To ΟΧΙ KAI O ΜΕΤΑΞΑΣ. Το δίλημμα μεταξύ Ιδεολογίας και Γεωπολιτικής ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

Transcript

1 17 ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ # 17 SET ISBN ΤΟ ΟΧΙ ΚΑΙ Ο ΜΕΤΑΞΑΣ- ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΜΕΤΑΞΥ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ # To ΟΧΙ KAI O ΜΕΤΑΞΑΣ Το δίλημμα μεταξύ Ιδεολογίας και Γεωπολιτικής

2 To ΟΧΙ KAI O ΜΕΤΑΞΑΣ Το δίλημμα μεταξύ Ιδεολογίας και Γεωπολιτικής

3 περιεχομενα 8-43 Η διολίσθηση στην άβυσσο του Β Παγκοσμίου Πολέμου : Η Ευρώπη ταλανίζεται από τις αναθεωρητικές προσπάθειες των ηττημένων χωρών. Η «εικοσαετής εκεχειρία» για την οποία είχε μιλήσει ο στρατάρχης Φος επιβεβαιώνεται πλήρως. Ο Χίτλερ, ακολουθούμενος από τον Μουσολίνι, αποσταθεροποιεί μεθοδικά το διεθνές σύστημα ασφαλείας. Το αντικομμουνιστικό Σύμφωνο Βερολίνου-Τόκυο υπογράφεται και από τη Ρώμη. Η Γαλλία χάνει τα ερείσματά της. Οι προσπάθειες του Βαλκανικού Συμφώνου για απόκρουση του ρεβανσισμού της Βουλγαρίας. Το γαλλοσοβιετικό Σύμφωνο του 1935 και το γερμανοσοβιετικό του Η άδικη θυσία της Τσεχοσλοβακίας το Ο Ντούτσε, μετά την Αβησσυνία, εισβάλλει στην Αίγυπτο και επιτίθεται στην Ελλάδα. ΤΟΥ Αντώνη Κλάψη Ποιος είπε το «ΟΧΙ» στις 28 Οκτωβρίου; Ιδεολογία, δομή και διεθνής στρατηγική του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου στις παραμονές του Β Παγκοσμίου Πολέμου Οι διεθνείς συμμαχίες της χώρας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και στον Εθνικό Διχασμό. Ο στρατός αναμιγνύεται ενεργά στην πολιτική κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Η κατάλυση του κοινοβουλευτισμού στις 4 Αυγούστου 1936 και η επιβολή της δικτατορίας από τον Μεταξά. Η δομή και η φύση του καθεστώτος. Η συνεργασία Μεταξά και βασιλιά Γεωργίου Β και ο πολιτικός δυαδισμός στην κορυφή της ιεραρχίας. Γιατί ο Eλληνας δικτάτορας, αν και γερμανόφιλος, είπε «ΟΧΙ» στο ιταλικό τελεσίγραφο και επέλεξε να συνταχθεί με τις φιλελεύθερες δυτικές δημοκρατίες; τoy ΡΑϋμονδοy Αλβανοy 4 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

4 περιεχομενα Ο αιφνιδιασμοσ που εγινε ατακτη φυγη. το ιταλικο «βατερλω» «ΑΙ ΙΤΑΛΙΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΠΡΟΣΒΑΛΛΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΣ 5.30 Π.Μ. ΣΗΜΕΡΟΝ ΤΑ ΗΜΕΤΕΡΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΠΡΟΚΑΛΥΨΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΑΛΒΑΝΙΚΗΣ ΜΕΘΟΡΙΟΥ. ΑΙ ΗΜΕΤΕΡΑΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΑΜΥΝΟΝΤΑΙ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ». Aυτό ήταν το πρώτο πολεμικό ανακοινωθέν του Ελληνικού Γενικού Επιτελείου την αυγή της 28ης Οκτωβρίου Απλό και λακωνικό. Ισως γιατί η υπεράσπιση της πατρίδας δεν χρειάζεται τη συνοδεία βαρύγδουπων εκφράσεων. ΤΟΥ Νίκοy Γιαννόπουλοy Η εισβολή μέσα από την ιταλική ματιά. Παραλιακός τομέας: Μεραρχία «Σιένα». Οκτώβριος Νοέμβριος 1940 Ο Ντούτσε και το φασιστικό επιτελείο σχεδιάζουν με αβάσταχτη ελαφρότητα μια εισβολή στην Ελλάδα. Μια επιχείρηση που απαιτούσε μια σειρά -ανεκπλήρωτωνευνοϊκών συγκυριών για να είναι επιτυχής για τους Ιταλούς. Η αντίσταση του ελληνικού στρατού τις πρώτες μέρες και η ταχεία επιστράτευση απεκατέστησαν σύντομα την ισορροπία δυνάμεων στο μέτωπο. Το «σημείο καμπής» σε Καλαμά και Βωβούσα. Τα στρατηγικά σχέδια των δύο επιτελείων. Ο πόλεμος μέσα από την ιταλική οπτική. Οι αμφιβολίες υποσκάπτουν το ηθικό του ιταλικού στρατού, παρά τις προσπάθειες της προπαγάνδας. Οι Ιταλοί από επιτιθέμενοι μετατρέπονται σε αμυνομένους και αναζητούν καταφύγιο στην Αλβανία. τoy Γιώργοy Μαργαρίτη ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 5

5 Iδιοκτησία SABD Α.Ε. Επιμέλεια έκδοσης Αρτέμης Ψαρομήλιγκος, Βασιλική Λάζου Συνεργάτες τεύχους Αντώνης Κλάψης Ραϋμόνδος Αλβανός Νίκος Γιαννόπουλος Γιώργος Μαργαρίτης Art director Σοφία Λιβιεράτου Υπεύθυνη διόρθωσης Κατερίνα Μπεχράκη 6 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

6 προλογοσ Το «ΟΧΙ» που εκστομίστηκε το ξημέρωμα της 28ης Οκτωβρίου 1940 δεν ήταν ένας κεραυνός εν αιθρία, μια αστραπή στο μολυβένιο ουρανό που σκέπαζε όλη την Ευρώπη. Για να κατανοήσει ο αναγνώστης την άρνηση της επίσημης Ελλάδας να υποκύψει στο ιταλικό τελεσίγραφο είναι απαραίτητο να επιστρέψει νοερά στα ταραγμένα χρόνια του Μεσοπολέμου. Η ευρωπαϊκή ήπειρος στα χρόνια που ακολούθησαν τη λεόντειο ειρήνη των Βερσαλλιών ήταν διχοτομημένη σε στρατόπεδα: το στρατόπεδο των νικητριών χωρών και το στρατόπεδο των αναθεωρητικών, ηττημένων, κρατών, τα οποία επεδίωκαν την ανατροπή των Βερσαλλιών. Η περίοδος χαρακτηρίστηκε από μια σταδιακή αποσταθεροποίηση του διεθνούς συστήματος ασφαλείας και, επίσης, από μια άμπωτη της Δημοκρατίας, με ταυτόχρονη παλίρροια του ολοκληρωτισμού και του φασισμού. Ολοκληρωτισμός και αναθεωρητισμός δεν ταυτίζονταν απαραιτήτως. Χώρες όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ελλάδα, με σαφείς προτιμήσεις προς το φασισμό, δεν είχαν αναθεωρητικές τάσεις. Αντιθέτως, Βουλγαρία, Ρουμανία και Ουγγαρία συνδύασαν φασισμό και ρεβανσισμό. Ο Μεταξάς και το καθεστώς του αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα του διλήμματος ανάμεσα στις ιδεολογικές επιλογές και στα γεωστρατηγικά συμφέροντα της χώρας. Ο ίδιος ο Μεταξάς, άτομο με παραδεδεγμένες επιτελικές ικανότητες αλλά και χαμηλότατη διείσδυση στο εκλογικό σώμα, βρέθηκε στην κυβέρνηση και επέβαλε δικτατορική εξουσία με τις ευλογίες της Βουλής και βεβαίως των Ανακτόρων. Στο πλαίσιο μιας σταδιακής διολίσθησης προς αυταρχικές μεθόδους, η Ελληνική Δημοκρατία αυτοχειριάστηκε. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου οδήγησε χιλιάδες ανθρώπους σε φυλακές και εξορίες, ανέπτυξε θεωρίες περί «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού» αλλά και επικεντρώθηκε στην αμυντική θωράκιση της χώρας. Υποπτος φιλογερμανισμού, αλλά προσδεδεμένος πλέον στη Βρετανία, ο Μεταξάς έδωσε την 28η Οκτωβρίου μιαν απάντηση που ταλαντευόταν ανάμεσα στις ιδεολογικές συγγένειες προς τα φασιστικά καθεστώτα και τα γεωπολιτικά συμφέροντα που συνέπλεαν με τις Δημοκρατίες και κυρίως με τη Βρετανία. Ο «κυβερνήτης» με το «ΟΧΙ» που αντέταξε ταυτίστηκε, ίσως για πρώτη φορά τόσο απόλυτα, με τη θέληση του ελληνικού λαού. Και κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει πάντα, ούτε αναπόδραστα Για αυτό η ανταπόκριση στην επιστράτευση υπήρξε άμεση και ενθουσιώδης. Για αυτό άντεξε το Μέτωπο στον πρώτο ιταλικό αιφνιδιασμό. Για αυτό η κακοσχεδιασμένη με χαρακτηριστική φασιστική ελαφρότητα επιχείρηση προσέκρουσε σε λυσσώδη άμυνα και γρήγορα μετατράπηκε σε επαίσχυντη φυγή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στον ανά χείρας τόμο παρουσιάζουν η πραγμάτευση του πολέμου από την ιταλική σκοπιά και η ανάδειξη των αδιεξόδων της στρατηγικής και προπαγάνδας του μουσολινικού καθεστώτος. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 7

7 Μουσολίνι και Χίτλερ. Ο Ντούτσε της Ιταλίας και ο Φύρερ της Γερμανίας αιματοκύλισαν την Ευρώπη προσπαθώντας να αναθεωρήσουν τη Συνθήκη των Βερσαλλιών. 8 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

8 Αντώνης Κλάψης Διδάκτορας Διπλωματικής Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, μέλος Συνεργαζόμενου Εκπαιδευτικού Προσωπικού στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου Η διολίσθηση στην άβυσσο του Β Παγκοσμίου Πολέμου : Η Ευρώπη ταλανίζεται από τις αναθεωρητικές προσπάθειες των ηττημένων χωρών. Η «εικοσαετής εκεχειρία» για την οποία είχε μιλήσει ο στρατάρχης Φος επιβεβαιώνεται πλήρως. Ο Χίτλερ, ακολουθούμενος από τον Μουσολίνι, αποσταθεροποιεί μεθοδικά το διεθνές σύστημα ασφαλείας. Το αντικομμουνιστικό Σύμφωνο Βερολίνου-Τόκυο υπογράφεται και από τη Ρώμη. Η Γαλλία χάνει τα ερείσματά της. Οι προσπάθειες του Βαλκανικού Συμφώνου για απόκρουση του ρεβανσισμού της Βουλγαρίας. Το γαλλοσοβιετικό Σύμφωνο του 1935 και το γερμανοσοβιετικό του Η άδικη θυσία της Τσεχοσλοβακίας το Ο Ντούτσε, μετά την Αβησσυνία, εισβάλλει στην Αίγυπτο και επιτίθεται στην Ελλάδα. Η κληρονομιά του Α Παγκοσμίου Πολέμου Οταν το φθινόπωρο του 1918 τα μέλη των Κεντρικών Δυνάμεων υπέγραφαν το ένα μετά το άλλο ανακωχή με τις νικήτριες Δυνάμεις της Αντάντ, δεν αναγνώριζαν απλά την ήττα τους στα πεδία των μαχών. Η λήξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου σηματοδότησε το τέλος μιας ολόκληρης εποχής και την απαρχή μιας εντελώς νέας. Οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες στην Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη έπνεαν τα λοίσθια, νέα κράτη αναδύονταν, κοινωνικές επαναστάσεις εκδηλώνονταν και καθεστώτα με ιστορική παρουσία εκατοντάδων ετών ανατρέπονταν. Την ίδια στιγμή, η ευρωπαϊκή ήπειρος προσπαθούσε να επουλώσει τις βαθιές πληγές που είχε αφήσει πίσω της η τετραετής σύρραξη: εκατομμύρια νεκροί και τραυματίες, καταστροφές στις υποδομές, συρρίκνωση της παραγωγής, οικονομική εξαθλίωση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού. Ενα χρόνο πριν από τη λήξη του πολέμου η επικράτηση της επανάστασης των μπολσεβίκων είχε προκαταβολικά μεταβάλει τα δεδομένα στη Ρωσία. Η εγκαθίδρυση του πρώτου κομμουνιστικού καθεστώτος παρέσυρε τα ερείπια της μακραίωνης τσαρικής περιόδου, θέτοντας σχεδόν αμέσως, μέσω της υπογραφή της Συνθήκης του Μπρεστ- Λιτόφσκ με τις Κεντρικές Δυνάμεις (3 Μαρτίου 1918), το νεοπαγές σοβιετικό κράτος εκτός του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Παράλληλα, οι διακηρύξεις των μπολσεβίκων για την ανάγκη εξαγωγής της επανάστασής τους θορυβούσαν τις ηγεσίες των δυτικών κρατών, με παρεπόμενη συνέπεια όχι μόνο την πολυετή διπλωματική απομόνωση της Μόσχας, αλλά επιπλέον την ανάληψη ακόμα και (τελικά ανεπιτυχών) στρατιωτικών πρωτοβουλιών για την ενίσχυση των αντιμπολσεβικικών δυνάμεων στο πλαίσιο του ρωσικού εμφυλίου 1. Αν στην περίπτωση της Ρωσίας η καθεστωτική μεταβολή προηγήθηκε της στρατιωτικής ήττας (ή έστω της τυπικής αναγνώρισής της), σε εκείνες της Γερμανίας και της Αυστρο-ουγγαρίας η σειρά ήταν η αντίστροφη. Η δυσμενής για το Βερολίνο και τη Βιέννη έκβαση του πολέμου οδήγησε στην άμεση εκθρόνιση των αντίστοιχων αυτοκρατορικών οικογενειών (των Χοεντζόλερν και των Αψβούργων) και την ανακήρυξη της αβασίλευτης δημοκρατίας και στα δύο κράτη. Μετά τη Ρωσική, τόσο η Γερμανική όσο και η Αυστρο-ουγγρική ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 9

9 Αυτοκρατορία είχαν πάψει να υφίστανται, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για την πλήρη αναδιάταξη του ευρωπαϊκού χάρτη. Το εξαιρετικά δύσκολο και σύνθετο έργο της διευθέτησης όλων των ζητημάτων που είχαν ανακύψει κατά τη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και άλλων που προϋπήρχαν της διεξαγωγής του, ανατέθηκε στους συμμετέχοντες στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης, η οποία συνήλθε στο Παρίσι τον Ιανουάριο του Εκπρόσωποι από όλες τις νικήτριες χώρες συνέρρευσαν στη γαλλική πρωτεύουσα προκειμένου να προωθήσουν τις εθνικές τους διεκδικήσεις, οι οποίες κατά κύριο λόγο στρέφονταν εναντίον των ηττημένων. Εδαφικά, πολιτικά, οικονομικά και άλλα συναφή ζητήματα τέθηκαν στο τραπέζι των πολύμηνων ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων, οι οποίες συχνά ακροβατούσαν ανάμεσα στα αντικρουόμενα συμφέροντα των νικητών 2. Θεωρητικά, το πλαίσιο της διαπραγμάτευσης είχε προκαταβολικά τεθεί πάνω στη βάση των Δεκατεσσάρων Σημείων που είχε ανακοινώσει στις 26 Δεκεμβρίου 1917/8 Ιανουαρίου 1918 ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Γούντροου Ουίλσον: μεταξύ άλλων, κατάργηση της μυστικής διπλωματίας, ελευθερία της ναυσιπλοΐας και του εμπορίου, μείωση των εξοπλισμών, αμερόληπτη διευθέτηση όλων των αποικιακών διεκδικήσεων, αυτοδιάθεση των λαών, ίδρυση ενός παγκόσμιου οργανισμού για τη διαφύλαξη της ειρήνης και της ασφάλειας 3. Ωστόσο, οι ιδεαλιστικές εισηγήσεις του Αμερικανού πρόεδρου δεν ήταν πάντα εύκολο Οι άδικες ρυθμίσεις της Συνθήκης των Βερσαλλιών που επιβλήθηκαν από τους νικητές του Α Παγκοσμίου Πολέμου εξέθρεψαν τον αναθεωρητισμό και τροφοδότησαν κινήματα όπως ο ναζισμός και ο φασισμός. 10 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

10 να εφαρμοστούν. Παρά τις διακηρύξεις για την κυριαρχική ισότητα όλων των κρατών, από την πρώτη κιόλας στιγμή της έναρξης των εργασιών της Συνδιάσκεψης του Παρισιού αποδείχτηκε ότι η διάκριση μεταξύ Μεγάλων Δυνάμεων και μικρότερων χωρών παρέμενε κεφαλαιώδους σημασίας. Ετσι, ο αποκλεισμός των ηττημένων, αλλά και της Σοβιετικής Ρωσίας, από τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις συνοδεύτηκε από την καθιέρωση ενός «διευθυντηρίου» των τεσσάρων Μεγάλων Δυνάμεων της Αντάντ (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Ηνωμένες Πολιτείες και Ιταλία) 4, το οποίο ανέλαβε αποφασιστικό ρόλο στη διευθέτηση όλων των επιμέρους ζητημάτων 5. Η Συνδιάσκεψη κατέληξε στην υπογραφή πέντε Συνθηκών Ειρήνης, μία για κάθε ένα από τα ηττημένα κράτη: των Βερσαλλιών με τη Γερμανία (28 Ιουνίου 1919), του Αγίου Γερμανού με την Αυστρία (10 Σεπτεμβρίου 1919), του Νεϊγύ με τη Βουλγαρία (27 Νοεμβρίου 1919), του Τριανόν με την Ουγγαρία (4 Ιουνίου 1920) και των Σεβρών με την Οθωμανική Αυτοκρατορία (10 Αυγούστου 1920). Σε όλες τις περιπτώσεις, οι βασικοί όροι ήταν παρεμφερείς: εδαφικές απώλειες, αφοπλισμός και επιβολή πολεμικών αποζημιώσεων στους ηττημένους, οι οποίοι επιβαρύνονταν επιπλέον με το άγος της αποκλειστικής υπαιτιότητας για την έκρηξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Ειδικά, εξάλλου, στην περίπτωση της Γερμανίας, η Συνθήκη των Βερσαλλιών δημιουργούσε μια εξαιρετικά ιδιόμορφη συνοριακή γραμμή: η Ανατολική Πρωσία αποκοπτόταν γεωγραφικά από τα υπόλοιπα γερμανικά εδάφη λόγω της παρεμβολής Η Συνθήκη των Σεβρών θεωρήθηκε από τους Τούρκους εθνικιστές επαχθής για τη χώρα τους. Η συσπείρωση γύρω από τον Κεμάλ οδήγησε στην ανατροπή και την επιβολή της Συνθήκης της Λωζάννης το Στη φωτογραφία η ελληνική αντιπροσωπία υπό τον Βενιζέλο στο Δημαρχείο των Σεβρών το ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 11

11 συμμετάσχουν στη διαπραγμάτευση των Συνθηκών που τους αφορούσαν, αλλά αντίθετα είχαν απλά λάβει γνώση του περιεχομένου τους όταν αυτό είχε πια συμφωνηθεί μεταξύ των νικητών. Για τους ηττημένους, οι Συνθήκες Ειρήνης δεν ήταν τίποτα περισσότερο από φιλέκδικα κείμενα, τα οποία είχαν προκύψει από την πρόθεση των νικητών να τους καθυποτάξουν. Σχολιάζοντας το περιεχόμενο της Συνθήκης των Βερσαλλιών, ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών κόμης Ούλριχ Μπρόκντορφ-Ραντσάου παρατήρησε πικρόχολα: «Αυτός ο χοντρός τόμος είναι παντελώς αχρείαστος. Μπορούσαν να τα εκφράσουν όλα αυτά απλούστερα, σε ένα μόνο άρθρο: L Allemagne renonce à son existence [Η Γερμανία απαρνείται την ύπαρξή της] 7». «Αυτή δεν είναι ειρήνη. Είναι εικοσαετής εκεχειρία», είχε προβλέψει μετά τη Συνθήκη Ειρήνης των Βερσαλλιών ο Γάλλος στρατάρχης Φερντινάν Φος. του διαδρόμου του Ντάντσιχ, ο οποίος είχε δημιουργηθεί με αποκλειστικό σκοπό τη διασφάλιση της απρόσκοπτης πρόσβασης του νεοσύστατου πολωνικού κράτους στη θάλασσα 6. Οι εξαιρετικά επαχθείς όροι δημιούργησαν, όπως ήταν φυσικό, αντιδράσεις στους ηττημένους. Το αίσθημα απογοήτευσης επιτεινόταν από το γεγονός ότι οι τελευταίοι δεν είχαν κληθεί καν να Αντί να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για την οικοδόμηση ενός σταθερού διεθνούς συστήματος, οι Συνθήκες αποτέλεσαν το πρόσφορο έδαφος πάνω στο οποίο θα αναπτύσσονταν, όταν οι περιστάσεις το επέτρεπαν, οι αναθεωρητικές τάσεις. Επιβάλλοντας όρους που συχνά ήταν πρακτικά αδύνατον να εκπληρωθούν (το παράδειγμα των γερμανικών πολεμικών αποζημιώσεων ήταν ίσως το κορυφαίο), οι νικητές, χωρίς να το αντιλαμβάνονται, ενίσχυαν εκείνους που ευαγγελίζονταν τη συνολική κατάργηση των Συνθηκών. Η άμεση και αποφασιστική αντίδραση των Τούρκων εθνικιστών υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ ενάντια στην προοπτική εφαρμογής της Συνθήκης των Σεβρών είχε ως αποτέλεσμα την πλήρη ανατροπή της και την αντικατάστασή της τον Ιούλιο του 1923, μετά την ελληνική ήττα στη Μικρά Ασία, από τη Συνθήκη της Λωζάννης, καταφέροντας έτσι το πρώτο πλήγμα στο πλέγμα των κειμένων που είχαν σφραγίσει συμβατικά το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου 8. Η «ειρήνη των νικητών» έδινε στην πραγματικότητα μεγαλύτερη έμφαση στο σκέλος της εξυπηρέτησης των νικητών παρά στη μακροπρόθεσμη εμπέδωση της ειρήνης, η οποία παρέμενε εξαιρετικά επισφαλής. «Αυτή δεν είναι ειρήνη. Είναι εικοσαετής εκεχειρία», διακήρυξε προφητικά ο Γάλλος στρατάρχης Φερντινάν Φος αμέσως μετά την υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης των Βερσαλλιών ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

12 Το διεθνές σύστημα του Μεσοπολέμου Ο συμβατικός διακανονισμός που επιτεύχθηκε στη Συνδιάσκεψη του Παρισιού μετέβαλε αποφασιστικά το συσχετισμό των δυνάμεων στην Ευρώπη. Ο αφοπλισμός της Γερμανίας σήμαινε ότι ο γαλλικός στρατός ήταν πλέον ο ισχυρότερος στη «γηραιά ήπειρο». Οι Γάλλοι όμως εξακολουθούσαν να ανησυχούν για το ενδεχόμενο μελλοντικής ανάκαμψης της γερμανικής ισχύος, η οποία θα μπορούσε για τρίτη φορά μετά το και το να απειλήσει τη γαλλική ασφάλεια. Ικανοποιημένη από το εδαφικό και πολιτικό καθεστώς που είχαν επιβάλει στην Ευρώπη οι Συνθήκες Ειρήνης, η Γαλλία θα αναδεικνυόταν από την πρώτη κιόλας στιγμή ως η πλέον ένθερμη υποστηρίκτρια του status quo, επιδιώκοντας τη διηνεκή διατήρησή του. Κύριος στόχος της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής δεν ήταν άλλος από τον έλεγχο τυχόν αναθεωρητικών τάσεων, πρωτίστως της Γερμανίας και κατ επέκταση των υπόλοιπων ηττημένων. Γι αυτόν το λόγο, το Παρίσι επέμενε στην πιστή εφαρμογή όλων των ειρηνευτικών όρων, συμπεριλαμβανομένης της αποπληρωμής του συνόλου των δυσβάστακτων πολεμικών αποζημιώσεων. Με δεδομένες, ωστόσο, αφενός την επιστροφή των Ηνωμένων Πολιτειών στην πολιτική του απομονωτισμού 10 και αφετέρου την παραδοσιακή απροθυμία της Μεγάλης Βρετανίας να εμπλακεί ενεργά στους ανταγωνισμούς της ηπειρωτικής Ευρώπης παρά μόνο όταν θίγονταν ζωτικά της συμφέροντα 11, η Γαλλία δεν μπορούσε να υπολογίζει άμεσα στη συμπαράσταση της Ουάσιγκτον ή του Λονδίνου για την ανάσχεση της γερμανικής απειλής. Την ίδια στιγμή, η -προσωρινή έστωαπόσυρση της Σοβιετικής Ενωσης από το διπλω- Η γερμανορωσική προσέγγιση επιβεβαιώθηκε με τη Συμφωνία του Ραπάλο το Δεύτερος από αριστερά ο Γερμανός καγκελάριος Γιόζεφ Βιρθ με τους Κράσιν και Τσιτσέριν της ρωσικής αντιπροσωπίας (φωτό. Bundesarchiv). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 13

13 ματικό προσκήνιο αφαιρούσε εκ των πραγμάτων από την πολύπλοκη εξίσωση της ισορροπίας των ευρωπαϊκών Δυνάμεων ένα σημαντικό παράγοντα στην προσπάθεια περιχαράκωσης του Βερολίνου: η επανάληψη της παλιάς γαλλορωσικής συμμαχίας, η οποία θα μπορούσε να λειτουργήσει ως αντίβαρο στη Γερμανία, ήταν απλά αδύνατη στις αρχές της δεκαετίας του Αντίθετα, η προοπτική της προσέγγισης Βερολίνου-Μόσχας έμοιαζε πολύ πιο πιθανή, γεγονός που επιβεβαιώθηκε μέσω της υπογραφής της γερμανοσοβιετικής Συμφωνίας του Ραπάλο τον Απρίλιο του Κάτω από αυτές τις περιστάσεις, το Παρίσι, αναζητώντας εναλλακτικές λύσεις για την ενίσχυση της γαλλικής ασφάλειας, επιδίωξε τη συστράτευση στην αντιαναθεωρητική του σταυροφορία και άλλων κρατών που ασπάζονταν παρόμοιες αντιλήψεις με τις αντίστοιχες γαλλικές. Η δημιουργία μιας αλυσίδας φίλα προσκείμενων προς τη Γαλλία χωρών εικαζόταν ότι θα μπορούσε να συγκρατήσει όσους ενδεχομένως απεργάζονταν την ανατροπή των Συνθηκών. Η σύναψη στενών συμμαχικών δεσμών με το Βέλγιο και την Πολωνία και η υποστήριξη προς τη Μικρή Συνεννόηση μεταξύ της Γιουγκοσλαβίας, της Ρουμανίας και της Τσεχοσλοβακίας αποτελούσαν τα κορυφαία παραδείγματα της γαλλικής πολιτικής ανάσχεσης των αναθεωρητικών τάσεων στην Ευρώπη. Οι επιδιώξεις της Γαλλίας για τη διατήρηση του status quo ενισχύονταν από την ίδρυση και τη λειτουργία της Κοινωνίας των Εθνών, η οποία, θεμελιωμένη πολιτικά και ιδεολογικά στο τελευταίο από τα Δεκατέσσερα Σημεία του Ουίλσον, εγκαινίαζε ένα πρωτοφανές εγχείρημα σε παγκόσμιο επίπεδο: κράτη από όλες τις ηπείρους αναλάμβαναν τη δέσμευση να εγγυηθούν αμοιβαία την ειρήνη και την ασφάλεια, ιδρύοντας για αυτόν το σκοπό ένα Διεθνή Οργανισμό, ο οποίος θα διασφάλιζε την πιστή τήρηση των υποχρεώσεων των μελών του. Ανεξάρτητα από τις μεγαλόστομες διακηρύξεις των ιδρυτών της, ο δρόμος για την υλοποίηση των εξαιρετικά φιλόδοξων στόχων της Κοινωνίας Με τη Συμφωνία του Λοκάρνο η Γερμανία αναγνώρισε τελεσίδικα τα υφιστάμενα σύνορα με τη Γαλλία και το Βέλγιο. Από την υπογραφή της Συμφωνίας στην ελβετική πόλη το Διακρίνονται ο Βρετανός Ωστιν Τσάμπερλαιν, ο Γερμανός Γκούσταβ Στρέζεμαν και ο Γάλλος Αριστίντ Μπριάν. 14 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

14 των Εθνών κάθε άλλο παρά ευκολοδιάβατος ήταν. Ο αποκλεισμός της ηττημένης Γερμανίας 13, η αποχή της Σοβιετικής Ενωσης 14, αλλά και η απόφαση των Ηνωμένων Πολιτειών -κατόπιν της πίεσης των οπαδών του απομονωτισμού- να μην καταστούν μέλη του Οργανισμού 15, περιόριζαν μοιραία την εμβέλεια του εγχειρήματος, προδιαγράφοντας ταυτόχρονα σε μεγάλο βαθμό τον ατελέσφορο χαρακτήρα του. Παρά τα εγγενή μειονεκτήματά της, η Κοινωνία των Εθνών δεν έπαυε να αποτελεί έναν υπολογίσιμο παράγοντα στη διαμόρφωση των ευρύτερων πολιτικών ισορροπιών. Εστω κι αν τελικά η παρέμβασή της δεν ήταν πάντα όσο αποφασιστική θα επιθυμούσαν οι εμπνευστές και οι υποστηρικτές της, ο Οργανισμός της Γενεύης θα αναδεικνυόταν σταδιακά σε έναν από τους σημαντικότερους κρίκους που συνέθεταν την πολύπλοκη αλυσίδα του μεσοπολεμικού διεθνούς συστήματος. Η επιτυχημένη μεσολάβηση στην επίλυση διμερών διαφορών (όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των νησιών Ωλαντ ανάμεσα στη Φινλανδία και τη Σουηδία 16 ), το πολύπλευρο ανθρωπιστικό έργο (στο οποίο συμπεριλαμβανόταν η αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος 17 ), οι προσπάθειες για την ενίσχυση του δόγματος της συλλογικής ασφάλειας με κορυφαίο παράδειγμα τη σύναψη του -θνησιγενούς τελικά- Πρωτοκόλλου για τον Ειρηνικό Διακανονισμό των Διεθνών Διαφορών το 1924 (περισσότερο γνωστού ως Πρωτόκολλο της Γενεύης) 18, οι πρωτοβουλίες, τέλος, για την επίτευξη συμφωνίας με σκοπό τον αφοπλισμό σε παγκόσμια κλίμακα 19 αποτελούσαν απτά δείγματα του διόλου ευκαταφρόνητου ρόλου του νεοπαγούς Οργανισμού 20. Η ενεργότερη δραστηριοποίηση της Κοινωνίας των Εθνών στο διεθνές στερέωμα συνέπιπτε χρονικά με τη γενικότερη ύφεση που υπήρχε στην Ευρώπη. Η υπογραφή των Συμφωνιών του Λοκάρνο στις 16 Οκτωβρίου 1925, βάσει των οποίων τα συμβαλλόμενα μέρη -Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία και Μεγάλη Βρετανία- εγγυώντο αμοιβαία τη διατήρηση του εδαφικού καθεστώτος στην περιοχή του Ρήνου όπως αυτό είχε προκύψει Ο Ιταλός στρατηγός Ενρίκο Τελλίνι, η δολοφονία του οποίου πυροδότησε την επιθετικότητα της Ιταλίας εις βάρος της Ελλάδας. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 15

15 Οι δολοφονημένοι Ιταλοί, μέλη της Επιτροπής για τη διευθέτηση των ελληνοαλβανικών συνόρων. 1) Ο στρατηγός Τελλίνι, πρόεδρος της Διασυμμαχικής Επιτροπής, 2) ο διερμηνέας Γκράβερι, 3) ο επίατρος Κόρτι, 4) ο υπολοχαγός Μπονατζίνι, μεταξύ άλλων μελών της αποστολής. «Το επεισόδιο της Κέρκυρας» έγινε ένα χρόνο μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους φασίστες του Μουσολίνι (28 Οκτωβρίου 1922). 16 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

16 από την εφαρμογή της Συνθήκης Ειρήνης των Βερσαλλιών, έμοιαζε να σηματοδοτεί την απαρχή μιας νέας περιόδου στις σχέσεις των κρατών της «γηραιάς ηπείρου». Μέσω της υπογραφής των Συμφωνιών του Λοκάρνο το Βερολίνο θεωρητικά αναγνώριζε τον τελεσίδικο χαρακτήρα των υφιστάμενων συνόρων με τη Γαλλία και το Βέλγιο 21. Λιγότερο από ένα χρόνο αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1926, η Γερμανία κατέστη μέλος του Οργανισμού της Γενεύης, εξασφαλίζοντας μάλιστα και μόνιμη έδρα στο Συμβούλιο 22, εξέλιξη που δημιούργησε ελπίδες ότι η αποστολή της Κοινωνίας των Εθνών ως θεματοφύλακα της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας θα μπορούσε να επιτευχθεί με αποτελεσματικότερο τρόπο. Αν στη δεκαετία του 1930 οι ελπίδες αυτές θα αποδεικνύονταν φρούδες, τα σημάδια της δυσλειτουργίας του Οργανισμού της Γενεύης είχαν γίνει ορατά πολλά χρόνια νωρίτερα, με κορυφαίο παράδειγμα την περίπτωση της ιταλικής επιχείρησης κατάληψης της Κέρκυρας. Αδιαφορώντας πλήρως για κάθε έννοια διεθνούς νομιμότητας, στα τέλη Αυγούστου του 1923 η Ιταλία βομβάρδισε και κατέλαβε για ένα μήνα την Κέρκυρα, αξιώνοντας εκβιαστικά από την ελληνική κυβέρνηση έμπρακτη ικανοποίηση για τη δολοφονία του Ιταλού στρατηγού Ενρίκο Τελλίνι στα ελληνοαλβανικά σύνορα 23. Η διαπίστωση της αδυναμίας της Κοινωνίας των Εθνών να επιβάλει τις αποφάσεις της στα ισχυρότερα μέλη της απέδειξε πέρα από κάθε αμφιβολία τη σχετική σημασία που τα μικρότερα κράτη όφειλαν να αποδίδουν στις μεγαλόστομες διακηρύξεις του ιδρυτικού Συμφώνου του Οργανισμού, πλήττοντας σοβαρά το κύρος και την αξιοπιστία του. Το επεισόδιο της Κέρκυρας έλαβε χώρα μόλις ένα χρόνο μετά την εγκαθίδρυση του φασιστικού καθεστώτος στην Ιταλία με ηγέτη τον Μπενίτο Μουσολίνι. Μολονότι συγκαταλεγόταν μεταξύ των νικητών του Α Παγκοσμίου Πολέμου, η Ρώμη καταδιωκόταν από το σύνδρομο της «ακρωτηριασμένης νίκης», αφού θεωρούσε ότι είχε αδικηθεί κατάφωρα από τις Συνθήκες Ειρήνης 24. Ετσι, υπό την καθοδήγηση του Μουσολίνι, η Ιταλία Ιταλικά πλοία προσεγγίζουν για απόβαση στην Κέρκυρα το 1923 (Αρχείο Σπύρου Γαούτση). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 17

17 προσχώρησε σταδιακά στη χορεία των αναθεωρητικών κρατών, έχοντας ως κορυφαίο στόχο τη διεύρυνση της επιρροής της στην Ανατολική Μεσόγειο, στα Βαλκάνια και στην παραδουνάβια λεκάνη 25. Σε αυτό το πλαίσιο, η ιταλική απόπειρα σύσφιγξης των δεσμών με τις εξίσου αναθεωρητικές Ουγγαρία και Βουλγαρία ως αντίβαρο στη δράση της Μικρής Συνεννόησης προκαλούσε τις ζωηρές ανησυχίες του Παρισιού, οι οποίες ενισχύθηκαν ακόμη περισσότερο όταν η Ρώμη έθεσε σε εφαρμογή το -ανεπιτυχές τελικά- σχέδιο απόσπασης της Ρουμανίας από τη διπλωματική σκέπη της Γαλλίας 26. Οι ιταλοβρετανικές σχέσεις, αντίθετα, παρέμεναν σε γενικές γραμμές αδιατάρακτες, καθώς, παρά το γεγονός ότι η Ιταλία δραστηριοποιείτο στο γεωπολιτικά ευαίσθητο για τα βρετανικά συμφέροντα χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, διατηρώντας μάλιστα σημαντικές ναυτικές και αεροπορικές βάσεις στη Ρόδο και τη Λέρο, το Λονδίνο δεν έδειχνε να ανησυχεί, αφού δεν θεωρούσε ότι ο ιταλικός στόλος ήταν αρκετά ισχυρός ώστε να κυριαρχήσει στην ευρύτερη περιοχή 27. Ανεξάρτητα από τις προθέσεις και τα αυτοκρατορικά όνειρα του Μουσολίνι, ήταν σαφές ότι η Ιταλία δεν διέθετε ούτε το κατάλληλο ειδικό βάρος ούτε την απαραίτητη ισχύ προκειμένου να ανατρέψει την ισορροπία των δυνάμεων στην Ευρώπη. Το κλειδί της ευρωπαϊκής ασφάλειας εξακολουθούσε να βρίσκεται στα χέρια της Γερμανίας, υπό την έννοια ότι στο βαθμό που το Βερολίνο δεν θα επεδίωκε τη βίαιη ανατροπή του καθεστώτος που είχε επιβληθεί από τη Συνδιάσκεψη του Παρισιού, καμία άλλη από τις δυσαρεστημένες χώρες δεν ήταν σε θέση να το καταφέρει. Η μετριοπαθής εξωτερική πολιτική που ακολουθήθηκε από τις γερμανικές κυβερνήσεις τα πρώτα χρόνια μετά το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου, και ιδιαίτερα την περίοδο οπότε το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών διηύθυνε ο Γκούσταβ Στρέζεμαν 28, αναπτέρωσε τις ελπίδες ότι η ειρηνική συνύπαρξη των ευρωπαϊκών κρατών ήταν δυνατή. Στο μεταίχμιο, ωστόσο, ανάμεσα στη δεκαετία του 1920 και σε εκείνη του 1930 οι ελπίδες αυτές θα διαψεύδονταν. Η ναζιστική πλημμυρίδα Η Ιταλία δεν διέθετε ούτε το ειδικό βάρος ούτε την απαραίτητη ισχύ για να πραγματώσει τα αυτοκρατορικά όνειρα του Μουσολίνι. Στα τέλη Οκτωβρίου του 1929 οι τιμές των μετοχών στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης κατέρρευσαν. Μέσα σε λίγες ημέρες οι επενδυτές της Γουόλ Στρητ έχασαν περίπου 40 δισεκατομμύρια δολάρια, ποσό μεγαλύτερο από τα χρέη που είχε συσσωρεύσει ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος 29. Μια πρωτοφανής χιονοστιβάδα πτωχεύσεων επιχειρήσεων, οι οποίες αδυνατούσαν να αντεπεξέλθουν στη χρηματοπιστωτική κρίση, σάρωσε τις Ηνωμένες Πολιτείες, εκτοξεύοντας την ανεργία και καταρρακώνοντας όλους τους παραγωγικούς δείκτες. Η αμερικανική οικονομία, η ισχυρότερη 18 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

18 στον κόσμο, βρέθηκε μονομιάς στα πρόθυρα της χρεοκοπίας και της πλήρους κατάρρευσης 30. Πολύ γρήγορα οι επιπτώσεις του αμερικανικού κραχ θα γίνονταν αντιληπτές και στην αντίπερα ακτή του Ατλαντικού Ωκεανού. Ο σοβαρός κλονισμός που υπέστησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες σηματοδότησε το τέλος της οικονομικής ανάπτυξης που είχε παρατηρηθεί στο δεύτερο μισό της πρώτης μεταπολεμικής δεκαετίας. Η κρίση έπληξε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, αλλά περισσότερο και αμεσότερα τη Γερμανία, η οικονομία της οποίας ήταν σε μεγάλο βαθμό εξαρτημένη από αμερικανικά δάνεια. Μέσα στον πανικό που δημιούργησε το κραχ, οι Αμερικανοί κεφαλαιούχοι απέσυραν τα χρήματα που είχαν επενδύσει σε γερμανικές βιομηχανίες, οι οποίες μοιραία οδηγήθηκαν στην πτώχευση. Ταυτόχρονα, οι γερμανικές εξαγωγές προς τις Ηνωμένες Πολιτείες σχεδόν εκμηδενίστηκαν, επιδεινώνοντας ακόμα περισσότερο την κατάσταση 31. Ο φαύλος κύκλος της υπανάπτυξης και της ανεργίας δημιούργησε τεράστια κοινωνικά προβλήματα και άνοιξε το δρόμο για την επικράτηση του ναζιστικού κόμματος του Αδόλφου Χίτλερ. Μέχρι την οικονομική κρίση, οι εθνικοσοσιαλιστές δεν αποτελούσαν παρά ασήμαντο παράγοντα στη γερμανική πολιτική σκηνή. Στις εκλογές του Μαΐου του 1928 είχαν λάβει μόλις το 2,6% των ψήφων. Αντίθετα, σε εκείνες του Σεπτεμβρίου του 1930 εξασφάλισαν το 18,3%, τον Ιούλιο του Η άνοδος του Χίτλερ στην καγκελαρία στις 30 Ιανουαρίου 1933 σηματοδότησε την έναρξη μιας βραχείας περιόδου με αναθεωρητικές ανακατατάξεις που κατέληξε στην άβυσσο του Β Παγκοσμίου Πολέμου. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 19

19 1932 κατέλαβαν την πρώτη θέση με 37,3%, την οποία διατήρησαν τον Νοέμβριο του ίδιου έτους με 33,1% 32. Στις 30 Ιανουαρίου 1933 ο Χίτλερ ορκίστηκε καγκελάριος, θέτοντας έτσι τη Γερμανία, και συνακόλουθα ολόκληρο τον πλανήτη, στην ολισθηρή οδό που θα κατέληγε στην άβυσσο του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Πέρα από τις δραματικές εξελίξεις που δρομολόγησε στο εσωτερικό της Γερμανίας, η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία επηρέασε αποφασιστικά τον τρόπο χάραξης και άσκησης της γερμανικής εξωτερικής πολιτικής 33. Κύριος στόχος του Χίτλερ δεν ήταν άλλος από την πλήρη ανατροπή της Συνθήκης Ειρήνης των Βερσαλλιών, την οποία θεωρούσε ταπεινωτική και άδικη για τη Γερμανία. Η ανάκτηση όλων των εδαφών που το Βερολίνο είχε αναγκαστεί να παραχωρήσει εξαιτίας της ήττας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο θα αναγόταν έκτοτε στην κινητήρια δύναμη της γερμανικής διπλωματίας. Η μετριοπαθής πολιτική του Στρέζεμαν, ο οποίος κατά τραγική ειρωνεία είχε πεθάνει μόλις τρεις εβδομάδες πριν από την εκδήλωση της κρίσης στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, αποτελούσε πλέον μακρινό παρελθόν. Τα επεκτατικά οράματα του Χίτλερ δεν περιορίζονταν μόνο στην αποκατάσταση της προπολεμικής εδαφικής έκτασης της Γερμανίας, αλλά περιελάμβαναν και την ένωση όλων των γερμανικών πληθυσμών σε ένα ενιαίο κράτος. Η υιοθέτηση της παγγερμανικής ιδεολογίας σήμαινε ότι η Αυστρία αλλά και οι περιοχές της Τσεχοσλοβακίας και της Πολωνίας που κατοικούνταν από γερμανόφωνες μειονότητες αποτελούσαν δυνητικά τμήματα της διευρυμένης γερμανικής επικράτειας. Ο «δίκαιος» χαρακτήρας αυτών των διεκδικήσεων θεμελιωνόταν από τον Χίτλερ στην αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών, την οποία είχαν παραβιάσει οι νικητές στη Συνδιάσκεψη του Παρισιού εις βάρος της Γερμανίας 34. Ειδικά στην περίπτωση της Αυστρίας, εξάλλου, η ένωσή της με οποιοδήποτε άλλο κράτος -πρακτικά, δηλαδή, με τη Γερμανία- είχε ρητά απαγορευθεί από τη Συνθήκη του Αγίου Γερμανού εάν προηγουμένως δεν εξασφαλιζόταν η συγκατάθεση της Κοινωνίας των Εθνών. Ο ναζιστικός επεκτατισμός συμπληρωνόταν από το δόγμα του «ζωτικού χώρου». Κατά την άποψη του Χίτλερ, το γερμανικό έθνος, έστω κι αν πετύχαινε όλους τους προηγούμενους εδαφικούς στόχους του, θα εξακολουθούσε να ασφυκτιά μέσα στα «στενά» γεωγραφικά του όρια. Επιβαλλόταν, επομένως, η εξεύρεση εδαφών, στα οποία, αφενός, θα μπορούσε να διοχετευθεί ο πλεονάζων γερμανικός πληθυσμός, και, αφετέρου, θα χρησιμοποιούντο για την εξασφάλιση πηγών τροφίμων και πρώτων υλών 35. Το γεγονός ότι η Συνθήκη των Βερσαλλιών είχε στερήσει τη Γερμανία από όλες τις αποικίες της σήμαινε ότι ο «ζωτικός χώρος» δεν μπορούσε να αναζητηθεί σε υπερπόντιες κτήσεις, αλλά στην Ανατολική Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων πρωτίστως των δυτικών επαρχιών της Σοβιετικής Ενωσης. Η υλοποίηση των σχεδίων του Χίτλερ δεν συνεπαγόταν απλώς την αποδέσμευση της Γερμανίας από τις δουλείες που της είχαν επιβληθεί από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών ούτε μόνο την αναθεώρηση των επαχθών για το Βερολίνο εδαφικών όρων της τελευταίας. Αντίθετα, θα είχε ως αποτέλεσμα την πλήρη ανατροπή του διεθνούς συστήματος που είχε προκύψει μετά τη λήξη του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Η απώτερη φιλοδοξία του Χίτλερ δεν ήταν η διεύρυνση των ορίων της γερμανικής επικράτειας, αλλά στην πραγματικότητα η εγκαθίδρυση μιας γερμανικής ηγεμονίας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό, αφενός, με την απόφασή του να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο (συμπεριλαμβανομένης της βίας) για την πραγμάτωση των στόχων του και, αφετέρου, με το ρατσιστικό υπόβαθρο της ιδεολογίας του, ήταν που διαφοροποιούσε ριζικά τον Χίτλερ από τους προκατόχους του της δεκαετίας του 1920, οι οποίοι, έστω κι επιδίωκαν την αναθεώρηση συγκεκριμένων διατάξεων της Συνθήκης των Βερσαλλιών, εξακολουθούσαν να σέβονται τις παραδόσεις της ευρωπαϊκής διπλωματίας, προκρίνοντας τη μέθοδο της ειρηνικής και όχι της ένοπλης αλλαγής 36. Στα πρώτα στάδια της εφαρμογής της, η εξωτερική πολιτική της ναζιστικής Γερμανίας δεν μπορούσε 20 ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

20 γρήγορα, ωστόσο, αποδείχθηκε ότι δεν ήταν τίποτε περισσότερο από ένας προσωρινός ελιγμός. Κατά τη διάρκεια των εργασιών της Συνδιάσκεψης, η Γερμανία έθεσε ανοιχτά το ζήτημα του επανεξοπλισμού της, ενώ στις 14 Οκτωβρίου του 1933 η γερμανική κυβέρνηση ανακοίνωσε την απόφασή της να αποχωρήσει από τη Συνδιάσκεψη. Μία εβδομάδα αργότερα η Γερμανία αποχώρησε και από την Κοινωνία των Εθνών 37. Το πραξικόπημα που οργάνωσαν οι Αυστριακοί ναζιστές οδήγησε στη δολοφονία του καγκελάριου Ενγκελμπερτ Ντόλφους, αλλά δεν τους έφερε στην εξουσία. παρά να καλυφθεί πίσω από ένα φαινομενικά διαλλακτικό προσωπείο. Αμέσως μετά την ανάληψη της καγκελαρίας, ο Χίτλερ διακήρυξε ότι η Γερμανία θα εξακολουθούσε να συμμετάσχει στις εργασίας της Συνδιάσκεψης της Γενεύης για τον αφοπλισμό, η οποία τελούσε υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών. Η κίνηση αυτή καθησύχασε προσωρινά τις ανησυχίες των υπόλοιπων ευρωπαϊκών Δυνάμεων για την προοπτική επανεμφάνισης του γερμανικού κινδύνου. Πολύ Ηταν πλέον σαφές ότι το Βερολίνο αδιαφορούσε για τις συμβατικές του δεσμεύσεις στο βαθμό που αυτές δεν εξυπηρετούσαν την υλοποίηση των στόχων του. Οι περιστάσεις, ωστόσο, δεν ήταν ακόμα ώριμες για την πλήρη εφαρμογή των ναζιστικών σχεδίων. Γι αυτόν το λόγο, ως ένα πρώτο πρακτικό βήμα που θα διευκόλυνε τη θέση του, ο Χίτλερ επιχείρησε να διασπάσει το δακτύλιο των φιλογαλλικών κρατών που περικύκλωναν τη Γερμανία. Οι διπλωματικές του ενέργειες επικεντρώθηκαν προς την πλευρά της Πολωνίας και κατέληξαν τον Ιανουάριο του 1934 στην υπογραφή γερμανοπολωνικού Συμφώνου μη Επίθεσης δεκαετούς διάρκειας, βάσει του οποίου τα δύο συμβαλλόμενα μέρη δεσμεύονταν να απόσχουν από τη χρήση βίας κατά την επίλυση των διαφορών τους. Η συνομολόγηση του γερμανοπολωνικού Συμφώνου δεν είχε τελικά ως αποτέλεσμα την πλήρη απόσπαση της Πολωνίας από το γαλλικό σύστημα συμμαχιών, στο οποίο, πάντως, κατάφερε σοβαρό συμβολικό πλήγμα 38. Η Γερμανία, βέβαια, δεν ήταν ακόμα αρκετά ισχυρή ώστε να προκαλέσει ανοιχτά τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Το γεγονός αυτό αποδείχθηκε τον Ιούλιο του 1934 από τη στάση που τήρησε το Βερολίνο απέναντι στο πραξικόπημα που οργανώθηκε στη Βιέννη από στελέχη του αυστριακού ναζιστικού κόμματος, τα οποία επιδίωκαν την ένωση της Αυστρίας με τη Γερμανία. Ο Αυστριακός καγκελάριος Ενγκελμπερτ Ντόλφους δολοφονήθηκε, ωστόσο το πραξικόπημα απέτυχε καθώς ο Χίτλερ δίστασε να παρέμβει δυναμικά φοβούμενος κυρίως τις αντιδράσεις της Ιταλίας στη βίαιη προσάρτηση της Αυστρίας στη Γερμανία. Οι αντιρρήσεις του Μουσολίνι δεν είχαν περιοριστεί ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 21