Ελλάδα, Μια τόσο κοντινή εποχή

Transcript

1 Ελλάδα, Μια τόσο κοντινή εποχή Πρώτα, η μορφολογία, ο χώρος, μετά τα μέσα, ύστερα οι άνθρωποι, αυτοί που ποιούν την ιστορία. Θεόρατοι ορεινοί όγκοι, για να αρχίσουμε από τη μορφολογία, ανάμεσά τους στενές κοιλάδες. Λεκάνες με περιορισμένο μέγεθος στον τόπο της Ηπείρου, εύκολα τις γεμίζει η ανθρώπινη παρουσία. Οι έντονες κλίσεις του εδάφους δυσκολεύουν την κίνηση, οι φάλαγγες κινούνται κατ άνδρα, απλώνονται. Οι ορίζοντες γύρω είναι στενοί, το βλέμμα συγκεντρώνεται στις μικρές ενότητες, στα χωριά, λόγου χάριν. Αναπεπταμένοι ορεινοί όγκοι χωρίζουν τούτες τις συγκεντρώσεις και δεσπόζουν οι κορυφές. Ο έλεγχος τούτων των κορυφών ήταν στον ελληνοϊταλικό πόλεμο το μέγα διακύβευμα. Το άλλο μεγάλο στοίχημα ήταν ο έλεγχος των οδικών αξόνων. Τέσσερις αμαξιτοί οδοί εισέρχονταν από την Αλβανία στο ελληνικό έδαφος και αν κανείς τις παρακολουθήσει να διαγράφονται σε ένα χάρτη θα διαπιστώσει αμέσως μεταξύ της Δυτικής Μακεδονίας και της Ηπείρου δεν υπάρχει οδική αρτηρία επικοινωνίας, γιατί παρεμβάλλεται ο Γράμμος. Μόνο η μεγάλου αναπτύγματος σκυρόστρωτη αμαξιτή οδός Φλώρινας- Κοζάνης-Ιωαννίνων, μήκους 450 χιλιομέτρων, επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ των ακραίων σημείων των επιχειρήσεων. Έτσι, ο πόλεμος στην Αλβανία ήταν πόλεμος των μικρών μονάδων, σε ελάχιστες περιπτώσεις έγιναν μάχες σύμφωνα με τα στρατιωτικά εγχειρίδια, ενώ οι γραμμές εφοδιασμού έπαιξαν τεράστια σημασία, η κατάσταση του οδικού δικτύου, τα αυτοκίνητα, ο έλεγχος του σιδηροδρομικού δικτύου, οι μουλαράδες και οι «σωφέρ», η συμπληρωματική λειτουργία του σιδηροδρομικού, του οδικού δικτύου, διευρυμένου κατά την περίοδο της προς πόλεμον προετοιμασίας, ώστε να εξυπηρετούνται η κατά το δυνατόν ταχύτερε μεταφορές στρατευμάτων και εφοδίων, και των ορεινών περασμάτων έκριναν σε πολλές περιπτώσεις την εξέλιξη των επιχειρήσεων. Οι στρατιώτες, πάντως, με τη χειροβομβίδα, τη λόγχη, βίωσαν τη μάχη περίπου ως προσωπική αναμέτρηση. «Το αλβανικό μέτωπο ήταν το άθροισμα αναρίθμητων μικρών αναμετρήσεων, ακριβώς όπως η μορφολογία της περιοχής κατακερμάτιζε το χώρο σε πλήθος μικρές ενότητες», με τα λόγια του Γιώργου Μαργαρίτη. Η Ήπειρος, μια θαυμάσια ευκαιρία... Η Ήπειρος θεωρήθηκε από τους Ιταλούς μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για να βρουν διέξοδο προς την Πρέβεζα και το λιμάνι της, οπότε θα μπορούσαν να διαθέτουν επαρκείς δυνάμεις για να εισβάλουν και να καταλάβουν την Ελλάδα. Όταν στις αρχές Οκτωβρίου οι Γερμανοί έθεσαν υπό την προστασία τους τη Ρουμανία, η ιταλική ηγεσία ένιωσε ασφυξία. Έτσι άρχισε ο πόλεμος στην Αλβανία. Εν τω μεταξύ, οι πολύχρονοι αποικιακοί πόλεμοι, η πολυσχιδής συμμετοχή της Ιταλίας στον Ισπανικό Εμφύλιο πόλεμο, η κατάληψη της Αλβανίας τον Απρίλιο του 1939 και η κατασκευή εκτεταμένων οδικών και λιμενικών έργων είχαν εξαντλήσει τα στρατιωτικά αποθέματα της Ιταλίας. Λόγου χάριν, τα όρια της πολεμικής της βιομηχανίας, για να μιλήσομε για τα μέσα της τεχνολογίας, έφταναν στην παραγωγή και παράδοση περίπου 70 πυροβόλων το μήνα, ενώ η παραγωγή αυτοκινήτων, αν υποθέσουμε ότι υπήρχαν καύσιμα, ήταν η μισή από αυτή που θεωρείτο αναγκαία για μια αποφασιστική επέμβαση στη νότια πλευρά της Μεσογείου. Συγχρόνως, η αγροτική οικονομία της χώρας είχε κλονιστεί, λόγω της επιστράτευσης περισσότερων από 1 εκατ. ανδρών, και της επίταξης μηχανικών μέσων. Έλειπαν τα εργατικά χέρια, όποτε οι Ιταλοί αναγκάστηκαν να αποστρατεύσουν εφέδρους. Δεδομένων αυτών, το ιταλικό σχέδιο επίθεσης ήταν ιδιαίτερα παράτολμο, αμυντική διάταξη στη Μακεδονία, επιθετική διάταξη για την κατάληψη του Μετσόβου. Στην Ήπειρο προέλαση έως την Πρέβεζα, ώστε να λυθεί το πρόβλημα της έλλειψης μεταφορικών μέσων, αφού η Αφρική είχε απορροφήσει μεγάλο μέρος από αυτά. Οι Ιταλοί, λόγου χάριν, τρεις μήνες μετά την έναρξη του πολέμου δεν διέθεταν περισσότερα από οχήματα μαζί με τα επιταγμένα, ενώ ο Ελληνικός Στρατός, αν εμπιστευτούμε τον Παπάγο, δεν διέθετε παρά μόνο 740 φορτηγά και επιβατικά αυτοκίνητα, όταν ο στρατάρχης εκτιμούσε πως ο ΕΣ χρειαζόταν οχήματα, αριθμό στον οποίο στον έφτασε ο ΕΣ, χάρη και στις επιτάξεις, στα λάφυρα και στις αποστολές των Βρετανών λίγο πριν την εαρινή επίθεση των Ιταλών, οπότε το ελληνικό επιτελείο και ο Μεταξάς ζητούσαν από τους Βρετανούς, εκτός των άλλων, επειγόντως αυτοκίνητα. Τα ιταλικά άρματα μάχης βούλιαξαν στη λάσπη ή δεν μπόρεσαν να υπερβούν τα αντιαρματικά εμπόδια, ενώ για να γεφυρωθεί ο Καλαμάς το ιταλικό μηχανικό χρειάστηκε εννέα μέρες, για να έχουμε κάποιες ενδείξεις για τη θρυλούμενη τεχνική ανωτερότητα των Ιταλών. Σε ό,τι αφορούσε στις στρατιωτικές δυνάμεις, οι Ιταλοί διέθεταν στις 28 Οκτωβρίου στρατιώτες στην Αλβανία, οι Ελληνες στα σύνορα, αλλά με την επιστράτευση η

2 δύναμη μπορούσε να φτάσει στις με άνδρες. Στις 13 Νοεμβρίου, η δύναμη του ΕΣ ανερχόταν σε άνδρες, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΓΕΣ, ενώ οι ιταλικές δυνάμεις συμποσούνταν σε περισσότερους, αριθμός που ελέγχεται λόγω των συνθηκών ανεφοδιασμού. Εκτός, λοιπόν, της δήθεν συντριπτικής υπεροπλίας στον τομέα της τεχνολογίας για τον πόλεμο --ας σημειωθεί, παρακαλώ εδώ, ότι η υπεροχή των Ιταλών στον αέρα, με αεροσκάφη, δεν αποτυπώθηκε σε καμία φάση του πολέμου--, οι Ιταλοί δε διέθεταν τη θρυλούμενη υπεροπλία σε ό,τι αφορά στις παρατακτές δυνάμεις. Το Μάνλιχερ και η συλλογικότητα Με τα δεδομένα αυτά, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί η ιταλική επίθεση στην πρώτη φάση του πολέμου εκφυλίστηκε, τη 13η Νοεμβρίου. Οι Ιταλοί στήριζαν τα σχέδιά τους στα γεωφυσικά δεδομένα και στην υπεροπλία των μηχανοκίνητων μονάδων τους. Δεν υπολόγισαν, ωστόσο, ότι ο χώρος στην Ήπειρο, κατακερματισμένος, διευρύνεται, οι αποστάσεις πολλαπλασιάζονται. Και κάτι άλλο δεν υπολόγισαν, ή μάλλον υποτίμησαν, οι Ιταλοί, ότι ο πόλεμος επισφράγισε ένα συμβόλαιο ανάμεσα στους Έλληνες πολίτες και στη χώρα τους, εδραίωσε τη συλλογικότητα η οποία είχε γεωργηθεί στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, οπότε οι Έλληνες αισθάνθηκαν να έχουν κοινές προσδοκίες και οράματα. Η πρόσκτηση κοινής ταυτότητας περνούσε μέσα από το μόχθο και τη συλλογικότητα, μέσω, λόγου χάριν, των αγροτικών συνεταιρισμών, συλλογικότητα που εδραζόταν στην αυτοπεποίθηση των πολλών. Και τούτη η συλλογικότητα, που επιβεβαιώθηκε μέσω τη πρόκρισης ειδικών μεθόδων σποράς και καλλιεργειών κατά τον Μεσοπόλεμο, ακριβώς επιβεβαιώθηκε στα βουνά της Αλβανίας, όπως και η εφευρετικότητα, η ανάπτυξη των δεξιοτήτων, κληροδοσία και τούτη των χρόνων του Μεσοπολέμου ο δρόμος, λόγου χάριν, από το ύψωμα 1405 μέχρι το «μνήμα της γριάς», τη μάχη για την κατάληψη του οποίου περιγράφει ο Άγγελος Βλάχος, κατασκευάστηκε από το Μηχανικό πάνω σε χιόνι πάχους έως τριών μέτρων, και η βολή εν βαδίσματι με εφ όπλου λόγχη είναι ελληνική ευρεσιτεχνία. Εξάλλου, εδώ η τεχνολογία του πολέμου παίζει ρόλο καθοριστικό, σημαντικότερο από τα άρματα των Ιταλών, αφού το ατομικό τυφέκιο του ιταλικού στρατού είναι κοντύτερο από το Μάνλιχερ των Ελλήνων και η λόγχη των τελευταίων έως και 50 εκατοστά μακρύτερη, για να μην αναφέρουμε τα πολυβόλα Χότσκις του Ελληνικού Στρατού, με τον ξερό και γλυκό τους ήχο, ιδού μία απόδειξη για τα όρια, αναλόγως και της χρήσης, της τεχνολογίας. Εξάλλου, η ταχύτητα με την οποία διεκπεραιώθηκε η καλά σχεδιασμένη επιστράτευση, εκτός της αριθμητικής υπεροχής, πρόσφερε στους φαντάρους και ένα άλλο πλεονέκτημα. Πολλές μονάδες συγκροτήθηκαν σε τοπική βάση, οι έφεδροι, περίπου ανθυπολοχαγοί και λοχαγοί, ήταν συντοπίτες με τους στρατιώτες τους, άνθρωποι της διπλανής πόρτας, που έμαθαν στον πόλεμο μαζί τους. Ετσι, μέχρι κάποιο σημείο οι τακτικές σχεδιάστηκαν επιτόπου, πολλές μικρές, αυτοσχέδιες διεισδύσεις στα κενά που άφηναν οι ιταλικές γραμμές, λόγω και του γεωγραφικού ανάγλυφου, έσπρωξαν τους Ιταλούς προς τα σύνορα της Αλβανίας, λόγω και της αριθμητικής υπεροχής του ΕΣ, υπεροχή την οποία διατήρησε σχεδόν μέχρι τέλους Ιανουαρίου. Από το σημείο αυτό και ύστερα, το μέτωπο καθηλώθηκε και ξεκίνησε μια σειρά αιματηρών και αδιέξοδων επιθέσεων για να καταληφθούν η Κλεισούρα και το Τεπελένι, οπότε ο πόλεμος έγινε στατικός, πόλεμος χαρακωμάτων και αντεπιθέσεων, πόλεμος για τη διατήρηση των γραμμών ανεφοδιασμού και διακίνησης των τραυματιών, όσων είχαν υποστεί κρυοπαγήματα, επίσης. Και εδώ, επίσης, δόθηκαν μάχες για τον έλεγχο των οδικών αρτηριών, πολλές από τις οποίες είχαν κατασκευαστεί ή ανακατασκευαστεί στη διάρκεια της πολεμικής προπαρασκευής της Ελλάδας, όπως, λόγου χάριν, η οδός Θεσσαλονίκης-Κρυσταλλοπηγής, Καλαμπάκας-Ιωαννίνων-Ελαίας ή Καστοριάς-Νεστορίου, που τόσο αποφασιστικό ρόλο έπαιξε στις μετακινήσεις του Γ Σώματος Στρατού μόνο στην περιοχή της VIII Μεραρχίας, υπό τη διοίκηση του Χαράλαμπου Κατσημήτρου, είχαν κατασκευαστεί 62 χλμ. «καροποιητών οδών» και 185 χλμ. «νέων ημιονικών οδών», με εργασία στρατιωτών και κατοίκων. Οι βαριές απώλειες του ΕΣ, η κακή διατροφή, τα κρυοπαγήματα, για την αντιμετώπιση των οποίων η Υγιειονομική Υπηρεσία δεν ήταν προετοιμασμένη, οι ατέλειωτες πορείες, καθώς δεν υπήρχαν στρατωνισμοί μεγάλων δυνάμεων και οι οδικοί άξονες σπάνια διασταυρώνονταν με το μέτωπο, ενώ τα σιδηροδρομικά δρομολόγια σταματούσαν πολλά χιλιόμετρα μακριά, δημιούργησαν κλίμα καχυποψίας στις ελληνικές δυνάμεις λίγο πριν το θάνατο του Μεταξά στις 29 Ιανουαρίου λόγου χάριν, οι πορείες στα χιόνια και στη λάσπη έθεσαν εκτός μάχης ολόκληρες μονάδες με την ένδειξη «ανυπόδητοι», για αυτό η αφαίρεση των αρβυλών από τους νεκρούς είχε γίνει προσφιλής ασχολία. Νέα δίκτυα επικοινωνίας Εν ρήγμα δημιουργήθηκε μεταξύ Αθηνών και μετώπου, το οποίο μετά τον Φεβρουάριο, λίγο πριν την

3 εαρινή επίθεση των Ιταλών, σημασιοδοτήθηκε και από κρίση ηγεσίας, όπως φαίνεται από την αμφισβήτησε από τους διοικητές των Σωμάτων Στρατού στις διαταγές του Γενικού Επιτελείου, παρά την αποτυχία της ιταλικής επίθεσης στη διάρκεια της εαρινής επίθεσης οι Ιταλοί είχαν συγκεντρώσει στρατιώτες στους κρίσιμους τομείς, αλλά στη μάχη δεν πήραν μέρος περισσότεροι από Εξάλλου, ήδη από τον Ιανουάριο, έγιναν μεγάλες προσπάθειες, αντικαταστάσεις και ανασυγκροτήσεις των μονάδων για να συνιστεί ο πόλεμος στη στατική μορφή του, αφού η ελληνική αντεπίθεση είχε ολοκληρωθεί εν μέσω μαζικής αλλαγής ρόλων, οι ημιονηγοί, λόγου χάριν, το πολυπληθέστερο σώμα του ΕΣ, όταν έχαναν τα ζώα τους μετατρέπονταν σε πεζικάριους-, να άλλο ένα δείγμα για τα περιθώρια αυτενέργειας που είχαν καλλιεργήσει οι Έλληνες από τον Μεσοπόλεμο. Παράλληλα, ωστόσο, ένα δείγμα του πόσο αναλώσιμοι ήταν οι άνθρωποι σε μια εποχή που ο μέσος όρος ζωής στην Ελλάδα έφτανε τα 34 χρόνια και στις 182 ημέρες που διάρκεσε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος αντιστοιχούν ημερησίως 83 νεκροί, ενώ από τους κάπου μαχητές περίπου επέστρεφαν σταδιακά πίσω άρρωστοι ή ανάπηροι. Τούτο το πήγαιν έλα, με αυτοκίνητα και τρένα, η επικοινωνία των πολεμιστών με τα μετόπισθεν εδραίωσε ένα δίκτυο ενημέρωσης και επικοινωνίας. Τα νέα ήταν σαφή. Όσοι τους είχαν στείλει να πολεμήσουν, όσοι δεν πήραν, δηλαδή, ενεργό μέρος, ήταν αναποτελεσματικοί. Πράγματι, η ελληνική ηγεσία, εγκλωβισμένη σε ένα κυκεώνα που οι βρετανικές φαντασιώσεις περί βαλκανικού μετώπου εναντίον των Γερμανών είχαν δημιουργήσει, αντιμετώπισε τη γερμανική επίθεση με τρόπο τουλάχιστον αλλοπρόσαλλο. Ο στρατός της Αλβανίας δεν έκανε καμία κίνηση μέχρι που οι Γερμανοί έφτασαν βαθιά μέσα στο ελληνικό έδαφος. Για τους φαντάρους στην Αλβανία οι ελιγμοί και χειρισμοί της ηγεσίας ήταν απολύτως ακατανόητοι. Λίγο ενδιέφερε, ας πούμε, κατά πόσο η ήττα από το γερμανικό, έναν στρατό που ελάχιστα πεζοπορούσε, δεν θα καταγραφόταν συγχρόνως ως ήττα και από την Ιταλία. Στην πλειοψηφία τους οι ένστολοι προτίμησαν να γυρίσουν με κάθε μέσο πίσω παρά να συλληφθούν από τους Ιταλούς. Η τύχη των φαντάρων βρισκόταν πια στα χέρια τους, έπρεπε να πάρει ο καθείς τις αποφάσεις του. Από τις ταχείς αποφάσεις των Βρετανών επιτελών εξαρτήθηκε και η διάσωση των ανδρών του βρετανικού εκστρατευτικού σώματος, από το Πόρτο Ράφτη, τη Ραφήνα, το Ναύπλιο, τη Μονεμβασιά, την Καλαμάτα, όπου οι Γερμανοί αιχμαλώτισαν άνδρες. Εννοείται πως οι Βρετανοί άφησαν πίσω όλον το βαρύ οπλισμό και τα πυρομαχικά τους, αυτοκίνητα, 104 άρματα μάχης, 210 αεροπλάνα, 400 πυροβόλα. Οι στρατηγικές επιλογές των Βρετανών αναφορικά με τη μάχη της Κρήτης, να παγιδευτούν, τρόπον τινά οι Γερμανοί σε ένα πεδίο μάχης, όπου για νικήσεις, έπρεπε να διασχίσεις θάλασσα, όπου οι Βρετανοί υπερείχαν, επιβεβαίωσε ότι οι περίπλοκοι στρατηγικοί σχεδιασμοί, για τους, πάντως, δυσφόρησαν οι επιτελείς στο Κάιρο, στη φάση αυτή του Δεύτερου Παγκοσμίου πολέμου δεν μπορούσαν να τελεσφορήσουν σε μια μάχη εντελώς εξαρτημένη από το διεθνές περιβάλλον, σε μια μάχη όπου απεδείχθη, για πρώτη φορά, ότι η άλωση ενός μείζονος, λόγω γεωγραφικής θέσης, στόχου μπορούσε να γίνει από τον αέρα, χωρίς στήριξη σε χερσαίες δυνάμεις, όπως, ας πούμε, αργότερα στη Νορμανδία. Αλλά στην Κρήτη είχαμε και ακόμη μία καινοτομία, την εμφάνιση, δηλαδή, της ένοπλης αντιφασιστικής αντίστασης, οι εκδηλώσεις της οποίας προκάλεσαν τα βάρβαρα αντίποινα των Γερμανών. Στην Κατοχή Από πολλές πλευρές, επομένως, η ελληνική κοινωνία ήταν «έτοιμη» να ζήσει σε συνθήκες Κατοχής. Πρώτα, σε μια χώρα όπου καταγράφονταν κάθε χρόνο πρόωροι θάνατοι από φυματίωση και ισάριθμοι σε παραλήρημα από ελονοσία, οι νεκροί, σύμφωνα με τα στοιχεία του Γενικού Επιτελείου, στην Αλβανία δεν ήταν κάτι που ο ανθρώπινος νους δεν μπορούσε να χωρέσει. Έπειτα, όσοι γύρισαν από το μέτωπο μετέφεραν μια πολύτιμη εμπειρία, αυτή της συντροφικής συλλογικότητας, εκ των ως ουκ άνευ αν θέλει κάποιος να επιβιώσει. Οι ίδιοι αυτοί που επέστρεφαν λειτουργούσαν ας πούμε ως δελτία ειδήσεων, ιδρύοντας ένα μη επίσημο δίκτυο ενημέρωσης, διαδικασία η οποία ενισχύθηκε από την εξάρθρωση του δικτύου συγκοινωνιών ο ανταποκριτής της Ακροπόλεως Περικλής Αγγελόπουλος ξεκινά στις 17 Μαΐου από την Αθήνα για να φτάσει στις 20 στα Τέμπη. Χάρη στις αφηγήσεις όσων επέστρεφαν, ο καθείς με τον τρόπο του, οι ακροατές, διψασμένοι για ειδήσεις, πάραυτα ενδύονταν το ρόλο του συνομιλητή, μαθήτευαν στην κρίση, διαμόρφωναν δική τους γνώμη, και όχι μόνο για την ηγεσία του στρατού, αλλά εν συνόλω για τους «από πάνω». Μικρές ομάδες σιγά-σιγά σχηματίζονταν, ηγέτες αναδεικνύονταν, αυτοί οι οποίοι, χάρη στις εμπειρίες του πολέμου, διέθεταν γνώση και αυξημένο κύρος, προσδοκούσαν σε έναν άλλο κόσμο. Με τέτοια δεδομένα οι Έλληνες εισήλθαν στην περίοδο της Κατοχής, όταν η χώρα διέθετε δύο κυβερνητικά σχήματα, μια εξόριστη κυβέρνηση χωρίς χώρα και μια κυβέρνηση που θύμιζε περισσότερο Γενικό Επιτελείο, χωρίς κύρος και εξουσία, εντολοδόχος, τοις κείνων ρήμασι πειθόμενη είναι, εν προκειμένω, χαρα-

4 κτηριστικό ότι κανείς κυβερνητικός αξιωματούχος δεν παραιτήθηκε όταν η πείνα θέριζε ή όταν οι Εβραίοι έφευγαν για τα εργοστάσια του θανάτου. Η απορρύθμιση του κρατικού μηχανισμού έγινε εμφανής από τις πρώτες κιόλας μέρες της Κατοχής. Η εικόνα των αναπήρων εγκατεστημένων σε παραπήγματα στον περίβολο του νοσοκομείου «Σωτηρία», ή στους δρόμους της Αθήνας ρακένδυτοι να επαιτούν σε αναζήτηση λίγης φροντίδας και τροφής, καταδεικνύει το ένα σκέλος της κυβερνητικής αδυναμίας ή αδιαφορίας. Η άλλη πλευρά ήταν η απορρύθμιση της αγοράς, οι δουλειές του ποδαριού αυξάνουν, παρά τις απαγορεύσεις των Αστυνομικών Αρχών, οι Αθηναίοι αποκτούν νέες συνήθειες, καθώς οι ελλείψεις πολλαπλασιάζονται. Σε πολλά μέρη της Αθήνας συναντιούνται όλοι όσοι έχουν κάτι να πουλήσουν και αναζητούν κάτι να αγοράσουν, πολλοί κυκλοφορούν με δίχτυ στο χέρι, σε αναζήτηση της πρώτης «ευκαιρίας», οι διατροφικές συνήθειες αλλάζουν. Λόγου χάριν, στο νοικοκυριό δυο δασκάλων η κατανάλωση στη διάρκεια της Κατοχής ήταν τουλάχιστον κατά 50% μεγαλύτερη από ό,τι κατά την προπολεμική περίοδο σε σε λαχανικά, κατά 50% μικρότερη σε γάλα, ενώ η κατανάλωση ρυζιού, ζάχαρης και κρέατος κάλυπτε μόνο το 20-30% της προπολεμικής (τα σχετικά στοιχεία από το «Τετράδιο λογαριασμών» του δασκάλου Νίκου Ανδριτσάκη το οποίο απόκειται στα ΑΣΚΙ και έχουν μελετήσει ο Σταύρος Θωμαδάκης και η Ευγενία Μπουρνόβα). Οι πολίτες σιγά-σιγά καταλαβαίνουν ότι οι ελλείψεις δεν ήταν μόνο ζήτημα αγορανομίας ή ελλιπούς αστυνόμευσης, αλλά και κερδοσκοπίας. Σε κάθε περίπτωση, ο κρατικός μηχανισμός δεν μπορούσε να λειτουργήσει. Ούτε οι συγκοινωνίες λειτουργούσαν, λόγω των ανατινάξεων γραμμών και γεφυρών, αλλά και της έλλειψης πρώτων υλών, κάρβουνου και βενζίνης οι ζημιές των Σιδηροδρόμων του Ελληνικού Κράτους, λόγου χάριν, ήταν τεράστιες, είχαν ανατιναχτεί 206 ατμομηχανές και 328 επιβατικά βαγόνια, όλες οι γέφυρες άνω των δέκα μέτρων σε ένα δίκτυο χλμ., ενώ στο δίκτυο των ΣΠΑΠ είχαν ανατιναχτεί 92 από τις 99 ατμομηχανές και τηλεφωνικοί στύλοι, σε μήκος γραμμών 805 χλμ. Ετσι τα αγαθά που συγκεντρώνονταν συσσωρεύονταν στις αποθήκες, δεν ήταν εφικτό να μεταφερθούν στις μεγάλες πόλεις και στην Αθήνα. Φάρμακα, παπούτσια, είδη πρώτης ανάγκης, τρόφιμα εξαφανίστηκαν, η ανταλλαγή «χέρι με χέρι» έγινε ο κανόνας, για να μην επιμείνουμε στο πλιάτσικο στο οποίο επιδίδονταν οι Ιταλοί στρατιώτες, πεινασμένοι. Κάπως έτσι, οι άνθρωποι άρχισαν να οργανώνονται, γύρω από τα συσσίτια, γύρω από τις επαγγελματικές τους ενώσεις, τους συνεταιρισμούς, με βάση τη γειτονιά τους. Συνήθισαν, επίσης, να πεζοπορούν, αλλά και να χρησιμοποιούν τα συγκοινωνιακά μέσα σε συνδυασμούς τους οποίους δεν είχαν προηγουμένως σκεφτεί. Λόγου χάριν, μετεπιβιβάζονταν από το τρένο σε λεωφορείο για να φτάσουν στον προορισμό τους όταν οι γραμμές είχαν ανατιναχτεί ή σαμποταριστεί οι σιδηροδρομικοί, οργανωμένοι οι περισσότεροι στο ΕΕΑΜ, που είχε ιδρυθεί στις 16 Ιουλίου 1941, θα σαμποτάρουν από τα μέσα την υποδομή και το τροχαίο υλικό (μια παραπάνω σφυριά, μια αντικανονική σύνδεση πάνω στη φούρια της δουλειάς...), τα αμαξοστάσια θα γίνουν φυτώριο δολιοφθορών και σαμποταριστών, παράλληλα με τη δράση των αντιστασιακών οργανώσεων και των Βρετανών σαμποτέρ. Ο σεδίτης και η δυναμίτιδα, οι κυριότερες εκρηκτικές ύλες που ήταν σε χρήση από τον ΕΣ και είχαν κρυφτεί μετά την υποχώρηση ή διαρπαγεί από πολίτες, όπως και η βρετανικής εμπνεύσεως πλαστίτιδα, για να σταθούμε μόνο σε ένα παράδειγμα, χρησιμοποιήθηκαν σε πλείστες όσες περιπτώσεις, ενώ η βασικότερη πηγή προμήθειας εκρηκτικών ήταν τα μεταλλεία και τα ορυχεία που λειτουργούσαν για λογαριασμό των Γερμανών. Και όμως, στην Κατοχή λειτούργησαν κάποιες οικονομικές κανονικότητες. Οι βιομηχανίες, ας πούμε, λειτούργησαν εκτελώντας παραγγελίες της Βέρμαχτ, κάποιες από αυτές, πάντως, είχαν παίξει σημαντικό ρόλο στη νικηφόρα προέλαση του ΕΣ, όπως η βιομηχανία Γκλαβάνης στον Βόλο. Οι ισχυρισμοί των βιομηχάνων ότι «ήργησαν υπέρ την τριετίαν» δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Εξάλλου, ο κυριότερος τρόπος κοινωνικής αναπαραγωγής των εργατών κατά το χειμώνα ήταν η βιομηχανία. Δεδομένου ότι τα ημερομίσθια έχουν χάσει την αγοραστική τους αξία, τα συσσίτια των εργοστασίων, η πληρωμή σε είδος, με κούτες τσιγάρα, λόγου χάριν, ήταν ένας τρόπος για να συνεχίσουν οι εργάτες να δουλεύουν στα εργοστάσια. Έτσι, τα εργοστάσια του Βόλου, λόγου χάριν, παρ όλη τη μείωση της παραγωγής, διατήρησαν κατά την κατοχική περίοδο ποσοστό περίπου 2/3 των προπολεμικών εργαζομένων. Περί χρωμίου και νεότευκτων επιχειρήσεων Η κατοχή της Ελλάδας από τους Γερμανούς δεν συνεισέφερε ιδιαίτερα στην πολεμική τους προσπάθεια, δεδομένου, μάλιστα, ότι κατά τη δεκαετία του 1930 οι Γερμανοί είχαν με επιτυχία, από πλευράς οικονομικών αποτελεσμάτων, διεισδύσει στα Βαλκάνια λόγου χάριν, 40,4% της αξίας των ελληνικών εξαγωγών αφορούσε τις εξαγωγές προς τη Γερμανία. Για αυτό, άλλωστε, οι Γερμανοί είχαν συναίσθηση των μειονεκτημάτων τα οποία παρουσίαζε μια πολεμική εμπλοκή τους στην Ελλάδα. Για τον ίδιο λόγο προσπάθησαν,

5 ύστερα από την κατάληψη της χώρας, να αποτρέψουν το οικονομικό μονοπώλιο των Ιταλών στην εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών της Ελλάδας. Στόχος των Γερμανών, οι οποίοι είχαν πρωτίστως στρατηγικά συμφέροντα στην Ελλάδα, ήταν η στο μεγαλύτερο δυνατόν βαθμό εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πόρων της χώρας για στρατηγικούς σκοπούς, χωρίς να ασχοληθούν με τα συμφέροντα των συμμάχων τους Ιταλών. Ηδη από τον Μάιο του 1941, οι Γερμανοί προέβησαν σε κατάσχεση όλων των βασικών εμπορευμάτων και των βιομηχανικών προϊόντων και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους τις περισσότερες βιομηχανίες και τα ορυχεία, κυρίως βωξιτών και νικελίου, και το Πυριτιδοποιείο του Μποδοσάκη, ενώ προέβησαν σε ενοικίαση εμπορικών οίκων ή και αγορά τους, φρόντισαν για την επέκταση των γερμανικών κεφαλαίων ή, απλώς, δήμευσαν τα περιουσιακά στοιχεία βιομηχανιών και μετέφεραν τα μηχανήματα στη Γερμανία. Πλήθος βιομηχανιών λειτούργησαν με γερμανικές διαταγές οι έντεκα μεγαλύτερες καπνοβιομηχανίες, λόγου χάριν, παρέδιδαν στους Γερμανούς περίπου 2,8 εκατ. ημερησίως. Αναλόγως, στη διάρκεια της Κατοχής ιδρύθηκαν επιχειρήσεις, κατά την περίοδο δόθηκε άδεια λειτουργίας σε 763 βιοτεχνικές-βιομηχανικές μονάδες, ανάμεσα στις οποίες καταγράφεται ένα «ξηραντήριο υγρών φυτών» και ένα «επιστημονικό εργαστήριο ερεύνης και κατασκευής νέου τύπου διαιτητικών τροφίμων εκ δημητριακών και οσπρίων». Άρα, δεν λειτουργεί μόνον ένα τμήμα της προπολεμικής οικονομίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής, τα εργοστάσια, η ΠΥΡΚΑΛ, η τσιμεντοβιομηχανία και η κλωστοϋφαντουργία, που συνεχώς ζητά ανταλλακτικά από τη Γερμανία, για να συνεχίσει απρόσκοπτα την παραγωγή της. Οι αριθμοί που παρατέθηκαν καταδεικνύουν, αν συνυπολογίσουμε και την καταστροφή παραδοσιακών περιουσιών, την εκποίηση ακινήτων, για παράδειγμα, τη συγκρότηση μιας νέας αστικής τάξης μεταξύ Απριλίου 1941 και Νοεμβρίου 1944 πουλήθηκαν, στο σύνολο της χώρας περισσότερα από αστικά και αγροτικά ακίνητα σε αγοραστές. Εν τω μεταξύ, οι Ιταλοί διαμαρτύρονταν για την πρακτική των Γερμανών, με αποτέλεσμα οι τελευταίοι να κάνουν κάποιες παραχωρήσεις, οι οποίες αποτυπώθηκαν μέσω εμπορικών συμφωνιών μεταξύ εταιρειών, της Κρουπ, λόγου χάριν, και της ιταλικής Μεταλλευτικής Επιχείρησης, ενώ γερμανικά δικαιώματα παραχωρήθηκαν σε Ιταλούς, των ορυχείων Λαυρίου, μεταξύ άλλων, όπως και τα δικαιώματα στην αποξήρανση της λίμνης της Κωπαΐδας. Περιττό να διευκρινιστεί ότι το μέγιστο μέρος των ελληνικών εξαγωγών κατευθυνόταν προς τη Γερμανία, το 85% το 1941, ενώ οι εισαγωγές ανέρχονταν σε 42% του συνόλου, μέσω του συστήματος κλήρινγκ, με προφανή αποτελέσματα στην εξέλιξη του πληθωρισμού, λόγω των παγωμένων πιστώσεων, και στη μεγιστοποίηση στα κέρδη των εισαγωγέων. Ο θάνατος είναι ταξικός Ο χωρισμός της χώρας σε τρεις ζώνες κατοχής και η δημιουργία πολλών τοπικών, κλειστών οικονομιών κατέστησαν τη δύναμη της κεντρικής διοίκησης αναποτελεσματική, με αποτέλεσμα οι παραγωγικές και οι μη παραγωγικές περιοχές να μην επικοινωνούν, λόγω και των δυσκολιών στις συγκοινωνίες, μεταξύ τους, παρά μόνο μέσω ανταλλαγής αγαθών σε προσωπική βάση, γεγονός στο οποίο ανιχνεύεται μία από τις βασικές αιτίες της πείνας - κατά τη διάρκεια του χειμώνα του στο Πολεοδομικό Συγκρότημα της Πρωτεύουσας καταγράφηκαν περίπου θάνατοι, στην Αθήνα μεταξύ 1ης Οκτωβρίου 1941 και 26ης Ιανουαρίου 1942, λόγω και του βρετανικού αποκλεισμού και της στάσης των Γερμανών, οι οποίοι θεωρούσαν ότι υπεύθυνοι για τον επισιτισμό των Ελλήνων ήταν οι Ιταλοί, με αποτέλεσμα ένας εργάτης να λαμβάνει μόνον 875 θερμίδες έναντι περίπου που θεωρούνταν, κατά μέσο όρο, αναγκαίες. Επιχειρήθηκε αναγκαστική συγκέντρωση σιτηρών, σημειωτέον ότι η εγχώρια παραγωγή σιτηρών ήταν το 1942 κατά 15-30% χαμηλότερη της προπολεμικής, η οποία απέτυχε, αφού η κατοχική κυβέρνηση δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει την υπερκοστολόγηση, εξαιτίας και του πληθωρισμού και της μαύρης αγοράς οι αγρότες έκρυβαν τα προϊόντα τους ή τα πουλούσαν στη μαύρη αγορά, εξάλλου λίγο πριν την έναρξη του πολέμου από τους τόνους δημητριακών που καταναλώνονταν στη χώρα, οι 400 εισάγονταν από το εξωτερικό, υπήρχε, επομένως, πρόβλημα σιτάρκειας. Το πρόβλημα του επισιτισμού εν μέρει επιλύθηκε χάρη σε διεθνή πρωτοβουλία ύστερα από τον Αύγουστο του , 2 εκατ. κάτοικοι στην Αθήνα και στον Πειραιά εξασφάλισαν θερμίδες ημερησίως, αντιστοιχούσαν 90 κιλά τρόφιμα ανά κάτοικο της πόλης από τα κιλά που διανεμήθηκαν συνολικά από τον Αύγουστο του 1942 μέχρι τον Αύγουστο του 1945 ο Ερυθρός Σταυρός διένειμε τα τρόφιμα μέσω των λαϊκών συσσιτίων στα οποία ήταν εγγεγραμμένοι άνθρωποι, σε μια προσπάθεια συλλογικής οργάνωσης, έξω και πέρα από τις βαρύτατα ασθενούσες κρατικές δομές. Πάντως, οι Ιταλοί επέμειναν να διανέμουν οι ίδιοι τη βοήθεια στα νησιά, για να ασκούν

6 πολιτικό και οικονομικό έλεγχο. Εξαιτίας της πείνας, ο κοινωνικός ιστός κατέρρευσε, η εθνική αλληλεγγύη, που είχε σφυρηλατηθεί στη διάρκεια, του πολέμου είχε καταρρεύσει, όλοι στρέφονταν εναντίον όλων για να επιβιώσουν, σε αναζήτηση, ας πούμε, σταφίδας, βάση για παντός είδους αυτοσχέδιο παρασκεύασμα το θανατικό, εννοείται, κτύπησε περισσότερο τις ευάλωτες ομάδες, τους πρόσφυγες, τους εργάτες, που έχασαν τη δουλειά τους, τους πλανόδιους μικρέμπορους, οι οποίοι δεν είχαν το παραμικρό να πουλήσουν, τα απομονωμένα νησιά, ο θάνατος ήταν ταξικός. «2.500 οικογένειες καταληστεύουν τον τόπο» Την ίδια αυτή χρονιά, οι πληρωμές της Ελλάδας σε έξοδα κατοχής και οι συνεισφορές στη γερμανική πολεμική οικονομία αντιπροσώπευαν το 113,7% του εθνικού εισοδήματος της χώρας, αναλογικά το υψηλότερο στην Ευρώπη. Δεν ήταν, όμως, μόνο οι συνεισφορές σε προϊόντα, πρώτες ύλες, αγαθά. Οι Γερμανοί ζητούσαν μεγάλες πιστώσεις από την Τράπεζα της Ελλάδας, η οποία αναγκάστηκε να τυπώνει συνεχώς χαρτονομίσματα - το πιεστήριο αύξησε το 1943 την ικανότητά του σε 8 εκατ. δραχμές ημερησίως, με αποτέλεσμα τη μείωση της αγοραστικής αξίας και την περαιτέρω άνοδο του πληθωρισμού. Σε συνθήκες κατάρρευσης της οικονομίας μια εφημερίδα κόστιζε στις 18 Σεπτεμβρίου εκατ. και την επομένη 15 εκατ. και η τιμή μιας πάστας αυξάνει σε πέντε λεπτά κατά 4 εκατ., αλλά ο «έχων και κατέχων» μπορεί να αγοράσει με 1 χρυσή λίρα δεκαπέντε πάστες - και με την κατοχική κυβέρνηση ανίκανη να τη διαχειριστεί, η Βέρμαχτ χρηματοδοτήθηκε μέσω της πώλησης 1 εκατ. χρυσών λιρών από την Τράπεζα της Ελλάδος, ποσό που τέθηκε στη διάθεση του ειδικού πληρεξουσίου του Ράιχ Χέρμαν Νόιμπαχερ, ώστε να αποφευχθεί η πλήρης κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας, στην οποία, πάντως, συνέβαλαν Γερμανοί και Ιταλοί όχι για να καλύψουν τα έξοδα των στρατευμάτων κατοχής, αλλά κυρίως για την αγορά αγαθών που εξήγαγαν στις πατρίδες τους. Εν τω μεταξύ, οι λίρες έφταναν από τον ουρανό, κυριολεκτικά, πάει να πει από του Άγγλους, χάριν ενισχύσεως των αντιστασιακών οργανώσεων στα χέρια των Ελλήνων βρέθηκαν στο τέλος της Κατοχής περίπου 2 εκατ. λίρες, 2 δις προπολεμικές δραχμές, βάσει της ισοτιμίας του Οι δραχμές χρησιμοποιούνταν μόνο για ισχνές συναλλαγές, οι αποταμιεύσεις είχαν προ πολλού αναληφθεί τον Οκτώβριο του 1944, συνολικά στο τραπεζικό σύστημα ήταν κατατεθειμένες 186,7 λίρες. Πάντως, οι τιτλοδότες του Ριζοσπάστη στις 5 Σεπτεμβρίου 1945 έκαναν λόγο για τις «2.500 οικογένειες που καταληστεύουν τον τόπο». Οι εξαγωγικοί στόχοι των Γερμανών δεν υλοποιήθηκαν. Οι χωρικοί δεν παρέδιδαν τα αγαθά του κόπου τους σε χαμηλές τιμές, η αντίσταση όλο και πιο οργανωμένα αντιδρούσε, πολλοί αγρότες είχαν στρατολογηθεί για υποχρεωτική εργασία, έλειπαν σπόροι, λιπάσματα, άλογα, άροτρα, η αγροτική παραγωγή, επομένως, είχε μειωθεί. Αναλόγως είχε μειωθεί και ο όγκος της βιομηχανικής παραγωγής, εκτός από την παραγωγή χρωμίου, μεγάλης σημασίας μέταλλο για την πολεμική βιομηχανία του Ράιχ τόνοι χρωμίου μεταφέρθηκαν το 1943 από την Ελλάδα, τη Σερβία και την Αλβανία στο Ράιχ, ενώ ο στόχος των Γερμανών για το 1944 ήταν η παραγωγή τόνων, στόχος που εκπληρώθηκε τους πρώτους επτά μήνες κατά 140%. Δεν είναι προς παραξενισμόν, επομένως, ότι «οι μάχες των ορυχείων», τις οποίες εξαπόλυσε ο ΕΛΑΣ, ματαίωσαν τη λειτουργία του 2/3 των ορυχείων από τους πρώτους μήνες του «Δεν μπορεί να γίνει σκέψη ούτε για επανάληψη της μεταλλευτικής επιχείρησης, ούτε για φόρτωση των τόνων μεταλλεύματος που βρίσκονται στο λιμάνι της Λάρυμνας», έγραφε στις 29 Ιουνίου 1944, ύστερα από την ανατίναξη των στοών από τους αντάρτες, ο αναπληρωτής του Γενικού Πληρεξούσιου για τα μεταλλεία της ΝΑ Ευρώπης προς το Υπουργείο Εξοπλισμών και Πολεμικής Παραγωγής. Τις παραμονές της Απελευθέρωσης από τα δεκατρία μεταλλεία χρωμίου στη χώρα λειτουργούσαν μόνο πέντε. Ούτε, όμως, ένας άλλος στόχος υλοποιήθηκε, αυτός της στρατολόγησης εθελοντών για εργασία στο Ράιχ, αφού, παρά την ανεργία και την οικονομική εξαθλίωση, μόλις Έλληνες πήγαν να εργαστούν στη Γερμανία, αφού οι μαζικές διαδηλώσεις ακύρωσαν τα σχέδια των Γερμανών, ενώ πολλοί εργάτες είχαν απορροφηθεί από εταιρίες που εργάζονταν για τον άξονα και η φυσική κατάσταση των εργατών ήταν κακή, εξαιτίας του υποσιτισμού. Εξάλλου, πολλοί εργάζονταν υποχρεωτικά, δεδομένου ότι η υποχρεωτική εργασία είχε υιοθετηθεί στην Ελλάδα από το 1941 στην κατασκευή δρόμων, αεροδρομίων, στο Ελληνικό, λόγου χάριν, στο Τυμπάκι, στην Κρήτη, οχυρωματικών έργων, για τα οποία δαπανήθηκε το ήμισυ των συνολικών δαπανών που πραγματοποίησαν οι Γερμανοί, στα ορυχεία, ιδιαίτερα χρωμίου και μολύβδου, όπως και στα 11 λιγνιτωρυχεία της Αττικής το ορυχείο στο Μήλεσι παρήγε το τόνους, όταν η συνολική παραγωγή της χώρας ανερχόταν σε , και δεν χρειάζεται να επιμείνουμε στη σημασία για την κίνηση των τρένων της παραγωγής λιγνίτη μέσα στην Κατοχή. Η ώρα του ΕΑΜ

7 Οι οικονομικές κανονικότητες, η λειτουργία βιομηχανιών και ορυχείων, η λειτουργία του κυκλώματος της μαύρης αγοράς, οι υπόγειες συναλλαγές, η μαζική παραβατικότητα, η κυκλοφορία αγροτικών προϊόντων από περιοχή σε περιοχή, η προκλητική αγνόηση της επίσημης συγκέντρωσης αγαθών, η λειτουργία των ανεξέλεγκτων από τους κατακτητές ορεινών διαδρομών, η εδραίωση ενός κόσμου παράλληλου ως προς αυτόν της επίσημης οικονομίας, συγκροτούν το πλαίσιο στο οποίο πρέπει να αναζητηθεί ένα ευρύ πλέγμα από μη κρατικούς μηχανισμούς που δημιουργήθηκε στην ύπαιθρο και στις πόλεις, τους οποίους συνέθεσε το ΕΑΜ, στο πλαίσιο του εγχειρήματος της Εθνικής Αντίστασης, φαινόμενο κοινωνικοπολιτικό που συνιστά τομή στην ελληνική Ιστορία. Η ίδια η δυναμική του ΕΑΜ, παρότι εξαρχής υπήρξε μια καταστατική συμφωνία κορυφής, έθεσε με νέους όρους το ζήτημα της εξουσίας, σε μια περίοδο έντονης κρίσης νομιμοποίησης των δωσίλογων κυβερνήσεων. Το έδαφος, το είδαμε κιόλας, είχε ήδη προετοιμαστεί, όταν στις 28 Σεπτεμβρίου 1941 υπογράφτηκε το Ιδρυτικό του ΕΑΜ. Tην απογοήτευση και την αδράνεια που προκάλεσε η είσοδος των Γερμανών στην Αθήνα διαδέχτηκε η προσπάθεια για την επιβίωση. Δεν είναι τυχαίο, ας πούμε, ότι οι κάτοικοι της Αθήνας σύχναζαν σε θέατρα και κινηματογράφους, λες και τίποτα δεν είχε αλλάξει, ενώ ο δεινός Αθηναιογράφος Κώστας Καιροφύλας έχει καταγράψει ρουλέτες σε καφενεία και τυχερά παιχνίδια σε υπαίθριους πάγκους στο Μοναστηράκι. Την ίδια εποχή, οι Γερμανοί άνοιξαν δύο καζίνο στην Αττική για να χρηματοδοτούν τις οργανώσεις κατασκοπίας, ενώ οι Γερμανοί ανακάλυψαν ότι ο υπουργός Οικονομικών Ε. Τσιρονίκος διατηρούσε ειδικούς λογαριασμούς στην Τράπεζα της Ελλάδος, για να μην αναφερθούμε στους μαυραγορίτες που σκανδαλωδώς είχαν πλουτίσει. Μετά τις πρώτες μαχητικές κινητοποιήσεις, των αποκομμένων Κρητών στρατιωτών που ήθελαν να επιστρέψουν στο νησί τους και των αναπήρων, το ΕΑΜ αναδείχτηκε στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη επιχείρηση των Ταγμάτων Ασφαλείας στράφηκε εναντίον των αναπήρων στα νοσοκομεία. Η διεκδίκηση από τις Αρχές του δικαιώματος στη διανομή και στη διανομή των διαθέσιμων ειδών πρώτης ανάγκης ήταν το κύριο αίτημα των καιρών, και βέβαια συνιστούσε κατεξοχήν πολιτικό αίτημα. Οι Αρχές, όμως, η κυβέρνηση ήταν όργανο των κατακτητών, έτσι οποιαδήποτε κινητοποίηση εναντίον τους έθετε επί τάπητος με τον πλέον αναμφίλεκτο τρόπο το ζήτημα της εθνικής απελευθέρωσης. Για αυτό, άλλωστε, οι Γερμανοί έθεσαν ευθύς εξαρχής το Εαμ στο στόχαστρο, εφαρμόζοντας αντίποινα για τις αντιστασιακές ενέργειες, τα σαμποτάζ, στο πλαίσιο μια σύγκρουσης διαλεκτικής τεχνολογιών άνθρωποι εκτελέστηκαν στον Στρυμόνα ως αντίποινα για σαμποτάζ στη γραμμή Θεσσαλονίκη-Αθήνα. Ευεξήγητο είναι, αν θυμηθούμε τη λειτουργία των οικονομικών κανονικοτήτων στην Κατοχή, γιατί το ΕΑΜ εδραίωσε την πλήρη κυριαρχία του στους εργάτες, το Εργατικό ΕΑΜ ήταν η πρώτη οργάνωση που συγκροτήθηκε. Όταν, από τα μέσα του 1943, οι εργατικοί αγώνες πέτυχαν την ακύρωση της εργατικής επιστράτευσης, η κοινωνική στόχευση των δυνάμεων της εργατικής τάξης κατέστη σαφέστερη, πράγμα που προσέδωσε ισχυρή διεκδικητική κινητικότητα και εξασφάλισε τη συμπόρευση των παραδοσιακών μικροαστικών στρωμάτων της χώρας. Από το σημείο αυτό και πέρα, οι Γερμανοί διαπίστωσαν ότι μόνο η δράση του κατοχικού στρατού και ειδικά των Ταγμάτων Ασφαλείας, μπορούσε να καταστείλει το αντιστασιακό, απεργιακό φρόνημα. Ο ελληνικός λαός είχε πια συνειδητοποιήσει πως ο μαζικός πολιτικός αγώνας μπορούσε να ματαιώσει ακόμη και επιστράτευση. Παρ όλα αυτά, τα μικροαστικά στρώματα ήταν αυτά που κυρίως το ΕΑΜ προσπάθησε να ενσωματώσει δεν είναι τυχαίο, λόγου χάριν, ότι η προεδρία του ΕΑΜ προτάθηκε στον Γεώργιο Παπανδρέου. Ακόμη και στον ΕΛΑΣ η πρώτη επίσημη είσοδος του Άρη Βελουχιώτη σε χωριό πραγματοποιήθηκε στις 7 Ιουνίου έγινε προσπάθεια ενσωμάτωσης μικροαστικών στοιχείων. Σύμφωνα με στοιχεία που παραθέτει ο Λάζαρος Αρσενίου στο βιβλίο του Η Θεσσαλία στην Αντίσταση, στον ΕΛΑΣ Θεσσαλίας 30% των εφέδρων αξιωματικών ήταν εργάτες, 18% αγρότες, 24% επαγγελματοβιοτέχνες και επιστήμονες. Τον Απρίλιο του 1944, την εποχή της οργάνωσης εκλογών για την ανάδειξη αντιπροσώπων στο Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ, εκτιμάτο ότι τα μέλη του ΕΑΜ ανέρχονταν σε 1,5 εκατ., όταν ο πληθυσμός της χώρας, βάσει της απογραφής του 1940, ήταν κάτοικοι. Στη διάρκεια του χειμώνα ξεφύτρωναν ένοπλες ομάδες σε κάθε γωνιά στην Ελλάδα, οι περισσότερες συγκροτήθηκαν από τοπικές οργανώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος. Στόχοι ήταν, η καταδίωξη των ληστών και η παγίωση της τάξης, η επιβολή τους ως νέο κέντρο εξουσίας, ύστερα και από την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, η ανελέητη καταδίωξη και τιμωρία των προδοτών και συνεργατών του εχθρού, η κατάλυση των Αρχών. Η τοπική εξουσία ταυτίζονταν πλέον με τους αντάρτες, αφού οι «επίσημες» Αρχές δεν είχαν πλέον σχεδόν τίποτα να προσφέρουν στην παραγωγική ύπαιθρο, παρά την

8 άφιξη της βοήθειας του Ερυθρού Σταυρού, ενώ η αγροτική παραγωγή, μπροστά στον πακτωλό της βοήθειας, βαθμιαία άρχισε να απαξιώνεται. Ευνόητο είναι, λοιπόν, γιατί οι μικρές τοπικές επαναστάσεις βρήκαν πρόσφορο έδαφος στις τοπικές κοινωνίες, ευεξήγητο είναι γιατί ο ΕΛΑΣ μέσα σε μερικούς μήνες το 1943 έφτασε να αριθμεί μόνιμους αντάρτες, δύναμη σχεδόν ισοδύναμη δύο προπολεμικών μεραρχιών του ΕΣ, ενώ ήδη οι Ιταλοί, αποδεχόμενοι την ισχύ της Ελεύθερης Ελλάδας, είχαν αρχίσει να εκκενώνουν ολόκληρες πόλεις, την Καρδίτσα, την πρωτεύουσα της Ελεύθερης Ελλάδας, εκεί όπου από τον Αύγουστο, στο οροπέδιο της Σταυρούπολης, λειτουργούσε το πρώτο αντάρτικο αεροδρόμιο, τα Τρίκαλα, ύστερα, από όπου μια μικρή φάλαγγα αυτοκινήτων ξεκίνησε την 1η Μαρτίου του 1945 για την Αθήνα μεταφέροντας τις Κεντρικές Επιτροπές του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στην Αθήνα, τέσσερις μέρες ύστερα από την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας. Ένα καλά σχεδιασμένο πραξικόπημα Εν τω μεταξύ, το καλοκαίρι του 1943, ο ΕΛΑΣ είχε πραγματοποιήσει πολλές επιχειρήσεις με στόχο κυρίως το δίκτυο τηλεπικοινωνιών, τις σιδηροδρομικές μεταφορές, σε ένα ανελέητο «πόλεμο των τρένων», και βασικούς οδικούς άξονες, ενώ σε λίγο επρόκειτο να λειτουργήσει το εργοστάσιο κατασκευής πολεμικού υλικού του ΕΛΑΣ στο Τσουρνάτ στην Οθρυ, σε μια εποχή που οι ανταρτόμυλοι ηλεκτροδοτούσαν χωριά στην ύπαιθρο, όπου άκομη φωτίζονταν με λάμπες πετρελαίου ή κεριά εξάλλου, τα στοιχεία του Χρυσού Ευελπίδη δείχνουν αύξηση της κατανάλωσης ηλεκτρικού ρεύματος κατά την Κατοχή-, σε μια περίοδο που ανατινάχτηκαν οι γέφυρες στον Ασωπό και η σήραγγα στο Κούρνοβο, με τη δράση και Άγγλων σαμποτέρ. Την ίδια πάνω κάτω εποχή, η 1η Μεραρχία του ΕΛΑΣ, μέσα σε δέκα μέρες εξάρθρωσε το σιδηροδρομικό δίκτυο της Θεσσαλίας, εφοδιαζόμενη από τα γύρω χωριά, αφού το πρόταγμα πλέον για την Αντίσταση ήταν να εξασφαλίσει έδαφος και ισχυρή πληθυσμιακή βάση η οποία να μπορεί να εισφέρει τρόφιμα εφόδια, γενικότερα πόρους για τη συντήρηση των ανταρτών, -ο ΕΛΑΣ χρειαζόταν δύο έως τρεις τόνους τρόφιμα το μήνα-- για αυτό, άλλωστε, και την ίδια εποχή εκδηλώνονται και οι πρώτες εμφύλιες συρράξεις, αφού η λειτουργία του ΕΔΕΣ, λόγου χάριν, αφαιρούσε πολύτιμο ζωτικό χώρο από το ΕΑΜ. Ο ΕΛΑΣ μέχρι τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, «προμηθευόταν» όπλα κυρίως από τον εχθρό, όπως, άλλωστε, και ο ΔΣ στη διάρκεια του Εμφυλίου -τον Νοέμβριο του 1948, ο ΔΣ Πελοποννήσου είχε προμηθευτεί τους 22 από τους 27 όλμους που διέθετε από τον εχθρό, όπως και το ένα τρίτο των πολυβόλων του, τα μισά οπλοπολυβόλα και τα τέσσερα πέμπτα από τα αυτόματά του. Όλοι επιδόθηκαν, σαν έτοιμοι από καιρό, στο κυνήγι του ιταλικού οπλισμού, ο ΕΛΑΣ Αθήνας απέκτησε αξιόλογη αποθήκη όπλων. Ο ΕΛΑΣ απέκτησε πλέον οπλισμό που αντιστοιχούσε δύο μεραρχίες του ΕΣ. Μόνον οι Γερμανοί μπορούσαν να τον αντιμετωπίσουν, δεδομένου, μάλιστα, ότι η Επιμελητεία του Αντάρτη ήλεγχε πλέον σχεδόν εν συνόλω το πλέγμα εντός του οποίου λειτουργούσε η Ελεύθερη Ελλάδα. Ο ΕΛΑΣ συναριθμούσε πια περισσότερους από ενόπλους, την ίδια περίοδο που οι Γερμανοί ανέλαβαν τον έλεγχο της χώρας, τον Σεπτέμβριο του Από το Οκτώβριο, οι Γερμανοί άρχισαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, κινούμενοι συνεχώς και παρακάμπτοντας τα εμπόδια, στην Πίνδο και στην Πελοπόννησο οι αναμνήσεις από τη σφαγή είναι ζωντανές στη μνήμη των κατοίκων, περιττό να επιμείνουμε. Και στην περίπτωση αυτή, οι μάχες δόθηκαν κυρίως για τον έλεγχο των βασικών οδικών αρτηριών και των διαβάσεων, λόγου χάριν του Μετσόβου και του Μπράλου. Οι Γερμανοί τις ήλεγχαν για λίγο, αλλά τον τελευταίο λόγο είχε ο ΕΛΑΣ, παρότι αιφνιδιάστηκε από την ταχύτατη κίνηση των Γερμανών. Αλλά ο ΕΛΑΣ ήταν εντέλει ευάλωτος, αφού ένας αντάρτικος στρατός εξαρτάται για να συντηρηθεί και να δράσει από τις πηγές ανεφοδιασμού στα βουνά και στα χωριά. Λόγου χάριν, η πυρπόληση ολόκληρων χωριών και η απομάκρυνση το πληθυσμού, των «πυροπαθών», στέρησε τα χωριά από την παραγωγική τους βάση, εργαλεία καταστράφηκαν, αποθέματα τροφίμων, γενικότερα καθετί που έκανε τη ζωή βιώσιμη στις ορεινές περιοχές. Πορ όλα αυτά, την περίοδο της «Εαμοκρατίας», ο ΕΛΑΣ διέθετε παρατακτή δύναμη μαχητών. Ο μονομερής αφοπλισμός τούτων των δυνάμεων ήταν ο στόχος των Βρετανών και η επίθεση εναντίον των διαδηλωτών στην Πλατεία Συντάγματος απεδείχθη το πρελούδιο ενός προσεκτικά σχεδιασμένου πραξικοπήματος. Ο Δεκέμβρης υπήρξε, μπορεί να «διαβαστεί», ως η ύστατη απόπειρα των εαμικών και εαμογενών δυνάμεων να διασφαλίσουν μια εργατική ηγεμονία. Η αμήχανη στάση της ηγεσίας του είναι απότοκη του γεγονότος ότι δεν διέθετε πειστική απάντηση στο θέμα κυρίως του επισιτισμού των πόλεων, δεδομένου ότι το χάος που είχε δημιουργήσει η διακοπή των συγκοινωνιών είχε σχεδόν αναστείλει την όποια οικονομική δραστηριότητα στις πόλεις, όπου ο πληθυσμός αυξανόταν, περίπου κατά 5% κατά τη δεκαετία Λόγου χάριν, κατά τη δεκαετία του ο αριθμός των πλοίων του εμπορικού στόλου μειώθηκε από 577 σε 337 και η χωρητικότητα από σε τόνους, σε μια περίοδο καλπάζοντος πληθωρισμού. Ο τιμάριθ-

9 μος τροφίμων της Τραπέζης της Ελλάδος αυξήθηκε το 1946 κατά 162 φορές σε σχέση με το 1938 και μέχρι το φορές, ενώ ο πραγματικός μισθός μειώθηκε στο 46,3% το 1946 σε σύγκριση με το Όσο για την ανεργία, από το 1947 μέχρι το 1949 αυξήθηκε κατά περίπου ανέργους, αλλά ας μην προτρέχουμε. Στο τέλος του 1944, τα λιγνιτωρυχεία στη Νέα Ιωνία και στην Καλογρέζα υπολειτουργούσαν, οι φορτοεκφορτώσεις στον βομβαρδισμένο Πειραιά είχαν πρακτικά περιοριστεί στο πολεμικό υλικό των Βρετανών, πλοία από οπλισμένο σκυρόδεμα δεν κατασκευάζονταν πια στο Πέραμα και στη Βάρη καθελκύστηκαν 25 στη διάρκεια της Κατοχής--, τα μηχανουργία δεν επισκεύαζαν πια μηχανές, κυρίως γερμανικές, ενώ ένα πρόγραμμα για την ανόρθωση της ελληνικής βιομηχανίας, τους πίνακες για το οποίο συνέταξε επιτροπή του ΤΕΕ δεν είδε παρά το 1946 τα φώτα της δημοσιότητας, αλλά έμεινε ανεφάρμοστο, όπως και η μελέτη της ΟΥΝΡΑ για τον υλικό πλούτο. Συγχρόνως το μερίδιο του γεωργικού τομέα στο ΑΕΠ μειωνόταν συνεχώς για να φτάσει το 1950 στο 26,85 έναντι 34,4% τα Επομένως, το πρόβλημα της διατροφής του πληθυσμού των πόλεων την εποχή του Δεκέμβρη ήταν κρίσιμο και η Αριστερά δεν μπορούσε να το λύσει. Οι Σύμμαχοι, όμως, μπορούσαν, τροφοδοτώντας την άρτι «απελευθερωθείσα» χώρα με τα αναγκαία για την επιβίωση, με είδη πρώτης ανάγκης, από γάλα εβαπορέ μέχρι κινίνο, αλλά και λαμαρίνες για να βάλουν κάτι πάνω από το κεφάλι τους οι κάτοικοι των πυρπολημένων χωριών. Βέβαια αποφάσιζαν αυτοί που διέθεταν τα απαραίτητα προς το ζην και αυτοί ήταν οι Σύμμαχοι. Ο έλεγχος των πόλεων ήταν καθοριστικός παράγοντας για τον έλεγχο σε σημαντικό ποσοστό από τις δυνάμεις της Αριστεράς που κατοικούσε σε αυτές, ενόσω οι δυνάμεις της Δεξιάς ήλεγχαν την ύπαιθρο --ξέρουμε με ποια μέσα-- οι μετακινήσεις πληθυσμών επιβεβαιώνουν του λόγου το αληθές. Πρέπει, επίσης, να συνυπολογίσουμε ότι μεταξύ 1941 και 1953 δημιουργήθηκαν νέες βιομηχανίες, αριθμός που αντιπροσώπευε το 50% όλων των επιχειρήσεων που βρίσκονταν σε λειτουργία το 1953, όλοι οι νέοι επιχειρηματίες είχαν ξεκινήσει να δραστηριοποιούνται μετά το 1941, σύμφωνα με μια μελέτη. Επομένως, και με δεδομένο τη συντριπτική υπεροχή των Βρετανικών στρατευμάτων στο τέλος των μαχών οι δυνάμεις τους ξεπερνούσαν τους άνδρες, όταν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ που πολέμησαν στην Αθήνα δεν υπερέβησαν τους άνδρες-, τα άλλο μπορούσε να κάνει διοίκηση του ΕΛΑΣ από το να διατάξει την εκκένωση της Αθήνας και του Πειραιά, όταν στις 4 Ιανουαρίου περισσότερα από 100 άρματα προελαύνοντας κατά μήκος της οδού Λένορμαν διέσπασαν τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ... Η έκβαση του Εμφυλίου πολέμου, ενός πολέμου που ερχόταν από το παρελθόν και προοιωνιζόταν μια προοπτική που ουδείς επιθυμούσε, την εμπλοκή δυνάμεων επί ευρωπαϊκού εδάφους, δεν θα ήταν αποκλειστικά ελληνική υπόθεση, σε μια εποχή μεταιχμιακή, στο κατώφλι του Ψυχρού πολέμου. Στα μέσα του 1946 ελάχιστοι ίσως έβλεπαν έναν εμφύλιο πόλεμο, ειδικά μετά τις εκλογές του Μαρτίου του 1946, οπότε η κυβέρνηση των λαϊκών διασφάλισε την ηγεμονία των αντικομμουνιστικών δυνάμεων, ενώ είχε πλήρη έλεγχο των στρατιωτικών δυνάμεων σε πλήρη ανάπτυξη, τη στιγμή που μετά το Γ Ψήφισμα είχαν στηθεί τα εκτελεστικά αποσπάσματα. Οι πρώτοι πυροβολισμοί έπεσαν σε μια ύπαιθρο χώρα όπου το μίσος περίσσευε και ο πόλεμος κράτησε για περισσότερα από τρία χρόνια, με συνέπειες και έκταση μεγαλύτερες από κάθε άλλο πόλεμο από την Επανάσταση του 21 έως σήμερα. Ήδη από την εγκατάσταση στον ορεινό όγκο της Μουργκάνας, μετά το καλοκαίρι του 1947, οι αριθμοί των μέσων που διέθεταν οι αντίπαλοι δεν μπορούν να αντέξουν στην παραμικρή σύγκριση. Ο Δημοκρατικός Στρατός, για παράδειγμα, είχε στη διάθεσή του ένα ευρύ φάσμα όπλων, λάφυρα ή από το εξωτερικό, συνήθως αγγλικού ή αμερικανικού τύπου, με πυρομαχικά που δεν ταίριαζαν στα γερμανικά όπλα που προμηθευόταν από κομμουνιστικά κράτη, με αποτέλεσμα το κυρίως σημείο στήριξης να είναι γύρω από ένα οπλοπολυβόλο, του οποίου, όμως, συχνά η κάννη χρειαζόταν αντικατάσταση, λόγω υπερθέρμανσης. Από την άλλη, στο πλαίσιο της επιχείρησης «Πυρσός», τον Σεπτέμβριο του 1949, η αεροπορία έριξε συνολικά οβίδες των 20 χλστ., βλήματα πυροβόλων 12,7 και 7,7 χλστ. και 70 βόμβες ναπάλμ στο πλαίσιο περίπου 700 εξόδων μάχης, ενώ μέχρι τον Ιανουάριο του 1949 αμερικανικές διπλωματικές πηγές, ελεγχόμενες, πάντως, ως προς την ακρίβειά τους, μιλούν για παράδοση συνολικά 693 αρμάτων στον ΕΣ, και στην Πελοπόννησο κατασκευάστηκαν ή επισκευάστηκαν περίπου 800 χλμ. δρόμοι, με χρήση «προωθητήρων», αλλιώς μπουλντόζες. Ακριβώς η πρόσβαση στο οδικό δίκτυο ήταν από τους παράγοντες που έκριναν την έκβαση του πολέμου, στο Βίτσι υπήρχε οδικό δίκτυο, στον Γράμμο το μηχανικό του Δημοκρατικού Στρατού είχε κατασκευάσει έναν και μοναδικό αμαξιτό δρόμο, την ώρα που στη Λάρισα στάθμευαν ήδη 24 Χέλντάιβερς, την ώρα που ο ΔΣ προσπαθούσε να αντιδράσει με ναρκοθετήσεις, σαμποτάζ, οχυρώσεις και ευφάνταστες λύσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, όπως η αντάρτικη αρχιτεκτονική που εφαρμόστηκε στο νοσοκομείο των Πρεσπών. Η ώρα των Αμερικανών και των δολαρίων που επένδυαν στη χώρα

10 είχε έρθει προ πολλού. Αντί επιλόγου Αν η περίοδος της Κατοχής αποδείχτηκε μια ευκαιρία για ριζική ανακατανομή του διαθέσιμου πλούτου και έντονες κοινωνικές μετατοπίσεις και μεταλλαγές, η περίοδος του Εμφυλίου, δεδομένης της αδυναμίας της Αριστεράς να υπερασπιστεί το ιδεολογικό της πρόταγμα, εμπέδωσε τη δημιουργία ομάδων κυρίαρχων οι οποίες, μέσω της πολιτικής θα ενίσχυαν την κοινωνική τους δύναμη και θα διεύρυναν την οικονομική τους επιφάνεια. Μέσω του εμφυλίου πολέμου κατασκευάστηκε η κοινωνική διάρθρωση της ελληνικής κοινωνίας, εμπεδώθηκε η ταξική της διάρθρωση, στο πλαίσιο της σταθεροποίησης, της ανασυγκρότησης και της ανάπτυξης, στην εξισορρόπηση, δηλαδή, των δημόσιων οικονομικών, στην αποκατάσταση των υποδομών, στην εκβιομηχάνιση. Παρά τη μάλλον περιορισμένη αμερικανική βοήθεια, η τελευταία θεωρήθηκε ως «από μηχανής Θεός», λόγου χάριν από τον Ξενοφώντα Ζολώτα. Από τις αρχές του 1949, η οικονομική κατάσταση άρχισε να βελτιώνεται, τα κεφάλαια άρχισαν να στρέφονται στις εισαγωγές και η βιομηχανική ανάπτυξη άρχισε σαφώς να ανακάμπτει. Αλλά οι προοπτικές της οικονομίας συναρτώνται πλέον από τον προβληματισμό γύρω από τα ζητήματα σταθεροποίησης και ανάπτυξης. Ο υπεύθυνος του Σχεδίου Μάρσαλ, όταν επισκέφθηκε την Ελλάδα τον Αύγουστο του 1949, υπήρξε σαφής. «Η χώρα σας κραυγάζει από τουρισμό», είπε. Κάπως έτσι μπήκε τέλος στο μάλλον φιλόδοξο σχέδιο για επενδύσεις της τάξεως των 300 εκατ. δολαρίων για την περίοδο , επενδύσεις που αφορούσαν στη βιομηχανία, τομέας που βρέθηκε στο επίκεντρο ιδεολογικών και πολιτικών συζητήσεων. Ο Εμφύλιος είχε καταδικάσει την πρόταση του Δημήτρη Μπάτση και της Αριστεράς. Ήδη από τις αρχές του 1950 οι προσπάθειες για τη νομισματική σταθεροποίηση και τη δημοσιονομική εξυγίανση είχαν γίνει έντονες. Δύο χρόνια αργότερα, ο Σπυρίδωνας Μαρκεζίνης, αρχιτέκτονας της νομισματικής σταθεροποίησης, έλεγε στο πλαίσιο του εγκαινίου λόγου του στο Υπουργείο Συντονισμού ότι «επειδή βρίσκεται μεταξύ δύο άκρων, η μεσαία τάξις ενεργεί πάντοτε ως φύλαξ του καθεστώτος. Αποτελεί πάντοτε πολύτιμον στοιχείον σταθερότητος και ισορροπίας το οποίον διαφυλάσσει το αστικόν καθεστώς». Το διακύβευμα είναι εκτύπως σαφές.