η παθογένεια της κακοποίησης ΑµΕΑ

Transcript

1 η παθογένεια της κακοποίησης ΑµΕΑ Λίλιαν Αθανασοπούλου, παιδοψυχίατρος, Διευθύντρια Ε.Σ.Υ. υπεύθυνη Ιατροπαιδαγωγικού Κέντρου Γ.Ν. Γ.ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ

2 ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΗΜΕΡΑ µυθολογικά η ιστορία του Ήφαιστου αποτελεί µία κλασσική περίπτωση βίας στην οικογένεια και δια - γενεακής αναπαραγωγής της καθώς και απόρριψης ενός µη ιδανικού παιδιού ο Καιάδας (ή οι Αποθέτες) στη Σπάρτη σαν χαρακτηριστικό παράδειγµα απόρριψης της αναπηρίας ή του ξένου η θυσία της Ιφιγένειας που θυµίζει πάντοτε το δικαίωµα του πατέρα στη ζωή του παιδιού του, τα απόλυτα και βάρβαρα δικαιώµατα της πατρικής εξουσίας όχι µόνο στο Ρωµαϊκό, αλλά και στο αρχαίο Ελληνικό δίκαιο οι χρονικές περίοδοι, στις οποίες, ο πατέρας εκτός από το δικαίωµα θανάτωσης του παιδιού του, το οποίο άρχισε σιγά, σιγά να εκλείπει, διατηρούσε και το δικαίωµα έκθεσης, αποκήρυξης, ή και πώλησης του τέκνου και φυσικά το δικαίωµα αυστηρού και ανεξέλεγκτου σωφρονισµού στα ευρωπαϊκά έθνη, το δικαίωµα της πώλησης του τέκνου το οποίο αναγνωριζόταν στον πατέρα µέχρι την εποχή του Καρλοµάγνου.

3 n σταδιακός εξανθρωπισµός δικαίου n επίδραση χριστιανισµού, αναγέννησης, ουµανιστικών αντιλήψεων

4 η περίπτωση του νεαρού Caspar Hauser, Νυρεµβέργη 1828 n κοµβικό σηµείο σχετικά µε την παιδική κακοποίηση και τον βαθµό συνειδητοποίησης και πλήρους αντίληψης από το κοινωνικό σύνολο- αποκαλύφθηκε το 1828 n έγκλειστος στην Νυρεµβέργη της Γερµανίας, επί 15 ολόκληρα χρόνια, σε σκοτεινό δωµάτιο µε µόνη τροφή ψωµί και νερό n παραµονή σε νηπιακή κατάσταση χωρίς καµία εκπαίδευση, χωρίς καν το ηλιακό φως, διατελώντας έτσι σε σχεδόν ηµιάγρια κατάσταση και µόνιµη πνευµατική καθυστέρηση. Η αποκάλυψη αυτή συγκλόνισε κυριολεκτικά ολόκληρη την Ευρώπη. n η αγανάκτηση του πνευµατικού κόσµου, υπήρξε το κυριότερο ελατήριο που κινητοποίησε την κοινή γνώµη και επέφερε την τροποποίηση της νοµοθεσίας. n η περίπτωση χαρακτηρίστηκε «ψυχική δολοφονία» και «ληστεία της ψυχής» του ανηλίκου, αφού του στέρησαν την παιδική και νεανική του ηλικία, καταδικάζοντας τον σε διαρκή πνευµατικό νανισµό.

5 η ιστορία της Mary Ellen Νέα Υόρκη,1874 το κορίτσι είχε υποστεί απάνθρωπη κακοµεταχείριση από τον πατέρα και τη µητριά της (πληγές µε ψαλίδι, µαστιγώµατα, κτυπήµατα κ.ά) οι γονείς δικαιολογούσαν τη στάση τους γιατί η µικρή ήταν ιδιοκτησία τους και όταν η περίπτωση κατέληξε στο δικαστήριο δεν υπήρχε καµία νοµοθεσία η οποία να προστατεύει το παιδί από τους γονείς του ή ίδρυµα για την προστασία της Η προστασία της Mary Ellen επετεύχθη µέσω του Νόµου για τη Προστασία των Ζώων από την Κακοµεταχείριση, µε το επιχείρηµα ότι το παιδί ήταν µέρος του ζωικού βασιλείου. 1874, για πρώτη φορά στην ιστορία, εκδόθηκε καταδικαστική απόφαση ενάντια σε γονείς. Αυτός ο νόµος, αν και δικαίωνε τα θύµατα και τιµωρούσε τους υπαίτιους, δεν έλυε τα προβλήµατα των θυµάτων (Sanmartin, 1999) 1874 ιδρύεται η «Ένωση για την Αποτροπής της Σκληρότητας προς τα Παιδιά»

6 1800 : Ο TARDIEU παρατηρεί υποσκληρίδια αιµατώµατα σε κακοποιηµένα παιδιά 1946 : Ο JOHN CAFFEY συσχετίζει σε παιδιά τα κατάγµατα των µακρών οστών µε το θάνατο άγνωστης αιτιολογίας Δηµιουργία του «Διεθνούς ταµείου των Ηνωµένων Εθνών για την άµεση βοήθεια του παιδιού» 1953: Δηµιουργία της UNICEF 1959: Η Διακήρυξη των Ηνωµένων Εθνών για τα δικαιώµατα του παιδιού 1962: µία τριµελής οµάδα επιστηµόνων, υπό τον καθηγητή της Παιδιατρικής στο Πανεπιστήµιο του Denver του Colorado των Η.Π.Α. Henry Kempe, στην οποία µετείχαν και οι F. N. Silverman (παιδοακτινολόγος) και Br. F. Steel (παιδοψυχίατρος), δηµοσίευσε την πρώτη εµπεριστατωµένη εργασία, στην οποία έκαναν λόγο για το «σύνδροµο του κακοποιηµένου παιδιού» (the battered child syndrome).

7 προστασία των δικαιωµάτων των ανηλίκων η Διακήρυξη των Δικαιωµάτων του Παιδιού (ΟΗΕ, 1959) η Σύµβαση για τα Δικαιώµατα του Παιδιού (1989), και συγκεκριµένα τα άρθρα 19 και 34- στην Ελλάδα έγινε νόµος του κράτους µε αυξηµένη τυπική ισχύ το 1992,ν. 2101/92 (προστασία του παιδιού από κάθε µορφή βίας γενικά και ειδικά από τη σεξουαλική βία ) οι Συστάσεις της Γενικής Γραµµατείας του ΟΗΕ (United Nations,1990), µε την ονοµασία "Αρχές του Riyard" (αφορούν άµεσα την πρόληψη της κακοποίησης και της οικογενειακής βίας )

8 προστασία των ατόµων από την βία Ο Νόµος 3500/2006 για την αντιµετώπισης της ενδοοικογενειακής βίας και άλλες διατάξεις (υποχρεώσεις εκπαιδευτικών για την ενδοοικογενειακή βία) -ποινικοποίηση σωµατικής τιµωρίας Ο Συνήγορος του Παιδιού (θεσµός που υπάρχει στην παγκόσµια κοινότητα από το 1981,στην Ελλάδα από το 2003,δράσεις και στην οικογένεια,το σχολείο, τα ιδρύµατα)

9 κακοποίηση και αναπηρία η Σύνοψη της Έκθεσης : Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ παιδιά µε αναπηρίες,unicef,2013 Violence Against Children With Disabilities The European Union Agency for Fundamental Rights (FRA, December 2015)

10 η κακοποίηση αλλά και η παραµέληση των ανηλίκων γενικά και των ατόµων µε αναπηρία ειδικότερα είναι ένα θέµα µείζονος σηµασίας για τη δηµόσια υγεία πρόκειται για ένα φαινόµενο ιατροκοινωνικό, άµεσα συνδεδεµένο µε πολιτιστικούς και κοινωνικούς παράγοντες σχετίζεται άµεσα µε τα ανθρώπινα δικαιώµατα και εξαρτάται από τα εκάστοτε πρότυπα της κοινωνίας σχετικά µε τους τρόπους ανατροφής, πειθαρχίας και συµπεριφοράς προς τα παιδιά και τα άτοµα µε αναπηρία

11 ΠΑΙΔΙΚΗ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗ - ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ Ο όρος παιδική κακοποίηση αναφέρεται σε κάθε πράξη ή παράλειψη, η οποία θέτει σε κίνδυνο τη σωµατική και συναισθηµατική υγεία και ανάπτυξη του παιδιού. Ορισµός του Π.Ο.Υ: «Η κακοποίηση ή κακοµεταχείρηση του παιδιού περιλαµβάνει όλες τις µορφές σωµατικής ή συναισθηµατικής κακής µεταχείρισης, σεξουαλιακής παραβίασης, παραµέλησης ή παραµεληµένης θεραπευτικής αντιµετώπισης ή εκµετάλλευσης για εµπορικούς σκοπούς, η οποία καταλήγει σε συγκεκριµένη ή εν δυνάµει βλάβη που αφορά τη ζωή και την ανάπτυξη του παιδιού, στο πλαίσιο µιας σχέσης ευθύνης, εµπιστοσύνης και δύναµης» (W.H.O., 1999).

12 µορφές της κακοποίησης των ανηλίκων n Σωµατική κακοποίηση n Παραµέληση n Υπολειπόµενη ανάπτυξη µη-οργανικής αιτιολογίας n Σύνδροµο «Μινχάουζεν δι αντιπροσώπου» n Σωµατική τιµωρία n «Εκφοβισµός» - «ασύµµετρη» βία µεταξύ ανηλίκων (bullying) n Ψυχολογική-συναισθηµατική κακοποίηση-παραµέληση n Έκθεση σε σκηνές βίας Σύνδροµο του «αµέτοχου θεατή» n Σεξουαλική κακοποίηση ή σεξουαλική παραβίαση ανηλίκων n Σεξουαλική εκµετάλλευση ανηλίκων n Παιδικό trafficking

13 Παράγοντες που σχετίζονται µε το ανήλικο άτοµο n Παιδιά µε σωµατική ή νοητική αναπηρία. n Παιδιά µη επιθυµητά. n Ιδιοσυγκρασιακά δύσκολα παιδιά. n Πρόωρα µωρά. n Παιδιά µε χρόνια προβλήµατα υγείας. n Παιδιά που αναγκάζονται να αναλάβουν πολύ αυξηµένες οικογενειακές ευθύνες. n Τα αγόρια φαίνεται να κακοποιούνται σωµατικά περισσότερο από τα κορίτσια. n Σύµφωνα µε τις διάφορες επιδηµιολογικές έρευνες πάντως, η σεξουαλική κακοποίηση αφορά συχνότερα κορίτσια πριν την είσοδο στην εφηβεία.

14 Παράγοντες που σχετίζονται µε το γονιό/φροντιστή και την οικογένεια n Πολλαπλά ψυχοκοινωνικά προβλήµατα n Νεαροί και άπειροι γονείς µε φτωχή γνώση για το µεγάλωµα και την ανάπτυξη του παιδιού. n Γονείς µε παρορµητικότητα και ναρκισσιστικές τάσεις n Γονείς µε ιστορικό παιδικής κακοποίησης/ τιµωρητικοί τρόποι ανατροφής n Γονείς µε σωµατικές και ψυχικές ασθένειες, διαταραχές προσωπικότητας και χρήση ουσιών. n Γονεϊκά άγχη όπως η ανεργία, οι οικονοµικές δυσκολίες, η συζυγική ασυµφωνία, η µονογονεϊκότητα n Φτωχή υποστήριξη από το περιβάλλον- κοινωνικός αποκλεισµός n καθοριστικός παράγοντας κινδύνου φαίνεται να είναι η απουσία υποστηρικτικής και προστατευτικής σχέσης ανάµεσα στον µη κακοποιητικό γονέα (συνήθως αυτή είναι η µητέρα) και το παιδί.

15 n κακοποίηση και άτοµα µε αναπηρία

16 ζητήµατα ορολογίας και προσδιορισµού 1975, Ο.Η.Ε., Διακήρυξη για τα δικαιώµατα των αναπήρων: «Ανάπηρος είναι κάθε πρόσωπο, το οποίο είναι ανίκανο να αναλάβει µόνος τους όλες ή µέρος των ατοµικών και κοινωνικών, φυσιολογικών αναγκών, λόγω µιας εκ γενετής ή όχι βλάβης των φυσικών ή διανοητικών ικανοτήτων του». ελληνική πραγµατικότητα µε τον νόµο 1566/85 (άρθρο 32), ως Άτοµα µε Ειδικές Ανάγκες ορίζονται «τα άτοµα που πάσχουν από ειδικές ανεπάρκειες ή δυσλειτουργίες οφειλόµενες σε φυσικούς, διανοητικούς ή κοινωνικούς παράγοντες σε τέτοιο βαθµό, που είναι δύσκολο γι αυτά να συµµετάσχουν στη γενική, επαγγελµατική κατάρτιση, να εξεύρουν εργασία ή να έχουν πλήρη συµµετοχή στην κοινωνία».

17 ζητήµατα ορολογίας και προσδιορισµού σύµφωνα µε το αρχικό µοντέλο αρχικό ICIDH (International Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps) της Παγκόσµιας Οργάνωση Υγείας η αναπηρία (handicap) ορίζεται ως αποτέλεσµα µιας ανεπάρκειας ή µιας ανικανότητας που περιορίζει ή απαγορεύει την εκπλήρωση ενός φυσιολογικού ρόλου που είναι οµαλός (ανάλογα µε την ηλικία, το φύλο, τους κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες) για το άτοµο αυτό (Συµµετοχή στην κοινωνία, ICIDH-2) ICF Διεθνής Ταξινόµηση της Λειτουργικότητας,της Αναπηρίας και της Υγείας αναπηρία είναι ένας γενικός όρος για τις βλάβες και τους περιορισµούς της δραστηριότητας και της συµµετοχής- υποδεικνύει τις αρνητικές πλευρές της αλληλεπίδρασης µεταξύ ενός ατόµου (µε κάποια κατάσταση της υγείας του )και των παραγόντων πλαισίου του ατόµου αυτού (περιβαλλοντικοί και ατοµικοί παράγοντες)

18 διεθνώς, άτοµα µε αναπηρίες θεωρούνται αυτά που έχουν: νοητική υστέρηση/ αναπηρία, αισθητηριακές αναπηρίες ακοής (κωφοί και βαρήκοοι) και όρασης (τυφλοί, αµβλύωπες), κινητικές αναπηρίες, χρόνια προβλήµατα υγείας, διαταραχές λόγου και οµιλίας, ειδικές µαθησιακές δυσκολίες (δυσλεξία, δυσαριθµησία, δυσαναγνωσία, δυσορθογραφία, δυσγραφία), διαταραχή ελλειµµατικής προσοχής µε ή χωρίς υπερκινητικότητα, µε διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (αυτιστικό φάσµα), ψυχικές και νευροψυχικές διαταραχές, µε πολλαπλές αναπηρίες, σύνθετες γνωστικές, κοινωνικές και συναισθηµατικές δυσκολίες και παραβατική συµπεριφορά, ιδιαίτερες νοητικές ικανότητες και ταλέντα, που για ολόκληρη ή για ορισµένη περίοδο της ζωής τους εµφανίζουν σηµαντικές µαθησιακές δυσκολίες που τους δυσκολεύουν επίσης να συµµετέχουν στη γενική και επαγγελµατική εκπαίδευση και κατάρτιση και στη δια βίου µάθηση

19 τα παιδιά µε αναπηρίες έχουν 3 µε 4 φορές περισσότερες πιθανότητες από τους συνοµηλίκους τους να αποτελέσουν θύµατα βίας γιατί τα παιδιά και γενικότερα τα άτοµα µε αναπηρίες είναι περισσότερο εκτεθειµένα στη βία; enabled not disabled by NaBHaN (από το site deviantart)

20 η διαχρονική ορολογία αφήνει κατάλοιπα π.χ µωρία, ηλιθιότητα: πρόγονοι της νοητικής υστέρησης άλλοτε η εξωραϊσµένη ορολογία αποσκοπεί στον ευφηµισµό -παραβλέπεται ο ψυχικός πόνος και οι ιδιαίτερες ανάγκες -δηµιουργούνται προσδοκίες π.χ. η ανωριµότητα, η καθυστέρηση η ορολογία συχνά υπερκαλύπτει την ιδιαιτερότητα της κάθε κατάστασης και δεν επιτρέπει την εξατοµίκευση-έτσι είτε παραβλέπονται ανάγκες είτε κατασκευάζονται αναπηρίες π.χ. η µελέτη της νοητικής υστέρησης εγγράφεται και κυριαρχεί στον χώρο της αναπηρίας µελετώντας όλες τις διαστάσεις της ζωής ενός ατόµου, σε αντίθεση µε τις µαθησιακές δυσκολίες των οποίων η µελέτη εστιάζεται κυρίως στην ακαδηµαϊκή και κοινωνικο-συναισθηµατική διάσταση π.χ. άτοµο µε κινητική δυσκολία δεν είναι νοητικά υστερηµένο η κατηγοριοποίηση συχνά παραβλέπει την προσωπικότητα δηµιουργώντας (ανυπόστατες) γενικεύσεις π.χ. όλα τα άτοµα µε σ.down είναι χαρωπά

21 από την πλευρά των ατόµων η άγνοια ο αποκλεισµός είναι πιο εύκολο π.χ. οι µειονεξίες που επηρεάζουν την επικοινωνία καθιστούν ορισµένα παιδιά ιδιαιτέρα ευάλωτα, καθώς ίσως δεν βρίσκονται σε θέση να αποκαλύψουν τυχόν προσβλητικές ενέργειες εις βάρος τους. ζουν σε εξάρτηση από άλλους δεν µπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους η βία συχνά συµβαίνει στο σπίτι τα άτοµα αυτά δεν µπορούν να την αποφύγουν,ενώ οι άλλοι πιστεύουν ότι δεν την αντιλαµβάνονται

22 από την πλευρά των φροντιστών/οικογένεια η απουσία αναγνώρισης µιας δυσκολίας µε την διαπίστωση µιας αναπηρίας γίνονται µεγάλες ανακατατάξεις στο ψυχικό τοπίο αλλά και την καθηµερινότητα της των γονέων και της οικογένειας -η ισορροπία σε νέες λειτουργικές θέσεις δεν είναι χωρίς απώλειες, συγκρούσεις, κραδασµούς η φροντίδα ενός παιδιού µε κάποια αναπηρία δηµιουργεί επιπρόσθετες πιέσεις σ αυτούς που τα φροντίζουν, αυξάνοντας τον κίνδυνο της βίας. ένας σηµαντικός αριθµός παιδιών µε αναπηρίες εξακολουθούν να λαµβάνουν µέριµνα κατ οίκον, γεγονός που ευθύνεται σε µεγάλο βαθµό για τη σεξουαλική και σωµατική βία. η οικογένεια δεν υποστηρίζεται οικονοµικά για τις επιπρόσθετες ανάγκες οι φροντιστές τους είναι κουρασµένοι, θυµωµένοι, απογοητευµένοι πολλοί δεν έχουν υποστήριξη οι άνθρωποι που φροντίζουν τα άτοµα αυτά συχνά δεν είναι εκπαιδευµένοι

23 στις περιπτώσεις βίας µέσα στην οικογένεια το παιδί γίνεται αόρατο οι ανάγκες του διαστρέφονται ή παραµελούνται οι προσδοκίες και οι αναπαραστάσεις για τον εαυτό και τους άλλους είναι διαταραγµένες συχνή αντιστροφή ρόλων και σύγχυση γενεών

24 στο σχολείο δεν γίνονται πάντα οι κατάλληλες διευθετήσεις ώστε να εντάσσονται τα άτοµα µε αναπηρίες οι δάσκαλοι δεν είναι πάντα εκπαιδευµένοι συχνό το φαινόµενο bulling στα ιδρύµατα υπάρχει κίνδυνος κακοποίησης (µεγάλος αριθµός παιδιών,burn out,ανεπάρκεια στην εκπαίδευση, βία για την χορήγηση φαρµακευτικής αγωγής, έλλειψη τακτικών ελέγχων, µη συµµετοχή των ατόµων στη λήψη αποφάσεων)

25 κακοποίηση και παραµέληση ανηλίκων µε αναπηρία από το σύστηµα και τους θεσµούς οι βλάβες αυτές προκαλούνται στα πλαίσια εφαρµογής προγραµµάτων που έχουν ως στόχο τη φροντίδα και την προστασία τους η ανάπτυξη, η ασφάλεια και το γενικότερο συµφέρον των παιδιών υπονοµεύονται από τις πράξεις ή τις παραλείψεις ατόµων ή από την έλλειψη ή/και την επικινδυνότητα κατάλληλων πολιτικών, διαδικασιών ή πρακτικών, στα πλαίσια συστηµάτων ή θεσµών εδώ περιλαµβάνεται και η προβολή ζητηµάτων σχετικών µε την αναπηρία από τα ΜΜΕ-διαµόρφωση κοινής γνώµης και συλλογικού συνειδητού

26 κακοποίηση και παραµέληση ανηλίκων µε αναπηρία από το σύστηµα και τους θεσµούς - τα παιδιά και οι νέοι άνθρωποι µε αναπηρίες σχεδόν ολοκληρωτικά δεν λαµβάνονται υπ όψιν σε θέµατα σχετικά µε τη σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία και µε προγράµµατα για τον ιό HIV και το AIDS, καθώς εσφαλµένα θεωρούνται ότι δεν είναι σεξουαλικά ενεργοί, ότι είναι απίθανο να χρησιµοποιήσουν ουσίες και τέλος, ότι είναι λιγότερο εκτεθειµένοι στον κίνδυνο σε σχέση µε τους συνοµηλίκους τους χωρίς αναπηρίες. Πολλά νέα άτοµα µε αναπηρίες δεν έχουν ούτε τις βασικές πληροφορίες σχετικά µε την ανάπτυξη του σώµατός τους και τις αλλαγές που αυτό υφίσταται, ενώ παράλληλα είναι εκτεθειµένα σε αρκετά υψηλό κίνδυνο κακοµεταχείρισης, µιας και συχνά δασκαλεύονται να είναι σιωπηλά και υπάκουα. Κατά συνέπεια, έχουν αρκετές πιθανότητες να µολυνθούν από τον ιό HIV -η διάγνωση και η θεραπεία µιας αναπηρίας δεν αποτελούν ξεχωριστό τοµέα της ιατρικής περίθαλψης, αλλά ένα αναπόσπαστο στοιχείο της δηµόσιας υγείας. Όταν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής και οι ερευνητές χαρακτηρίζουν αυτά τα µέτρα ανταγωνιστικά για τους πόρους και τα µέτρα που αφορούν την προώθηση της υγείας των ατόµων χωρίς αναπηρίες, αυτοί οι ίδιοι διαιωνίζουν τις διακρίσεις και την άνιση µεταχείριση.

27 οι επαγγελµατίες υγείας και οι υπηρεσίες n επειδή τα παιδιά αναπτύσσονται ταχύτατα κατά τη διάρκεια των τριών πρώτων χρόνων της ζωής τους, η έγκαιρη ανίχνευση και παρέµβαση έχουν ζωτική σηµασία για τα άτοµα µε αναπηρίες. n η ανίχνευση πιθανών αναπτυξιακών προβληµάτων είναι µια αποτελεσµατική µέθοδος ανακάλυψης µιας αναπηρίας σε παιδιά και υπόκειται σε περαιτέρω αξιολόγηση και παρέµβαση n η υποδοχή, διάγνωση και και αντιµετώπιση σύµφωνα µε τα αιτήµατα όχι µόνο της οικογένειας και η νοηµατοδότηση των συµπεριφορών του ατόµου είναι απαραίτητη για την αποφυγή της κακοποίησης των θεραπευτικών αναγκών n η συνοδεία της οικογένειας στην αποδοχή και την θεραπευτική διαδικασία n η ολόπλευρη προσέγγιση και όχι µόνο η διάγνωση µιας διαταραχής ή ανεπάρκειας

28 Valerie Sinason:Mental Handicap and the Human Condition πρωτογενής και δευτερογενής ανεπάρκεια η δευτερογενής εξαρτάται από τον τρόπο που αντιµετωπίζουµε την πρωτογενή στενή σύνδεση µε την έννοια του αυτοπροσδιορισµού λειτουργώντας σαν άτοµα, οικογένειες, κοινωνίες, θεσµοί. κι όλα αυτά όχι σαν ευχολόγιο ή φιλανθρωπία, αλλά σαν συµβάντα πολιτισµού

29 Σας ευχαριστώ