ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Ένα ολιστικό μοντέλο συμβουλευτικής στην κοινωνική εργασία

Transcript

1 Περιεχόμενα Σημείωμα της συγγραφέως Πρόλογος Εισαγωγή Δομή και περιεχόμενο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: Η επικοινωνία Επικοινωνία: έννοια και ορισμός Η επιστήμη της σημειολογίας: από τη γλωσσολογία και την ψυχανάλυση στην κοινωνιολογία Η γνώση και ο επαγγελματικός «λόγος» ως μορφές εξουσίας Οι δεξιότητες του επαγγελματία: το «ρεπερτόριο» παρέμβασης Η «αμοιβαία φωτογράφηση»: ο εσωτερικός και o εξωτερικός διάλογος Η δημιουργία στερεοτύπων Η αντιληπτική άμυνα Η προβολή Οι φάσεις της επικοινωνίας H λεκτική επικοινωνία Οι τύποι της λεκτικής επικοινωνίας Η σημασία της μη λεκτικής επικοινωνίας Η μη λεκτική επικοινωνία για τον επαγγελματία κοινωνικό λειτουργό Συμπερασματικές παρατηρήσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Ένα ολιστικό μοντέλο συμβουλευτικής στην κοινωνική εργασία Η σύγχρονη εξέλιξη της συμβουλευτικής στο πλαίσιο της διαμεθοδικής κοινωνικής εργασίας Η διαλεκτική και η πράξη στην κοινωνική εργασία

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 2.3. Η ολιστική συμβουλευτική προσέγγιση α. Ροτζεριανή-προσωποκεντρική προσέγγιση Απόσπασμα από συμβουλευτική συνέντευξη β. Υπαρξιστική συμβουλευτική Παρουσίαση περίπτωσης γ. Ανθρωπιστική-γνωσιακή προσέγγιση δ. Παρέμβαση στην κρίση Το κοινωνικό ιστορικό περίπτωσης σεξουαλικής κακοποίησης ε. Συστημική-οικολογική προσέγγιση στ. Κοινωνική εργασία με οικογένεια και συστημική προσέγγιση ζ. Προσέγγιση ενάντια στη διάκριση και την καταπίεση Παράδειγμα αντιρατσιστικής παρέμβασης σε κρίση η. Φεμινιστική προσέγγιση Απόσπασμα από συμβουλευτική συνέντευξη Συμπερασματικές παρατηρήσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η συνέντευξη στην κοινωνική εργασία Η ερευνητική συνέντευξη Η συμβουλευτική συνέντευξη Τα στάδια παρέμβασης στη συμβουλευτική κοινωνική εργασία Κατανοώντας τη συμβουλευτική σχέση Η ανατροφοδότηση-ανάδραση Βασικά κριτήρια για την αποτελεσματικότητα της ανατροφοδότησης Η ενεργητική ακρόαση Η αντανάκλαση Η παράφραση Η αντανάκλαση συναισθημάτων Αντικατοπτρίζοντας τα συναισθήματα

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Καταγράφοντας και αναλύοντας αποσπάσματα συνεντεύξεων συμβουλευτικής κοινωνικής εργασίας Περίπτωση 1: Στην Κοινωνική Υπηρεσία Κέντρου Ψυχικής Υγείας Περίπτωση 2: Στη Συμβουλευτική Υπηρεσία Φοιτητών Περίπτωση 3: Στο Κέντρο Οικογενειακής Υποστήριξης του δήμου «Χ» Περίπτωση 4: Σε μια Κοινωνική Υπηρεσία Γενικού Νοσοκομείου Συμπερασματικές παρατηρήσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Αυτογνωσία και εποπτεία Ο εαυτός ως μεθοδολογικό εργαλείο στη διαμεθοδική κοινωνική εργασία Αυτοεικόνα και «ιδανικός εαυτός»: έννοιες και ορισμοί Ο «εαυτός»: μια κοινωνική κατασκευή Ο «καθρεπτιζόμενος εαυτός» Κοινωνική επιρροή και διαμόρφωση της εικόνας του εαυτού Η αναγκαιότητα της εποπτείας στην κοινωνική εργασία και τη συμβουλευτική Αντί επιλόγου ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: Βιωματικές ασκήσεις για την επικοινωνία και τη συνέντευξη ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: Έξι βήματα για μια καλή παρουσίαση ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ-ΕΝΝΟΙΩΝ

4

5 Σημείωμα της συγγραφέως Η παρούσα ανανεωμένη έκδοση του βιβλίου επιχειρεί να ενισχύσει το θεωρητικό πλαίσιο της διαμεθοδικής κοινωνικής εργασίας και της ολιστικής προσέγγισης που υιοθετείται από τις σύγχρονες παρεμβάσεις της. Aναδεικνύει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στοιχείο των εφαρμογών της που εστιάζει στη μελέτη του ατόμου στο περιβάλλον και επιχειρεί πολυεπίπεδη παρέμβαση, στόχος της οποίας είναι η επίλυση δυσκολιών και προβλημάτων μέσα από την ανάδειξη πόρων και δυνατών σημείων, του ίδιου του ατόμου και του άμεσου περιβάλλοντός του οικογένεια, γειτονιά, σχολείο, εργασία. Αναδεικνύει επίσης τη σχέση αλληλεπίδρασης μεταξύ θεωρίας, πράξης και γνώσης στην κοινωνική εργασία και εστιάζει στη σημασία ανάπτυξης των δεξιοτήτων διαπροσωπικής επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης. Ταυτόχρονα αξιοποιεί μια εκλεκτική/ολιστική μεθοδολογία συμβουλευτικής προσαρμοσμένη στις ανάγκες και στην προσωπικότητα του συμβουλευόμενου, καθώς και σε ό,τι κρίνει ο επαγγελματίας ότι αρμόζει και τον εκφράζει καλύτερα. Η περιορισμένη ελληνική βιβλιογραφία κάνει επιτακτική την ανάγκη για ένα βιβλίο το οποίο να συνδέει τη θεωρία που διέπει τις μεθόδους παρέμβασης της κοινωνικής εργασίας με τις δεξιότητες επικοινωνίας και τις τεχνικές συμβουλευτικής παρέμβασης. Η πρόθεση ήταν η διατήρηση ενός περιεχο μένου που να χαρακτηρίζεται από αμεσότητα και να βασίζεται στην αλληλεπίδραση. Γι αυτό τον λόγο εμπλουτίστηκε με επι κοινωνιακές ασκήσεις και δραστηριότητες ομάδας και συμπερι λήφθηκαν η παρουσίαση και ο σχολιασμός περιπτώσεων και συνεντεύξεις με συμβουλευόμενους. Οι εν λόγω συνεντεύξεις αντλούν από πραγματικές και εικονικές περιπτώσεις και διατηρούν την ανωνυμία και τη διαφοροποίηση των στοιχείων για να μην είναι αναγνωρίσιμες. Το υλικό παρέχει τη δυνατότητα και τα κίνητρα για προβληματισμό και συζή τηση αναφορικά με τις τεχνικές παρέμβασης. Το εν λόγω βιβλίο δεν προτείνει ιδανικούς τρόπους και πρότυπα μοντέλα συμβου λευτικής. Παρουσιάζει, όμως, ορισμένες σχολές βραχείας προσέγ - γισης και προτείνει την υιοθέτηση ενός ολιστικού/εκλεκτικού μοντέλου συμβουλευτικής στην κοινωνική εργασία. 13

6 ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ Η παρούσα δεύτερη έκδοση εμπλουτίζεται από την εξαετή εμπειρία διδασκαλίας της πρώτης και αναπλαισιώνει σημεία, τα οποία ανέδειξε η δοκιμασία του με τους φοιτητές του Τμήματος Κοινωνικής Διοίκησης, κατεύθυνσης Κοινωνικής Εργασίας την περίοδο αυτήν. Η θετική ανατροφοδότηση τόσο από τους φοιτητές όσο και από τους επαγγελματίες του χώρου, οι οποίοι το μελέτησαν ή διδάχθηκαν μέρη του σε επιμορφωτικά σεμινάρια, αποτέλεσε κινητήριο μοχλό για την επικαιροποιημένη επανέκδοσή του από τις νέες εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, εγκαινιάζοντας το «Σπουδαστήριο Κοινωνικής και Κοινοτικής Εργασίας». Θερμές ευχαριστίες οφείλω στις συναδέλφους Κατερίνα Θεοδωροπούλου, Δήμητρα Λαζάνη, Μαρία Καραγκιόζη και Καίτη Μαρκαντώνη για την προθυμία τους να μοιραστούν μαζί μου την πολύτιμη εμπειρία τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον φίλο και συνάδελφο Νίκο Τσέργα, που είχε την υπομονή να μελετήσει με προσοχή τα κείμενα στα διαφορετικά στάδια εξέλιξης του βιβλίου στην προηγούμενη έκδοσή του και να συμβάλει με ιδέες και σχόλια, αλλά και να αναλάβει την επίπονη διαδικασία της φιλο λογικής επιμέλειας. Θα ήθελα ειλικρινά να ευχαριστήσω για την υπομονή και τη συνεργασία τους τις κ.κ. Χρύσα Ξενάκη, Αναστασία Μανταίου, Σεβαστή Μπούμπαλου, Μαρία Παπαδάκη, και τις εκδόσεις ΤΟΠΟΣ. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στην κ. Θεανώ Καλλινικάκη, υποστηρικτική συνοδοιπόρο στα δύσβατα πολλές φορές αλλά συναρπαστικά μονοπάτια της κοινωνικής εργασίας στη Θράκη. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω το σύζυγό μου Κωνσταντίνο Υφαντή και τις θυγατέρες μου Ευγενία Εμμανουέλα και Ηλιάνα για την κατανόηση, την υπομονή και την ανοχή τους. Αγάπη Κανδυλάκη Κομοτηνή

7 Πρόλογος Η κοινωνική εργασία έγινε γνωστή και καθιερώθηκε ως μέθοδος στήριξης ατόμων με προέλευση από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα που απέκλιναν, υπέφεραν ή αντιμετώπιζαν καταστάσεις κρίσης και προσέβλεπε στη βελτίωση ή την επανόρθωση της κατάστασής τους. Σταδιακά, η εστίαση της προσοχής της μετατέθηκε από την επιβίωση στην απόκτηση αυτοτέλειας και αυτάρκειας και από τους «αδύνατους» στον γενικό πληθυσμό και κάθε άτομο, ομάδα ή κοινότητα που αντιμετωπίζει προβλήματα κοινωνικής λειτουργικότητας και έχει ακάλυπτες ή ανεπαρκώς καλυπτόμενες κοινωνικές ανάγκες. Οι παρεμβάσεις της με επίκεντρο την αμοιβαία σχέση ατόμου-κοινωνικού περιβάλλοντος εξελίχθηκαν στη μέθοδο «Κοινωνική Εργασία με Άτομα», η οποία ανέπτυξε μεγάλο εύρος δεξιοτήτων και τεχνικών συνέντευξης και της ικανότητας για αξιοποίηση των πηγών βοήθειας και δικτύωση στην κοινότητα. Διαμόρφωσε μοντέλα άμεσης, βραχείας και μακροχρόνιας παρακολούθησης πολλά από τα οποία αποτελούσαν ή εμπεριείχαν/εμπεριέχουν υλικά από κοινού διαβούλευσης -συμβουλευτικής με τους αποδέκτες της. Ο όρος συμβουλευτική εξελίχθηκε σε πρόσημό της «συμβουλευτική κοινωνική εργασία», σε αυτοτελές αντικείμενο του επαγγέλματος των κοινωνικών λειτουργών, συνοδευμένο από την ιδιότητα των αποδεκτών της (ασθενών, γονέων, μεταναστών), της συνθήκης ζωής τους (γάμου, διαζυγίου) ή του πλαισίου εφαρμογής της (στην υγεία, την εκπαίδευση, κ.ά.), και σε προσέγγιση των κοινοτήτων και των θυροφυλάκων τους στο πεδίο της κοινοτικής εργασίας. Όπως η κοινωνική εργασία έτσι και οι προσεγγίσεις της συμβουλευτικής, που αναπτύσσονται εντός της, έχουν διεπιστημονική βάση, η οποία εξελίσσεται ενταγμένη σε μια ομάδα συναφών επαγγελμάτων που μοιράζονται την ίδια θεωρητική βάση, έχοντας κοινά στοιχεία και όρια λιγότερο ή περισσότερο διακριτά μεταξύ τους. Αυτή η συνάρθρωση αποδίδεται αριστοτεχνικά στο βιβλίο που έχετε στα χέρια σας. 15

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Συμβουλευτική στην Κοινωνική Εργασία της Αγάπης Κανδυλάκη αποτελεί πολύτιμη συμβολή στη βιβλιογραφία της κοινω νικής εργασίας. Εστιάζεται στον πυρήνα της ολιστικής-γενικευμένης προσέγγισης της κοινωνικής εργασίας, στις δεξιότητες επικοινωνίας και τις τεχνικές της συνέ ντευξης και της συμβουλευτικής, οι οποίες έχουν εφαρμογή ανεξάρτητα από: τη σχολή σκέψης που ακολουθεί ο/η κοινωνικός/ή λειτουργός, την ισχύουσα κοινωνική πολιτική, το πολιτισμικό πλαίσιο, τον φορέα άσκη σης, το εφαρμοζόμενο πρόγραμμα ή την επιλεγμένη διαδικασία παροχής υπηρεσιών. Αναφέρεται στα μέσα, τις φάσεις και στην κυκλικότητα της ανάπτυξης της διεργασίας της συμβουλευτικής και περιγράφει τις δικλίδες ασφάλειας από λάθη και ποικίλα εμπόδια στην επίτευξή της (δεοντολογία, εποπτεία, διερμηνεία, πολιτισμικά ευαίσθητες πρακτικές κ.ά.). Η αξία του βιβλίου μεγεθύνεται από το γεγονός ότι συνεισφέρει στην αποσαφήνιση δυο μείζονος σημασίας σημείων. Πρώτον, ουσιώδεις δεξιότητες της συμβουλευτικής, όπως η αυτοεπίγνωση, ο αυτοέλεγχος, η ενσυναίσθηση, η συνεργατικότητα, η ετοιμότητα για τη λήψη αποφάσεων και την επίλυση συγκρούσεων αποτελούν χαρακτηριστικά απαραίτητα για τον σύμβουλο, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να συνιστούν αίτημα/αιτήματα του συμβουλευόμενου/της συμβουλευόμενης, η δε απόκτηση/ενίσχυσή τους να ταυτίζεται με τον στόχο της ίδιας της διαδικασίας παροχής συμβουλευτικής. Αυτή η διάσταση διατρέχει την εκπαίδευση στην κοινωνική εργασία (θεωρητική και βιωματική) και στοιχειοθετεί την έμφαση της πρακτικής της συμβουλευτικής κοινωνικής εργασίας στο αίτημα των απευθυνόμενων και στο πλαίσιο διεξαγωγής της. Δεύτερον, η πολυσημία, που διακρίνει τον όρο συμβουλευτική (counse - ling) και η συνήχησή της με τoυς όρους παροχή συμβουλών/καθοδήγησης (advising) και εμπειρογνωμοσύνης (consultation) παράγει ποικίλες προσλήψεις, πολλές από τις οποίες είναι απλουστευτικές ή συγχυτικές. Η χρήση του ως προσδιορισμού επιστημών, θεωριών, ειδικοτήτων, πεδίων άσκησης (περιλαμβανομένης της ποιμαντικής), αντικειμένων κατάρτισης/διά βίου μάθησης, τομέων εφαρμογής, διαδικασιών παροχής, προσωρινής, μεταβατικής ή μόνιμης ιδιότητας των ληπτών, γραφείων, σωματείων ή και προορισμών ωθεί σε γενικεύσεις που υποτιμούν τα προαπαιτούμενα για την ειδίκευση των συμβούλων και τις συνθήκες ανάπτυξης της συμβουλευτικής. Το βιβλίο της κ. Κανδυλάκη αποκαθιστά αυτές τις απλουστεύσεις, υπογραμμίζοντας τη σημασία της εκπαίδευσης και προσωπικής ανάπτυξης των 16

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ συμβούλων προκειμένου να ασκούν σύνθετες ολιστικές προσεγγίσεις συμβουλευτικής, πολλές από τις οποίες περικλείονται στα παραδείγματά του. Η απόκτηση επαγγελματικής επάρκειας σημαίνει ικανότητα μεταφοράς γνώσεων και δεξιοτήτων σε νέες, μεταβαλλόμενες καταστάσεις εντός ενός μεταβαλλόμενου επαγγελματικού πεδίου και μέσα σε ένα μεταβαλλόμενο κοινωνικό γίγνεσθαι. Θεανώ Καλλινικάκη Κομοτηνή Καθηγήτρια ΔΠΘ 17