκληρωμένη και βιώσιμης διαχείριση των υδάτινων πόρων. Επιδίωξη της Οδηγίας είναι ο συντονισμός όλων των ευθυνών και των δραστηριοτήτων που απορρέουν από την κοινοτική νομοθεσία και συνδέονται, άμεσα ή έμμεσα, με τη διαχείριση και προστασία των υδάτινων πόρων σε ένα ενιαίο σύστημα και ένα κοινό στόχο. Τα κράτη μέλη υποχρεούνται να συστήσουν, αν δεν έχουν ήδη, ειδικές υπηρεσίες στο επίπεδο της λεκάνης απορροής, υπεύθυνες για την εφαρμογή της Οδηγίας. Για κάθε λεκάνη απορροής πρέπει να συνταχθεί εξαετές διαχειριστικό σχέδιο το οποίο θα περιγράφει την κατάσταση στη λεκάνη απορροής και τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την επίτευξη των στόχων της Οδηγίας. Η Οδηγία Πλαίσιο για το νερό περιλαμβάνει μία σειρά από ενέργειες που πρέπει να γίνουν για την επίτευξη του τελικού στόχου της, που είναι η καλή ποιότητα των υδάτων μέχρι το Ο όρος καλή ποιότητα εξειδικεύεται για τα επιφανειακά, τα υπόγεια ύδατα και για ειδικά καθορισμένα υπό προστασία σώματα (για παραγωγή πόσιμου νερού, για νερά κολύμβησης, και προστατευόμενες περιοχές) για τα οποία προβλέπεται υψηλότερος βαθμός προστασίας. Ο ρόλος των οικονομικών εργαλείων (κυρίως της τιμολόγησης) για την επίτευξη αυτού του σκοπού είναι καίριος. Το Άρθρο 9 της Οδηγίας αναφέρει ότι τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν υπ όψη την αρχή της πλήρους ανάκτησης του κόστους. συμπεριλαμβανομένου του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους σε πόρους. Δημιουργείται συνεπώς η αναγκαιότητα της εκτίμησης του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους σε πόρους καθώς και η ανάπτυξη ενός μηχανισμού ανάκτησής του, κυρίως μέσω της τιμολόγησης, από τις αντίστοιχες χρήσεις που το δημιουργούν.

4 Ενώ όμως είναι σαφές τι επιδιώκεται με το άρθρο 9 (πλήρης ανάκτηση κόστους) και ποια είναι τα επιμέρους στοιχεία που το απαρτίζουν (όπως αυτά αναλύονται στο κεφάλαιο 3) δεν υπάρχει κάποια σαφής ορισμός σχετικά με το τι είναι περιβαλλοντικό κόστος και με ποιόν τρόπο αυτό θα εκτιμηθεί. Είναι συνεπώς χρήσιμο να δούμε τι συμβαίνει πρακτικά στις χώρες τις Ε.Ε. ιδιαίτερα σε αυτές που έχουν κάνει βήματα τόσο ως προς την πλήρη ανάκτηση του οικονομικού κόστους (κάτι που δεν έχει ακόμη επιτευχθεί στη χώρα μας) όσο και ως προς την ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού κόστους στην τιμή που πληρώνουν οι χρήστες (κεφάλαιο 4). Είναι συνεπώς αναγκαίο να αναπτυχθούν μεθοδολογίες εκτίμησης του περιβαλλοντικού κόστους που θα γεφυρώσουν το κενό μεταξύ της θεωρίας και της πρακτικής εφαρμογής θα αποτελέσουν κάποια βάση για την εφαρμογή της αρχής της πλήρους τιμολόγησης στις χώρες της Ε.Ε. Η αρχή της πλήρους τιμολόγησης έχει εφαρμογή σε όλες τις χρήσεις. Στην παρούσα εργασία θα εξεταστεί πως μπορεί να εφαρμοστεί η αρχή στον τομέα της οικιακής υδροδότησης, δηλαδή της παροχής νερού ύδρευση μίας πόλης, καθώς και τις αντίστοιχες υπηρεσίες αποχέτευσης. Παράλληλα θα γίνει προσπάθεια να δούμε πως μπορεί να επιτευχθεί καλύτερα η επίτευξη της πλήρους ανάκτησης του κόστους (ή τουλάχιστο η καλύτερη ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού κόστους στην τιμή που πληρώνουν η χρήστες) μέσω της τιμολόγησης. Θα εξετάσουμε ειδικότερα ποια είναι η παρούσα κατάσταση στον τομέα της οικιακής τιμολόγησης του νερού στην Ελλάδα ποιες είναι οι αδυναμίες του μηχανισμού τιμολόγησης και τέλος ποια βήματα πρέπει να γίνουν ώστε μέσω της τιμολόγησης να επιτευχθούν οι επιμέρους στόχοι που θέτει η οδηγία (πλήρης ανάκτηση κόστους, ορθολογικότερη χρήση των υδάτινων πόρων, προστασία της ποιότητας των υδάτινων πόρων).

5 2. ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ. Με τον όρο τιμή του νερού εννοούμε το ποσό που πληρώνουν οι χρήστες για το σύνολο των υπηρεσιών που απολαμβάνουν από τη χρήση του νερού. (υδροδότηση, αποχέτευση, απόρριψη κτλ.) Συνεπώς στην τιμή του νερού, υπό την ευρεία έννοια, δεν περιλαμβάνεται μόνο το κόστος που προκύπτει από την χρησιμοποιούμενη ποσότητα νερού δηλαδή το κόστος που συνεπάγεται για να φτάσει το νερό στον καταναλωτή αλλά και το κόστος που προκύπτει από τη χρήση του νερού δηλαδή το κόστος που δημιουργείται για το περιβάλλον και τον άνθρωπο από την απόρριψη στο περιβάλλον του νερού που βρίσκεται σε κατάσταση υποβαθμισμένη από την αρχική του μορφή. (European Commission, 2000) P= F + a. Q + b. Y (1) όπου P η συνολική τιμή F σταθερό κόστος a τέλος ανά μονάδα χρησιμοποιούμενου νερού b τέλος ανά μονάδα παραγόμενης ρύπανσης Q συνολική ποσότητα χρησιμοποιούμενου νερού Υ συνολική παραγόμενη ρύπανση Η κατανόηση αυτής της αρχής (ότι το κόστος δεν περιλαμβάνει μόνο τα στοιχεία που σχετίζονται με τη χρήση του νερού αλλά και την ρύπανση που προκαλείται) είναι θεμελιώδους σημασίας προκειμένου να προχωρήσουμε στα επόμενα στάδιο της ανάλυσης, και βρίσκεται σε συνέπεια με μία άλλη βασική αρχή που έχει εισχωρήσει σε πολλούς τομείς της περιβαλλοντικής πολιτικής την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» (polluter pays principle) ΤΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ Ο μηχανισμός που διαμορφώνει την τιμή του νερού που καλείται να πληρώσει ο χρήστης καλείται σύστημα τιμολόγησης (tariff system). Κάθε σύστημα τιμολόγησης είναι ένα σύνολο στοιχείων και μηχανισμών που διαμορφώνουν το ποσό (σε χρηματικές μονάδες) που καλείται να πληρώσει ο χρήστης για της υπηρεσίες υδροδότησης (και αποχέτευσης) που απολαμβάνει.

6 2.2 ΣΚΟΠΟΙ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ Τα συστήματα τιμολόγησης μπορούν να πάρουν διάφορες μορφές. Αυτό που θα καθορίσει τη μορφή που θα έχει ένα είναι οι ανάγκες που καλείται να καλύψει. Το "βέλτιστο" σύστημα τιμολόγησης για μία συγκεκριμένη κοινωνία και κατάσταση είναι αυτό που επιτυγχάνει την πιο ισορροπημένη ικανοποίηση των στόχων που έχει θέσει αυτή η κοινωνία. (Rogers et al. 2002). Με βάση αυτή την παραδοχή είναι σαφές ότι δεν υπάρχει "τέλειο" σύστημα τιμολόγησης, αλλά οι πολλαπλοί στόχοι που έχει θέσει κάθε κοινωνία (στα πλαίσια της οποίας θα εφαρμοστεί) και η σχετική στάθμισή τους καθορίζουν τη γενική μορφή και τις επιμέρους πρακτικές τιμολόγησης που θα χρησιμοποιηθούν προκειμένου αυτοί οι στόχοι να επιτευχθούν. Οι στόχοι αυτοί είναι πολλαπλοί και συχνά αλληλοσυγκρουόμενοι, στα πλαίσια μίας κοινωνίας. Οι πολίτες, για παράδειγμα, ενδιαφέρονται για επάρκεια, καλή ποιότητα και χαμηλή τιμή. Οι εταιρείες ύδρευσης επιδιώκουν να καλύπτουν τα κόστη τους και να έχουν σταθερότητα εσόδων και λογικά διαχειριστικά κόστη. Το κράτος, στα πλαίσια του κοινωνικού του ρόλου, ενδιαφέρεται δίκαιη κατανομή του κόστους για εξασφάλιση υδροδότησης σε όλες τις κατηγορίες του πληθυσμού, με έμφαση σε κοινωνικές ομάδες που δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν στο κόστος υδροδότησης (affordability problem). (OECD, 1999). Παράλληλα με τα παραπάνω υπάρχει και η πολύ σημαντική μεταβλητή του περιβάλλοντος, μεταβλητή που αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη σημασία τα τελευταία χρόνια. Στα πλαίσια αυτά διεθνείς οργανισμοί (ΟΟΣΑ, Ευρωπαϊκή Ένωση) έχουν θέσει σαν ζήτημα άμεσης προτεραιότητας το θέμα της διατήρησης και προστασίας των υδάτινων πόρων. Ιδιαίτερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση με την θέσπιση της Κοινοτικής Οδηγίας 2000/60 (ή Οδηγία Πλαίσιο για το νερό) προτείνονται κατευθύνσεις για την προστασία και την αειφόρο χρήση των υδάτινων πόρων. Η χρήση οικονομικών εργαλείων με έμφαση στο ρόλο της τιμολόγησης είναι βασικά στοιχεία που περιλαμβάνονται στην Κοινοτική Οδηγία για την επίτευξη αυτού του στόχου. Ο καθορισμός και η ιεράρχηση των στόχων που καλείται να ικανοποιήσει ένα σύστημα τιμολόγησης είναι θεμελιώδους σημασίας και επιδρά καταλυτικά στο τι και πόσο αποτελεσματικά θα επιτύχει, τελικά, οποιοδήποτε σύστημα τιμολόγησης. Όπως θα δούμε παρακάτω εάν δεν υπάρχει σαφώς διατυπωμένο πλαίσιο στόχων τότε η τιμολόγηση αυτή καθαυτή δεν επαρκεί για την επίτευξη αυτών των στόχων. 1 1 Όπως θα δούμε, για παράδειγμα, στην πόλη της Αθήνας η τιμολόγηση διαμορφώνεται με γνώμονα, μεταξύ άλλων, την σταθερότητα ή και αύξηση των εσόδων της ΕΥΔΑΠ με συγκράτηση των τιμών και αύξηση της κατανάλωσης. Η αύξηση των τιμών στα τιμολογίων επιβάλλεται ως ένα έκτακτο μέτρο σε περιόδους λειψυδρίας για τον έλεγχο της κατανάλωσης. Συνεπώς στην περίπτωση της Αθήνας η τιμολόγηση (και πιο ορθά η διαχρονική σταθερότητα στις τιμές του νερού)δεν παρέχει κανένα ουσιαστικό κίνητρο προς τους καταναλωτές για πιο ορθολογική χρήση του νερού.

7 Συμπερασματικά βλέπουμε ότι όταν καλούμαστε να διαμορφώσουμε ένα σύστημα τιμολόγησης του νερού στην ουσία καλούμαστε να καλύψουμε κάποιες ανάγκες και να πετύχουμε κάποιους στόχους, οικονομικούς; κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς. Οι περιβαλλοντικοί στόχοι (αυτό ισχύει ιδιαίτερα όσον αφορά της Οδηγία Πλαίσιο για τους υδάτινους πόρους) είναι αυτοί που αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη βαρύτητα στην διαμόρφωση των συστημάτων τιμολόγησης δεδομένης της αναβάθμισης της σημασίας και της αναγκαιότητας για προστασία και αειφόρο χρήση των υδάτινων πόρων 2.3 ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΤΙΜΟΛΟΓΗΣΗΣ Στην πράξη τα συστήματα τιμολόγησης αποτελούνται από το συνδυασμό κάποιων από τα παρακάτω στοιχεία: Τέλος έναρξης σύνδεσης (connection charge). Είναι τέλος που ο χρήστης πληρώνει μια φορά, προκαταβολικά, για να συνδεθεί με το δίκτυο. Πάγιο Τέλος. (Fixed charge). Ποσό που καταβάλλεται ανεξάρτητα από το ύψος της κατανάλωσης. Σε συστήματα τιμολόγησης που βασίζονται σε μέτρηση της κατανάλωσης το πάγιο τέλος πρέπει να καλύπτει μόνο τα τρέχοντα κόστη που δεν συνδέονται με το ύψος της κατανάλωσης (δηλαδή τα κόστη που αφορούν τη σύνδεση του χρήστη με το δίκτυο όπως το κόστος συντήρησης του μετρητή, το κόστος το κόστος έκδοσης λογαριασμών κτλ.) Ομοιόμορφη χρέωση (flat fee). Ενιαία χρέωση για όλους τους χρήστες ή για τις διαφορετικές ομάδες χρηστών ανεξάρτητα από το μέγεθος της κατανάλωσης. Στη περίπτωση της ομαδοποίησης των πελατών αυτοί ομαδοποιούνται με βάση κάποιο συγκεκριμένο χαρακτηριστικό (χωρητικότητα μετρητή, μέγεθος σωληνώσεων, αξία ιδιοκτησίας) και έχουν ανάλογη χρέωση. Αν υπάρχει σύστημα μέτρησης της κατανάλωσης νερού (μετρητές) υπάρχουν επιπλέον τα εξής στοιχεία: Χρέωση με βάση την κατανάλωση (Volumetric rate). Προκύπτει όταν πολλαπλασιάσουμε την ποσότητα με την τιμή ανά μονάδα. Με βάση την αρχή της οικονομικής αποδοτικότητας θα πρέπει αυτό το στοιχείο να καλύπτει τα μεταβλητά κόστη. Κλιμακωτή Χρέωση (Block charge). Σε αυτή την περίπτωση καθορίζονται επίπεδα κατανάλωσης με ανώτερα και κατώτερα όρια και καθορίζονται τιμές για κάθε ένα από τα επίπεδα κατανάλωσης. Αν η τιμή αυξάνεται όσο αυξάνεται και η κατανάλωση τότε

8 έχουμε αυξανόμενη χρέωση (increasing block charge) ενώ στην αντίθετη περίπτωση μιλάμε για φθίνουσα χρέωση (decreasing block charge). Ελάχιστη χρέωση (Minimum charge). Ποσό που χρεώνεται ανεξάρτητα αν έχει καταναλωθεί η ελάχιστη ποσότητα κατανάλωσης ή όχι. Παράλληλα με αυτά τα στοιχεία στα συστήματα τιμολόγησης μπορούν να ενσωματωθούν και κάποια άλλα στοιχεία (πχ. φόροι, τέλη) τα οποία επιβάλλονται για την κάλυψη κάποιων ιδιαίτερων στοιχείων κόστους 2. Στην πράξη συνήθως υπάρχει κάποιος συνδυασμός αυτών των στοιχείων που διαμορφώνουν τη μορφή των τιμολογίων ύδρευσης. Για παράδειγμα στη Ελλάδα υπάρχει η πάγια χρέωση (ένα ελάχιστο ποσό που καλείται να πληρώσει ο καταναλωτής ανεξάρτητα της κατανάλωσης που έχει πραγματοποιήσει) και χρέωση με βάση την κατανάλωση. Στην Ολλανδία τα τιμολόγια του νερού πέρα από τα τέλη ύδρευσης και αποχέτευσης υπάρχουν και μία σειρά φόροι και τέλη που σχετίζονται με την διαχείριση και την διατήρηση της ποιότητας των υδάτινων πόρων και των περιβαλλοντικών στοιχείων που τους περιβάλλουν. Στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν επικρατήσει ογκομετρικές μορφές τιμολόγησης που συνδέουν την τιμή με την χρησιμοποιούμενη ποσότητα νερού καθώς και την παραγόμενη ρύπανση (Σχέση 1) 3. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται ότι η τιμή λειτουργεί ως κίνητρο για την ορθολογική χρήση του νερού και την μείωση της παραγόμενης ρύπανσης. Παράλληλα όπως θα δούμε στη συνέχεια, η μορφή των συστημάτων τιμολόγησης συνδέεται άμεσα τόσο με της εφαρμογή της αρχής της πλήρης ανάκτησης του κόστούς όσο και με την επίτευξη των ευρύτερων στόχων της Οδηγίας Πλαίσιο για το νερό. 2 Πχ. περιβαλλοντικοί φόροι που επιβάλλονται σε διάφορες χώρες της Ε.Ε. (Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία), ο φόρος F.N.D.A.E. στη Γαλλία, που επιβάλλεται σε όλους τους χρήστες για την χρηματοδότηση του δικτύου που βρίσκεται σε αγροτικές περιοχές κ.α. (Hrovatin, Bailey, 2001) 3 Παράλληλα θα δούμε και στην περίπτωση της Αθήνας σημαντικό ρόλο στην συμπεριφορά των καταναλωτών παίζει και η διάρθρωση, το εύρος των κλιμακίων κατανάλωσης καθώς και οι αλλαγές της τιμής.

9 3. ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΊΑ ΤΟΥ ΠΛΗΡΟΥΣ ΚΟΣΤΟΥΣ Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι μέσω της τιμολόγησης καλούμαστε να καλύψουμε κάποια στοιχεία του προκειμένου να επιτύχουμε την πλήρη ανάκτηση του κόστους για όλες τις χρήσεις του νερού (οικιακή, γεωργική βιομηχανική), έναν από τα πιο σημαντικούς στόχους της Οδηγίας Πλαίσιο για το νερό. Αυτά είναι τα εξής: Α. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΕΞΟΔΑ ΚΑΙ ΕΞΟΔΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ (OPERATIONAL & MAINTENANCE COSTS) Στα λειτουργικά έξοδα περιλαμβάνονται όλα τα στοιχεία του κόστους που αφορούν λειτουργία του συστήματος υδροδότησης σε καθημερινή βάση όπως είναι τα έξοδα προσωπικού, το κόστος σε ενέργεια, οι φόροι και τα τέλη που πρέπει να αποδοθούν σε τρίτους ως συνέπεια της λειτουργίας του συστήματος υδροδότησης. Στα έξοδα συντήρησης περιλαμβάνονται όλα τα έξοδα που αφορούν τη συντήρηση των δικτύων υδροδότησης και των υποδομών όπως είναι τα κανάλια, τα δίκτυα διανομής οι δεξαμενές κτλ. Β. ΚΟΣΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥΧΙΚΟΥ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Το κόστος κεφαλαίου περιλαμβάνει τα εξής στοιχεία: α) το κόστος νέων επενδύσεων β) τη μείωση της αξίας του υπάρχοντος κεφαλαιουχικού εξοπλισμού (αποσβέσεις), γ) το κόστος ευκαιρίας του κεφαλαιουχικού εξοπλισμού δηλαδή τα έσοδα που θα υπήρχαν από την επένδυση των κεφαλαίων σε κάποια εναλλακτική χρήση. 4 Γ. ΚΟΣΤΟΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ ή ΚΟΣΤΟΣ ΣΕ ΠΟΡΟΥΣ Το κόστος ευκαιρίας στα πλαίσια της εφαρμογής της Κοινοτικής Οδηγίας αναφέρεται και σαν κόστος σε πόρους (resource cost), και ορίζεται σαν το κόστος που προκύπτει από την εκμετάλλευση(απολήψεις) ενός υδάτινου αποδέκτη σε βαθμό μεγαλύτερο από το βαθμό ανανέωσής του. (WATECO 2002). Παρόλα αυτά σε άλλες περιπτώσεις (Görlach, Interwies 4 Στην πράξη ακόμα και ο υπολογισμός του πλήρους κόστους παροχής, που θεωρητικά είναι μία σχετικά απλή διαδικασία, παρουσιάζει πολλές δυσχέρειες. Ο υπολογισμός του κόστους παροχής προϋποθέτει τη γνώση στοιχείων όπως η διάρκεια ζωής των εγκαταστάσεων (πχ. δίκτυα διανομής, αντλιοστάσια, μηχανήματα κτλ.) ή την μέθοδο αποτίμησης τους (ιστορικό κόστος ή κόστος αντικατάστασης). Σχετικά με τη μεθοδολογία υπολογισμού του λειτουργικού κόστους και του κόστους κεφαλαίων βλέπε: Rieu Thierry et Guy Gleyses, Assessing the financial costs of water infrastructure and application to a raw water supply system και WATECO 2002

10 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1: ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΊΑ ΤΟΥ ΠΛΗΡΟΥΣ ΚΟΣΤΟΥΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΚΌΣΤΟΣ (ΕΣΩΤΕΡΙΚΌ ΚΑΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΠΛΗΡΕΣ ΚΟΣΤΟΣ ΚΟΣΤΟΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ ΠΛΗΡΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ ΚΟΣΤΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΚΟΣΤΟΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΕΞΟΔΑ Πηγή : Rogers et al., 1997

11 ,2004) το κόστος ευκαιρίας αναφέρεται σαν το κόστος που προκύπτει από την ύπαρξη ανταγωνιστικών χρήσεων νερού και την κατανομή του, μεταξύ των χρήσεων, με τρόπο μη αποδοτικό (misallocation of water between uses). Γενικά υπάρχει ασάφεια σχετικά με την έννοια του κόστους σε πόρους και πως αυτό πρέπει να υπολογίζεται σε συνάρτηση με την αρχή της πλήρους τιμολόγησης. Αυτό οφείλεται στην ανομοιογένεια που υπάρχει μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με την διαθεσιμότητα των υδάτινων πόρων και την ύπαρξη ανταγωνιστικών χρήσεων. Σε χώρες που δεν υπάρχει σοβαρό πρόβλημα διαθεσιμότητας των υδάτινων πόρων (πχ. Γερμανία, Ολλανδία, Αγγλία) θεωρείται ότι δεν υπάρχει μεγάλη αναγκαιότητα για υπολογισμό του κόστους σε πόρους και αυτό έχει δευτερεύουσα σημασία. Αντίθετα στις μεσογειακές χώρες υπάρχει πρόβλημα διαθεσιμότητας και ανταγωνιστικότητας μεταξύ των χρήσεων το κόστος σε πόρους έχει βαρύνουσα σημασία σε συνάρτηση με την εφαρμογή της αρχής της πλήρους τιμολόγησης και της διαμόρφωσης πολιτικών τιμολόγησης για το νερό. Χαρακτηριστική είναι για παράδειγμα η περίπτωση πραγματοποίηση γεωτρήσεων της ΕΥΔΑΠ στον Βοιωτικό Κηφισό και το Κωπαϊδικό πεδίο που συνέπεσαν με την ξηρασία της περιόδου και στέρεψαν τα πηγάδια στην περιοχή. Το κόστος άντλησης νερού και κατ επέκταση της αγροτικής παραγωγής αυξήθηκε κατακόρυφα στην περιοχή και αυτό προκάλεσε τις διαμαρτυρίες των αγροτών κατηγορώντας την ΕΥΔΑΠ. Παρόμοια περίπτωση είναι και η εξάντληση της λίμνης Υλίκης και η συγκέντρωση των υπόγειων διαφυγών της με γεωτρήσεις οδήγησε σε πλήρη εξαφάνιση και ποιοτική υποβάθμιση της συνδεόμενης υδρολογικά Λίμνης Παραλίμνης. Η λίμνη χρησιμοποιούνταν για την υδροδότηση της πόλης της Χαλκίδας οι αρχές της οποίας ξεκίνησαν δικαστικούς αγώνες κατά της ΕΥΔΑΠ (Κάλλης, 2002). Είναι προφανές ότι και στις δύο περιπτώσεις η παράλειψη υπολογισμού του κόστους ευκαιρίας (λόγω αντικειμενικών δυσκολιών, αλλά και σε εσφαλμένες εκτιμήσεις σχετικά με τις επιπτώσεις των γεωτρήσεων στις συνδεδεμένες υδρολογικά πηγές) οδηγεί σε επιβάρυνση κάποιων χρηστών (αγρότες, πόλη της Χαλκίδας) προς όφελος κάποιων άλλων χρηστών. Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Το πιο κλασσικό παράδειγμα αρνητικής εξωτερικότητας όσον αφορά το νερό είναι η επιβάρυνση που υφίστανται οι χρήστες στα χαμηλά επίπεδα της ροής ενός ποταμού (downstream users) από τους χρήστες που βρίσκονται πιο πριν από αυτούς (upstream users). Η επιβάρυνση αυτή μπορεί να αναφέρεται στην μείωση της ροής του νερού για τους τελευταίους χρήστες είτε την υποβάθμιση της ποιότητας του νερού καθώς αυτό προχωράει προς τα κάτω.

12 Τέτοιου είδους εξωτερικότητες μπορούν να υφίστανται, στα πλαίσια της οικιακής κατανάλωσης, λόγω της χαμηλής πίεσης του νερού σε κάποιες περιοχές λόγω αυξημένης ζήτησης σε κάποιες άλλες, ή λόγω υποβάθμισης των υδάτινων αποδεκτών από λύματα ή φυτοφάρμακα, με αποτέλεσμα να γίνονται ακατάλληλοι ή «ακριβότεροι»(με την έννοια του κόστους επεξεργασίας) για τους οικιακούς χρήστες. Στις περιπτώσεις ύπαρξης οικονομικών εξωτερικοτήτων είναι αναγκαία η επιβολή τέλους σε αυτούς που προκαλούν τις εξωτερικότητες έτσι ώστε να ενσωματώνεται και αυτό το κόστος στην τιμή του νερού. Δ. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Οι περιβαλλοντικές εξωτερικότητες αναφέρονται στις αρνητικές επιπτώσεις της χρήσης του νερού στα οικοσυστήματα, στο περιβάλλον και στην δημόσια υγεία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα περιβαλλοντικών εξωτερικοτήτων που μπορεί να προκύψουν από την εντατική χρήση ενός υδάτινου αποδέκτη είναι: Ευτροφισμός Αλμύρωση Αποξήρανση Απώλεια βιοποικιλότητας Μεταβολή του τοπίου (morphological change) Στην πράξη είναι πολύ δύσκολο να εκτιμηθεί το είδος και η έκταση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης που προκαλείται από τις διάφορες χρήσεις του νερού (όχι μόνο την οικιακή αλλά και από τη βιομηχανία και τη γεωργία). Μία πρώτη προσέγγιση για την εκτίμηση της περιβαλλοντικής ζημίας που προκαλείται από τις χρήσεις του νερού είναι η διαφορά μεταξύ μίας επιδιωκόμενης κατάστασης (κατάσταση στόχος) και της υφιστάμενης κατάστασης (όπως αυτή διαμορφώνεται με δεδομένη την ύπαρξη της ανθρώπινης παρέμβασης). Η επιδιωκόμενη κατάσταση καθορίζεται από κάποιο κανονισμό ή πρότυπο. Στα πλαίσια της Οδηγίας Πλαίσιο για το νερό η κατάσταση στόχος είναι η κατάστάση (περιβαλλοντική, οικολογική, χημική) που πρέπει βρίσκεται κάθε υδάτινος αποδέκτης το έτος Συνεπώς σαν περιβαλλοντικό κόστος θα μπορούσαμε να ορίσουμε το χάσμα μεταξύ της υφιστάμενης κατάστασης ενός υδάτινου αποδέκτη και της κατάστασης που έχει θέσει σα στόχο η Οδηγία Πλαίσιο για το νερό, για το έτος 2015.

13 Σε συνάρτηση με την αρχή της πλήρης ανάκτησης του κόστους το περιβαλλοντικό κόστος θα πρέπει να συμπεριληφθεί και αυτό στην τιμή του νερού. Αυτό σημαίνει ότι στην τιμή που πληρώνουν οι καταναλωτές πέρα από τα στοιχεία του κόστους που αναφέραμε πιο πάνω (κόστος παροχής υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης, οικονομικές εξωτερικότητες κτλ.) θα πρέπει να συμπεριληφθεί και το περιβαλλοντικό κόστος. Η εκτίμηση του περιβαλλοντικού κόστους καθορίζεται, βέβαια, από το ισχύον θεσμικό και νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο περιλαμβάνει και τους περιβαλλοντικούς στόχους (κανονισμούς) που υπάρχουν σχετικά με την ποιότητα του νερού (πχ, δείκτης BOD, ποσοστό επιβάρυνσης του νερού σε βαρέα μέταλλα) ενώ ο βαθμός επανάκτησης του εξαρτάται από το βαθμό που επιτυγχάνονται αυτοί οι στόχοι. Συνεπώς για την εκτίμηση του περιβαλλοντικού κόστους καθώς και του βαθμού επανάκτησης του περιβαλλοντικού κόστους είναι αναγκαία α) η γνώση των στόχων που επιδιώκονται σχετικά με την ποιότητα των υδάτων και των οικοσυστημάτων που τα περιβάλλουν β) η γνώση των μέτρων που πρέπει να ληφθούν για την αντιμετώπιση του περιβαλλοντικού κόστους (πχ. επεξεργασία λυμάτων, κατασκευή προστατευτικών έργων) γ) το βαθμό που οι περιβαλλοντικοί στόχοι επιτυγχάνονται μέσω των μέτρων που έχουν ληφθεί.

14 3.2. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ ΤΟΥ ΔΙΚΤΎΟΥ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗΣ Μία πρώτη προσέγγιση για να γίνει κατανοητός ο βαθμός αλληλεπίδρασης του υδρευτικού συστήματος και του περιβάλλοντος του (και κατ επέκταση των αρνητικών επιδράσεων που έχει η λειτουργία του στο ευρύτερο περιβάλλον) είναι η μελέτη του συστήματος ύδρευσης σε συνάρτηση με (Κάλλης, 2000): τον ευρύτερο υδρολογικό κύκλο ο οποίος εξυπηρετεί και άλλες λειτουργίες πέρα από της υδρευτικές ανάγκες μίας πόλης την πόλη, την οποία εξυπηρετεί και εντός της οποίας βρίσκεται το φυσικό περιβάλλον ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΥΔΡΕΥΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΛΕΚΑΝΗ ΑΠΟΡΡΟΗΣ ΑΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΑΝΤΛΗΣΗ ΑΛΛΟΙ ΧΡΗΣΤΕΣ ΜΟΛΥΝΣΗ ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΥΠΟΔΟΜΗ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΑΠΟΧΕΤΕΥΣΗΣ ΑΣΤΙΚΟΙ ΧΡΗΣΤΕΣ Σε πρώτη φάση η άντληση μεγάλων ποσοτήτων νερού από το περιβάλλον για την κάλυψη των αναγκών ύδρευσης μπορεί να προκαλέσει σοβαρές αρνητικές μεταβολές στο περιβάλλον. Η δημιουργία αρνητικού ισοζυγίου εισροών εκροών (δηλαδή ρυθμός άντλησης νερού μεγαλύτερο από αυτόν της ανανέωσης) για μεγάλο χρονικό διάστημα, όπως σε περιόδους ξηρασίας, πέρα από το προφανές, δηλαδή την αποξήρανση του υδάτινου αποδέκτη (με ότι αυτό συνεπάγεται για τα οικοσυστήματα που τον περιβάλλουν) μπορεί να προκαλέσει υποβάθμιση

15 της ποιότητας του εδάφους ή τη διάβρωσή του και έχει επιπτώσεις σε συνδεδεμένους υδρολογικά υδάτινους αποδέκτες (όπως είδαμε στην περίπτωση της Υλίκης που τροφοδοτούσε το δίκτυο της Αθήνας και της Λίμνης Παραλίμνη που τροφοδοτούσε τη Χαλκίδα). Παράλληλα η υπερβολική άντληση υπόγειων υδάτων κοντά σε παράκτιες περιοχές και τα νησιά, μπορεί να προκαλέσει διείσδυση θαλάσσιου νερού στις πηγές με αποτέλεσμα την αλμύρωσή τους καθιστώντας το νερό ακατάλληλο τις περισσότερες χρήσεις. Σε δεύτερο επίπεδο υπάρχουν οι περιβαλλοντικές επιδράσεις στο πλαίσιο της παραγωγής 5 νερού για οικιακή χρήση οι οποίες μπορούν να διαχωριστούν σε τρία επίπεδα: στο στάδιο της κατασκευής των υποδομών, στο στάδιο της λειτουργίας του δικτύου και στο στάδιο της απόρριψης των υπολειμμάτων. Στο στάδιο της κατασκευής των υποδομών μπορούν να δημιουργηθούν σοβαρές μετατροπές και αλλοιώσεις στο τοπίο κυρίως λόγω της κατασκευής φραγμάτων, αντλιοστασίων ή καναλιών με ότι αυτό συνεπάγεται για τα οικοσυστήματα.(πχ. τα φράγματα εμποδίζουν τα ψάρια να «ανέβουν» τον ποταμό, σε ένα ποτάμι που βρίσκεται εγκλωβισμένο σε τόνους μπετόν υποβαθμίζεται η οικολογική του κατάσταση). Στο στάδιο της λειτουργίας του δικτύου δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα από την αλλαγή της πορείας των υδάτων και την διαφοροποίηση της ροής του νερού. Λόγω της αλλαγής της πορείας του νερού μεγάλες περιοχές (πχ. οι εκβολές των ποταμών στη θάλασσα), που αποτελούν ζωτικής σημασίας βιότοπους για πολλά είδη, αποξηραίνονται ή υποβαθμίζονται. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την υποβάθμιση των βιοτόπων για αυτά τα είδη. Επίσης οι παρεμβάσεις για συγκράτηση, αποθήκευση ή εκτροπή των υδάτων δημιουργούν σοβαρές μεταβολές στην ροή του νερού (stream flow variability) 6. Μείωση της ροής του νερού έχει σαν αποτέλεσμα την μείωση των θρεπτικών συστατικών που μεταφέρονται με το νερό και τη μείωση της ικανότητας του νερού να διαλύσει και να αποικοδομήσει βλαβερές ουσίες καθιστώντας τα εδάφη πιο ευάλωτα στη μόλυνση 7. Στο στάδιο της απόρριψης των υπολειμμάτων της παραγωγικής διαδικασίας του νερού συνήθως δημιουργούνται προβλήματα από την απόρριψη των υποπροϊόντων της διαδικασίας καθαρισμού του νερού. Παράλληλα από την παραγωγική διαδικασία του νερού προκύπτουν περιβαλλοντικά προβλήματα ευρύτερης γεωγραφικής σημασίας που σχετίζονται κυρίως με την μεγάλη κατανάλωση ενέργειας που απαιτεί πολλές φορές η άντληση και η μεταφορά του νερού. Για 5 Με την έννοια παραγωγή εννοούμε όλες τις διαδικασίες που είναι απαραίτητες για να φτάσει το νερό από τον φυσικό αποδέκτη στον οικιακό καταναλωτή. 6 World Bank. (1997) 7 Σχετικά με τις επιδράσεις των απολήψεων νερού στη μείωση της ροή των ποταμών και την εφαρμογή της CVM για την εκτίμηση του περιβαλλοντικού κόστους από την χαμηλή ροή των ποταμών βλέπε Willis, Garrod, 1998.

16 παράδειγμα η επεξεργασία και η διανομή νερού στο Άμστερνταμ απαιτεί σε ετήσια βάση 35 εκ. Kwh. Τέλος στο στάδιο της απόρριψης και επεξεργασίας των αστικών λυμάτων προκύπτουν επίσης περιβαλλοντικές εξωτερικότητες. Η απόρριψη των λυμάτων χωρίς περαιτέρω επεξεργασία δημιουργεί σοβαρές επιπτώσεις στους αποδέκτες (ποτάμια, θάλασσα, έδαφος) αφού επιβαρύνονται με στοιχεία που υποβαθμίζουν την ποιότητά τους όπως είναι το άζωτο και ο φώσφορος, παθογόνα βακτήρια, ιούς και ρυπογόνες οργανικές ενώσεις. Ακόμα και σε περιπτώσεις ύπαρξης δικτύου και εγκαταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων (πχ. βιολογικοί καθαρισμοί) δημιουργούνται περιβαλλοντικά προβλήματα από τη λειτουργία αυτών των εγκαταστάσεων (δημιουργία υποδομών, λειτουργία εγκαταστάσεων, κατανάλωση ενέργειας) καθώς και προβλήματα από τη διαχείριση των υπολειμμάτων του βιολογικού καθαρισμού. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή της Αθήνας που λόγω της έλλειψης εγκαταστάσεων για την επεξεργασία των υπολειμμάτων του βιολογικού καθαρισμού (λυματολάσπη) δημιουργήθηκε σοβαρό πρόβλημα με τη διαχείρισή της και επιλέχθηκε η ταφή της στον ΧΥΤΑ με δυσμενείς συνέπειες για το περιβάλλον της περιοχής (δυσοσμία, πιθανότητες μόλυνσης του εδάφους και του υδροφόρου ορίζοντα κτλ). Βλέπουμε συνεπώς ότι η χρήση ενός υδάτινου αποδέκτη (πχ. ενός ποταμού ή μίας λίμνης) για την υδροδότηση μιας μεγάλης πόλης ή μίας ολόκληρης γεωγραφικής περιφέρειας έχει σοβαρές επιδράσεις όχι μόνο στα οικοσυστήματα που αυτός περιβάλλει αλλά και στα ευρύτερα γεωγραφικά συστήματα. Ο Μόρνος και ο Εύηνος, για παράδειγμα, που τροφοδοτούν με νερό την Αθήνα, αποτελούν τους βιότοπους για μεγάλο αριθμό ειδών και αποτελούν κομμάτι του ευρύτερου υδρολογικού συστήματος της λίμνης του Μεσολογγίου 8. Είναι πολύ δύσκολο προφανώς να γίνει πλήρης εκτίμηση της περιβαλλοντικής ζημίας προκαλεί η υδροδότηση της Αθήνας στο περιβάλλον και τα οικοσυστήματα του Μόρνου, του Εύηνου και της Λίμνης του Μεσολογγίου. Το ίδιο πρόβλημα ισχύει στις περισσότερες περιπτώσεις όπου μία πόλη τροφοδοτείται από υδάτινους αποδέκτες που επηρεάζουν πολλά και αλληλοεξαρτώμενα οικοσυστήματα. Ωστόσο είναι αναγκαίο να γίνεται, όσο είναι εφικτό, λεπτομερής καταγραφή των περιβαλλοντικών προβλημάτων που σχετίζονται με τις χρήσεις των υδάτινων πόρων για δύο κυρίως λόγους: την απόκτηση στοιχείων σχετικά με το περιβαλλοντικό κόστος 9 και την όσο το δυνατό καλύτερη ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού κόστους στην τιμή του νερού. Σε πολλές 8 G. Kallis, H. Cocossis (2001) 9 Η καταγραφή των περιβαλλοντικών προβλημάτων που σχετίζονται με τις χρήσεις του νερού και των επιπτώσεων τους στο περιβάλλον, την ανθρώπινη υγεία και την οικονομική δραστηριότητα καθιστά πιο εύκολη την αποδοχή, από τις διάφορες ομάδες συμφερόντων την καταβολή περιβαλλοντικού φόρου (μέσω της τιμής που πληρώνουν οι χρήστες) για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων.

17 χώρες (μεταξύ αυτών και η Ελλάδα) έχουν γίνει πολύ λίγα βήματα προς την κατεύθυνση της α) της εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκύπτουν από τη λειτουργία των συστημάτων υδροδότησης β) της ενσωμάτωσης του περιβαλλοντικού κόστους στην τιμή που πληρώνει ο χρήστης. Είναι παρόλα αυτά σκόπιμο να εντοπιστούν τα σημεία όπου προκύπτουν περιβαλλοντικές εξωτερικότητες και κατ επέκταση περιβαλλοντικά κόστη ώστε να υπάρξει πιο γρήγορη ενσωμάτωσή τους στην τιμή του νερού όταν υπάρξει η βούληση και το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο για την ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού κόστους στην τιμή του νερού 10. Ακόμα και αν δεν είναι εφικτή η πλήρης καταγραφή των περιβαλλοντικών εξωτερικοτήτων είναι επιθυμητό να λαμβάνεται υπ όψη όσο μεγαλύτερο τμήμα τους είναι δυνατό 11. Είναι προφανές ότι όσο πιο μεγάλη είναι η ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού κόστους στην τιμή που πληρώνουν οι χρήστες δημιουργούνται κίνητρα για πιο ορθολογική χρήση του νερού και κινούμαστε προς πολιτικές τιμολόγησης συμβάλλουν στη βιώσιμη χρήση των υδάτινων πόρων. Με βάση τα πιο πάνω στοιχεία μπορούμε να καταλήξουμε στα εξής συμπεράσματα σχετικά με τις περιβαλλοντικές εξωτερικότητες που προκύπτουν από τη συνολική λειτουργία ενός συστήματος υδροδότησης: Το υδρευτικό σύστημα βρίσκεται σε ανοιχτή αλληλεπίδραση με τρία ευρύτερα συστήματα, το σύστημα υδατικών πόρων (δηλαδή το ευρύτερο υδρολογικό και οικολογικό σύστημα που εκτείνεται εντός μιας λεκάνης απορροής), το αστικό σύστημα τις ανάγκες του οποίου εξυπηρετεί και τέλος τα οικοσυστήματα τα οποία αποτελούν έναν ανταγωνιστικό χρήστη του νερού και τα οποία επηρεάζονται τόσο από την αφαίρεση ποσοτήτων νερού για την κάλυψη των υδρευτικών αναγκών μίας πόλης όσο και από την εν γένει λειτουργία του συστήματος υδροδότησης. Περιβαλλοντικές εξωτερικότητες προκύπτουν σε όλα τα στάδια της λειτουργίας ενός συστήματος υδροδότησης (άντληση υδάτων, μεταφορά, επεξεργασία, αποχετευτικά δίκτυα) Οι περιβαλλοντικές λειτουργίες παρουσιάζουν μεγάλο βαθμό πολυπλοκότητας και αλληλεξάρτησης σε συνδυασμό με τις λειτουργίες των οικοσυστημάτων και τις υπηρεσίες 10 Όπως θα δούμε και στο κεφάλαιο που αναφέρεται στην περίπτωση της Αθήνας δεν έχουν γίνει ακόμη σοβαρές μελέτες για την εκτίμηση και ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού κόστους. Η παγιωμένη αντίληψη, συνήθως είναι ότι «δεν υπάρχει πρόβλημα με το νερό στην Αθήνα». Παράλληλα, στην Ελλάδα, δεν έχει συσταθεί, μέχρι σήμερα, ο αρμόδιος φορέας διαχείρισης των υδάτων όπως προέβλεπε ο νόμος 3199/03. (Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΉ, 06/11/2005) Συνεπώς βλέπουμε ότι στη χώρα μας δεν έχουν γίνει ακόμη τα στοιχειώδη βήματα για πιο ολοκληρωμένη διαχείριση των υδάτινων πόρων, στα πλαίσια που καθορίζει η Οδηγία Πλαίσιο για το νερό. 11 Στην πράξη υπάρχουν διάφορες διαβαθμίσεις της ενσωμάτωσης του περιβαλλοντικού κόστους στην τιμή του νερού. Υπάρχουν χώρες που δεν συμπεριλαμβάνεται καθόλου το περιβαλλοντικό κόστος στην τιμή του νερού χώρες που κινούνται στην κατεύθυνση της ενσωμάτωσης κάποιων στοιχείων περιβαλλοντικού κόστους, και χώρες που έχουν κάνει σημαντικά και ουσιαστικά βήματα σε αυτή την κατεύθυνση (πχ. Ολλανδία).

18 που προσφέρουν στον άνθρωπο (πχ. όπως αυτές φαίνονται στο Διάγραμμα 3). Σαν συνέπεια είναι πολύ δύσκολο να γίνει ακριβής εκτίμηση της επίδρασης (όσον αφορά τις βιοχημικές, υδρολογικές, οικολογικές λειτουργίες) που έχει σε έναν υδάτινο αποδέκτη (πχ. υδροβιότοπο) η χρήση του στα πλαίσια ενός συστήματος υδροδότησης καθώς και η επίδραση που έχει η περιβαλλοντική υποβάθμισή του, στις προσφερόμενες για τον άνθρωπο υπηρεσίες. Σαν συνέπεια των πιο πάνω η εκτίμηση του περιβαλλοντικού κόστους είναι μια ιδιαίτερα δύσκολη και πολύπλοκη διαδικασία και αποτελεί ένα από τα κύρια εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν προκειμένου να κινηθούμε προς τον στόχο της ενσωμάτωσης του στην τιμή του νερού Αυτό προϋποθέτει την πλήρη γνώση του υδρολογικού κύκλου του βαθμού αλληλεξάρτησης των λειτουργιών των οικοσυστημάτων.

19 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3: Η αλληλεξάρτηση μεταξύ των λειτουργιών ενός υδροβιότοπου και των κοινωνικοοικονομικών χρήσεων από τον άνθρωπο. Δομή και λειτουργίες υδροβιότοπων Υδρολογικές Διακράτηση υδάτων, ανανέωση υδάτων Βιοχημικές Διακράτηση και αποσύνθεση θρεπτικών Οικολογικές Βιότοποι για φυτά και ζώα Παροχή νερού Αντιπλημμυρική προστασία Απόρριψη λυμάτων Διατήρηση ποιότητας υδάτων Κυνήγι / Ψάρεμα Χώροι αναψυχής Αξία ύπαρξης Παραδείγματα αλληλεπίδρασης των λειτουργιών ενός υδροβιότοπου με τις υπηρεσίες που προσφέρει στον άνθρωπο. (DG Eco 2, 2004)

20 4. Η ΕΠΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΥΔΡΟΔΌΤΗΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΙΣ Ε.Ε. Είδαμε στο προηγούμενo κεφάλαιo ποια στοιχεία πρέπει να λαμβάνονται υπ όψη στον υπολογισμό του πλήρους κόστους (λειτουργικό κόστος, οικονομικό κόστος, κόστος σε πόρους, περιβαλλοντικό κόστος). Στην πράξη υπάρχουν διαφορετικές διαβαθμίσεις επανάκτησης του κόστους υδροδότησης (συμπεριλαμβανομένου και του περιβαλλοντικού). Υπάρχουν χώρες που έχουν επιτύχει υψηλό βαθμό επανάκτησης του κόστους και άλλες που έχουν κάνει λίγα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Όπως βλέπουμε και στον πίνακα 1,στον χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης πολλές χώρες έχουν επιτύχει την πλήρη ανάκτηση του οικονομικού κόστους ύδρευσης και αποχέτευσης, δηλαδή το κόστους που σχετίζεται με τα λειτουργικά έξοδα, τις αποσβέσεις και την απόδοση κάποιων κερδών κεφαλαίου 13. Αυτό ισχύει κυρίως για χώρες όπως η Ολλανδία, η Γερμανία, η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο στις οποίες οι προσπάθειες για ολοκληρωμένη διαχείριση των υδάτινων πόρων έχουν ξεκινήσει εδώ και αρκετά χρόνια. Συνέπεια των προσπαθειών αυτών είναι και η πιο εκτεταμένη χρήση οικονομικών εργαλείων στις χώρες αυτές καθώς και η ανάπτυξη της αντίληψης ότι το νερό είναι οικονομικό αγαθό με ότι αυτό συνεπάγεται για τον τρόπο τιμολόγησης καθώς και για την τιμή που πληρώνουν οι καταναλωτές. Αντίθετα ελάχιστες είναι οι χώρες που έχουν επιτύχει, μερική έστω, επανάκτηση του περιβαλλοντικού κόστους. Σε κάποιες χώρες η δεν υπάρχει ακόμη καμία ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού προβληματισμού στον τρόπο τιμολόγησης (πχ. Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία). Παράλληλα και στις χώρες που έχουν επιβληθεί περιβαλλοντικοί φόροι στην τιμολόγηση του νερού, (πίνακας 1) η αποτελεσματικότητα αυτών των φόρων σε σχέση με την ανάκτηση του περιβαλλοντικού κόστους είναι μικρή Στην πράξη η επανάκτηση του κόστους μπορεί να μην επιτυγχάνεται απόλυτα (σε ποσοστό 100%) αλλά να κυμαίνεται σε υψηλά ποσοστά (.90%) 14 Η μικρή αποτελεσματικότητα των περιβαλλοντικών φόρων σε αυτές τις περιπτώσεις θα εξεταστεί παρακάτω.

21 4.1 Ο ΒΑΘΜΟΣ ΕΠΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΙΣ Ε.Ε. Η Γερμανία είναι από τις χώρες στην οποία οι υπάρχουν σαφείς στόχοι όσον αφορά την τιμολόγηση του νερού. Πιο συγκεκριμένα η τιμολόγηση του νερού βασίζεται στις παρακάτω αρχές 15 : πρέπει να πραγματοποιούνται μετρήσεις στην κατανάλωση η τιμή του νερού πρέπει να καλύπτει όλα τα κόστη. η τιμολόγηση θα πρέπει να περιλαμβάνει σταθερά και μεταβλητά στοιχεία που θα καλύπτουν τα σταθερά και μεταβλητά έξοδα αντίστοιχα.. Η δομή αυτή μπορεί να τροποποιείται για κοινωνικούς ή προστατευτικούς (σχετικά με τους υδάτινους πόρους) λόγους. Τα έσοδα των εταιρειών ύδρευσης πρέπει να επαρκούν για τη συντήρηση του ενεργητικού τους (δίκτυα, υποδομές). Έχοντας αυτές τις αρχές σε σχέση με την τιμολόγηση του νερού επιτυγχάνεται ο υψηλός βαθμός επανάκτησης του κόστους και η οικονομική αυτάρκεια των εταιρειών ύδρευσης. Σαν αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής η Γερμανία έχει τις υψηλότερες τιμές σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η τιμή του νερού αντανακλά το κόστος παραγωγής του (κόστος μεταφοράς, επεξεργασίας, αποχέτευσης, διοικητικά κόστη) και όχι την αγοραστική δύναμη των καταναλωτών με αποτέλεσμα το νερό να είναι σχετικά ακριβό 16, αν συγκριθεί με τις τιμές που ισχύουν στις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε.. Η Γαλλία είναι επίσης μία χώρα που έχει επιτύχει την πλήρη ανάκτηση του οικονομικού κόστους. Από το 1993 τα δημοτικά διαμερίσματα άνω των 200 κατοίκων πρέπει να συντάσσουν ετήσιους προϋπολογισμούς για τις υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης. Και οι δύο προϋπολογισμοί πρέπει να είναι ισοσκελισμένοι με βάση την αρχή «το νερό πρέπει να πληρώνει το νερό» (water must pay for water), η οποία υπονοεί ότι δεν επιτρέπονται επιδοτήσεις από άλλες πηγές για την χρηματοδότηση των υπηρεσιών που σχετίζονται με το νερό. Όπως θα δούμε παρακάτω στη Γαλλία επιβάλλονται και περιβαλλοντικοί φόροι στο λογαριασμό του νερού, γεγονός που συμβάλλει στην ανάκτηση και μέρους του περιβαλλοντικού κόστους. 15 OECD, (1999) 16 Είναι χαρακτηριστικό ότι και στις περιοχές της πρώην Ανατολικής Γερμανίας, όπου το μέσο εισόδημα είναι χαμηλότερο οι τιμές του νερού είναι υψηλές με αποτέλεσμα το η τιμή το νερού (ως ποσοστό του εισοδήματος)να είναι ακόμη πιο υψηλή.

22 Στην Ολλανδία καλύπτεται το 75% του κόστους υδροδότησης από την τιμή που πληρώνουν οι καταναλωτές με το υπόλοιπο ποσοστό να καλύπτεται από τον κρατικό προϋπολογισμό και την δημοτικούς ή περιφερειακούς πόρους 17. Το αντίστοιχο ποσοστό για το κόστος αποχέτευσης είναι 80%. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν χώρες που μόλις τα τελευταία χρόνια κινούνται προς την κατεύθυνση της πλήρους ανάκτηση του κόστους ύδρευσης, μεταβάλλοντας τις πρακτικές τιμολόγησης (πχ στην Αγγλία εισάγεται σταδιακά η ογκομετρική χρέωση) ή αλλάζοντας ριζικά τα επίπεδα χρέωσης με σκοπό η τιμή του νερού να αντανακλά πλήρως τόσο το οικονομικό και το περιβαλλοντικό κόστος. (πχ. Δανία). Τέλος υπάρχει μία ομάδα χωρών στις οποίες υπάρχει χαμηλός βαθμός ανάκτησης του οικονομικού κόστους. Μια τέτοια χώρα είναι η Ισπανία όπου υπάρχει κάλυψη των λειτουργικών εξόδων, σε ετήσια βάση, καθώς και εν μέρει του κεφαλαιουχικού κόστους. Παρόλα αυτά ένα μεγάλο μέρος της χρηματοδότησης για νέες επενδύσεις στηρίζεται ακόμη σε κρατικούς πόρους. Η Ιταλία είναι επίσης μία χώρα που υπάρχει χαμηλός βαθμός ανάκτησης του οικονομικού κόστους ύδρευσης. Συνήθως τα έσοδα των εταιρειών ύδρευσης καλύπτουν, μόνο τα λειτουργικά κόστη και μικρό ποσοστό από τα κόστη συντήρησης, αποσβέσεων και νέων επενδύσεων. Σαν αποτέλεσμα οι περισσότερες εταιρείες ύδρευσης είναι ζημιογόνες. Είναι χαρακτηριστικό ότι για την περίοδο μόλις το 28% του κόστους για επενδυτικά σχέδια καλύφθηκε από πόρους των εταιρειών υδροδότησης το 40 % από κρατική και περιφερειακή χρηματοδότηση και το 32% από τραπεζικά δάνεια 18. Τέλος την Ελλάδα που έχουν γίνει πολύ λίγα βήματα στην κάλυψη του λειτουργικού κόστους και κυρίως του κόστους για τη συντήρηση των δικτύων και τη δημιουργία νέων έργων υποδομής. Η ανάπτυξη νέων, και κυρίως μεγάλων, έργων υποδομής για τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης (πχ. ανανέωση δικτύων διανομής, βιολογικοί καθαρισμοί), βασίζεται κατά βάση σε κρατική και ευρωπαϊκή χρηματοδότηση. Παράλληλα οι τιμές του νερού σπάνια αντανακλούν το πραγματικό κόστος παροχής του ενώ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των τιμολογίων διαδραματίζει η προσπάθεια για παροχή των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης σε τιμές που είναι «ανεκτές - affordable» για τους καταναλωτές και συνήθως αναπροσαρμόζονται με βάση τον ρυθμό αύξησης του πληθωρισμού. Είναι συνεπώς προφανές ότι η ανάκτηση του οικονομικού κόστους για την ύδρευση και αποχέτευση, στην Ελλάδα, βρίσκεται ακόμη σε πολύ χαμηλά επίπεδα. 17 Επειδή επωφελούνται όλοι οι καταναλωτές από την κρατική περιφερειακή χρηματοδότηση θεωρείται ότι τελικά οι καταναλωτές καλύπτουν πλήρως το κόστος υδροδότησης (75% άμεση πληρωμή 25% μέσω φορολογίας) 18 Bailey, Hrovatin, 1999

23 ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Η ΕΠΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΙΣ Ε.Ε. Οικιακή Τιμολόγηση Τέλη Φόρος Τέλη Φόρος Κάλυψη Υδρευσης Τελών αποχέτευσης Ρύπανσης 20 Κόστους V: Ογκομετρική Χρέωση, FR: Πάγια Χρέωση, Μ: τέλη αποχέτευσης με βάση μετρήσεις Κάλυψη Κόστους Αποχέτευσης Ύδρευσης 19 Ύδρευσης 21 Αυστρία V - - Βέλγιο V FR/ M Γαλλία V FR/ M Γερμανία V Μ Δανία V Μ - Ελλάδα V M Ην. Βασίλειο FR FR/ M Ισπανία V M - - Ιταλία V M - - Ολλανδία V FR Λουξεμβούργο V FR - Σουηδία V M - Φιλανδία V FR/ M - 19 Διάφοροι φόροι που επιβάλλονται στα τιμολόγια ύδρευσης 20 Φόρος (pollution tax) που επιβάλλεται επί των τελών ύδρευσης και αποχέτευσης. Πηγή (ΟΕCD 1998) 21 Κάλυψη λειτουργικών εξόδων, αποσβέσεων, απόδοση κερδών κεφαλαίου.

24 Συμπερασματικά βλέπουμε ότι υπάρχουν διάφορες διαβαθμίσεις όσον αφορά την επανάκτηση του οικονομικού κόστους ύδρευσης και αποχέτευσης. Είναι προφανές ότι για τις χώρες που έχουν επιτύχει την πλήρη ή σε μεγάλο βαθμό ανάκτηση του οικονομικού κόστους, οι μεταβολές που πρέπει να γίνουν όσον αφορά την τιμολόγηση (σε σχέση βέβαια με το οικονομικό κόστος) είναι μικρές. Αντίθετα όσο πιο μικρός είναι ο βαθμός ανάκτησης του κόστους τόσο πιο ριζικές μεταβολές χρειάζονται. Ο βαθμός ανάκτησης του οικονομικού κόστους (το ίδιο ισχύει βέβαια και για το περιβαλλοντικό κόστος) αντανακλάται σε μεγάλο βαθμό και στην τιμή που πληρώνουν οι καταναλωτές για τις υπηρεσίες ύδρευσης και αποχέτευσης. (πίνακας 2). Βλέπουμε ότι σε χώρες που έχει επιτευχθεί μεγάλος βαθμός ανάκτησης του κόστους (πχ. Γερμανία, Ολλανδία, Γαλλία) η τιμή των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης είναι σχετικά υψηλή, συγκρινόμενη με το ύψος των τιμών που ισχύουν σε χώρες με χαμηλό βαθμό ανάκτησης του κόστους 22 (πχ. Ιταλία, Ισπανία, Ελλάδα). Πίνακας 2: Μέση τιμή υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης ( ανά m 3 ) Χώρα Παροχή Νερού Τέλη Αποχέτευσης Σύνολο Δείκτης Τιμών (Γερμανία= 100) Αυστρία Βέλγιο Γαλλία Γερμανία Δανία Ελλάδα Ιταλία Ισπανία Μεγ. Βρετανία Ολλανδία Σουηδία Φιλανδία Πηγή: Hrovatin, Bailey, (2001) 22 Αυτό βέβαια δημιουργεί επιφυλάξεις σχετικά με την δυνατότητα των χρηστών να αντέξουν μία μεγάλη επιβάρυνση στην τιμή που πληρώνουν για το νερό. Από την άλλη πλευρά βέβαια όταν η στην τιμή αντανακλάται το οικονομικό και περιβαλλοντικό κόστος είναι προφανές ότι δημιουργούνται κίνητρα για πιο ορθολογική και αποδοτική χρήση από τους καταναλωτές (όχι μόνο στην οικιακή αλλά και στις γεωργικές και βιομηχανικές χρήσεις).

25 4.2 Ο ΒΑΘΜΟΣ ΕΠΑΝΑΚΤΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΙΣ Ε.Ε. Όπως έχει προαναφερθεί η εκτίμηση και η ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού κόστους είναι μία πολύπλοκη και σύνθετη διαδικασία. Προϋποθέτει σε πρώτη φάση την κατανόηση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης που δημιουργείται από τις διάφορες χρήσεις του νερού και στη συνέχεια την εκτίμηση της, σε οικονομικούς όρους, ώστε να επιδιωχθεί η ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού κόστους στην τιμή του νερού. Στην πράξη, όπως και στην περίπτωση του οικονομικού κόστους, υπάρχουν διάφορες διαβαθμίσεις επανάκτησης του περιβαλλοντικού κόστους. Σε κάποιες χώρες (πχ. Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία) στις οποίες δεν υπάρχει σαφής προσδιορισμός σχετικά με τις επιπτώσεις των χρήσεων του νερού στο περιβάλλον με συνέπεια το περιβαλλοντικό κόστος να αγνοείται στον καθορισμό της τιμής του νερού. Στην Ελλάδα για παράδειγμα δεν επιβάλλεται κανενός είδος περιβαλλοντικού φόρου στα τιμολόγια του νερού. Παράλληλα δεν έχουν γίνει μελέτες σχετικά με τα περιβαλλοντικά κόστη που προκύπτουν από τις χρήσεις του νερού και οι εταιρείες ύδρευσης δεν λαμβάνουν κάποια ουσιώδη μέτρα για να εξαλειφθούν ή να μετριαστούν τα περιβαλλοντικά προβλήματα 23. Η έλλειψη ολοκληρωμένης εικόνας σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τις χρήσεις του νερού είναι βέβαια ανασταλτικός παράγοντας για την πραγματοποίηση κάποιων, έστω γενικών, εκτιμήσεων, καθώς όπως έχει προαναφερθεί η εκτίμηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων που δημιουργούνται από τις χρήσεις του νερού είναι το πρώτο και το βασικό στάδιο για την εκτίμηση του περιβαλλοντικού κόστους. Στην ουσία λοιπόν, η έννοια του περιβαλλοντικού κόστους αγνοείται σε συνάρτηση με τον καθορισμό της τιμής του νερού που καλούνται να πληρώσουν οι καταναλωτές στην Ελλάδα. Σε άλλες χώρες (πχ. Γαλλία, Δανία) επιβάλλονται περιβαλλοντικοί φόροι στα τιμολόγια του νερού χωρίς όμως σαφή στοιχεία για το μέγεθος του περιβαλλοντικού κόστους. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, επιβάλλεται φόρος 14% επί της κατανάλωσης του νερού για την κάλυψη του περιβαλλοντικού κόστους. Παρόλα αυτά δεν έχουν γίνει μελέτες σχετικά με το ποια είναι τα περιβαλλοντικά κόστη και υπάρχουν μόνο κάποιες «χονδροειδείς» εκτιμήσεις σχετικά με αυτά (Hrovatin, Bailey, 2002). Περιβαλλοντικοί φόροι στα τιμολόγια του νερού έχουν επίσης επιβληθεί και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπως στη Γερμανία τη Δανία και το Βέλγιο χωρίς 23 Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, έχουν αρχίσει να λαμβάνονται μέτρα για τον μετριασμό κάποιων περιβαλλοντικών προβλημάτων (πχ. λειτουργία βιολογικών καθαρισμών) αλλά και σε αυτή την περίπτωση το κόστος κατασκευής και λειτουργίας τους δεν επιβαρύνει αποκλειστικά τους καταναλωτές, αλλά στηρίζεται σε κρατική ή ευρωπαϊκή χρηματοδότηση. Συνεπώς και σε αυτές τις περιπτώσεις το περιβαλλοντικό κόστος (δηλαδή το κόστος διατήρησης της ποιότητας των υδάτινων αποδεκτών) δεν επιβαρύνει τους χρήστες.

26 επίσης να έχουν γίνει κάποιες εκτιμήσεις για το ύψος και το είδος του περιβαλλοντικού κόστους. Η επιβολή περιβαλλοντικών φόρων σε αυτές τις περιπτώσεις είναι μεν σύμφωνη με την αρχή της επανάκτησης του περιβαλλοντικού κόστους, καθώς συμβάλλει στην εσωτερικοποίηση (internalize) του, η αδυναμία όμως λήψης και προστατευτικών μέτρων για την αποκατάσταση των ζημιών στο περιβάλλον (η την αποζημίωση αυτών που υφίστανται τις επιπτώσεις της περιβαλλοντικής υποβάθμισης) καθιστά την μέτρο ατελές σε συνάρτηση με τους στόχους της Κοινοτικής Οδηγίας. Έχοντας σαν στόχο την εξασφάλιση της καλής ποιότητας των υδάτων είναι επιθυμητή η λήψη προστατευτικών μέτρων έτσι ώστε η επιβολή περιβαλλοντικών φόρων (για την κάλυψη του περιβαλλοντικού κόστους) να μην λειτουργεί μόνο ως κίνητρο για πιο ορθολογική χρήση των υδάτινων πόρων αλλά και ως μέσο για την αποκατάσταση των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων που προκαλούν οι χρήσεις νερού 24. Τέλος η Ολλανδία είναι η μόνη ίσως χώρα που έχει επιβάλλει περιβαλλοντικούς φόρους που έχει σαν σαφή στόχο την επανάκτηση περιβαλλοντικού κόστους. Στα πλαίσια της Οδηγίας Πλαίσιο για το νερό έχει καθοριστεί σαν περιβαλλοντικό κόστος το κόστος των μέτρων που έχουν σαν στόχο την προστασία και τη διατήρηση της καλής ποιότητας των υδάτινων οικοσυστημάτων 25. Τέτοια μέτρα είναι η συγκέντρωση, η μεταφορά και η επεξεργασία των αστικών λυμάτων καθώς και μέτρα παρακολούθησης και διαχείρισης (με ποσοτικά και ποιοτικά κριτήρια) των υδάτινων πόρων. Παράλληλα έχοντας επιτύχει την κάλυψη του κόστους αυτών των μέτρων μέσω των εσόδων (χρεώσεις, φόροι νερού, τέλη) από τους χρήστες θεωρούμε ότι έχει επιτευχθεί πλήρης ανάκτηση του κόστους. Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ο καθοριστικός ρόλος που διαδραματίζει ο κεντρικός σχεδιασμός και η ύπαρξη ενός αρμόδιου φορέα ο οποίος θα ρυθμίζει το θέμα της διαχείρισης των υδάτινων πόρων και θα λειτουργεί σε ανώτερο από αυτό των εταιρειών ύδρευσης (Water Boards στην Ολλανδία, OFWAT στην Αγγλία). Η αξία της ύπαρξης ενός κεντρικού φορέα, ανώτερου από αυτόν της επιχείρησης ύδρευσης είναι ότι ενσωματώνει στο πρόβλημα της διαχείρισης των υδάτινων πόρων την «περιβαλλοντική διάσταση» κάτι που δεν επιτυγχάνεται όταν η λήψη αποφάσεων σχετικά με την κάλυψη των αναγκών ύδρευσης λαμβάνεται σε επίπεδο επιχείρησης υδροδότησης (όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Αθήνας) (Κάλλης 2002). 24 Η χρήση των εσόδων ενός περιβαλλοντικού φόρου για την αποκατάσταση των περιβαλλοντικών ζημιών δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Παρόλα αυτά η χρήση αυτών των εσόδων για την αποκατάσταση αυτών των ζημιών στο θα συνέβαλλε στην ευκολότερη αποδοχή αυτών των φόρων από τους πολίτες 25 Σε αυτή την περίπτωση έχουμε έμμεση εκτίμηση του περιβαλλοντικού κόστους, το οποίο υπολογίζεται με βάση τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την αντιμετώπιση εξάλειψη ενός περιβαλλοντικού προβλήματος. Όπως θα δούμε παρακάτω αυτή είναι μία από τις κύριες πρακτικές που εφαρμόζονται για την εκτίμηση του περιβαλλοντικού κόστους.

27 Η επανάκτηση του περιβαλλοντικού κόστους αποτελεί ένα από τα κύρια σημεία της Οδηγίας πλαίσιο για το νερό. Αποτελεί ταυτόχρονα μία από τις μεγάλες προκλήσεις για το σύνολο σχεδόν των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς είναι ελάχιστες οι περιπτώσεις των χωρών που έχει καθοριστεί με σαφήνεια το περιεχόμενο του περιβαλλοντικού κόστους και έχει αναπτυχθεί ο αντίστοιχος μηχανισμός επανάκτησης του μέσω της τιμής που πληρώνουν οι καταναλωτές.