ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΚΑΙ ΕΞΈΛΙΞΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗΣ ΑΣΘΕ- ΝΏΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α ΑΝΘΗ Ι. ΠΟΡΦΥΡΙΑ ΟΥ ΙΑΤΡΟΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ ΤΣΙΚΑΡΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ Αριθ ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΚΑΙ ΕΞΈΛΙΞΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗΣ ΑΣΘΕ- ΝΏΝ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ Α ΑΝΘΗ Ι. ΠΟΡΦΥΡΙΑ ΟΥ ΙΑΤΡΟΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 Η ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΙΓΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΞΕΠΟΥΛΙΑΣ ΠΑΡΙΣ ΧΡΙΣΤΟ ΟΥΛΟΥ ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΟΜ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ (ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ) ΟΜ.ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Η ΕΠΤΑΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΙΓΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΞΕΠΟΥΛΙΑΣ ΠΑΡΙΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙ ΗΣ ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΠΟΥΝΤΩΝΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟ ΟΥΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟ ΟΥΛΟΥ ΗΜΗΤΡΙΟΣ ΝΑΤΣΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΟΜ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΟΜ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΠ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ''H έγκρισις της διδακτορικής διατριβής υπό της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλοί αποδοχήν των γνωµών του συγγραφέως''. (Νόµος 5343/32, αρθρ. 202, παρ.2, και Ν.1268/82, αρθρ.50, παρ. 8). 2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΕ ΡΟΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΝΤΟΜΠΡΟΣ 3

4 4

5 Αφιερώνω τη διατριβή µου, Στην µητέρα µου Παρθένα Πορφυριάδου και στην κόρη µου Αγγελική-Μαρία Αγγελίδου. Στην µνήµη του πατέρα µου Ιωάννη Πορφυριάδη. 5

6 6

7 Η διατριβή αυτή αφιερώνεται επίσης, στον Νοµάρχη κ. Π. Ψωµιάδη και σε όλους τους Έλληνες των Παρευξείνιων Χωρών που γνώρισα και έχω νοερά στην καρδιά µου. 7

8 8

9 Στη µνήµη, του Μακαριστού Αρχιεπισκόπου, Χριστόδουλου. 9

10 10

11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: ΕΙ ΙΚΟ ΜΕΡΟΣ: Πρώτο κεφάλαιο Ιστορική εξέλιξη της τρίψης και της µάλαξης εύτερο κεφάλαιο Η θεραπευτική άσκηση στην αρχαιότητα Τρίτο κεφάλαιο Ιδιότητες του νερού και ο ρόλος της υδροθεραπείας, στην ασθένεια και την υγεία στην αρχαία Ελλάδα, τη Ρώµη και το Βυζάντιο. Τέταρτο κεφάλαιο ίαιτα και τροφή ως παράγοντες υγείας και νόσου. Πέµπτο κεφάλαιο Παρασκευάσµατα και βότανα µε ιαµατικές ιδιότητες στην αρχαιότητα. Έκτο κεφάλαιο Μέθοδοι ανακούφισης από τον πόνο και χειρουργικές επεµβάσεις µε σκοπό τη βελτίωση της υγείας και της ζωής των ασθενών. ΣΥΖΗΤΗΣΗ: ΠΕΡΙΛΗΨΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ABSTRACT-CONCLUSION ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

12 12

13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η χρήση µέσων φυσικής αποκατάστασης είναι πολύ παλιά, σχεδόν χάνεται στον παρελθόντα ιστορικό χρόνο. Είναι όµως γεγονός ότι η συστηµατική ανάπτυξη, εξέλιξη και µελέτη των µέσων αυτών έγινε στους αρχαιοελληνικούς (κλασικούς, ελληνιστικούς) ρωµαϊκούς και πρώιµους βυζαντινούς χρόνους. Το γεγονός αυτό ήταν αποτέλεσµα µιας διαδραστικής (interactive)σχέσης µεταξύ των αναγκών που προέκυπταν από πλευρές του τρόπου ζωής των Ελλήνων και των Ρω- µαίων αφ ενός και της αντιµετώπισής τους από τους σηµαντικότερους εκπροσώπους των ιατρικών σχολών σκέψης αφ ετέρου. ιάσηµοι ιατροί όλης αυτής της περιόδου (Ιπποκράτης, Γαληνός, Άντυλλος, Ορειβάσιος κ.λ.π.)µελετώντας εµπειρικές πρακτικές µαλακτών, παιδοτριβών και γυµναστών, συστηµατοποίησαν αυτές τις µεθόδους. Τα έξωθεν προσπίπτοντα βοηθήµατα αποτέλεσαν ακόµη και τµήµατα βιβλίων που συνέγραψαν ιατροί της ύστερης αρχαιότητας. Τη συστηµατική µελέτη της εισαγωγής στη θεραπευτική των κυριότερων µέσων φυσικής αποκατάστασης κατά κατηγορία επιχειρήσαµε στα πλαίσια αυτού του πονήµατος. Ταυτόχρονα εξετάσαµε και την εξέλιξη πολλών από τις περιγραφόµενες µεθόδους µέχρι τις µέρες µας, στη σύγχρονη ιατρική αλλά και την εξέλιξη των φυσικών αυτών µέσων στη φυσικοθεραπεία. Η εξέλιξη της φυσικοθεραπείας προσφέρει σε όλους τους τοµείς της ιατρικής επιστή- µης. Εδώ συνοπτικά παρουσιάζονται όλοι οι τοµείς όπου τα φυσικά µέσα θεραπείας αποτέλεσαν την απαρχή των νεότερων µεθόδων αλλά και όπου η φυσικοθεραπεία βοηθά στην αντιµετώπιση προβληµατικών καταστάσεων και ως µέσο αποκατάστασης µετά από ασθένειες. Σ αυτό το πόνηµα επιχειρείται να αναδιεχθεί η συνεισφορά του ανθρώπινου παράγοντα και από την πρακτική πλευρά της αρωγής, αλλά και χειρονακτικού έργου που επιτελείται ταυτόχρονα, ώστε η προσφορά της φυσικοθεραπείας να είναι αποφασιστική στην αποκατάσταση-ίαση µαζί µε τα υπάρχοντα σύγχρονα επιστηµονικά µέσα. 13

14 Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η αναλυτική παρουσίαση των φυσικών µέσων αποκατάστασης στην αρχαιότητα. Μέσα από την εξέταση της εξελικτικής πορείας της χρήσης των φυσικών µέσων θεραπείας, θα διερευνηθή η συµβολή τους στην ανθρώπινη υγεία, αλλά και ο η σχέση τους µε τις σύγχρονες φυσικοθεραπευτικές και άλλες επιστηµονικές µεθόδους. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον επιβλέποντα Οµότιµο Καθηγητή κ. Παναγιώτη Γιγή,για την συνεχή και αδιάλειπτη συµπαράστασή του σε όλα τα στάδια αυτής της εργασίας.επίσης τα άλλα δύο µέλη της τριµελούς επιτροπής, Οµότιµο Καθηγητή κ.παρι Ξεπουλιά και Αναπληρωτή Καθηγητή κ. ηµήτριο Χριστοδούλου, για τις παρατηρήσεις και την εν γένει βοήθειά τους. Επίσης τα µέλη της επταµελούς επιτροπής καθηγητές κ.κ.γιώργιο Μπουντώνα, ηµήτριο Οικονοµίδη,Αναστάσιο Χριστοδούλου και Επίκουρο Καθηγητή κ. Κων/νο Νάτση για τις παρατηρήσεις και πολύτιµες υποδείξεις τους. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω ένα µεγάλο ευχαριστώ στον Επίκουρο Καθηγητή ΤΕΦΑΑ, κ. Σωτήρη Γιάτση, ο οποίος µε στήριξε σε όλες τις φάσεις της εργασίας αυτής, συνδράµοντας επίσης στην ανεύρεσητης βιβλιογραφίας. Ακό- µη στον Καθηγητή ΤΕΦΑΑ, κ. Κων/νο Μουρατίδη για τη βοήθεια και το υλικό που µου προσέφερε, καθώς και στην κ. Όλγα Πετανίδου για τη φιλολογική της συνδροµή. Ευχαριστώ επίσης τον Οµότιµο Καθηγητή κ. ηµήτριο Λυπουρλή για τις πολύτιµες συµβουλές του στο αρχικό στάδιο της εργασίας αυτής, την κ. Ρώµαλέα Παπά γραµµατέα του Τοµέα Ανατοµικής και Παθολογικής Ιατρικής και τους συνεργάτες µου φυσικοθεραπευτές κ.κ. ηµήτριο Αυτοσµίδη, Πάρη Ιακωβίδη, Αντώνιο Φετλή, Φώτιο Παπαδόπουλο και Στάυρο Κοτταρά. Ευχαριστώ τέλος τον κ. Αθανάσιο Κίτσιο Λέκτορα του ΤΕΦΑΑ Θεσ/νίκης. 14

15 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Όπως η γεωργία εξασφαλίζει την τροφή στους υγιείς, έτσι και η ιατρική υπόσχεται γιατρειά στους ασθενείς. Η επιστήµη της θεραπείας βρίσκεται παντού, γιατί βέβαια ακόµη και οι άνθρωποι που δεν έχουν σχέση µε αυτήν γνωρίζουν βότανα και άλλα κατάλληλα µέσα για τη θεραπεία τραυµάτων και ασθενειών. Αλλά στους Έλληνες εξελίχθηκε πολύ περισσότερο απ ότι στους υπόλοιπους λαούς, και σ αυτούς όµως όχι ευθύς εξαρχής, αλλά µόλις πριν λίγους αιώνες. (Α. Κορνήλιος Κέλσος, De medicina, από Antje Krug, Αρχαία ιατρική) Πραγµατικά, µε µια αυστηρά λογική ανάλυση γίνεται φανερό ότι τύχη δεν υπάρχει µια τέτοια ανάλυση θα έδειχνε ότι καθετί που συµβαίνει, συµβαίνει εξαιτίας κάποιου πράγµατος: µε αυτό ακριβώς «το εξαιτίας κάποιου πράγ- µατος» γίνεται φανερό ότι η τύχη δεν είναι κάτι που υπάρχει, αλλά µια λέξη µόνο και τίποτε άλλο. Η ιατρική όµως τέχνη µε τα «εξαιτίας κάποιου πράγµατος» και µε τις βασισµένες στη λογική προβλέψεις της δείχνει, και θα το δείχνει πάντοτε, πως είναι κάτι υπαρκτό. (Ιπποκράτης, Περί τέχνης Ιητρικής) Πηγές των γνώσεών µας, για την κατάσταση της ιατρικής και της υγιεινής στα κράτη της αρχαίας Ελλάδας αποτελούν, τα αρχαιολογικά ευρήµατα, τα µνηµεία της αρχαίας ελληνικής τέχνης που διατηρήθηκαν και τα πλούσια κεί- µενα, φιλολογική κληρονοµιά που άφησαν οι φιλόσοφοι, ιστορικοί και οι γιατροί. Για την διεύρυνση των γνώσεών µας, σχετικά µε την ιστορία της εισαγωγής και εξέλιξης των φυσικών µέσων αποκατάστασης ασθενών, κύριο µέληµα 15

16 µας στη διατριβή αυτή θα σταθεί η άντληση στοιχείων που αποκοµίζουµε από τις αρχαίες φιλολογικές κυρίως πηγές. Βέβαια η πηγή άντλησης στοιχείων είναι µεγάλη, αλλά και δύσκολη λόγω έλλειψης µελετών ειδικού ενδιαφέροντος από τους µελετητές. Παράλληλα θα αξιολογήσουµε τα ευρήµατα της αρχαιολογικής έρευνας, αρχικά, ως προς τα πρώτα στάδια της δυσδιάκριτης από τη θεοκρατία και µυθολογία, ιατρικής. Στα ελληνικά αγγεία, στα σκεύη κ.λ.π. διατηρήθηκαν πολυάριθµες παραστάσεις που δείχνουν την περιποίηση του σώµατος: περιβρέξιµο µε νερό, µασάζ, εντριβές. Οι γλύπτες Φειδίας, Πραξιτέλης κ.ά. απεικόνισαν την οµορφιά του υγιούς ανθρώπινου σώµατος.( Καπόπουλος Κ., Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια) Στις πόλεις της αρχαίας Ελλάδας σηµείωσε µεγάλη ανάπτυξη η κατασκευή έργων υγειονοµικής υποδοµής των πόλεων. (Καπόπουλος Κ., Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια) Στον Ελλαδικό χώρο τη 2 η χιλιετία π.χ. άκµαζε ο Κρητοµυκηναϊκός πολιτισµός. Από τις αρχαιολογικές ανασκαφές της περιόδου αυτής στα Μινωικά ανάκτορα, προέκυψε µια υψηλής ποιότητας τεχνική ως προς τις εγκαταστάσεις υδραυλικών και αποχέτευσης, µε πρόβλεψη για τις συνθήκες υγιεινής, αλλά όµως δεν έχουµε γραπτά µνηµεία ή παραστάσεις που να µαρτυρούν ίχνη ιατρικής πράξης. Ακόµη από Μινωικά ιερά κορυφής προέρχονται µικρά αναθη- µατικά ειδώλια που παρουσιάζουν ασυνήθιστη σωµατική διαµόρφωση, δεν είναι όµως εξακριβωµένο εάν τα αφιερώµατα αυτά δηλώνουν ευχαριστία ή παράκληση.( Antje Krug, Αρχαία ιατρική) Με την αποκρυπτογράφηση της Γραµµικής Β από τον Ventris (1952), από πήλινες πινακίδες που βρέθηκαν στην Κρήτη και στις Μυκήνες, µεταξύ καταλόγων µε απογραφές αντικειµένων και επαγγελµάτων βρέθηκε η λέξη ιατρός. Είναι εξαιρετικής σηµασίας γεγονός ότι κατά την αποκρυπτογράφησή της ταυτίστηκαν επίσης ονοµασίες φαρµακευτικών φυτών όπως, µάραθος, δίκταµο, κορίαννος, το µετέπειτα ρωµαϊκό κύµινο, µίνθη, ασφάκα, έλαιο σησά- µης και σέλινο. Ασφαλώς πρόκειται για λίγα µόνο από τα φυτά - βότανα που χρησιµοποιούνταν την εποχή εκείνη. (Antje Krug, Αρχαία ιατρική) Τα έργα του Οµήρου (9 ος αι. π. Χ.), είναι τα πρώτα γραπτά κείµενα της ελληνικής γραµµατείας και µας προσφέρουν πληθώρα στοιχείων για τον οµηρικό κόσµο και την ιατρική του γνώση. Σύµφωνα πάντοτε µε τον Όµηρο, οι α- 16

17 σθένειες θεωρούνταν θεόσταλτες τιµωρίες ή φυσιολογική κατάληξη του γήρατος. Γίνεται λόγος, µόνο για τραύµατα πολεµικά ή κατά τη διάρκεια του κυνηγιού, τα οποία θεραπεύονται από θεούς ή ηµίθεους ή ήρωες που ανάγουν την καταγωγή τους σε θεραπευτή θεό, δηλαδή παρατηρείται ότι το θεοκρατικό και µαγικό στοιχείο είναι ακόµη κυρίαρχο.(όµηρος, Ιλιάδα και Οδύσσεια.) Τα αρχαιολογικά ευρήµατα της εποχής αυτής συµπληρώνουν τις γνώσεις µας για τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, τη διατροφή, τις αρρώστιες, τη διάρκεια ζωής, την εθνική σύσταση του πληθυσµού. Στον Όµηρο δεν αναφέρεται ούτε ένα ιατρικό εργαλείο, έµµεσα όµως παραδίδεται η ύπαρξη γιατρών από τα θεραπευτικά µέσα και εργαλεία που χρησιµοποιούνταν, διότι ιατρικά εργαλεία βρέθηκαν για πρώτη φορά σε τάφο του 15 ου αι. π.χ. στη Ναυπλία.(Antje Krug, Αρχαία ιατρική) Η παλαιοπαθολογία είναι η επιστήµη που ερευνά τις ασθένειες στην παλαιοντολογική εποχή και ως πρωτεύον υλικό χρησιµοποιεί τα σωµατικά υπολείµµατα. Η έρευνά της λοιπόν φέρνει στο φως το γεγονός ότι πολλές από τις ασθένειες υπήρχαν και στην προϊστορική εποχή.(antje Krug, Αρχαία ιατρική) Το χάσµα βέβαια ανάµεσα στην οµηρική παράδοση και την αρχή της επιστηµονικής σκέψης στους Έλληνες δεν κλείνει, αλλά µπορεί να γεφυρωθεί. Η παλαιοπαθολογία µε τις µεθόδους της έχει διδάξει ότι υπάρχει συνέχεια στην ιστορία των ανθρώπινων ασθενειών και τη θεραπεία τους. Η πρόσκαιρη διακοπή, λοιπόν, της λογοτεχνικής παράδοσης δεν ισοδυναµεί µε διακοπή του ίδιου αντικειµένου, αλλά αναπληρώνεται µάλλον από άλλες πηγές. Έτσι, κατά την επανεµφάνιση των γραπτών πηγών στον 6 ο αι π.χ. συναντούµε έναν διαφοροποιηµένο κόσµο, που έχει κοινή προέλευση µε τον οµηρικό αλλά αναπτύχθηκε χρονικά πέρα απ αυτόν. (Antje Krug, Αρχαία ιατρική) Ο αποικισµός του 7 ου και 6 ου αι π.χ. διεύρυνε τα τοπικά όρια και στάθηκε καθοριστικός παράγοντας εξέλιξης του ελληνικού πνεύµατος µε περισσότερες εντυπώσεις και εµπειρίες. Οι παλαιότερες θεωρίες για τις φυσικές αρχές, συγκερασµένες µε αίτια µυθολογικού χαρακτήρα, σύντοµα αντικαταστάθηκαν από τα δόγµατα των Ιώνων φιλοσόφων µε την λογική θεώρηση των πραγµάτων. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν αυτοί που προσπάθησαν να καθορίσουν το περιεχόµενο των εννοιών «υγεία», «νόσος», «ίαση», όπως επίσης εισηγήθηκαν και διάφορες θεωρίες φυσιολογίας. Η πίστη στην αξία «άνθρωπος» που 17

18 εµποτίζει τον ελληνικό πολιτισµό, ωθεί την ιατρική σε αληθινή επιστήµη µέσω της παρατήρησης και την κρίση που εκφέρεται µετά από αυτήν. Η ανάπτυξη της σκέψης, από το µύθο στο λόγο, συνδέεται άµεσα µε τις κοινωνικοοικονοµικές αλλαγές. Η οικονοµική ευηµερία, που ακολούθησε τον αποικισµό και το εµπόριο, άλλαξε και τον τρόπο διακυβέρνησης των κοινωνιών, µε αποτέλεσµα όσο δηµοκρατικότερες γίνονταν αυτές τόσο περισσότερο αναπτύσσονταν ο ορθολογικός τρόπος παρατήρησης και εξήγησης του κόσµου και των ανθρώπων. Αυτός ο νέος τρόπος σκέψης συνέτεινε στην ανάπτυξη και την παιδεία. Γεγονός που γίνεται αντιληπτό στη Αθηναϊκή ηµοκρατία του 5 ου αι. π.χ. (Σοφία Κανάκη-Πρωτόπαππα, Φυσική-Επιστηµονική σκέψη στη φιλοσοφία της παιδείας των αρχαίων Ελλήνων) Στο χρυσό αυτό αιώνα συντελέστηκε το άνοιγµα της ιατρικής προς την επιστηµονική θεραπευτική. Η επιστήµη διαχωρίστηκε από αρχαϊκές γνώσεις και µέσω της ευρύτητας του υλικού αλλά κυρίως µέσω των νέων µεθόδων έρευνας. Ο Richard Herder, ιστορικός του πολιτισµού διέκρινε τέσσερις θεµελιώδεις µεθόδους της ελληνικής επιστήµης τη θέαση του συνόλου, την αιτία, την ανάλυση και τη σύνθεση. Η αιτιολογική σκέψη («αιτιολογία»:γενικά µε τον όρο αυτό νοείται «η διδασκαλία των αιτίων» και ειδικότερα στην ιατρική «η διδασκαλία των αιτίων των νοσηµάτων») προχωράει από την πλησιέστερη αφορµή προς τα αίτια και τελικά µέχρι την πρωταρχική αιτία. Αυτός ήταν ο τρόπος σκέψης των προσωκρατικών φιλοσόφων, οι οποίοι στοχάστηκαν γύρω από τη γένεση του κόσµου και της φύσης. Ο ιστορικός Θουκυδίδης, (423 π.χ.) κριτικά, αναζήτησε τις αιτίες του Πελοποννησιακού πολέµου, διαχωρίζοντας τις ενδείξεις, από τις αφορµές και τις αιτίες. Όπως για παράδειγµα αναφέρει στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου βιβλίου της Ιστορίας του Πελοποννησιακού πολέµου σχετικά µε τα «τεκµήρια»(ενδείξεις) εκ δε τεκµηρίων ων επί µακρότατον σκοπούντι µοι πιστεύσαι ξυµβαίνει ου µεγάλα νοµίζω γενέσθαι ούτε κατά τους πολέµους ούτε ες τα άλλα (µα από τις ενδείξεις, ωστόσο που τυχαίνει, ύστερα από µακρότατη έρευνα του παρελθόντος, να τις θεωρώ πιστευτές νοµίζω πως δε στάθηκαν τίποτα µεγάλης σηµασίας γεγονότα ούτε από πολεµική ούτε από άλλη άποψη.)(θουκυδίδης, Ξυγγραφή, Εισαγωγικές παράγραφοι) Την εποχή αυτή και οι γιατροί πέτυχαν να κατευθύνουν την ιατρική σκέψη στις φυσικές αιτίες των ασθενειών. Οι εικοτολογικές θεωρήσεις της αρχαϊκής ιατρι- 18

19 κής αντικαταστάθηκαν µε αποδεδειγµένες (ή µη δυνάµενες να αποδειχτούν) θεωρίες για τις ασθένειες αυτές, διαµόρφωσαν τη βάση για την πρόγνωση και τη θεραπεία. Ακόµη οι κλινικές µελέτες των γιατρών της εποχής, συντέλεσαν στην ολοκλήρωση των ερευνών και την εξαγωγή συµπερασµάτων για τις νόσους. Αυτές οι µέθοδοι σκέψης, η αρχή των οποίων δεν είναι χρονικά καθορισµένη, βρήκαν την τελειωτική τους υλοποίηση στα συγγράµµατα της Ιπποκρατικής Συλλογής. Ο συγγραφέας του Περί αέρων υδάτων τόπων γράφει: «Ιητρικήν όστις βούλεται ορθώς ζητέειν, τάδε χρη ποιείν πρώτων µεν ενθυµέεσθαι τας ώρας του έτεος, ό τι δύναται απεργάζεσθαι εκάστη _ Και από τουτέων χρη ενθυµέεσθαι έκαστα.» (Αν επιθυµείς εµβαθύνοντας συνεχώς να φτάσεις σε µια ορθή σύλληψη της ιατρικής, οφείλεις να προχωρήσεις ως εξής πρώτον οφείλεις να µελετήσεις το θέµα των εποχών του έτους, να δεις το είδος επιδράσεων που έχει, τη δύναµη που µπορεί να ασκεί η καθεµιά τους. _ Από αυτά τα στοιχεία ξεκινώντας θα πρέπει να εξετάζει ο γιατρός τα διάφορα επιµέρους προβλήµατα.) (Ιπποκράτης, Περί αέρων υδάτων τόπων). Η Συλλογή αυτή από πενήντα τρία έργα, σε εβδοµήντα δύο κυλίνδρους ή βιβλία µας παρέχει µια γενική εικόνα για τη θεµελίωση και την άσκηση της ιατρικής του 5 ου και 4 ου αι π.χ.(kurt Pollak, Η ιατρική στην αρχαιότητα) Ο G.E.R. Lloyd παρατηρεί «Η ελληνική κοσµολογία και η ελληνική επιστήµη είναι ανθρωποκεντρικές. Αλλά στην άλλη όψη του νοµίσµατος βλέπου- µε πως είναι και ακράδαντα ανθρωπιστικές, πιστές στην πεποίθηση ότι η πρωταρχική θεµελίωση της έρευνας δεν βρίσκεται στην πρακτική εφαρµογή αλλά στη γνώση. Η επιστήµη θα πρέπει να είναι χρήσιµη, ωστόσο το κριτήριο της χρησιµότητας δεν είναι ή υλική ευηµερία, αλλά η κατανόηση.» (Αρχαία ελληνική επιστήµη) Η ελληνική επιστήµη εισάγει σε όλα αυτά τα πεδία, αξίες πανανθρώπινες, αξίες που στέκουν έξω από τον τόπο και τον χρόνο. Είναι δηλαδή τόσο καθολική η αποδοχή τους, που ισχύουν ανεξαρτήτως εποχής αλλά και ανεξαρτήτως του γεωγραφικού εντοπισµού της εκάστοτε κοινωνίας. Καθοριστικό ρόλο παίζουν δύο ιατρικές σχολές ή µία της Κνίδου, µε εκπρόσωπό της τον Ευρυφώντα, και η δεύτερη η σχολή της Κω µε εκπρόσωπό της τον Ιπποκράτη. Τότε για πρώτη φορά το σώµα αντιµετωπίζεται ως οργανισµός και αναζητούνται τα φυσικά αίτια κάθε ασθένειας. Ως διαγνωστική µέθο- 19

20 δος καθιερώνεται ή παρατήρηση και θεµελιώνονται οι τρόποι εξέτασης της σύγχρονης ιατρικής: η επισκόπηση, η ψηλάφηση και η ακρόαση. Τον 4 ο αιώνα, µετά τον Ιπποκράτη, παρατηρείται εγκατάλειψη της επιστηµονικής µεθόδου από τους γιατρούς της ογµατικής σχολής, εκπρόσωπός της ο µαθητής και γαµπρός του, Πολύβος. Σύµφωνα µε τους γιατρούς αυτούς δίνονταν βαρύτητα στην ιδεολογική εξέλιξη της ιατρικής. Φηµισµένος για τις ανατοµικές του γνώσεις είναι ο Πραξαγόρας από την Κω, ο οποίος διέκρινε τις φλέβες από τις αρτηρίες και πραγµατοποιούσε εγχειρήσεις στην περιοχή της κοιλιάς. Επίσης η συµβολή του Αριστοτέλη στην ιατρική επιστήµη, µε τη θεωρία του περί των οµοιοµερών και ανοµοιοµερών µορίων έγκειται στο ότι έθεσε τις βάσεις της Ιστολογίας. Η Αλεξανδρινή ιατρική σχολή ιδρύθηκε από τον Ηρόφιλο, µαθητή του Πραξαγόρα, ο οποίος θεωρείται θεµελιωτής της ανατοµίας, και ειδικότερα του νευρικού συστήµατος και του οφθαλµού. Άλλος εκπρόσωπος της ίδιας σχολής ο Ε- ρασίστρατος ο Κείος, εφάρµοσε την ανατοµική όχι µόνο σε ζώα αλλά και σε ανθρώπινα, νεκρά και µη, σώµατα. Βασική τους θεωρία ότι στις φλέβες κυκλοφορεί αίµα ενώ στις αρτηρίες πνεύµα. ( Γαληνός, Άπαντα 1, Kάκτος, εισαγωγή) Απορρίπτοντας κάθε άλλη θεωρία κάποιοι γιατροί ίδρυσαν τον 3 ο αι π.χ. την Εµπειρική σχολή. Έτσι έθεσαν ως βάση της θεωρίας τους την εµπειρία και όρισαν τον εµπειρικό τρίποδα: την ατοµική παρατήρηση και έρευνα, τις ήδη παραδοµένες γνώσεις και τη διαµόρφωση νέας άποψης µε βάση έναν λογικό συλλογισµό. Όµως, εγκατέλειψαν εντελώς τη µελέτη της ανατοµίας και της φυσιολογίας, παρ όλα αυτά ο πρακτικός χαρακτήρας της ιατρικής τους ανέπτυξε τη χειρουργική και τη φαρµακολογία. Σηµαντικοί εκπρόσωποι της σχολής αυτής, ο Φιλίνος ο Κώος, ο Σεραπίων ο Αλεξανδρεύς, ο Μυθριδάτης ο ΣΤ', ο Σέξτος ο Εµπειρικός. (Γαληνός, Άπαντα 1, Κάκτος, εισαγωγή) Τον 2 ο αι. π. Χ µε την κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωµαίους συντελείται η εξάπλωση της ιατρικής στην Ιταλία. Η ρωµαϊκή ιατρική αποτελεί παραπέρα ανάπτυξη της ιατρικής των κλασσικών χρόνων. Μαθητές ελληνιστικών σχολών ήταν οι επιφανέστεροι γιατροί της Ρώµης: ο Ασκληπιάδης, ο Γαληνός, ο Σωρανός ο Εφέσιος και άλλοι.(κ. Καπόπουλου, Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδιεα) 20

21 Η βυζαντινή εκκλησία στα πλαίσια της αγαθοεργούς δράσης, που συ- µπεριελάµβανε και ιατρική και υγειονοµική, και επιδίωκε να προσαρµόσει την αρχαία κληρονοµιά στο Χριστιανικό δόγµα, αποδέχτηκε το Γαληνό» επεξεργασµένο από τους βυζαντινούς λόγιους, οι οποίοι από θέσεις των δικών τους, κυρίως νεοπλατωνικών αντιλήψεων, σχηµατοποιούσαν τη διδασκαλία. Οι πρώιµοι Βυζαντινοί γιατροί συµπλήρωσαν τις εργασίες συναδέλφων τους της αρχαιότητας µε πρακτικές ιατρικές γνώσεις και επιµέρους ανατοµικές λεπτοµέρειες. Στη «Σύνοψη» του Ορειβασίου γίνεται πρώτη αναφορά στους σιελογόνους αδένες, λεπτοµερέστερες πληροφορίες για τα γυναικεία γεννητικά όργανα κά..(κ. Καπόπουλου, Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια) Ο Αέτιος ο Αµιδηνός (6 Ος αιώνας) συγγραφέας των «εκαέξι βιβλίων περί ιατρικής» αναλύει λεπτοµερειακά τα προβλήµατα εντοπισµού των προσβολών του εγκεφάλου σε ορισµένες νευρικές και ψυχικές ασθένειες µε βάση τις αντιλήψεις του Ποσειδώνιου. Ο Αέτιος πλάι σε πολλές µεθόδους και συστάσεις, κυρίως στον τοµέα της µαιευτικής, της γυναικολογίας και της χειρουργικής αποδέχεται και τις µυστικιστικές αντιλήψεις και παραθέτοντας, για παράδειγ- µα, ένα κείµενο αφορισµού που χρησιµοποιείται για την αποµάκρυνση ξένου σώµατος από το λάρυγγα.(κ. Καπόπουλου, Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια) 21

22 Εικόνα 1. Ιπποκράτης Εικόνα 2. Γαληνός 22

23 Μυθολογική Περίοδος Τα πρώτα στοιχεία ιατρικής µας παραδίδονται από την αρχαϊκή ακόµη εποχή, αυτά µας είναι γνωστά, κυρίως µέσα από αρχαιολογικά ευρήµατα, καθώς µνηµονεύεται σε µια πήλινη πινακίδα η λέξη ιατρός και κατάλογος φαρ- µακευτικών φυτών, ήδη, γύρω στα 1400 π.χ., σε γραµµική Β γραφή της Κνωσσού. (K.Pollak, Η ιατρική στην αρχαιότητα). Όσον αφορά τα γραπτά κείµενα, πρώτη φορά γίνεται λόγος περί ιατρικής και ιατρού, στον Όµηρο. Στην «Ιλιάδα» αναφέρεται ως γιατρός των θεών, ή καλύτερα, ο αρχαιότερος θεραπευτής - θεός, ο Παιήονας. Αυτός γιατρεύει αρχικά τον Άδη και έπειτα τον Άρη, (ραψωδία Ε, στ 401 και στ. 899), χρησιµοποιώντας φάρµακα παυσίπονα. Με τον καιρό το όνοµά του έγινε συνώνυµο άλλων θεών, και η ιδιότητά του αποδόθηκε σε άλλους θεούς. Έτσι λοιπόν, ως θεός της ιατρικής τέχνης παρουσιάζεται ο Απόλλων, ο οποίος συναντάται µε τις επωνυµίες «ακέσιος» (θεραπευτής), «αλεξίκακος» (αυτός που αποµακρύνει το κακό).(παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, Αττικά Ι, 3,4) ακόµη µε την επωνυµία Παιών (Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, Αττικά Ι, 34,3), ό- πως επίσης µε τα ονόµατα «επικούριος», «σωτήρ», «ιατρός» (Ιπποκράτης, Όρκος, στ.1), συναντάται ακόµη να θεραπεύει και µε µόνο την προσευχή, όπως έκανε ο Γλαύκος που τραυµατίστηκε στον ώµο.(όµηρος, Ιλιάδα, ραψωδία Π, στ ) Και άλλοι θεοί του Ολύµπου είχαν την ικανότητα να θεραπεύουν, όπως ο Ή- φαιστος από τα τσιµπήµατα των φιδιών. Στη Λήµνο υπήρχε ιερό του και οι ιερείς του θεράπευαν τους «οφιοδήκτους», η θεραπεία γινόταν µε τη χρήση της Ληµνίας Γης, το χώµα δηλαδή πάνω στο οποίο έπεσε όταν τον κατακρήµνισε ο ίας από τον Όλυµπο.(Φιλόστρατος, Ηρωικά,κεφ «Φιλοκτήτης») Η θεά Ήρα φαίνεται να έστελνε τη µανία (τρέλα), όπως αναφέρεται ότι έστειλε προς τους θετούς γονείς του ιόνυσου που έτσι περιπλανόνταν άσκοπα στην Αίγυπτο και τη Συρία, (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη ΙΙΙ, IV) και µαζί µε τις θεές Αθηνά και Άρτεµη βοηθούσαν στον τοκετό και την ανατροφή των παιδιών. Οι παραπάνω θεές αναφέρονται µε τα προσωνύµια, λεχώ, λοχία, λυαία, παιδοτρόφος, σώτειρα. Αρχικά υπήρχε και θεά του τοκετού, ονοµαζόταν Ειλείθυια και στον Όµηρο αναφέρεται ως πονοδότρα που βοηθώντας στη γέννα την Αλκµήνη φέρνει στο κόσµο τον Ηρακλή τον γιό του ία.(ιλιάδα, ραψωδία Τ, 23

24 στ ) όπως επίσης ήταν αυτή που βοήθησε να ελευθερωθεί από τους πόνους η Λητώ (Ελληνική Μυθολογία, Θεοί, τόµος 2, σελ. 95) αργότερα όµως το όνοµά της εξαφανίστηκε και έµεινε ως επωνυµία της Ήρας και της Άρτεµης. «Εκείνον τότε (Αινεία) η Λητώ και η Άρτεµη η τοξεύτρα µες στο µεγάλο άδυτο φρόντιζαν να γιατρέψουν» όταν µεταφέρθηκε από τον Απόλλωνα στο ιερό του στην Πέργαµο.(Όµηρος, Ιλιάδα, ραψωδία Ε, στ 447,448) Ακόµη απαντούν οι Ειλείθυιες ως θεές του τοκετού (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη ΙΙ, 53)και οι Λιτές και η Άτη οι κόρες του ία, φέρνουν τις συµφορές, αλλά παράλληλα τις γιατρεύουν όταν κάποιος κάνει δέηση προς αυτές.(όµηρος, Ιλιάδα, ραψωδία Ε, στ ) Η ιατρική ήταν αρχικά εύρηµα των θεών για τους αρχαίους Έλληνες. Θεραπευτικές ιδιότητες εµφάνιζαν και διάφοροι ήρωες-ηµίθεοι. Αναφέρεται, µάντης και ιερέας του θεού Απόλλωνα, ο Μελάµπους, πως θεράπευσε από την τρέλα τις κόρες του Προίτου, βασιλιά της Τίρυνθας, και πως «την δια φαρµάκων και καθαρµών θεραπείαν πρώτος ευρηκώς» (Απολλόδωρου, βιβλιοθήκη ΙΙ, 27). Σύµφωνα µε τον Απολλόδωρο η λέξη «φάρµακον» σήµαινε µαγικό µέσο. Τα φάρµακα χαρακτηριζόταν ως «εσθλά» (κάνουν καλό), «µητιόεντα (αποτελεσµατικά), «οδυνήφαντα» (σκοτώνουν το θάνατο), «ανδροφόνα» (σκοτώνουν τον άνθρωπο), «θυµοφθόρα» (φέρνουν το θάνατο), «λυγρά» (ολέθρια) και «ουλόµενα» (καταραµένα). Ακόµη ο ηµίθεος Αµφιάραος, χθόνιος ήρωας που λατρευόταν στον Ωρωπό θεράπευε στο ιερό του χρησιµοποιώντας την εγκοίµηση, το λουτρό σε ψυχρά νερά και την αποχή από κάθε είδους τροφή. (Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, Αττικά Ι, 34,1-5) Μια άλλη κατηγορία ηµίθεων φαίνεται να έχει σηµαντικό µερίδιο στην µεταφορά της ιατρικής από τους θεούς στους ανθρώπους, οι Κένταυροι. Ο Χείρωνας αναφέρεται ως σπουδαίος γιατρός που βρήκε πολλά φάρ- µακα από βότανα για να θεραπεύει τους πόνους των ανθρώπων. (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη ΙΙΙ, 32) Ο Ασκληπιός, θεωρείται γιος του θεού Απόλλωνα από την Αρσινόη και κατά τον Ησίοδο ( περ.700 π.χ.) από την Κορωνίδα, την κόρη του Φλεγύα από τη Θεσσαλία.Την ίδια τη σκότωσε ο ίδιος ο Φοίβος αλλά το βρέφος το µετέφερε στον Κένταυρο Χείρωνα, δίπλα στον οποίο έµαθε την ιατρική και την κυνηγετική τέχνη. Αφού έγινε χειρουργός και εξάσκησε την τέχνη για πολύ καιρό, εµποδίζοντας το θάνατο ασθενών και ακόµη ανασταίνοντας νεκρούς, χρησιµοποιώντας 24

25 για τη σωτηρία τους το αίµα της Γοργόνας, που έλαβε από την Αθηνά. Ο ίας φοβούµενος µήπως οι άνθρωποι λάβουν την θεραπεία απ αυτόν (µήπως δηλ. µάθουν την τέχνη της ιατρικής )και βοηθούν ο ένας τον άλλο (να γιατρεύονται µεταξύ τους), τον κεραύνωσε. Σε αντίποινα ο Απόλλωνας σκότωσε τους Κύκλωπες. Και ενώ ο ίας ετοιµαζόταν να τον στείλει στον Τάρταρο µετά από παράκληση της Λητώς (µητέρας του Απόλλωνα) διέταξε να υπηρετήσει ως σκλάβος κάποιου ανθρώπου στις Φερές της Θεσσαλίας, στον Άδµητο. Ακόµη και ως βοσκός εκεί βοηθούσε όλες τις αγελάδες αυτού να γεννούν δίδυµα. (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη ΙΙΙ, ) Ο Χείρωνας είναι αυτός που δίδαξε την ιατρική και τα ήπια φάρµακα στον Ασκληπιό, αλλά και στον Αχιλλέα τον οποίο γιάτρεψε και ανέθρεψε, δίνοντας του το όνοµα αυτό ενώ αρχικά λεγόταν Λιγύρων. (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη ΙΙΙ, ) Την τέχνη του Χείρωνα έµαθε και ο Α- χιλλέας στον φίλο του Πάτροκλο, ο οποίος γιάτρεψε τον Ευρύπυλο, αφαιρώντας το βέλος από το µηρό του.(όµηρος, Ιλιάδα, ραψωδία Λ, στ και ) Στα χρόνια του Οµήρου ο Ασκληπιός παρουσιαζόταν ακόµη µε ανθρώπινη ι- διότητα, πολύ αργότερα αναφέρεται το ιερό του.(παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, Αττικά Ι, 21,4) Εµφανίζεται ως θεός και µαζί του οι κόρες του, Υγεία και Πανάκεια. Στο προΐµιο του όρκου του, ο ιατρός τους επικαλείται µαζί µε τον Απόλλωνα. «Οµνύω Απόλλωνα ιητρόν και Ασκληπιόν και Υγείαν και Πανάκειαν» (Ορκίζοµαι στον Απόλλωνα το γιατρευτή και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια).(Ιπποκρατικός, Όρκος). Ακόµη και οι δυο γιοι του Ασκληπιού, Μαχάονας και Ποδαλείριος αναφέρονται ως «αγαθοί ιητήρες». Ο Μαχάονας αναφέρεται ως ο γιατρός του ελληνικού στρατοπέδου, θεράπευσε τον πληγωµένο Μενέλαο, αφού αφαίρεσε το βέλος, βύζαξε το αίµα της και έβαλε µαλακά βοτάνια. (Όµηρος, Ιλιάδα, ραψωδία, στ , ραψωδία Λ, στ και και στην ραψωδία Ξ, στ. 1-42) Ο ήρωας Φιλοκτήτης θεραπεύτηκε από τον Μαχάονα «αφελόντα του έλκους, τας διασαπείσας σάρκας και επικλύσαντα οίνω το τραύµα επιπάσαι βοτάνην, ην Ασκληπιός είληφε παρά Χείρωνος» (αφού έξυσε τις σάρκες που σάπισαν από την πληγή, έπλυνε µε κρασί το τραύµα και το έβαλε βότανο, που ο Ασκληπιός έµαθε από τον Χείρωνα). (Πίνδαρος, Πύθιόνικος Ι, 109a ). Η οµηρική ιατρική είναι στη βάση της θεοκρατική-θεουργική. Στον Ό- µηρο δηλώνεται χαρακτηριστικά η συµµετοχή και ο ενεργός ρόλος των θεών 25

26 στα πράγµατα µε την ιατρική τους ιδιότητα. Θεόσταλτη «νούσον κακήν» έστειλε ο Απόλλωνας στο στρατόπεδο των Αχαιών, για την προσβολή του ιερέα του, Χρύση, από τον Αγαµέµνονα. (Όµηρος, Ιλιάδα, ραψωδία Α, στ.9) Και η θεραπεία όµως βρίσκεται στα χέρια των θεών. Στα χρόνια του Παυσανία αναφέρονται από τον ίδιο, στο έργο του Ελλάδος περιήγησις - Αττικά Ι,- ιερά θεών και ηρώων που θεοποιήθηκαν όπου χρησιµοποιούνται διάφοροι τρόποι θεραπείας µε λουτρά [µε ιαµατικές ιδιότητες γιατί σε πολλά από αυτά έχουν βρεθεί ίχνη θείου (θειάφι)και άλλων µεταλλικών στοιχείων] και µέσω της εγκοίµησης στις στοές των ιερών. Τέτοια ιερά είναι του ήρωα Αµφιάραου στον Ωρωπό (34,3),του θεού Απόλλωνα (αγυιέα) στο δήµο Αχαρνών, (31,6), ναός της Ειλείθυιας, (18,5) ακόµη ιερό του Ασκληπιού και των παιδιών του, που άρχισε να λατρεύεται γύρω στο 420 π.χ., µήνα Οκτώβριο, εκεί υπήρχε στοά που χρησιµοποιούνταν ως εγκοιµητήριο αλλά και πηγή καθαρού νερού, πράγµα που θεωρούνταν απαραίτητο στα ασκληπιεία για το πλύσιµο των ασθενών πριν µπουν στο εγκοιµητήριο. (21,4) Στον οµηρικό κόσµο, η υγεία θεωρούνταν ζωή και ή ασθένεια συµφορά, γι αυτό προσπαθούσαν µε προληπτικά µέσα όπως η λιτή δίαιτα, οι σωµατικές ασκήσεις και η καθαριότητα, να διατηρούν το σώµα τους γερό. Από την ίδια περίοδο όµως µας γίνεται γνωστό από τον Ησίοδο στη Θεογονία του, ότι υπάρχει γνώση της ανατοµίας, τουλάχιστον ζώου, όπου αναφέρονται, κατά τον τεµαχισµό του, τα διάφορα µέρη του.(ησίοδος, Θεογονία, 538) Παρόλη την επίδραση όµως της θρησκείας στην ελληνική ιατρική, πρέπει να παρατηρήσουµε ότι, εµφάνησε σε µικρό βαθµό τη µυστικιστική πλευρά της ιατρικής των πολιτισµών της Ανατολής, όπως επίσης ότι οι ιερείς ποτέ δεν απόκτησαν κυρίαρχη επιρροή στην αρχαία Ελλάδα. Στην αρχαία ελληνική µυθολογία και οι ψυχικές ασθένειες, ως «αόρατες»,αποδίδονταν στην οργή των θεών.ας θυµηθούµε τον µύθο της θεραπείας των θυγατέρων του Προίτου από τον µάντη Μελάµποδα. Η «µέλαινα χολή» είχε συνδεθεί ήδη από πολύ νωρίς µε τη «µελαγχολία».στην Ιλιάδα του Οµήρου σε διαφορετικά χωρία γίνεται λόγος ότι σε περίπτωση θυ- µού ή δυσθυµίας η περιοχή του διαφράγµατος αλλάζει χρώµα προς το µαύρο και διογκώνεται.(ραψωδία Α ). Ο ιατρικός όρος «µελαγχολία» υπάρχει, πριν τη σύνταξη της Ιπποκρατικής συλλογής,όπου αναφέρεται µια φορά ως τέταρτος χυµός του σώµατος και µια 26

27 ως την περιγραφή µιας µελαγχολικής πνευµατικής κατάστασης(βύθος, απώλεια όρεξης,ατολµία,θλιψη,διαταραχές ύπνου).σε άλλο χωρίο σηµειώνεται: «Όταν ο φόβος και η θλίψη διαρκούν για µεγάλο διάστηµα,αιτία είναι η µέλαινα χολή». Από την αρχαιότητα µας έρχεται και µια άλλη ονοµασία νόσου η «µανία» Και αυτή επίσης αποτελεί µια γενική έννοια για ψυχικές νόσους, προ παντός µε διέγερση, παραφορά και αλλοφροσύνη, αλλά χωρίς πυρετό. Ακόµη µία ονοµασία ασθένειας, ή «φρενίτις» (=φλεγµονή του διαφράγµατος) χρησιµοποιούνταν από τους γιατρούς της αρχαιότητας, και χαρακτηριζόταν το εµπύρετο παραλήρηµα,µια πνευµατική σύγχυση συνοδευµένη µε πυρετό. Στην ιπποκρατική πραγµάτευση της ιερής νόσου διατυπώνεται ξεκαθαρα η απόκρουση της µαγικής αντίληψης των σθενειών και η στροφή προς την έρευνα του εγκεφάλου. Αναφορά για θεραπείες των ψυχικών νόσων αναφέρονται: κάποια σοκ, που υ- ποβάλλονταν ασθενείς σε κάποια ιερα, πχ. του Απόλλωνα στη Λευκάδα. Επίσης η χρήση της µουσικής, αλλά και ο ύπνος που λάµβανε µέρος στα Ασκληπιεία (εγκοίµησις)πρέπει να θεωρηθεί ως πρόδροµος της ψυχοθεραπείας. Στην ύστερη ελληνική και ρωµαϊκή αρχαιότητα ο Ασκληπιάδης συνιστούσε, δίαιτα, κρασί, εργασία, διασκέδαση, ταξίδια, µουσική και έρωτα.ο Κέλσος σύστηνε «φιλική βοήθεια» αλλά και άσκηση βίας, δεσµά, σοκ, µαστιγώµατα, βύθιση σε νερό, κ.ά ώστε η ψυχή να συγκλονιστεί ισχυρά. Και ο Σωρανός πρότεινε µετά από νηστεία 3 ηµερών, φλεβοτοµία, σικύες ή βδέλλες, θρεπτική τροφή, περιπάτους πνευµατικές απασχολήσεις, γι αυτό και αποτέλεσε την ανθρωπιστικότερη θεραπεία από όλες τις προηγούµενες µέχρι και τα µέσα του 19 ου αι..(kurt Pollak, Ιατρική στην αρχαιότητα) Προσωκρατική Περίοδος Φυσική φιλοσοφία. Ο Πυθαγόρας ο Σάµιος, έφτασε στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας γύρω στο 540 π.χ. Η βάση της σχολής του ήταν η γεωµετρία και έτσι η αντίληψη των πάντων µοιραία περνούσε µέσα από τους αριθµούς. Το σύµπαν αποτελείται από αρκετές αντιθέσεις, που δένονται σε µία «τάξη» η οποία ονοµάζεται «αρµονία». Μέσα σ αυτή την τάξη βρίσκεται και ο άνθρωπος, του οποίου η υγεία ε- ξαρτάται από την εσωτερική του αρµονία. Έτσι ο ορισµός της υγείας και της 27

28 νόσου κατά τους Πυθαγόρειους είναι ο εξής: «υγείαν την του είδους διαµονήν, νόσον την τούτου φθοράν».( ιογένης Λαέρτιος, βιβλίο 8, 35) Οτιδήποτε µπορεί να διαταράξει την αρµονία πρέπει να αποφεύγεται. Η αρµονία διατηρείται µε το «µέτρο», έτσι λοιπόν και η τροφή πρέπει να λαµβάνεται µε µέτρο. Αυτά αναφέρονται στη διδασκαλία των Πυθαγορείων αλλά θα πρέπει να έχουµε κατά νου και τη µεταφυσική διάσταση της θεωρίας τους. Με την αρµονία εννοούσαν την ισορροπία ανάµεσα στη µορφή και την ύλη. «Είδος» για τους Πυθαγόρειους ήταν ή ιδεώδης µορφή που οφείλει ο άνθρωπος να αγωνίζεται να φτάσει. ιότι η σωµατική και ψυχική υγεία εµπεριέχει και την έννοια του ωραίου και του αγαθού.(. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική). Στον Κρότωνα επίσης δηµιουργήθηκε ιατρική σχολή µε κυριότερο εκπρόσωπό της τον Αλκµαίωνα (περίπου π.χ.). Πίστευε πως η υγεία ε- ξαρτάται από την «ισονοµία» των δυνάµεων στο σώµα όπως, το υγρό και ξηρό, ψυχρό και θερµό, πικρό και γλυκό κ.ά.. Η επικράτηση κάποιας από τις ποιότητες - δυνάµεις σε βάρος της αντίθετής της ονοµάζεται µοναρχία. Άρα υγεία είναι η ισονοµία και νόσος η µοναρχία. (Αέτιος 31, DK 24Β 4, µετά από Σοφίας Κανάκη-Πρωτόπαπα, Φυσική - Επιστηµονική σκέψη στη φιλοσοφία της παιδείας των αρχαίων Ελλήνων) Θεωρούσε ακόµη ότι η νόσος έχει έδρα της το αίµα, το µυελό ή τον εγκέφαλο. Ήταν ο πρώτος που αποτόλµησε εγχείρηση στο µάτι, οι έρευνές του στα αισθητήρια όργανα του ανθρώπου του αποκάλυψαν τη σύνδεση των οργάνων αυτών, µέσω ορισµένων «πόρων»,µε τον εγκέφαλο, γι αυτό είναι µεγάλη η συµβολή του στη µελέτη της φυσιολογίας του ανθρώπου. (. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική) Της ίδιας σχολής γιατρός ήταν και ο ηµοκήδης, δηµόσιος γιατρός της Αθήνας, µε µεγάλη φήµη στην Αθήνα αλλά και στις Σάρδεις. Ανέλαβε τη θεραπεία του αρείου, εφαρµόζοντας ελληνικές θεραπευτικές µεθόδους και προσφέροντας «ήπια µετά τα ισχυρά» του προκαλούσε ύπνο. (Ηρόδοτος, Ιστοριών Γ, 125, ) Κατά τον Ηράκλειτο ( π.χ.) πάλι το πρωταρχικό στοιχείο της φύσης είναι το «πυρ» και το πιθανότερο είναι ότι οι όροι το θείον, το σοφόν, ο λόγος είναι ταυτόσηµοι µ αυτό όταν χρησιµοποιούνται ως σύµβολα, ενώ το πυρ από το οποίο γεννιέται το παν δεν είναι παρά µια µορφή µε την οποία παρουσιάζεται η ύλη. Η διαρκής αλλαγή είναι λοιπόν ο κανόνας στη φύση: ένας ακατάπαυστος «πόλεµος» επικρατεί παντού ο «πόλεµος» όµως αυτός είναι που 28

29 γεννά και τα πάντα. Η ανάµνηση της πυθαγόρειας διδασκαλίας περί εναντίων είναι φανερή στον Ηράκλειτο. Ο άνθρωπος, µέρος και αυτός του κόσµου, αποτελείται επίσης από φωτιά, νερό και γη. Πράγµα που σηµαίνει ότι η απουσία του πυρός είναι αρρώστια ή και θάνατος η επάνοδος όµως του πυρός σηµαίνει επάνοδο της ζωής. Ο Αναξαγόρας (540 π.χ.) από τις Κλαζοµενές εισήγαγε διαφορετικές θεωρίες. Ξεκινώντας από την παρατήρηση πως η τροφή µας παρότι είναι απλή και µονοειδής, εντούτοις θρέφει µέσα µας τα πάντα και γενικεύοντάς το κατέληξε στο «εν παντί πάντα». Συνεχίζει, κοµµατιάζοντας ένα αντικείµενο θα διαπιστώναµε ότι, αυτό αποτελείται από άλλα πιο µικρά και πως στα πιο µικρά υπάρχουν αυτά που φτιάχνουν τον κόσµο. Τα κοµµάτια αυτά τα ονόµαζε «σπέρµατα» ήταν άπειρα σε πλήθος και τα θεωρούσε «λόγω θεωρητά». Θεωρούσε ότι η αίσθηση δεν γίνεται «δια του οµοίου» αλλά «δια του εναντίου». Σαν α- πόδειξη έφερνε τον πόνο, που ακολουθεί την αίσθηση. Ο ιογένης ο Λαέρτιος (3 ος αι µ.χ.) και ο Ιάµβλιχος (333 µ.χ.) χρησιµοποίησαν ως βασική πηγή τον Εµπεδοκλή (444 π.χ.) από τον Ακράγαντα. Ο τελευταίος πίστευε ότι τα πάντα αποτελούνται από τέσσερα συστατικά στοιχεία, πυρ, αήρ, ύδωρ και γη, τα οποία αυτός ονόµασε «ριζώµατα». Τα στοιχεία αυτά µε την ένωσή τους και τον χωρισµό τους γεννούν επιµέρους πράγµατα. Οι δυνάµεις που κάνουν τα στοιχεία αυτά να ενωθούν ή να χωρίσουν είναι «η φιλότης» και το «νείκος». Είναι φανερή λοιπόν η επίδραση των τεσσάρων στοιχείων του Εµπεδοκλή, στην Ιπποκρατική Ιατρική, συλλογή για τη διδασκαλία των τεσσάρων χυµών του ανθρώπινου σώµατος (αίµα, φλέγµα, ξανθή και µέλαινα χολή ).(Ιπποκράτης, Περί φύσιος ανθρώπου, 4)και τις τέσσερις ποιότητες (ψυχρό, θερµό, υγρό, ξηρό) απ όπου και εξαρτώνται αυτοί οι χυµοί, και την επικράτηση του κάθε χυµού, ανάλογα την εποχή. Αυτή η επίδραση άνοιξε το δρό- µο για τη χυµοπαθολογία και τη θεωρία για τις τέσσερις ιδιοσυγκρασίες. (. Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική) Ο ηµόκριτος (περίπου π.χ.) επίσης στη θεωρία του για τα ά- τοµα, εξηγούσε και τη λειτουργία των αισθήσεων και της νόησης στον άνθρωπο: από κάθε σώµα εκκρίνονται κατά τον ηµόκριτο συνεχώς άτοµα «απόρροια», που όλα µαζί αποτελούν τελικά την εικόνα «είδωλον» του σώµατος ακριβώς το σώµα γίνεται αισθητό, όταν το είδωλό του αυτό προσβάλει τα αισθητήριά µας όργανα. Η αληθινή ωστόσο γνώση δεν κερδίζεται στην πραγµατικότητα µε τις 29

30 αισθήσεις, αλλά µε ένα λεπτότερο όργανο την διάνοια (Σοφία Κανάκη- Πρωτόπαπα, Φυσική-Επιστηµονική σκέψη στη φιλοσοφία της παιδείας των αρχαίων Ελλήνων) Κατά το τελευταίο τρίτο του 5 ου αι. π.χ. µας δίνεται από τον ιογένη τον Απολλωνιάτη η αιτία γέννησης της νόσου, σύµφωνα µε τον ερµηνευτή J. Schumacher: «Με δύο τρόπους βλάπτεται η υγεία α) αν ο αέρας που εισάγεται στο σώµα δεν είναι σύµµετρος µε αυτό, είτε ως προς την ποσότητα, είτε ως προς την θερµοκρασία, είτε ως προς τον βαθµό υγρασίας β) αν από φλόγωση των φλεβών εµποδιστεί η κυκλοφορία του αέρα µέσα στο σώµα, αν διαταραχθεί δηλαδή, η ανάµειξη του εξωτερικού µε τον εσωτερικό αέρα» Όλοι αυτοί οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, είχαν περισσότερη σχέση µε τη φιλοσοφία και πολύ λιγότερη µε την ιατρική. Η προσπάθειά τους ήταν να ερ- µηνεύσουν τον κόσµο παρά να θεραπεύσουν τον άνθρωπο. Παρ όλα αυτά, ξεκινώντας από τον µακρόκοσµο και γενικεύοντας τις παρατηρήσεις τους, έφθασαν και στον κόσµο του ανθρώπου. Με τον επιστηµονικό τρόπο που εισήγαγαν και ο οποίος στηριζόταν στην παρατήρηση, την σκέψη και το συµπέρασµα, συνέβαλαν τα µέγιστα στο να τεθούν οι ορθολογιστικές βάσεις της ιατρικής, στις οποίες θα έχτιζαν οι µεταγενέστεροί τους. Μέσα από τις διδασκαλίες τους συντελείται κατά ένα µέρος η αποδέσµευση της ιατρικής από τον χώρο της θρησκείας και η µετάβασή της στον χώρο της επιστήµης. Σωκράτης και Ιατρικές σχολές Ο Σωκράτης αρχικά ασχολήθηκε µε την φυσική φιλοσοφία όπως και οι Προσωκρατικοί, µε την µαιευτική όµως µέθοδο που εφάρµοζε κατά τη διδασκαλία του, ήθελε να γεννήσει τη γνώση και την αλήθεια στον ίδιο τον συνοµιλητή του, ονοµάζει τον εαυτό του «Μαιευτήρα», ειδήµονα της διανοητικής µαιευτικής, όπως η µαία βοηθάει στη γέννηση ενός παιδιού.(πλάτων, Θεαίτητος, 151 b,c) Από την άλλη µεριά έψαχνε διαµέσου της επαγωγής και τη διατύπωση ορισµών να δηµιουργήσει µια σίγουρη βάση για τις ανθρώπινες πράξεις. (Σοφία Κανάκη-Πρωτόπαππα, Φυσική-Επιστηµονική σκέψη στη φιλοσοφία της παιδείας των αρχαίων Ελλήνων) 30

31 Ιατρικές σχολές υπήρχαν πολλές στην Ελλάδα. Οι αρχαίοι µνηµόνευαν ιδιαίτερα τις σχολές της Κυρήνης, της Ρόδου, του Κρότωνα, της Κνίδου και της Κω. Φηµισµένη ήταν στην αρχαιότητα η ιατρική σχολή της Κνίδου, µε τον Ευρυφώντα, τον συγγραφέα του έργου Κνίδιαι γνώµαι, που όµως δεν µας διασώθηκε. Στόχος της σχολής αυτής ήταν να χωρίσει τις ασθένειες σε κατηγορίες όπως έκανε αργότερα ο Γαληνός, µονάχα ως προς την απλή παρατήρηση και περιγραφή των ποικίλων µορφών µε τις οποίες κάνουν την εµφάνισή τους οι διάφορες ασθένειες Ο Ιπποκράτης γεννηµένος το 460 π.χ, σύγχρονος του Σωκράτη, του Πλάτωνα, έφτασε στην ακµή του στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέµου. Με το όνοµά του µας έχει παραδοθεί µια συλλογή από έργα, γραµµένα σε ιωνική διάλεκτο (Ιπποκρατική συλλογή) Η πρώτη σύγχρονη έκδοσή της (Littré ), περιλαµβάνει 59 έργα σε 69 βιβλία σε 10 τόµους. Βέβαια, ποια, από τα έργα της συλλογής, είναι του Ιπποκράτη και ποια των γιατρών της σχολής του, είναι ακόµη υπό έρευνα. Τα έργα αυτά έχουν γραφεί ανάµεσα στα 450 π.χ. και 350 π.χ., πράγµα που και αυτό υπόκειται σε έρευνα. Τα βασικά χαρακτηριστικά της Ιπποκρατικής ιατρικής σχολής είναι: 1. Ως εξήγηση των επιµέρους ασθενειών δέχεται µόνο φυσικά αίτια. 2. Ως διαγνωστική µέθοδο χρησιµοποιεί την επισκόπηση, την ψηλάφηση, και την ακρόαση, δίνοντας ιδιαίτερη σηµασία στην παρατήρηση. 3. ίνεται η αρµόζουσα σηµασία στο ρόλο της δίαιτας, για την καλή υγεία του οργανισµού, που για πρώτη φορά αντιµετωπίζεται ως όλο, και όχι ως σύνολο µελών. Οι θεωρίες της σχολής συνοψίζονται στα εξής: Στην ύπαρξη τεσσάρων χυµών στο ανθρώπινο σώµα, στον εξωγενή παράγοντα των νοσογόνων αιτίων, στην εξέλιξη της νόσου σε τρία στάδια, απεψία, πέψη και κρίση και ότι στη φύση του ανθρώπινου οργανισµού βρίσκεται και η θεραπεία γι αυτό και ο ρόλος του γιατρού είναι να ενισχύει και να διορθώνει την άµυνα του οργανισµού. Η σωστότερη µέθοδος είναι η χρησιµοποίηση των «εναντίων» (τα ενάντια τοις εναντίοις εισίν ιήµατα).(.λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική) Πρώτος ο Ιπποκράτης απέρριψε την θεϊκή επέµβαση ως αιτία ασθενειών και αποµυθοποίησε την ιερή νόσο ανάγοντας, τις αιτίες της σε φυσικά αίτια. «Το δε νούσηµα τούτο ουδέν τι µοι δοκέει θειότερον είναι των λοιπών, αλλά φύ- 31

32 σιν µεν έχειν και τα άλλα νουσήµατα, όθεν έκαστα γίνεται, φύσιν δε και τούτο και πρόφασιν και ιητόν είναι, και ουδέν ήσσον ετέρων, ό τι αν µη ήδη υπό χρόνου πολλού καταβεβιασµένον εη ώστε ήδη είναι ισχυρότερον των φαρµάκων των προσφεροµένων. Άρχεται δε ώσπερ και τάλλα νουσήµατα κατά γένος» (Η αρρώστια λοιπόν αυτή δεν είναι, κατά τη γνώµη µου, πιο θεϊκή από τις άλλες αρρώστιες. Κάθε άλλο. Όπως όλες οι αρρώστιες έχουν τη φύση τους, αυτό που κάνει ώστε να γεννηθεί ή καθεµία, έχει και αυτή τη φύση της και την αιτία της. Ακόµη πιστεύω ότι είναι αρρώστια που γιατρεύεται, όχι λιγότερο αυτή από τις άλλες αρρώστιες, φτάνει να µην έχει ριζώσει από την πολυκαιρία, σε σηµείο που να είναι πια πιο δυνατή από τα φάρµακα που προσφέρουµε. Έπειτα έχει την αρχή της, όπως και οι άλλες αρρώστιες, στην κληρονοµικότητα.) (Ιπποκράτης, Περί ιερής νούσου, 5) Η γέννηση της νόσου κατά τον Ιπποκράτη:Υπάρχουν πράγµατι στο σώµα µας πολλές ουσίες που, µε την επίδραση που ασκούν η µία στην άλλη, θερ- µαίνονται ή ψύχονται ή υγραίνονται πέρα από αυτό που όρισε ως κανονικό ή φύση, µε αποτέλεσµα να γεννιούνται οι αρρώστιες. (Ιπποκράτης, Περί φύσιος ανθρώπου, 2) Σύµφωνα µε τον Ιπποκράτη ο γιατρός δεν µπορούσε να κάνει τίποτε περισσότερο από το να αποµακρύνει ή να ελαττώσει τα εµπόδια που υπονόµευαν αυτή τη φυσική αντίσταση και την ικανότητα ανάνηψης του οργανισµού. Γι αυτό η θεραπευτική του δεν χρησιµοποιεί πολλά φάρµακα, αλλά στηρίζεται κυρίως στη δίαιτα, τον καθαρό αέρα, τα εµετικά, τα καθαρτήρια (καθαρτικά µέσα), τους κλυστήρες (κλύσµατα), τις σικύες (βεντούζες), τις φλεβοτοµίες, τα καταπλάσµατα, τις επαλείψεις, τις εντριβές,το σηµερινό µασάζ και την υδροθεραπεία (λουτροθεραπεία), τους καυτηριασµούς (καύσεις). Ελληνιστική Εποχή Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται από την κατάκτηση των χωρών της Ανατολικής Μεσογείου από τον Μ. Αλέξανδρο και µέχρι την κατάκτησή τους από τους Ρωµαίους. Εποχή αλληλεπιδράσεων και αλληλοδιεισδύσεων των τοπικών και των ελληνικών κοινωνικοπολιτικών σχέσεων και παραδόσεων. Η ελληνιστική κουλτούρα, που διαµορφώθηκε δεν ήταν ενιαία σε όλη την έκταση του ελληνιστικού κόσµου. Η φιλοσοφική σκέψη πλουτίστηκε µε νέες κατευθύνσεις: 32

33 εµφανίστηκαν τρεις νέες φιλοσοφικές σχολές ο σκεπτικισµός, πρότεινε την έρευνα της λογικής πιθανότητας, καθώς και των παραδόσεων και των εθίµων. Ο στωϊκισµός µε την αναβίωση της διδασκαλίας του Ηράκλειτου για το πυρ-λόγος και πνεύµα όπου στην ουσία αντιµετώπιζε τον κόσµο ως ζωντανό οργανισµό που τον διαπερνούσε το δηµιουργικό πνεύµα και δηµιουργούσε την κοσµική «συµπάθεια».καθώς και ο επικουρισµός,που βασιζόταν στις ανατοµικές αντιλήψεις του ηµόκριτου, ο Επίκουρος θεωρούσε ως τελικό σκοπό της ζωής την επίτευξη της ευχαρίστησης(απόλαυσης)που συνίσταται στην απουσία βασάνων και είναι αδύνατη χωρίς ασκητικούς αυτοπεριορισµούς. Πηγή γνώσης είναι οι αισθήσεις και η επανάληψη των αισθηµάτων. Η σχολή του Επίκουρου άσκησε σηµαντική επίδραση στην κοσµοαντίληψη της ελληνιστικής εποχής.( Κ. Καπόπουλου, Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια) Σηµαντικές επιτυχίες σηµειώθηκαν στην Αλεξάνδρεια στον τοµέα της χειρουργικής, της ανατοµίας και φυσιολογίας, οι χειρούργοι της γνώριζαν την επίδεση των αγγείων και την νάρκωση(µε εκχύλισµα ρίζας µανδραγόρα).οι ε- πιφανέστεροι γιατροί ήταν ο Ερασίστρατος και ο Ηρόφιλος που έζησαν στα όρια του 4 ου και του 3 ου αι. π. Χ. Κάτω από την επίδρασή τους δηµιουργήθηκε µια σχολή ιατρών «εµπειρικών»,η οποία θεωρούσε το πείραµα σαν τη µοναδική πηγή ιατρικών γνώσεων.(κ. Καπόπουλου, Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια) Ρωµαϊκή Περίοδος Γνωστός γιατρός της ρωµαϊκής εποχής ο Ασκληπιάδης από τη Βιθυνία, θεωρούσε ότι το ανθρώπινο σώµα αποτελείται από ακίνητα ελάχιστα σωµατίδια και από κενούς χώρους ανάµεσα σε αυτά-πόρούς και διόδους. Την ασθένεια τη θεωρούσε ως απόφραξη των πόρων και των διόδων και διατάραξη της κίνησης των σωµατιδίων, είτε ως αποτέλεσµα της «χαλάρωσής τους».ιδιαίτερη σηµασία έδινε στην «άδηλη διαπνοή» από την επιφάνεια του σώµατος. Για να µην παραβιάζεται η άδηλη διαπνοή θεωρούσε αναγκαία τα τακτικά µπάνια και τις εντριβές.( Κ. Καπόπουλου, Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια, Ιστορία της ιατρικής) Οι µηχανικές και φυσικοθεραπευτικές µέθοδοί του επιχειρούν να εξηγήσουν τα νοσηρά φαινόµενα δια των φυσικοχηµικών διαταραχών. Με βάση αυτές τις θεωρίες του, ο Έλληνας µαθητής του από τη Λαοδικία, Θε- µίσων, ο Σωρανός και άλλοι ιδρύουν την Μεθοδική σχολή. Τίθενται οι βάσεις 33

34 της στερεοπαθολογίας.[η ζωϊκή δηλ. δραστηριότητα εξασφαλιζόταν όχι µόνο από τη σχέση υγρών χυµών (χυµική θεωρία),αλλά και στερεών σωµατιδίων. Οι ενώσεις των υγρών και των στερεών σωµατιδίων δηµιουργούν καταστάσεις έντασης και χαλάρωσης, η σωστή αµοιβαία σχέση των οποίων εξασφαλίζει την υγεία.(κ. Καπόπουλου, Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια, Ιστορία της ιατρικής] Βασική αιτία των νόσων θεωρείται η σύσπαση των πόρων, η χαλάρωσή τους και µια τρίτη κατάσταση το «µεµειγµένον», η µείξη τους. Η θεραπευτική τους µέθοδος εφαρµόζονταν τοπικά και µε µέσα που βασίζονταν στην αρχή του Ιπποκράτη «τα ενάντια τοις εναντίοις» για να επιφέρουν χαλάρωση ή σύσπαση των πόρων κατά περίπτωση. Τα συνηθισµένα µέσα των Μεθοδικών για τη χαλάρωση των πόρων ήταν το κρύο νερό, πάγος, στυπτικά, γυµναστικές ασκήσεις, ενώ για τη σύσπαση των πόρων φλεβοτοµία, βδέλλες, µαλάξεις, λουτρά, πλύσεις, καταπλάσµατα κ.ά. Στον κύκλο αποθεραπείας περιλαµβάνεται η ήπια άσκηση µε εντριβές και επαλείψεις, η µεταφορά του ασθενή σε υποζύγια, φωνητικές ασκήσεις κλπ., σ αυτά σηµαντικό ρόλο κατέχει και η δίαιτα. Στον µετασυγκριτικό κύκλο περιλαµβάνεται η αυστηρή δίαιτα, τοπικές θεραπείες µε δραστικές ουσίες, εµετούς αφαιµάξεις, βεντούζες κλπ. (Γαληνός, Άπαντα 1, Κάκτος, εισαγωγή) Οι γιατροί της µεθοδικής σχολής πρόσφεραν αξιόλογη συµβολή στην κλινική ιατρική. Στον Θεµίσωνα αποδίδουν την εισαγωγή στην ιατρική πρακτική του όπιου, σαν µέσου κατά του κινητικού και ψυχικού παροξυσµού. Τα έργα του Σωρανού του Εφέσιου είναι αφιερωµένα κυρίως στα θέµατα των παιδικών και γυναικολογικών ασθενειών. Πολλοί ιστορικοί της ιατρικής τον ονοµάζουν θεµελιωτη της Μαιευτικής και της Παιδιατρικής. Ο Σωρανός είναι ένας από τους πρώτους που έγραψαν για τις ιδιοµορφίες της πορείας των ασθενειών στην παιδική ηλικία, ξεχώρισε τις ασθένειες των βρεφών, των παιδιών µικρής παιδικής ηλικίας και των εφήβων. Θεωρούσε ότι η θεραπευτική τακτική στις παιδικές αρρώστιες εξαρτάται κατά πολύ από την ηλικία του βρέφους.(κ. Καπόπουλου, Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια) Η παραπάνω σχολή κατακρίθηκε δριµύτατα από τον Γαληνό( 2 ο αι. µ.χ) ο οποίος είχε ως πρότυπο τον Ιπποκράτη. Επηρεασµένος όµως και από τον Α- ριστοτέλη, υποστηρίζει ότι η Φύση δηµιουργεί τα όργανα του σώµατος κατά τέτοιο τρόπο που να επιτελούν τις λειτουργίες του σώµατος κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ο ίδιος αποδέχεται ως λογική µέθοδο, τη γεωµετρική αποδεικτι- 34

35 κή, όπου λαµβάνονται υποθέσεις, που στηρίζονται στην αίσθηση και την κοινή λογική, ως δεδοµένες (δηλ. ως αρχές) και αυτές µε τη σειρά τους βοηθούν στην απόδειξη άλλων άρχών τα θεωρήµατα και συνεχίζεται η αποδεικτική πορεία µε διαφόρων ειδών κατανοµές και ταξινοµήσεις. Στον τοµέα της γενικής φυσιολογίας και βιολογίας ο Γαληνός πίστευε στην σταδιακή σύνθεση κράσις διαφόρων στοιχείων. Αυτά τα στοιχεία αντιπροσωπεύονται από τους τέσσερις χυ- µούς του Ιπποκράτη, το αίµα-θερµό και υγρό, το φλέγµα-ψυχρό και υγρό, την κίτρινη χολή-θερµή και ξηρή και τη µαύρη χολή-ψυχρή και ξηρή. Στο σώµα εντοπίζει και το στοιχείο του αιθέρα που βρίσκεται στην καρδιά και στο σπέρ- µα. Επίσης τα οµοιοµερή και ανοµοιοµερή όργανα συνδέονται και µας δίνουν τον οργανισµό. Το ανθρώπινο λοιπόν σώµα είναι αποτέλεσµα διαδοχικών συνθέσεων και η υγεία το αποτέλεσµα της ισορροπίας των στοιχείων σύνθεσης κάθε στιγµής. (Γαληνός, Άπαντα 1, Κάκτος, εισαγωγή) Ο Γαληνός, παρατήρησε και περιέγραψε τις διάφορες ασθένειες, ανάλογα µε τον τρόπο που αυτές εκδηλώνονται. Κατά τον Γαληνό πάντα γίνεται λόγος για εφτά «νόσους χολής», για δώδεκα «νόσους κύστεως», για τέσσερα νοσήµατα νεφρών, για τέσσερις «από της κύστεως νόσους στραγγουριών», για τρεις «τετάνους», για τέσσερις «ίκτερους» και για τρεις «φθίσεις» Ο ίδιος υποστήριζε τη χρησιµότητα της φλεβοτοµίας και συνέβαλε στον τοµέα της εµβρυολογίας, της µαιευτικής και της γυναικολογίας. Η προσφορά του είναι ανεκτίµητη στη συστηµατοποίηση της ιατρικής ύλης από την απαρχή της, που χάρη σ αυτόν µεταφέρθηκε ως τις µέρες µας. (Γαληνός, Άπαντα, εισαγωγή) Βυζαντινή Περίοδος Μία εξίσου σηµαντική µορφή που συντέλεσε στη διατήρηση και διάδοση των αρχαίων ιατρικών γνώσεων, κατά την πρώιµη βυζαντινή περίοδο είναι ο Ορειβάσιος (325/ ), ο πρώτος βυζαντινός γιατρός-εγκυκλοπαιδιστής ο οποίος µε εξουσιοδότηση του αυτοκράτορα Ιουλιανού ( µ.χ) έγραψε επισκόπηση ων ιατρικών γνώσεων της εποχής, στην αρχή συµπεριέλαβε σ αυτή µόνο περιλήψεις των έργων του Γαληνού και µόνο ύστερα από επιµονή του αυτοκράτορα συµπλήρωσε τη «Σύνοψή» του µε πληροφορίες αντληµένες από εργασίες άλλων επιφανών αρχαίων γιατρών(αθήναιο, Ασκληπιάδη, Αρχιγένη, 35

36 Ρούφο, Άντυλλο, Απολλώνιο, Ηλιόδωρο, Σωρανό, Λύκο, Μέγητα από τη Σιδώνα κ.ά εκτός του Γαληνού και Ιπποκράτη που φρόντιζε να παραβάλλει ή αντιπαραβάλλει πάντα) και µε σχόλια που περιλάµβαναν τις δικές του παρατηρήσεις.(κ.καπόπουλου, Σοβιετική ιατρική εγκυκλοπαίδεια) «Τας προσταχθείσας επιτοµάς παρά της σης θειότητος, αυτοκράτορ Ιουλιανέ, πρότερον ηνίκα διετρίβωµεν εν Γαλατία τη προς εσπέραν, εις τέλος ήγαγον, καθώς ηβουλήθης, άστινας εκ µόνων των υπό Γαληνού γραφέντων εποιησάµην. επεί δ επαινέσας ταύτας δευτέραν επέταξας πράξιν, πάντων των αρίστων ιατρών αναζητησάντά µε τα καιριώτατα συναγαγείν και πάντα όσα χρησιµεύει προς αυτό το τέλος της ιατρικής, και τούτο πράττειν, ως οιός τε ειµι, προθύµως διέγνωκα, χρησιµοτάτην υπολαµβάνων έσεσθαι την τοιαύτην συναγωγήν, των ε- ντυγχανόντων ετοίµως εξευρισκόντων τω εκάστοτε τοις δεοµένοις ωφέλιµον. περιττών δε νοµίσας είναι και παντελώς εύηθες το εγγράφειν τα αυτά πολλάκις, και τον άριστα συγγραψάντων και των µη οµοίως το ακριβές εξεργασαµένων, µόνα τα των άµεινον ειπόντων συνάξω,<τα> πάλαι Γαληνώ µόνω ρηθέντα, µηδέν παραλιπών τάξεως, καθότι των συγγραψάντων απάντων εις τας αυτάς υποθέσεις αυτός κρατεί, µεθόδοις και διορισµοίς τοις ακριβεστάτοις χρώµενος, ταις Ιπποκρατείοις αρχές και δόξαις εξακολουθών. χρήσοµαι δε κανταύθα τοιάτη τινί τάξει και πρώτον µεν ουν συνάξω τα του υλικού µέρους, ειθ όσα περί φύσεως και κατασκευής είρηται τανθρώπου,µεθ ά τα της υγιεινής και αναληπτικής πραγµατείας, και µετά ταύτα όσα της διαγνωστικής και προγνωστικής έχεται θεωρίας, εφ οις τα περί της των νοσηµάτων και συµπτωµάτων και όλως της των παρά φύσιν επανορθώσεως άρξοµαι δ από των περί των εν ταις τροφαίς δυνάµεων.» (Ορειβάσιου, Ιατρικαί Συναγωγαί, τόµος Ι, Βιβλίον Α') 36