ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΑΛΤΟΥΣΕΡ ΚΑΙ ΧΕΓΚΕΛ[1]

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΑΛΤΟΥΣΕΡ ΚΑΙ ΧΕΓΚΕΛ[1]"

Transcript

1 ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΑΛΤΟΥΣΕΡ ΚΑΙ ΧΕΓΚΕΛ[1] του Σπύρου Λαπατσιώρα 1. Γενικά για τον χαρακτήρα της παρέμβασης του Αλτουσέρ. Ο Αλτουσέρ, όπως παρουσιάζει ο ίδιος το έργο που αναλαμβάνει, επιχείρησε μία ανάγνωση των κειμένων του Μαρξ. Η λέξη «ανάγνωση» δεν είναι αθώα και δεν πρέπει να ληφθεί με κάποιο τρέχον νόημα ή σημασία που αποδίδουμε στον όρο. Διαβάζω (ή αναγιγνώσκω) σημαίνει ότι εφοδιασμένος με ένα σύνολο κανόνων που μου εξασφαλίζονται από την «παιδεία μου», οικειοποιούμαι ένα κείμενο και αποδίδω ένα νόημα στα σύμβολα και περαιτέρω στις λέξεις και τις προτάσεις που σχηματίζονται στο χαρτί. Δηλαδή παράγω «το» νόημα του κειμένου και κλείνοντας το βιβλίο λέω (φωναχτά ή όχι) «να τι ήθελε να πει αυτό που διάβασα»[2]. Με αυτές τις λίγες διευκρινήσεις νομίζω ότι είναι εμφανές ότι τόσο στον όρο «ανάγνωση» όσο και στην πραγματική διαδικασία της ανάγνωσης ενός κειμένου συσσωρεύονται και εγείρονται πολλαπλά ζητήματα που αφορούν τόσο το γεγονός (θεωρητικό ή υλικό) της παρουσίας ενός κειμένου όσο και των κανόνων με τους οποίους συνδυάζουμε λέξεις και προτάσεις και αποδίδουμε ένα νόημα. Αλλά δεν αφορούν αυτά μόνο την εκπαίδευση ή την κουλτούρα ή τη διαδικασία παραγωγής βιβλίων και των μηχανισμών επικύρωσής τους ως «άξιων προς ανάγνωση». Ή, για να περιορίσουμε αυτά τα εισαγωγικά σχόλια, αφορούν τα παραπάνω με την έννοια ότι κάθε ανάγνωση συντελείται με τη χρήση εργαλείων που παρέχουν οι ιδεολογικοί μηχανισμοί που έχουν δράσει επάνω μας, και μας καθιστούν ικανούς να παράγουμε το νόημα ενός κειμένου, «καταναλώνοντάς» το και να αποτιμήσουμε τη σημασία αυτών που διακυβεύονται εντός του, στη συνάφειά τους με άλλα που διακυβεύονται εκτός του. Με αυτά τα σχηματικά και, αυστηρά μιλώντας, παραπλανητικά σχόλια, μπορούμε να αντιληφθούμε τη σημασία του εγχειρήματος «διαβάζω το Κεφάλαιο»[3]. Ειδικότερα όταν πρόκειται για ένα κείμενο το οποίο διατείνεται ότι επιτελεί μία κριτική και επαναστατική λειτουργία, τότε η ανάγνωσή του προϋποθέτει ότι πρέπει να επερωτήσουμε τα ίδια τα σχήματα σκέψης και τους κανόνες με τους οποίους το προσλαμβάνουμε. Ειδικότερα στο βαθμό που αναζητάμε τη Μαρξική φιλοσοφία, η οποία υπάρχει εν δράσει στο Κεφάλαιο αλλά δεν διατυπώνεται ρητά, πουθενά από τον Μαρξ. Ο Αλτουσέρ προσδιορίζει το εγχείρημά του ως το εγχείρημα ενός κομουνιστή φιλόσοφου. Όπως ο ίδιος έλεγε δεν διάβαζε το Κεφάλαιο ως οικονομολόγος ή ως ιστορικός ή ως οτιδήποτε άλλο, αλλά ως κομουνιστής φιλόσοφος. Θέση η οποία τον οδηγούσε να θέσει ειδικού τύπου ερωτήματα που αφορούν το κείμενο του Κεφαλαίου. Δεν πρόκειται να αναλύσει την έννοια της υπεραξίας για παράδειγμα αλλά να επερωτήσει τις επιστημολογικές προϋποθέσεις της έννοιας. Ωστόσο η φιλοσοφική ανάγνωση σημαδεύεται και από τη συγκυρία εντός της οποίας συντελείται. Εφόσον αυτή στοχεύει στο να παράγει ένα κείμενο, δηλαδή να παρέμβει σε μία θεωρητική συγκυρία, οφείλει να λάβει υπόψη της ότι η φιλοσοφία αποτελεί σε τελευταία ανάλυση ταξική πάλη στο χώρο της θεωρίας ή με μία άλλη διατύπωση επιτελεί μία διπλή αντιπροσώπευση: της επιστήμης στο χώρο της πολιτικής και της πολιτικής στο χώρο της επιστήμης. Ο Αλτουσέρ έγραφε σε μία εποχή όπου η συγχώνευση του εργατικού κινήματος με τη μαρξιστική θεωρία ήταν δεδομένη (ή τουλάχιστον τη λάμβανε ως δεδομένη). Σε μία ιδιαίτερη συγκυρία, η οποία καθόριζε τον τύπο, τα πεδία παρέμβασης και τις αναγκαιότητες αυτής της παρέμβασης. Σ αυτό το κείμενο εκκινώ από μία διαφορετική θέση. Αντικειμενικά η συγκυρία είναι διαφορετική. Επίσης θα επικεντρωθώ σε θέματα που εντάσσονται σε ένα τμήμα της μαρξικής θεωρίας, και αφορούν έννοιες όπως αξία, Σελίδα 1 / 13

2 αφηρημένη εργασία, χρήμα, εμπόρευμα κ.λπ. Με βάση τα παραπάνω θα εξετάσω πώς η φιλοσοφική παρέμβαση του Αλτουσέρ επηρεάζει κάποιες περιοχές στον θεωρητικό χώρο της Πολιτικής Οικονομίας, ίσως όχι άμεσα όσον αφορά τις έννοιες του, αλλά όσον αφορά φιλοσοφικές μορφές που επάγονται από αυτές και τις υποστηρίζουν. 2. Η παρέμβαση Αλτουσέρ 2.1. Ο ιστορικός χρόνος της παρέμβασης. Το Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο εκδίδεται το Αυτό το έτος σηματοδοτεί μία συγκυρία στον οικονομικό θεωρητικό χώρο σε σχέση με τις μαρξικές αναλύσεις που αρκετά απλουστευτικά και σε γενικές γραμμές (επομένως ό,τι ακολουθεί δεν αποτελεί αυστηρά χαρτογράφηση μίας συγκυρίας) μπορούμε να την παρουσιάσουμε ως εξής: Έχει μία μόνιμη συνιστώσα: Το έργο του Μαρξ αντιμετωπίζεται ως ένα έργο που ανήκει στην ιστορία των οικονομικών ιδεών. Επιπλέον το περιεχόμενό του εκλαμβάνεται ως μια εκδοχή ή αποσαφήνιση της θεωρίας που θεμελίωσε ο Ρικάρντο, ή απλά ως το έργο ενός φιλισόφου που ανακατεύει θεολογικές-χεγκελιανές εκφράσεις με οικονομικά αντικείμενα, τα οποία έχει ήδη επεξεργαστεί ο Ρικάρδο. Αυτά από την πλευρά της επίσημης ιστοριογραφίας. Έχει μία συγκυριακή συνιστώσα: Εμφανίζεται το έργο του Σράφα, ένα αποτέλεσμα του οποίου είναι να ξανατεθεί με οξύ τρόπο το ζήτημα του καθεστώτος των Μαρξικών εννοιών και της ισχύος Μαρξικών αναλύσεων. Επιπρόσθετα η νεοκλασική θεωρία, μέσω των αναγκών θεμελίωσής της, έχει οδηγηθεί σε μία μαθηματικοποιημένη μορφή παρουσίασης των εννοιών της και των αναλύσεων της[4]. Η παρέμβαση Αλτουσέρ δεν γίνεται σε αυτό τον θεωρητικό χώρο, τον στενά οικονομικό και δεν στοχεύει άμεσα σε αυτά τα θέματα. Ωστόσο οι αναλύσεις του[5] υπήρξαν αποτελεσματικές, με την έννοια ότι πρόσφεραν θεωρητική στήριξη σε προσεγγίσεις άλλων Μαρξιστών σε αυτόν το θεωρητικό χώρο. Επιπρόσθετα, και στο βαθμό που αυτά τα χαρακτηριστικά εμφανίζονται και σήμερα, νομιμοποιείται με ένα άμεσο τρόπο η επερώτηση των κειμένων του και η αξία των αναλύσεών του πέραν της συγκυρίας γραφής τους Στοιχεία της παρέμβασης Απαριθμούμε ενδεικτικά στοιχεία της παρέμβασής του[6]: α) Καταρχάς θέτει το ζήτημα του εννοιολογικού συστήματος του Μαρξ και του τρόπου συγκρότησης των εννοιών. Το ζήτημα του αντικειμένου το οποίο αυτό το εννοιολογικό σύστημα προσπαθεί να γνωρίσει. Δείχνει ότι δεν πρόκειται απλά για την οικονομία, αλλά για μια θεωρία των τρόπων συγκρότησης και αλλαγής των ιστορικών κοινωνιών. β) Διακρίνει τον Μαρξ τον από τον Ρικάρδο: αναδεικνύει ως καθοριστική την ανάλυση της μορφής της αξίας, που αποτελεί και προνομιακό τρόπο πρόσβασης στο εντελώς διαφορετικό αντικείμενο του Μαρξ, από το αντικείμενο της κλασικής πολιτικής οικονομίας. γ) Απέναντι στην πρόταση «η αξία ενός εμπορεύματος είναι η ποσότητα εργασίας που έχει δαπανηθεί για την παραγωγή του», δηλαδή απέναντι στη ρικαρδιανή προσέγγιση, αναδεικνύει ότι οι όροι που ενέχονται (εργασία, αξία, υπεραξία[7], κεφάλαιο) αφορούν έννοιες που αποτελούν ή εκφράζουν σχέσεις, σχέσεις παραγωγής και όχι απλά τεχνικά δεδομένα, ομοιογενή μετρήσιμα μεγέθη. δ) Υπερασπίζεται τη θέση ότι η μαθηματικοποίηση δεν αποτελεί κριτήριο επιστημονικότητας ούτε αναγκαία Σελίδα 2 / 13

3 προσίδια μορφή με την οποία πρέπει να εκτίθενται τα αντικείμενα μίας θεωρίας. Μπορεί να αποτελεί και σημείο τύφλωσης και ελλιπούς συγκρότησης εννοιών, όπως αποτελεί για την οικονομική θεωρία όσο δεν έχει δείξει τα όρια ισχύος του μετρήσιμου και του ποσοτικοποιήσιμου. Η ανάλυση της μορφής της αξίας μάς οδηγεί στην έννοια των σχέσεων παραγωγής (οι οποίες καθορίζουν και τους όρους τους: φορείς και αντικείμενα), οι οποίες δεν «φαίνονται», δεν έχουν την τροπικότητα των αντικειμένων, πολύ περισσότερο ομογενών, μετρήσιμων αντικειμένων[8] Η κληρονομιά του Χέγκελ. Ο Αλτουσέρ όμως μας προειδοποιεί ότι όρος για την ανάγνωση του Κεφαλαίου που επιχειρεί, δηλαδή όρος για την ορθή κατανόηση του περιεχομένου της Μαρξικής ανακάλυψης αποτελεί η απαλλαγή από ορισμένες Εγελιανές προσλήψεις του Μαρξ. Ας απαριθμήσουμε κάποια από τα ίχνη του Χέγκελ και των εγελιανών ερμηνειών, που διαπιστώνει ο Αλτουσέρ και από τα οποία πρέπει να απαλλαγούμε για να κατανοήσουμε ό,τι διακυβεύεται στο κείμενο του Κεφαλαίου: 1) Το ζήτημα της τάξης παρουσίασης των κατηγοριών στο Κεφάλαιο και της πραγματικής τάξης με την οποία εμφανίζονται στην Ιστορία. Ο Αλτουσέρ αποστασιοποιείται από την αντίληψη που θεωρεί ότι η τάξη παρουσίασης των εννοιών στο Κεφάλαιο αναπαράγει ευθέως την ανάπτυξη της ιστορίας. Μία εκδοχή, ή παραλλαγή αυτού του ζητήματος, αποτελεί η αντίληψη ότι στο Κεφάλαιο εμφανίζεται πρώτα μία κοινωνία απλών εμπορευματοπαραγωγών που αποτελεί το κοινωνικό φόντο που πάνω του αναπτύσσεται η θεωρία της ανταλλαγής και κατόπιν περνάμε στην καπιταλιστική κοινωνία. Μία άλλη εκδοχή είναι εκείνη η οποία θεωρεί ότι η ανάλυση της μορφής της αξίας που επιχειρεί ο Μαρξ περιγράφει την «απλή πρωτογενή μορφή» της αξίας, η οποία διαμορφώθηκε ήδη σε μυθικούς χρόνους, και ως «άμεση ανταλλαγή» αναπτύσσεται μέχρι τις μέρες του καπιταλιστικού συστήματος. Εκδοχές οι οποίες συνεπικουρούνται από αντίστοιχες ερμηνείες «ιστορικού» χαρακτήρα για αρκετές θεμελιώδεις έννοιες της Μαρξικής θεωρίας, όπως το ζήτημα της αφηρημένης εργασίας (ως μίας έννοιας η οποία αποκτά πραγματική υπόσταση στο πρόσωπο του ανειδίκευτου εργαζόμενου με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, ερμηνεία που συγχέει κατηγορίες και ταυτίζει την αφηρημένη με την συγκεκριμένη εργασία). 2) Ο Αλτουσέρ ασκεί κριτική στην αντίληψη ότι ο Μαρξ εφάρμοσε απλά τον Χέγκελ, τη φιλοσοφία του Χέγκελ, σε ήδη προδεδομένες κατηγορίες από την Κλασική Πολιτική Οικονομία. Δηλαδή σε μία ερμηνεία η οποία στηρίζει μία υπόθεση συνέχειας του επιστημονικού αντικειμένου που συγκροτεί ο Μαρξ με τα θεωρητικά αντικείμενα που συγκροτούνται από τον Ρικάρδο. Ο Αλτουσέρ μας αποτρέπει από το να κατανοήσουμε τον Μαρξ ως κάποιον ο οποίος ιστορικοποιεί τον Ρικάρδο και δείχνει απλά την έλλειψη ιστορικότητας των εννοιών του Ρικάρδο. Από το να θεωρήσουμε με άλλα λόγια ότι συνδυάστηκαν μέσω της δράσης των εννοιών του Χέγκελ κάποια στοιχεία δεδομένα από τη θεωρία του Ρικάρδο και τα οποία στοιχεία παρέμειναν αναλλοίωτα από αυτή τη συνδρομή. (όπ. π. σ. 305). Κατά τον Αλτουσέρ, το ελάχιστο που πρέπει να αναγνωριστεί είναι ότι μετασχηματίστηκαν δια του συνδυασμού τους. Ο Μαρξ δεν έχει τις έννοιες του Ρικάρδο, υπάρχει ένας πραγματικός μετασχηματισμός του εννοιολογικού πλαισίου μέσω του οποίου ο Μαρξ στοχάζεται ένα άλλο αντικείμενο. 3) Ωστόσο τα κύρια ζητήματα εντοπίζονται στη διαλεκτική και πιο συγκεκριμένα στην έννοια της αντίθεσης/αντίφασης[9] και της αιτιότητας. Παρακάμπτω το ζήτημα της αιτιότητας εφόσον συνδέεται με την ανάλυση της έννοιας της αντίθεσης και δεν συνδέεται άμεσα και εμφανώς με το θέμα μας. Ο Αλτουσέρ αναπτύσσει μία έννοια της αντίθεσης η οποία εμφανώς διακρίνεται από τις προγενέστερες χρήσεις αυτής της έννοιας στο μαρξιστικό θεωρητικό πεδίο, μέσω της ανισότητας, του επικαθορισμού, του πάντα ήδη δεδομένου όλου και της υλικότητάς της[10]. Το κρίσιμο σημείο είναι ότι όταν εκφέρει την λέξη αντίθεση/αντίφαση συσχετίζοντας την με τον Χέγκελ σκέφτεται, όπως όλη η εποχή του, την πάλη των τάξεων, δηλαδή την κινητήρια δύναμη της Ιστορίας και τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύονται τα ιστορικά κοινωνικά φαινόμενα. Η αντίθεση/αντίφαση αποτελεί το φιλοσοφικό όνομα της πάλης των τάξεων[11]. Σελίδα 3 / 13

4 Επομένως ο Χέγκελ στον οποίο άμεσα αντιπαρατίθεται ο Αλτουσέρ είναι ο Χέγκελ που σκέφτεται την οργάνωση της κοινωνίας και της ιστορίας. Ο Χέγκελ που συγκροτεί τα φιλοσοφικά σχήματα σκέψης τα οποία δίνουν τη δυνατότητα να σκεφτούμε την οργάνωση της κοινωνίας και την ιστορία. Τα σχήματα σκέψης φυσικά δεν είναι άμοιρα του ιδιαίτερου αντικειμένου και του τρόπου με τον οποίο αυτό εισήχθη στο θεωρητικό στοχασμό. Ο Αλτουσέρ διαπιστώνει μία ακαταλληλότητα αυτών των σχημάτων για το εγχείρημα της συγκρότησης μίας φιλοσοφίας για τον μαρξισμό. Συμπτώματα της χρήσης αυτών αποτελούν ο εξελικτισμός και ο μεσσιανικός ιδεαλισμός. Μία παραγωγή σχημάτων όπως το θέση - αντίθεση - σύνθεση ή τη περίφημη μετατροπή του ποσοτικού σε ποιοτικό με το παράδειγμα του νερού που βράζει, με τα οποία είναι αδύνατον να σκεφτούν οι μαρξιστές θεωρητικά την ιστορία και την ταξική πάλη. Είναι χαρακτηριστικό για τον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται το νόημα του όρου «αντίθεση/αντίφαση» ότι στα θεμελιακά κείμενα με τίτλο «Αντίφαση και επικαθορισμός» και «Για την υλιστική διαλεκτική» (Αλτουσέρ 1978), όταν αναφέρεται στην αντίφαση, «φυσικά» δεν αναφέρεται στην αντίφαση μεταξύ κάποιων κατηγοριών, όπως συνήθως συμβαίνει σε φιλοσοφικά κείμενα. Αναπτύσσει το καθεστώς της έννοιας «αντίφαση» στη Μαρξική θεωρία αναλύοντας τη σχέση μεταξύ του φιλοσοφικού λόγου του μαρξισμού και του αντικειμένου που σκοπεύει μέσω αυτού του λόγου, την ταξική πάλη και την πολιτική, σχέση που την συσχετίζει με την ανάλυση των ιστορικών καταστάσεων που εμφανίστηκε αυτός ο λόγος, όπως για παράδειγμα η επανάσταση των μπολσεβίκων και η αντίληψη του Λενιν γι αυτή[12]. Αυτή η διαδικασία ανάλυσης συμπλέκεται με το αίτημα μίας τάσης συγκεκριμενοποίησης, ενός νομιναλισμού τόσο των όρων όσο και των σχέσεων[13], ως αναγκαιότητα για την ανάπτυξη της μαρξιστικής φιλοσοφίας: Να στοχαστεί την ενικότητα των ιστορικών γεγονότων και να διαμορφώσει τα κατάλληλα θεωρητικά σχήματα τα οποία επιτρέπουν την σκέψη πάνω στις συγκυρίες. Δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει αυτούς τους στόχους το απλό μοντέλο αντίθεσης που κληρονόμησαν οι μαρξιστές από τον Χέγκελ. Η έννοια του επικαθορισμού έρχεται να δηλώσει ότι δεν έχουμε ποτέ μία απλή αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας, αλλά πάντα ένα σύνολο αντιθέσεων που επικαθορίζουν αυτήν και οι οποίες συγχρόνως καθορίζονται στον τρόπο δράσης τους από την πρώτη, σε τελευταία ανάλυση. Βέβαια θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς ότι θεωρητικά θα μπορούσαμε να μιλάμε για μια απλή αντίφαση. Ο Αλτουσέρ αντιτείνει πειστικά ότι στην κοινωνία έχουμε πάντα ένα σύνθετο όλο αντιφάσεων και ότι αυτές δεν αποτελούν αναπτύξεις μίας πρωτογενούς αντίφασης. Η ίδια η απλότητα αποτελεί το παράγωγο μίας σύνθετης διαδικασίας. Επομένως, επιχειρηματολογεί, πρέπει να απομακρυνθούμε από το μοντέλο της απλής αντίφασης το οποίο παρέχει ο Χέγκελ. Αυτή η αντίληψη, αναγκαία κατά τη γνώμη μου για τη μαρξιστική θεωρία και την ανάπτυξή της, φαινόταν να έχει ένα πρόταγμα: πορεία προς τα ίδια τα πράγματα, προς τη συγκρότηση εννοιών ώστε να γίνουν κατάλληλες, επιδεκτικές να γνωρίσουν τα αντικείμενα που σκοπεύουν, προς τη σύλληψη της συνθετότητας του κοινωνικού και ιστορικού χρόνου, προς ό,τι αποτελεί προϋπόθεση για τη συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης. Πρόταγμα το οποίο παρήγαγε μία απελευθερωτική προοπτική σε σχέση με τις αφαιρέσεις που κυριαρχούσαν στο μαρξιστικό χώρο εκείνη την εποχή. Η ανάγνωση Αλτουσέρ, πέραν των άλλων, παρήγαγε τρία επιπλέον ειδικότερα σημεία, που αφορούν άμεσα ή έμμεσα στην έννοια της αξίας: α) Μία πρόταση ανάγνωσης του Κεφαλαίου: περιληπτικά και αδικώντας την, πρότεινε να αρχίσουμε το διάβασμα του Κεφαλαίου από το 4 ο κεφάλαιο και μετά. Παρακάμπτοντας τα τρία πρώτα και επανερχόμενοι σε αυτά εφόσον έχει ολοκληρωθεί η ανάγνωση του Κεφαλαίου. Αυτή η προτροπή, κατ αρχάς, είχε ένα παιδαγωγικό χαρακτήρα. Αν ξεκινούσε κανείς να διαβάζει το Κεφάλαιο χωρίς να έχει διαβάσει τη Λογική του Χέγκελ, ή θα σταματούσε την ανάγνωση γιατί δεν θα καταλάβαινε, θα αισθανόταν κάτι σαν μυστικιστική θεολογία να αναβλύζει από τις σελίδες, ή θα παράκαμπτε τις πρώτες σελίδες. Ακριβώς λόγω του τρόπου παρουσίασης που είναι Εγελιανός. Όχι απλό φλερτ αλλά σε κρίσιμα σημεία άμεσα, αν μπορεί να ειπωθεί κάτι τέτοιο. Όπως το διαγιγνώσκει ο Αλτουσέρ: «Ο Χέγκελ είναι παρών όχι μόνο στην Σελίδα 4 / 13

5 ορολογία αλλά και στην διάταξη της ύλης ήδη από το 1 ο Κεφάλαιο στο Τμήμα 1 του 1 ου βιβλίου» (Αλτουσέρ χ.χ., σ. 97). Ωστόσο αυτή η πρόταση είχε και μία κρίσιμη συνέπεια. Πρώτα - πρώτα σε αυτές τις σελίδες εμφανιζόταν η ανάλυση της μορφής της αξίας και το χρήμα, στοιχεία που ο Αλτουσέρ ανάδειξε ως τα ειδικά στοιχεία διάκρισης του Μαρξ από τον Ρικάρδο, στοιχεία που αποτελούν προνομιακή οδό στο μετασχηματισμό που επέφερε η ανακάλυψη του Μαρξ στο θεωρητικό αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας[14]. β) Επιπλέον, ο Αλτουσέρ θέτει το ζήτημα της τάξης παρουσίασης των εννοιών του Κεφαλαίου (ειδικότερα παραπέμπουμε στο Αλτουσέρ 1986). Η εκκίνηση που επιλέγει ο Μαρξ από την έννοια της αξίας επιβάλλει κάποιους περιορισμούς. Πολύ σχηματικά: εφόσον το αντικείμενο στο Κεφάλαιο είναι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, η εκκίνηση από το εμπόρευμα και την αξία, με μέθοδο να εκτίθενται σε κάθε φάση ανάπτυξης μόνο οι προσδιορισμοί που έχουν θέση σε αυτή τη συγκεκριμένη φάση, δημιουργεί κάποιες «δυσκολίες κατανόησης». Αφενός οι έννοιες παραμένουν για μεγάλο διάστημα μη ολοκληρωμένες, αφετέρου δε τμήματα του αντικειμένου ανθίστανται στην ενσωμάτωσή τους σε αυτή τη γραμμή ανάπτυξης. Φαίνεται επομένως ότι η μέθοδος του Μαρξ επιβάλλει μία άνιση ανάπτυξη του θεωρητικού αντικειμένου και θέτει περιορισμούς στην εννοιολογική κατανόηση, αν δεν γίνει αντιληπτό ότι η συγκρότηση των εννοιών (π.χ. της έννοιας του χρήματος) επιτυγχάνεται μόνο όταν ολοκληρωθεί η όλη ανάπτυξη. Θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς επομένως μια άλλη μορφή, που να ξεκινάει από μία πολυπλοκότητα. Πέραν της αναλυτικής αξίας που έχει η παρατήρηση αυτή, ασφαλώς προγραμματικού χαρακτήρα, παρατηρούμε ότι αυτό που διακυβεύεται και εδώ είναι η σχέση του Μαρξ με το μοντέλο μίας απλής αντίφασης, φερ ειπείν της απλής αντίθεσης ανταλλακτικής αξίας - αξίας χρήσης, ή κεφαλαίου - εργασίας. γ) Η επίμονη επαναφορά του ζητήματος της μίας απλής αντίφασης οδηγεί τον Αλτουσέρ σε μία νέα θέση σχετικά με το μοντέλο της απλής αντίφασης: «Η θέση αυτή το μόνο πού κάνει είναι ν' αλλάξει τις αναφορές με τις όποιες σκεφτόμαστε τις αντιθέσεις. Πιο συγκεκριμένα, παίρνει τις αποστάσεις της ως προς αυτό που ονόμασα απλή αντίφαση, ας την πούμε έτσι για την ώρα, προκειμένου να προσδιορίσουμε την αντίφαση με τη λογική έννοια του όρου, η οποία αντιπαραθέτει δύο ίσες ενότητες, που σηματοδοτούνται μόνον αντιθετικά, + ή, Α και όχι Α. Όμως, αν μπορώ να υπερβώ αυτά πού υποστήριξα στα πρώτα μου δοκίμια, αλλά προς την ίδια διεύθυνση, θα έλεγα ότι η αντίφαση, όπως μας παρουσιάζεται στο Κεφάλαιο, διακρίνεται από την εκπληκτική ιδιαιτερότητα να είναι άνιση, να αντιπαραθέτει αντίθετα μεγέθη, που δεν προκύπτουν από την αντίστροφη σηματοδότησή τους, αλλά γιατί βρίσκονται σε σχέση ανισότητας, η οποία αναπαράγει αδιάκοπα τους όρους ύπαρξής της από μόνο το γεγονός αυτής της αντίφασης. Αναφέρομαι, λόγου χάρη, στην αντίφαση που διατηρεί ενεργό τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής καταδικάζοντάς τον συγχρόνως μακροχρόνια, στην αντίφαση της σχέσης παραγωγής στο καπιταλιστικό σύστημα, στην αντίφαση που διαιρεί την κοινωνία σε τάξεις, όπου συγκρούονται δυο κυρίως κοινωνικές τάξεις που είναι εξόφθαλμα άνισες: η κεφαλαιοκρατική τάξη και η εργατική τάξη. Η εργατική τάξη δεν είναι το αρνητικό της κεφαλαιοκρατικής τάξης, η κεφαλαιοκρατική τάξη με σημείο, απογυμνωμένη από τα κεφάλαιά της και από τις εξουσίες της, και η κεφαλαιοκρατική τάξη δεν είναι η εργατική τάξη με το σημείο + μπροστά της, με το σημείο δηλαδή του πλούτου και της δύναμης. Δεν έχουν την ίδια ιστορία, δε ζουν στο ίδιο περιβάλλον, δε διεξάγουν ίδιους ταξικούς αγώνες, δε διαθέτουν τα ίδια μέσα, και παρ' αυτά συγκρούονται, και τούτο αποτελεί φανερή αντίφαση, εφόσον η σχέση της σύγκρουσής τους αναπαράγει τους όρους της ίδιας της σύγκρουσης, αντί να τους υπερβεί μέσα στην ωραία συμφιλίωση του χεγκελιανού φιλοσοφικού συστήματος» (Αλτουσέρ 1983α, σ. 143). Η ανισότητα φυσικά παραπέμπει στο σύνθετο επικαθορισμένο προδεδομένο όλο. Επίσης παραπέμπει ως δείκτης στην ανάλυση των όρων που καθιστούν την αντίφαση άνιση, στην υλικότητα της ταξικής πάλης. Ωστόσο, ένας σύντομος σχολιασμός του πιο πάνω μεγάλου αποσπάσματος μας επιτρέπει να εξάγουμε μερικά συμπεράσματα: 1) Πρώτα-πρώτα υπάρχει μη-παραίτηση από τη χρήση του φιλοσοφικού ονόματος της ταξικής πάλης. Παρά την απαίτηση της συγκεκριμενοποίησης διεκδικούμε τη χρήση και την αναφορά στην αντίφαση. Σελίδα 5 / 13

6 2) Επίσης υπάρχει μη-παραίτηση από ένα υπόδειγμα μίας απλής αντίφασης. Έχουμε μία σχέση αντίφασης, τη σχέση παραγωγής, που συγκροτεί τους όρους της (τις δύο τάξεις) ως διαφορετικούς αλλά αντίθετους και η αντίθεσή τους, η αντινομική τους συγκρότηση, αναπαράγει τη σχέση αντίφασης. Νομίζουμε ότι αυτό που διακυβεύεται είναι ότι από μία άποψη η απλή αντίφαση παραμένει. Ας πούμε,στο Μαρξικό έργο ως η ταξική πάλη στο επίπεδο του αφηρημένου τρόπου παραγωγής. Επομένως παραμένει κάτι που εγγενώς από τη μία πλευρά πρέπει να τεθεί υπό τους όρους του σύνθετου όλου αλλά από την άλλη πλευρά έχει μία αναλυτική αξία. Με ένα διαφορετικό τρόπο, ας πούμε ότι δεν μπορούμε να παραιτηθούμε από το φιλοσοφικό όνομα αντίφαση εφόσον αυτό σηματοδοτεί μία ορισμένη θέση στο φιλοσοφικό θεωρητικό χώρο και μία οφειλή του Μαρξ στον Χέγκελ. (Αναλυτικότερα βλ. σε Μπαλιμπάρ χχ, σ ). 3) Διακρίνεται από το μοντέλο μίας καθαρής αντίφασης με τον όρο «άνιση». Όρος ο οποίος παραπέμπει, ως έννοια-δείκτης, προς ό,τι αποτελεί τις προϋποθέσεις της ανισότητας, άρα προς τη συγκεκριμενοποίηση και την υλικότητα. 4) Διακρίνεται από ορισμένες αναγνώσεις της εγελιανής αντίφασης αλλά πιστεύουμε ότι θα μπορούσε να αποτελέσει εγελιανή «εκφορά», ή καλύτερα ανάγνωση ενός υποδείγματος απλής αντίφασης. Με μία ορισμένη ανάγνωση του Χέγκελ δεν έχουμε την αντιπαράθεση δύο ίσων ενοτήτων που σηματοδοτούνται αντιθετικά. Τα αντίθετα μεγέθη επίσης δεν είναι αντίθετα επειδή σηματοδοτούνται αντιθετικά, αλλά επειδή συγκροτούνται ως όροι ή σχέσεις αντινομικές από τη σχέση παραγωγής τους και η σχέση αυτή μπορεί να αναπαράγει τις προϋποθέσεις της από το γεγονός της αντιφατικής «φύσης» της[15]. Αλλά εδώ αγγίζουμε πλέον κάποια άλλα συμπεράσματα: Αφενός μπορούμε να σκεφτούμε την έμμονη αναφορά του Αλτουσέρ στον Χέγκελ. Μία επαναλαμβανόμενη αναφορά της απόστασης που πρέπει να πάρουμε από αυτόν αλλά και της οφειλής στη σκέψη του. Μία κίνηση η οποία συνίσταται σε δύο κινήσεις: α) Λέει «ο» Χέγκελ, στον ενικό. Αλλά προφανώς πρόκειται για έναν Χέγκελ, γιατί όπως υπάρχουν φιλοσοφικές αναγνώσεις του Μαρξ υπάρχουν και αναγνώσεις του Χέγκελ, γεγονός που επικυρώνει και η παράδοξη πρόταση του Αλτουσέρ: «Εδώ και 150 χρόνια κανείς δεν κατάλαβε τον Χέγκελ. Για να κατανοήσει κανείς τον Χέγκελ, θα έπρεπε πρώτα να μελετήσει κατά βάθος και να κατανοήσει το Κεφάλαιο του Μάρξ» (Αλτουσέρ χ.χ., σ. 111). Δηλαδή θα μπορούσε να υπάρχει και ένας άλλος Χέγκελ: ας πούμε όχι ένας φιλόσοφος της ιστορίας, όπου τα σχήματά του παραπέμπουν με άμεσο τρόπο στην εξήγηση των εν χρόνω μεταβολών, αλλά ένας φιλόσοφος της έννοιας, όπου τα σχήματά του παραπέμπουν στον τρόπο συγκρότησης και αλλαγής εννοιών και νοήματος[16]. β) Λέει ότι πρέπει να απομακρυνθούμε από αυτόν, αλλά προϋπόθεση αυτής της απομάκρυνσης, είναι η παρουσία αυτού που πρέπει να αποτινάξουμε. Αυτή η παρουσία νοείται όμως και υπό την προοπτική του δεσμού και της οφειλής σε αυτό τον λόγο από τον οποίο δεν πρέπει απομακρυνθούμε. Αυτός ο δεσμός έχει πάντα δύο ονόματα: α) Αντίφαση. β) Διαδικασία χωρίς υποκείμενο και τέλος (Αλτουσέρ 1983β, σ ). Η επεξεργασία των όρων απομάκρυνσης δεν συνιστά επομένως παρά ένα αίτημα στοχασμού μίας αντινομικής σχέσης που συγκροτεί τους όρους της ως εσωτερικούς σε αυτήν, με το όνομα επικαθορισμός και υλικότητα. Έτσι δεν προξενεί έκπληξη αν η διατύπωση που επιλέγει ο Αλτουσέρ για την απλή αντίφαση του Μαρξ μπορεί να τεθεί με εγελιανή μορφή ή καλύτερα να την σκεφτούμε ως εγελιανή «εκφορά». Παρόμοια δεν προξενεί έκπληξη ότι η ανάγνωση που προτείνει ο Ρανσιέρ για τη μορφή της αξίας (ενδεικτικά μία ανάγνωση που όσον αφορά το ζήτημα της μορφής της αξίας αντιπαραθέτει τον Μαρξ στον Καντ κυρίως και όχι μία ανάγνωση που αντιπαραθέτει τον Μαρξ στον Χέγκελ μάλιστα μία ανάγνωση που αντιπαραθέτει τον Μαρξ στον Καντ σε σημεία που και ο Χέγκελ αντιπαρατέθηκε) μπορεί να τεθεί με Εγελιανούς όρους. Στα ζητήματα αυτά ωστόσο δεν μπορώ να επεκταθώ περαιτέρω εδώ, με δεδομένο μάλιστα ότι αυτά περιπλέκονται αν στοχαστούμε την ανάλυση του Αλτουσέρ για τη σημασία τού να τεθεί κάτι υπό φιλοσοφική μορφή, ή διαφορετικά το πρόταγμά του για μια νέα φιλοσοφική πρακτική (Αλτουσέρ 1994, ειδικά το κείμενο «Ο μετασχηματισμός της φιλοσοφίας»). Διαφορετικά: ανεξάρτητα από τον αν ο Μαρξ χρησιμοποιεί τον Χέγκελ ή και ο ίδιος ο Αλτουσέρ διατηρεί κάποιους δεσμούς με αυτόν, πάντα τίθεται το θέμα: ποια φιλοσοφία αρμόζει για τον μαρξισμό ως σύστημα εννοιών; Θέτοντας αυτό το ερώτημα, θα αρκεστώ σε μερικές περαιτέρω ενδείξεις αναφορικά με τον «δεσμό» με και την Σελίδα 6 / 13

7 οφειλή προς τον Χέγκελ. 3. Εγελιανές αναπτύξεις 3.1. Αναγνώσεις του Μαρξ με εγελιανά «ματογυάλια». Υπάρχουν αρκετές αναγνώσεις του Κεφαλαίου που εμπνέονται, ρητά, από τον Χέγκελ. Στη μορφή που μας ενδιαφέρει εδώ, (δηλαδή, αφενός, στον προσανατολισμό τους σε μία ανάγνωση του Χέγκελ της Λογικής, του Χέγκελ ως φιλοσόφου της έννοιας, και αφετέρου, στην ανάδειξη του ζητήματος της μορφής της αξίας και της σημασίας που έχει για την συγκρότηση της Μαρξικής θεωρίας), εμφανίζονται χονδρικά μετά το Εμείς θα ακολουθήσουμε μία από αυτές. Διεκδικεί το τίτλο «συστηματική διαλεκτική» ή «νέα διαλεκτική» και αυτοσυστήνεται ως μία διαλεκτική που αντιπαρατίθεται στην «ιστορική διαλεκτική»[17]. Πρόκειται για μία προσέγγιση που επερωτώντας τη σχέση Χέγκελ-Μαρξ ανασυγκροτεί και τους δύο. Εστιάζει στη θεωρητική δυνατότητα να αποτυπωθούν οι σχέσεις που συγκροτούν μία δεδομένη κοινωνική τάξη πραγμάτων, και όχι μία ιστορικού τύπου διαλεκτική της ανόδου και της πτώσης των συστημάτων. Από αυτή την πλευρά, μεθοδολογικά, η προσέγγιση αυτή βρίσκεται πολύ κοντά στον προγραμματικό στόχο του Αλτουσέρ για τη συγκρότηση της έννοιας μίας κοινωνίας «σε συγχρονικό επίπεδο». Οι θεωρητικοί του ρεύματος αυτού αντιτίθενται σταθερά στην ομογενοποίηση που επιβάλλει η φυσικοποίηση των οικονομικών κατηγοριών, η αναγωγή τους απλά σε τεχνικά δεδομένα και προδεδομένες κατηγορίες και στην συνακόλουθη μαθηματικοποίηση, η οποία προσπερνά το ζήτημα της συγκρότησης των εννοιών, και καταδείχνουν τα όρια της ποσοτικοποίησης. Τοποθετούνται με ένα Χεγκελιανό τρόπο ενάντια στη χρήση των διαλεκτικών τριάδων θέση-αντίθεση-σύνθεση, την εφαρμογή κενών σχημάτων σε προδεδομένα περιεχόμενα που δεν κομίζουν καμία γνώση και εστιάζουν στη διαλεκτική ως μία λογική συγκρότησης κατηγοριών και εννοιών. Θέτουν στον Μαρξ το ερώτημα της αντιστροφής που ισχυρίζεται ότι έκανε στη διαλεκτική του Χέγκελ, παρατηρώντας ότι είναι αρκετά παράξενο και αντιχεγκελιανό να σκεφτόμαστε ότι διατηρούμε τη λογική του Χέγκελ (την μέθοδο) και αλλάζουμε της υλικές της προϋποθέσεις. Δεν διαβάζουν το Κεφάλαιο θέτοντας το ερώτημα της σχέσης μεταξύ τάξης εμφάνισης των κατηγοριών και της τάξης εμφάνισής τους στην ιστορία. Δεν απαιτείται να αναζητηθεί μία τέτοια σχέση, εφόσον το ενδιαφέρον βρίσκεται στο τρόπο συγκρότησης των εννοιών. Το Κεφάλαιο αποτελεί μία συστηματική έκθεση κοινωνικοοικονομικών κατηγοριών, που ανασυγκροτεί τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής στη σκέψη, ως αντικείμενο σκέψης από την πιο αφηρημένη ως την πιο συγκεκριμένη κατηγορία. Χαρτογραφούν τη μορφή της αξίας ως σημαντική κατηγορία που χαρακτηρίζει τη Μαρξική θεωρία και αποτελεί την ειδοποιό διαφορά της από τις άλλες θεωρητικές οικονομικές προσεγγίσεις. Θέτουν το αίτημα για μια χρηματική θεωρία της αξίας. Αίτημα το όποιο απουσιάζει τόσο από τη νεοκλασική θεωρία όσο και από τη νεορικαρδιανή, που αποτυγχάνουν να δουν ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις εμφανίζονται ως χρηματικές σχέσεις και ότι το χρήμα αποτελεί κεντρικό ζήτημα για κάθε επαρκή θεωρία του κεφαλαίου. Θέτουν το ζήτημα της ενότητας της παρουσίασης του Μαρξ, που παραπέμπει στην ανάλυση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής ο οποίος προϋποτίθεται από την πρώτη σελίδα του Κεφαλαίου. Οι κατηγορίες που εκθέτει ο Μαρξ αποκτούν νόημα μόνο στον βαθμό που τίθεται η κεφαλαιακή σχέση, οι σχέσεις παραγωγής και ο ανταγωνιστικός χαρακτήρας τους. Έτσι για παράδειγμα για τον Κρις Άρθουρ, η αναγωγή της αξίας σε εργασία θεωρείται υποχώρηση του Μαρξ από μία διαλεκτική έκθεση, διότι μπορεί να τεθεί μόνο εφόσον έχει οριστεί η κεφαλαιακή σχέση. Ερμηνεύεται η αξία ως μία έννοια η οποία μεσολαβεί μεταξύ της εργασίας και της τιμής και εκδηλώνεται μόνο μέσω του χρήματος. Ερμηνεύεται η αφηρημένη εργασία ως μία έννοια, ένας Σελίδα 7 / 13

8 καθορισμός της κοινωνική μορφής παραγωγής, ανταλλαγής και διανομής και όχι ως η εργασία του ανειδίκευτου εργάτη. 3.2 Τα γραπτά της Ιένας Με το ζήτημα της μορφής της αξίας καταπιάνεται ο ίδιος ο Χέγκελ, στα γραπτά της Ιένας[18]. Πρόκειται για αδημοσίευτα γραπτά, όσο ο Χέγκελ (αλλά και ο Μαρξ) ήταν εν ζωή, τα οποία γράφηκαν στα πρώτα χρόνια του 19 αιώνα πριν τη Φαινομενολογία του Νου. Σε αυτά τα κείμενα δεν διακρίνει ανάμεσα σε τεχνικό και κοινωνικό καταμερισμό εργασίας, ακολουθώντας σε αυτό το σημείο τον Ανταμ Σμίθ από τον οποίο κληρονομεί την έννοια του καταμερισμού εργασίας και της δραστικότητας που αυτή έχει για τη συγκρότηση μιας κοινωνικής θεωρίας. Ωστόσο αντιλαμβάνεται ότι από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής και αναπαραγωγής η εργασία γίνεται αφηρημένα καθολική, προβαίνει δηλαδή σε μια διάκριση μεταξύ συγκεκριμένης και αφηρημένης εργασίας. Με συνέπεια για να ανταλλαχτούν τα προϊόντα και να ρυθμιστεί η παραγωγή να απαιτείται η μορφή της αξίας. Κάθε συγκεκριμένη εργασία αντιμετωπίζεται ως όν αξίας, κάθε εργασία συγκεκριμένη αποτελεί εργασία του ίδιου είδους με κάθε άλλη εργασία, αφηρημένη εργασία και αυτή αποτελεί τον αναγκαίο εννοιακό ακόμη σύνδεσμο που συνέχει το σύστημα κυκλοφορίας. Το ζήτημα είναι με ποιο τρόπο αυτός ο εννοιακός σύνδεσμος αποκτά πραγματικότητα; Η απάντηση του Χέγκελ είναι μέσω του χρήματος. «Η καθολική τους έννοια πρέπει να γίνει ένα πράγμα όπως αυτές αλλά κάτι το οποίο ως καθολικό τις παριστά όλες. Το χρήμα είναι αυτή η υλικά υπάρχουσα έννοια, η μορφή της ενότητας», ή σε μία διαφορετική διατύπωση: «η καθολικότητα της εργασίας ή η αδιαφορία όλων των εργασιών τοποθετείται ως μεσαίος όρο με τον οποίο κάθε εργασία συγκρίνεται και στον οποίο κάθε εργασία μπορεί άμεσα να μετατραπεί αυτός ο μεσαίος όρος, τεθειμένος ως κάτι πραγματικό, είναι το χρήμα»[19]. Αποτελεί μία αφηρημένη έννοια η αξία, δεν έχει ύπαρξη πέραν της σχέσης μεταξύ των προϊόντων. Για να μπορεί πραγματικά να μεσολαβεί τα προϊόντα, αυτή πρέπει να γίνει κάτι πραγματικό, ένα αντικείμενο όπως αυτά, μία ενικότητα, χρήμα. Επειδή οι παραπάνω θέσεις έχουν μία εντυπωσιακή ομοιότητα με στοιχεία του τρόπου με τον οποίο ο Μαρξ αναπτύσσει την έννοια της αφηρημένης εργασίας και του χρήματος πρέπει να τονίσουμε και πάλι κάτι επίσης εντυπωσιακό: αυτά τα γραπτά δεν τα γνώριζε ο Μαρξ. Επιπλέον πρόκειται για αναπτύξεις που δεν εμφανίζονται με όμοιο τρόπο στα γραπτά του Χέγκελ που ήξερε ο Μαρξ. Εδώ όμως τίθεται το ζήτημα μίας προβληματικής που μπορεί να παράγει παρόμοιες αναπτύξεις από συγγραφείς που δεν γνωρίζουν ο ένας το κείμενο του άλλου. 4. Αντί επιλόγου Με τα προηγούμενα δώσαμε τις ενδείξεις ότι ο Χέγκελ, ή καλύτερα ένας ορισμένος Χέγκελ «υπάρχει» στο κείμενο του Μαρξ. Επιπρόσθετα για να καταλάβουμε το κείμενο χρειάζεται το νήμα αυτού Χέγκελ. Δομές σκέψης όπως: η θέση των προϋποθέσεων, το σύνολο των σχέσεων το οποίο ορίζει τους όρους του, το σύνολο σχέσεων το οποίο εκδηλώνεται στα αποτελέσματά του και υπάρχει μέσω αυτών, η έννοια αντίφαση, η έννοια αυτοσχεσία, εφόσον το ίδιο το εμπόρευμα ορίζεται στο κείμενο του Μαρξ μέσω αυτής της εγελιανής δομής, το καθοδηγητικό για την ανάπτυξη της μορφής της αξίας σχήμα της αναζήτησης εκείνης της μορφής που αντιστοιχεί στην έννοια της, για να αναφέρουμε κάποιες από αυτές, επανέρχονται σταθερά στις συζητήσεις για τη Μαρξική θεωρία της αξίας. Επίσης δώσαμε ενδείξεις μίας παραγωγής όμοιων θέσεων σε κάποια σημεία, κεντρικά όμως για την ανάπτυξη της ειδικής διαφοράς της μαρξικής θεωρίας από τους προκατόχους της, μεταξύ θεωρήσεων που εμπνέονται από μία αλτουσεριανή ή/και από μία εγελιανή οπτική. Από διαφορετικές προβληματικές δηλαδή, οι οποίες, να το σημειώσουμε, αναδεικνύουν εμφαντικά τη διαφορετικότητά τους όταν φύγουμε από τον πυρήνα του τρόπου παραγωγής: την κεφαλαιακή σχέση και την πάλη των τάξεων ως διαδικασία συγκρότησής τους στο οικονομικό επίπεδο του τρόπου παραγωγής. Σελίδα 8 / 13

9 Συμπτώσεις που αποκτούν χαρακτήρα συμπτώματος και ερωτήματα που ενισχύονται περαιτέρω αν σκεφτούμε τη σχέση του Αλτουσέρ με τον Χέγκελ ως προς τον τρόπο που οριοθετεί τη σχέση με αυτόν. Μορφικά μέσω της αναγνώρισης ενός χρέους αλλά και της απαίτησης, την οποία επεξεργάζεται, μίας απομάκρυνσης ή ρήξης. Εδώ προφανώς ανοίγουν πολύ περισσότερα ερωτήματα από αυτά που η απλότητα τα παρουσίασής μου επιβάλλει. Ερωτήματα τα οποία απαιτούν όμως άλλου τύπου επεξεργασία. Ας επαναλάβω με ένα διαφορετικό τρόπο ότι ανέφερα προηγουμένως: Στον βαθμό που ο μαρξισμός αποτελεί συγκρουσιακή επιστήμη[20], δηλαδή μία επιστήμη που η φύση του αντικειμένου της εγγενώς γεννά διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου του μαρξισμού, έπεται ότι η συγκρότηση του εννοιολογικού συστήματος του Μαρξ και η ανάπτυξή του θα διέρχεται μέσα από αναγνώσεις και επαναγνώσεις του Κεφαλαίου. Φαίνεται μοιραίο για τους μαρξιστές επομένως, για να εκθέσουν το σύστημα εννοιών τους, να πρέπει να παραθέτουν και την επιστημολογία η οποία καθιστά αυτό το σύστημα νοητό. Επομένως το ζήτημα του 1 ου κεφαλαίου, της οργάνωσης και αποδεικτικής των εννοιών που διατυπώνονται σε αυτό, θα επανέρχεται συνεχώς και μαζί μία ανάγνωση του εγελιανού τρόπου παρουσίασης που αυτό κατέχει. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι θα επανέρχεται «πάντα» η ανάγκη μίας φιλοσοφικής μορφής με την οποία να τίθεται η πάλη των τάξεων[21], η ανάγκη για μία εγελιανή διαλεκτική αλλά και η ανάγκη απομάκρυνσης από αυτήν. Δηλαδή ενεργοποιώντας την ανάγνωση του Αλτουσέρ, υιοθετούμε τη διαπίστωση ότι «η διαλεκτική έχει ως αντικείμενο την πάλη των τάξεων και συγχρόνως δεν ανάγεται στη γνώση του αντικειμένου, δεν έχει θεωρητική σχέση μαζί του». Τίθεται η απαίτηση εννοιών οι οποίες την διαρθρώνουν, όπως επικαθορισμός, ανισότητα της ανάπτυξής της, πρωτείο της αντίθεσης πάνω στα αντίθετα, υλικότητα. Ο Χέγκελ και ο Μαρξ σκέφτηκαν την κοινωνία. Και αν αληθεύει ότι η φιλοσοφία αποτελεί θεωρητικό εργαστήρι που παρέχει σχήματα σκέψης, σχήματα που προκλήθηκαν από το εξωτερικό της, τις άλλες θεωρητικές πρακτικές, τότε μπορούμε να πούμε ότι ο Χέγκελ στη Λογική στοχάστηκε τον ιδιαίτερο τρόπο συγκρότησης εννοιών ώστε να μπορεί να σκεφτεί το νέο αντικείμενο, που βουβά, χωρίς να έχει βρει την εννοιολογική του έκφραση αναδυόταν: τη θεωρία των κοινωνιών ως καπιταλιστικά συγκροτούμενων κοινωνιών, που ήδη αναδύεται στο έργο του Άνταμ Σμιθ. Αυτή η υπόθεση δεν νομιμοποιεί αφ εαυτής τα θεωρητικά/φιλοσοφικά εργαλεία που παρέχει ο Χέγκελ, αλλά επιτρέπει να συλλάβουμε την επιδεκτικότητά τους σε κάποιες περιοχές μίας θεωρίας των κοινωνικών σχηματισμών. Υπό την προϋπόθεση ότι θα τον διαβάσουμε, αφού έχουμε μελετήσει το Κεφάλαιο, όπως προτείνει και ο Αλτουσέρ. Βιβλιογραφία Αλτουσέρ, Λ. χ. χ.: Ο Λένιν και η φιλοσοφία, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα. Αλτουσέρ, Λ. 1977: Απάντηση στον Τζων Λιούϊς, Θεμέλιο, Αθήνα. Αλτουσέρ, Λ. 1978: «Για τον Μαρξ», εκδ. Γράμματα, Αθήνα Αλτουσέρ, Λ. 1983α: Θέσεις, Θεμέλιο, Αθήνα. Αλτουσέρ, Λ. 1983β: Στοιχεία Αυτοκριτικής, Πολύτυπο, Αθήνα. Αλτουσέρ, Λ. 1986: «Η έννοια του οικονομικού νόμου στο Κεφάλαιο», Θέσεις, τ.15. Αλτουσέρ, Λ. 1987: «Σημείωση σχετικά με τους Ι. Μ. Κ», Θέσεις, τ. 21. Αλτουσέρ, Λ. 1991: «Για τον Μάρξ και τον Φρόυντ», Θέσεις, τ. 35. Σελίδα 9 / 13

10 Αλτουσέρ, Λ. 1994: Φιλοσοφικά, εκδ. Ο Πολίτης, Αθήνα. Αλτουσέρ, Λ. 2003: Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. Arthur, C. 2002: The new Dialectic and Marx s Capital, Brill, Leiden-Boston-Koln. Άρθουρ, Κ., 2003: «Κεφάλαιο και εργασία», Θέσεις, τ.82. Θέσεις 1991, τ.34, Αφιέρωμα στον Λουί Αλτουσέρ. Μαρξ, Κ. 1985: Θεωρίες για την υπεραξία, 3 τόμοι, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα. Μαρξ, Κ. 1991: Εμπόρευμα και χρήμα, εκδ. Κριτική, Αθήνα. Μαρξ, Κ. 1990, Grundrisse. Βασικές γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος Β, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα. Μηλιός, Γ. 1996: Ο μαρξισμός ως σύγκρουση τάσεων, Εναλλακτικές εκδόσεις, Αθήνα. Μηλιός, Γ. 2004: «Το Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ μετά τον Αλτουσέρ», Θέσεις, τ.86. Μπαλιμπάρ, Ε. χ. χ.: «Και πάλι για την αντίθεση», στον τόμο Διαλεκτική, εκδ. Gutenberg, Αθήνα. Μπαλιμπάρ, Ε. 1989: «Σώπαινε ακόμη Αλτουσέρ», Ο Πολίτης, τ. 98. Μπαλτάς, Α. Φουρτούνης, Γ. 1994: Ο Λουί Αλτουσέρ και το τέλος του κλασικού Μαρξισμού, εκδ. Ο Πολίτης, Αθήνα Σωτήρης, Π. 2004: «Η πρόκληση του νομιναλισμού και ο Λουί Αλτουσέρ», Θέσεις, τ.86. Φαράκλας, Γ,. 2000: Γνωσιοθεωρία και μέθοδος στον Έγελο», εκδ. Εστία, Αθήνα. [1] Το κείμενο αυτό αποτελεί ανάπτυξη της εισήγησης του συγγραφέα στην Ημερίδα που διοργάνωσε στις στο Πάντειο Πανεπιστήμιο η Εταιρεία Πολιτικού Προβληματισμού Νίκος Πουλαντζάς με θέμα: «Να διαβάζουμε τον Αλτουσέρ». [2] Αυτή η διαπίστωση βέβαια εγείρει πολλαπλά ζητήματα τα οποία προς το παρόν τα παρακάμπτουμε ακόμη και ως προς τη χαρτογράφησή τους. Δες Αλτουσέρ 2002 σ , αλλά και Μπαλτά-Φουρτούνη [3] Αναφερόμαστε στο Κεφάλαιο και ως σύντμηση για το σύνολο των γραπτών του Μαρξ τα οποία συμμετέχουν στη συγκρότηση της Μαρξικής θεωρίας. [4] Κατάσταση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα. [5] Τόσο για το καθεστώς των μαρξικών εννοιών όσο και για τη συγκρότηση του Μαρξικού επιστημονικού υποδείγματος και της φιλοσοφίας που επάγει. [6] Προϋποθέτω το κείμενο «Το Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ μετά τον Αλτουσέρ» [Μηλιός 2004] και δεν θα επαναλάβω ζητήματα που τέθηκαν εκεί πέραν των αναγκαίων για την ενότητα της παρουσίασής μου. [7] Για παράδειγμα «Αν η υπεραξία δεν μπορεί να μετρηθεί, αυτό οφείλεται στο ότι είναι η έννοια των μορφών της, οι οποίες είναι μετρήσιμες. Αυτή η απλή διάκριση Σελίδα 10 / 13

11 αλλάζει τα πάντα. Ο ομοιογενές και επίπεδος χώρος των φαινομένων της πολιτικής οικονομίας δεν είναι πλέον ένα απλό δεδομένο, αφού χρειάζεται τη θέση της έννοιάς του, δηλαδή: τον ορισμό των προϋποθέσεων και των ορίων που επιτρέπουν να θεωρούμε τα φαινόμενα ομοιογενή, τουτέστιν μετρήσιμα» (Αλτουσέρ 2002, σ. 402). [8] Επίσης μπορούμε να αναφέρουμε: α) Δείχνει τον μετασχηματισμό της έννοιας της παραγωγής σε σχέση με τους προκατόχους του Μαρξ και δεν εξαντλεί την παραγωγή σε μία τεχνική έννοια που οι υπόλοιπες «στιγμές», διανομή και κατανάλωση ανάγονται σε αυτή (διαδικασία εργασίας, διαδικασία αξιοποίησης κοινωνικές σχέσεις παραγωγής, οι υλικές συνθήκες της παραγωγής ως προδεδομένες, επομένως η αναγκαιότητα της αναπαραγωγής των υλικών συνθηκών ως ουσιαστικό στοιχείο για την ύπαρξη της εργασιακής διαδικασίας. β) Υπερασπίζεται το μη-αναγώγιμο χαρακτήρα του μαρξισμού στον homo oeconomicus και τις ανάγκες του. (Δες και Μηλιός 2004). [9] «Αντίθεση», «αντίφαση»: δύο όροι τους οποίους θα χρησιμοποιήσουμε ως συνώνυμους στο επίπεδο γενικότητας που τοποθετούμαστε. Χωρίς να μπούμε στη συζήτηση για το καθεστώς των όρων και τη χρήση τους, απλά για λόγους συνεννόησης και για να δικαιολογήσουμε τη χρήση τους ως συνώνυμων στο παρόν κείμενο, αναφέρουμε τα εξής: Συνήθως με τον όρο «αντίθεση» αποδίδεται μία διαδικασία που αφορά πραγματικές δυνάμεις που αντιτίθενται. Για παράδειγμα η αντίθεση μεταξύ κεφαλαιοκράτη-εργαζόμενου για το μήκος της εργάσιμης ημέρας. Αν παραβλέψουμε το νοηματικό καθεστώς του όρου «πραγματικές» και αρκεστούμε σε ένα νοηματικό καθεστώς «καθημερινής χρήσης» γι αυτόν, τότε αυτή η αντίθεση δεν συνιστά αντίφαση, από μία πλευρά εφόσον απλά έχουμε δύο δυνάμεις που στοχεύουν σε διαφορετικά και αντίθετα σημαία: η μία, γενικά μιλώντας και τηρώντας τη σχηματικότητα του παραδείγματος, ζητά να επιμηκυνθεί η άλλη να σμικρυνθεί η εργάσιμη μέρα. Ωστόσο από τους όρους που τίθενται από την πώληση του εμπορεύματος εργατική δύναμη και οι δύο προοπτικές επί του μήκους της εργάσιμης ημέρας νομιμοποιούνται. Η κάθε μία αποτελεί μία έλλογη προοπτική και δεν υπάρχει μέσος όρος συγκερασμού τους. Αποτελούν αντινομικές προοπτικές. Η ίδια η διαδικασία ρύθμισης της εργάσιμης ημέρας, από μία άποψη, αποτελεί κατάφαση και στις δύο αντινομικές προοπτικές. Όμως η κατάφαση και των δύο προοπτικών συνιστά αντίφαση εφόσον είναι αντινομικές. Από τη σκοπιά της ενότητας της διαδικασίας αναπαραγωγής της σχέσης έχουμε «ταυτόχρονη» τοποθέτηση και των δύο προοπτικών, έχουμε δηλαδή από αυτή τη σκοπιά την μετατροπή της «αντίθεσης» στο «εμπειρικό» πεδίο σε «αντίφαση» στο «θεωρητικό» πεδίο. Τα παραπάνω πιστεύουμε ότι μας επιτρέπουν να χρησιμοποιήσουμε τους δύο όρους αντίθεση/αντίφαση κατ αρχή χωρίς διάκριση στο επίπεδο γενικότητας που κινείται το κείμενο. Σίγουρα όμως τίθενται πολύ περισσότερα προβλήματα, με ιστορικό και θεωρητικό φορτίο, τα οποία παρακάμπτουμε. [10] Στοιχεία τα οποία αναπτύσσω υπό το πρίσμα των αναγκών του κειμένου στα επόμενα. [11] Σε αυτό το σημείο θα κάνουμε μία παρέκβαση για να αναπτύξουμε περαιτέρω τους προσδιορισμούς της ταξικής πάλης, δηλαδή της έννοιας που παραπέμπουν οι χρήσεις του όρου «αντίθεση/αντίφαση». Για τις ανάγκες του παρόντος κειμένου κωδικοποιούμε μερικούς από τους προσδιορισμούς της που αφορούν το θεωρητικό επίπεδο του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής κυρίως, και όχι το θεωρητικό επίπεδο του κοινωνικού σχηματισμού. 1) Η ταξική πάλη είναι άνιση. Σε κάθε επίπεδο που συγκροτεί το κοινωνικό όλο (οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό), χωριστά αλλά και εν συνόλω στην κοινωνία, ο ταξικός ανταγωνισμός έχει δύο πλευρές εκ των οποίων η μία είναι η κύρια και η άλλη η δευτερεύουσα. 2) Οι τάξεις δεν προϋπάρχουν της ταξικής πάλης. Η ταξική πάλη δεν συνιστά ένα επεισόδιο που λαμβάνει χώρα σε κάποια ιστορική στιγμή μεταξύ δύο ήδη υπαρκτών τάξεων, π.χ. όταν ξεσπά μία απεργία ή μια εξέγερση. Η διαίρεση σε τάξεις «δεν γίνεται εκ των υστέρων, αλλά η εκμετάλλευση μιας τάξης από την άλλη, δηλαδή η πάλη των τάξεων, συνιστά την διαίρεση σε τάξεις» (Αλτουσέρ 1977, σ. 65. Βλ. και Μπαλιμπάρ 1989, σ. 64). 3) Η ταξική πάλη συνιστά ένα σύνθετο όλο πάντα ήδη δεδομένο. Το γεγονός πως οι βαθμίδες του εποικοδομήματος συνιστούν όχι μόνο μορφή ύπαρξης της βάσης αλλά και όρους ύπαρξης της σημαίνει πως δεν μπορούμε να δούμε σε καμία βαθμίδα του κοινωνικού όλου την αντίστοιχα οριζόμενη βαθμίδα του ταξικού ανταγωνισμού «καθαρή». Δεν μπορούμε να «δούμε» ποτέ ένα καθαρά οικονομικό ανταγωνισμό. Διότι αυτός διεξάγεται ήδη πάντα εντός μιας κοινωνίας, άρα ήδη πάντα προϋποτίθεται ένας υπάρχον τρόπος συγκρότησης του κράτους, των ιδεολογιών που διαμεσολαβούν τον ανταγωνισμό, του νομικού πλαισίου κ.λπ. Η ύπαρξη και αναπαραγωγή μίας βαθμίδας προϋποθέτει την όλη ταξική πάλη όσο μακριά και αν φτάσουμε στο παρελθόν μίας κοινωνίας. 4) Η ταξική πάλη συνιστά μία δομημένη σύνθετη ολότητα. Όλα τα επίπεδα του ταξικού ανταγωνισμού δεν είναι ισότιμα. Υπάρχει ένα θεμελιώδες επίπεδο (οικονομικό) που καθορίζει σε τελευταία ανάλυση όλα τα άλλα, επομένως υπάρχει μία σχέση (ο καθορισμός-σε-τελευταία-ανάλυση) μεταξύ των διαφόρων επιπέδων του συνόλου της ταξικής πάλης, η οποία καθιστά αυτό το σύνολο δομή. Εκτός από αυτή τη σχέση η δομή του ταξικού ανταγωνισμού διαθέτει και μια σχέση κυριαρχίας που χαρακτηρίζει κάποιο επίπεδο της ταξικής πάλης, ως δεσπόζον / κυρίαρχο επίπεδο επί των υπόλοιπων σε κάποια ιστορική στιγμή. Κάθε επίπεδο είναι δυνατόν να χαρακτηριστεί ως κυρίαρχο κάποια ιστορική στιγμή υπό συγκεκριμένες συνθήκες (Βλ. Αλτουσέρ 1978, σ. 202 επ.). 5) Ο ταξικός ανταγωνισμός είναι επικαθορισμένος: «Μέσα στην αντίθεση ο επικαθορισμός χαρακτηρίζει την ακόλουθη ουσιαστική ιδιότητα: την αντανάκλαση, μέσα στην ίδια την αντίθεση, των συνθηκών ύπαρξής της, δηλαδή την αντανάκλαση της κατάστασής της μέσα στην δομή με δεσπόζουσα του σύνθετου όλου. Η κατάσταση αυτή δεν είναι μονοσήμαντη αφού αντανακλά μέσα της, στην ίδια της την ουσία, τη σχέση της προς την ανισωτική δομή του σύνθετου όλου» (Αλτουσέρ 1978, σ. Σελίδα 11 / 13

12 ). Επομένως η αντίθεση παύοντας να είναι καθορισμένη μια για πάντα, ως προς τον ρόλο της, τη θέση της και το νόημά της στο όλο, αποκαλύπτεται «ότι καθορίζεται από τη δομημένη συνθετότητα που της προσδίδει το ρόλο της, σαν επιτρέψτε μου αυτή την ασυνήθιστη έκφραση! σύνθετα-δομικά-ανισωτικά-καθορισμένη Προτίμησα, ομολογώ, μία συντομότερη λέξη: επικαθορισμένη» (Αλτουσέρ 1978, σ. 209). 6) Ο ταξικός ανταγωνισμός χαρακτηρίζεται από υλικότητα. «Η πάλη των τάξεων δεν διαδραματίζεται ούτε στον ουρανό ούτε σ ένα συμβατικό γήπεδο: Αυτή η υλικότητα είναι σε τελευταία ανάλυση, η ενότητα των σχέσεων παραγωγής και των παραγωγικών δυνάμεων κάτω από τις σχέσεις παραγωγής ενός ορισμένου τρόπου παραγωγής γιατί η εκμετάλλευση γίνεται μέσα στην παραγωγή και ο ταξικός ανταγωνισμός, η πάλη των τάξεων, έχουν τα θεμέλια τους μέσα στις υλικές συνθήκες της εκμετάλλευσης» (Αλτουσέρ 1977, σ. 66). 7) Η ταξική πάλη είναι η κινητήρια δύναμη της Ιστορίας. Εφόσον για τη θεωρία του Μαρξ η εξήγηση κάθε φαινομένου απαιτεί την τοποθέτησή του εντός του (σύνθετου δομημένου - πάντα ήδη προδεδομένου - με δεσπόζουσα) κοινωνικού όλου, και επίσης απαιτεί την αντιμετώπισή του ως καθορισμένου από τις σχέσεις παραγωγής και αναπαραγωγής του κοινωνικού όλου, έπεται ότι κάθε φαινόμενο αντιμετωπίζεται ως προϊόν του ταξικού ανταγωνισμού, της συγκροτητικής αντίθεσης του κοινωνικού όλου. Επίσης έπεται ότι κάθε φαινόμενο αποτελεί συγχρόνως ένα από τους όρους ύπαρξης αυτής της αντίθεσης. Τα ιστορικά φαινόμενα είναι αποτελέσματα μιας συντελεσμένης διαδικασίας που είναι «απούσα», και καθώς δεν είναι «ορατός» ο ταξικός ανταγωνισμός καθίσταται γνωστός μόνο μέσω των αποτελεσμάτων του. Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν επιτρέπουν να τον συλλάβουμε ως Υποκείμενο αλλά ως κινητήρια δύναμη της ιστορίας. [12] Παραδειγματικά και σχηματικά: Αναφέρεται στον τρόπο συγκρότησης της έννοιας μία κοινωνίας, ενός κοινωνικού σχηματισμού ως μη-αναγώγιμου άμεσα στην αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας, η οποία αφορά τον τρόπο παραγωγής. «Η πραγματική αντίφαση ενσωματωνόταν σε τέτοιο βαθμό σ αυτές τις περιστάσεις, που δεν ήταν δυνατό να διακριθεί, να αναγνωριστεί και να τη διαχειριστεί κανείς παρά μόνο μέσω των περιστάσεων και μόνο μέσα σε αυτές» (Αλτουσέρ 1978, σ ]. Αυτή την έννοια αντίφασης την αντιπαραθέτει στον τρόπο που λειτουργεί στον Χέγκελ η αντίφαση στη φιλοσοφία της Ιστορίας του ή γενικά στην ερμηνεία της Ιστορίας. Όπως επίσης αντιπαραθέτει στην έννοια αντίφασης του Χέγκελ την αντίληψη του Μάο περί αντίφασης. (Αλτουσέρ 1978, σ. 94 υποσημείωση 6). [13] Εν αντιθέσει με τον νομιναλισμό των εμπειριστών, όπου δεν υπάρχει νομιναλισμός των σχέσεων. Για ζητήματα που αφορούν το status του νομιναλιστικού αιτήματος στον Αλτουσέρ παραπέμπουμε στο Σωτήρης 2004 και στην βιβλιογραφία που παρατίθεται εκεί. [14] Ο Αλτουσέρ στηρίζεται στις ρητές διατυπώσεις του Μαρξ για να υποστηρίξει τη θεμελιώδη σημασία που έχει η ανάλυση της μορφής της αξίας. Υπενθυμίζουμε, παρεκβατικά, ότι σε ένα σημείο των Grundrisse, με μία φράση προγραμματικού χαρακτήρα, ο Μαρξ μας λέει ότι μπορούμε να διαβάσουμε τους τρεις τόμους του ΚεφαλαίουGrundrisse, τετράδιο ΙΙ, 13 [κεφάλαιο «Αθροισμα Αξιών»], τ. 2, σ.182 της ελληνικής έκδοσης, σαν μία θεωρία του χρήματος και των μορφών που παίρνει: «Το χρήμα ως κεφάλαιο είναι ένας προσδιορισμός του χρήματος που ξεπερνά τον απλό του προσδιορισμό σαν χρήματος. Μπορεί να θεωρηθεί σαν ανώτερη πραγμάτωση όπως μπορεί να ειπωθεί ότι ο πίθηκος εξελίσσεται σε άνθρωπο. Τότε ωστόσο η κατώτερη μορφή τοποθετείται σαν το υποκείμενο που επικρατεί πάνω στην ανώτερη. Οπωσδήποτε, το χρήμα σαν κεφάλαιο διακρίνεται από το χρήμα σαν χρήμα. Πρέπει να αναπτύξουμε τον καινούργιο προσδιορισμό. Από την άλλη μεριά, το κεφάλαιο σαν χρήμα φαίνεται σαν οπισθοδρόμηση του κεφαλαίου σε μία κατώτερη μορφή. Δεν είναι όμως παρά η τοποθέτησή του σε μία ιδιαιτερότητα, που σαν μη-κεφάλαιο υπάρχει ήδη πριν από αυτό και ανήκει στις προϋποθέσεις του. Το χρήμα παρουσιάζεται πάλι σε όλες τις κατοπινές σχέσεις τότε όμως, ακριβώς δεν λειτουργεί απλά σαν χρήμα. Όταν, όπως εδώ, πρώτη μας δουλειά είναι να το παρακολουθήσουμε ως την ολότητά του σαν χρηματαγορά, τότε προϋποθέτουμε την υπόλοιπη εξέλιξη, και πρέπει κατά καιρούς να την εντάσσουμε στην ανάπτυξή μας. Αυτό γίνεται και εδώ με τον γενικό προσδιορισμό του κεφαλαίου πριν προχωρήσουμε στην ιδιαιτερότητά του σαν χρήματος» [15] Για μία ανάγνωση του Χέγκελ δες Φαράκλας [16] Αίτημα που μάλλον έχει μακρές ρίζες στην γαλλική επιστημολογία. Ας σκεφτούμε την περίπτωση Καβαγιές. Ομοίως αρνείται να μιλήσει για τον Χέγκελ, αλλά σε κρίσιμα σημεία του έργου του μπορούμε να δούμε τα ίχνη ενός Χέγκελ ως φιλοσόφου της έννοιας. [17] Κάποια ονόματα, ενδεικτικά, που θα μπορούσαν να ενταχθούν σε ένα τέτοιο ρεύμα, παρά τις διαφορές μεταξύ τους είναι οι Christopher Arthur, Tony Smith, Michael Williams, Geert Reuten, Patrick Murray. Ένα άρθρο που ενεργοποιώντας εγελιανές κατηγορίες αναγιγνώσκει θεμελιώδεις έννοιες του μαρξικού θεωρητικού κειμένου, μεταφρασμένο στα ελληνικά, είναι το Άρθουρ [18] Τα Γραπτά της Ιένας αναφέρονται κυρίως σε τρία έργα: «System der Sittlichkeit» (1802/1803), «Fragmente aus Vorleslungsmanuskripte zur Philosophie der Natur und des Geistes» (1803/1804), «Vorlesungsmanuskript zur Realphilosophie» (1805/1806). Ο Αλτουσέρ όταν διαβάζει τον Χέγκελ αναφέρεται και στο «Glauben und Wissen (1802) (σε αγγλική έκδοση, Faith and Knoweledge, translation: W.Cerf and H.S. Harris,Albany, State University of New York Press, 1977). [19] Τα αποσπάσματα τα παίρνουμε από το Arthur Σελίδα 12 / 13

13 [20] Δες Αλτουσέρ 1991, Μηλιό 1996 και Μπαλτά-Φουρτούνη 1994 για τον μαρξισμό ως συγκρουσιακή επιστήμη. [21] Δεν πρόκειται απλά για ένα ζήτημα προϋποθέσεων κατανόησης αυτών των σελίδων. Έτσι ώστε να πούμε ότι αλλάζουμε τη δομή παρουσίασης, εκκινούμε από το καπιταλιστικά οργανωμένο σύστημα, τον κοινωνικό και τεχνικό καταμερισμό της εργασίας, την κεφαλαιακή σχέση, τον ανταγωνισμό και τα διατυπώνουμε με μία διαφορετική γλώσσα που δεν είναι Εγελιανή. Υπάρχουν ενδείξεις οι οποίες θέτουν το εξής ζήτημα: αυτή η διαφορετική μορφή οργάνωσης της παρουσίασης, στον βαθμό που πρέπει να εκθέσουμε τον πυρήνα της καπιταλιστικής παραγωγής, θα εγείρει ζητήματα που άπτονται εγελιανών σχημάτων έστω και αν πρέπει να παρθούν αποστάσεις από αυτά, να δειχθούν οι όροι ισχύος τους. Σελίδα 13 / 13

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Κομμουνισμός και Φιλοσοφία. Η θεωρητική περιπέτεια του Λουί Αλτουσέρ Παναγιώτης Σωτήρης

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Κομμουνισμός και Φιλοσοφία. Η θεωρητική περιπέτεια του Λουί Αλτουσέρ Παναγιώτης Σωτήρης ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΩΤΗΡΗΣ Στους γονείς μου, ως ελάχιστη αναγνώριση Ο Λουί Αλτουσέρ κατέχει μια σημαντική θέση στη σύγχρονη σκέψη. Προσπάθησε να διαμορφώσει στοιχεία μιας πρωτότυπης μαρξιστικής φιλοσοφίας και

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι

Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι Κεφάλαιο και κράτος: Από τα Grundrisse στο Κεφάλαιο και πίσω πάλι Γιώργος Οικονομάκης geconom@central.ntua.gr Μάνια Μαρκάκη maniam@central.ntua.gr Συνεργασία: Φίλιππος Μπούρας Κομβικό-συστατικό στοιχείο

Διαβάστε περισσότερα

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Αξίες και τιμές παραγωγής. Η σχέση μεταξύ του 1ου και του 3ου τόμου του «Κεφαλαίου» Γιώργος Σταμάτης

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Αξίες και τιμές παραγωγής. Η σχέση μεταξύ του 1ου και του 3ου τόμου του «Κεφαλαίου» Γιώργος Σταμάτης Άξιες και τιμές παραγωγής: Η σχέση μεταξύ του 1ου και του 3ου τόμου του «Κεφαλαίου» του Γιώργου Σταμάτη 1. Εισαγωγή Σκοπός μας δεν είναι να δείξουμε απλώς, ότι μεταξύ του 1ου και του 3ου τόμου του «Κεφαλαίου»

Διαβάστε περισσότερα

Περί της έννοιας της άρνησης στη διαλεκτική*

Περί της έννοιας της άρνησης στη διαλεκτική* 2 Περί της έννοιας της άρνησης στη διαλεκτική* Πιστεύω, σ αυτό είμαστε όλοι σύμφωνοι, ότι ο προσδιορισμός του περιεχομένου της παρούσης ιστορικής περιόδου και, ειδικά, η ανάπτυξη του ύστερου καπιταλισμού

Διαβάστε περισσότερα

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Η θέση της «κυκλοφορίας» στην αναπαραγωγή του οικονομικού συστήματος... Γιώργος Σταμάτης

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Η θέση της «κυκλοφορίας» στην αναπαραγωγή του οικονομικού συστήματος... Γιώργος Σταμάτης Η θέση της "κυκλοφορίας" στην αναπαραγωγή του οικονομικού συστήματος και στην παραγωγή υπεραξίας και κέρδουςτου Γιώργου Σταμάτη Είναι ευρέως δεδομένη η άποψη, ότι, κατά τον Μαρξ, ο τομέας της «κυκλοφορίας»,

Διαβάστε περισσότερα

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές;

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ; τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ποια είναι η σχέση των πεποιθήσεών μας με την πραγματικότητα, για να είναι αληθείς και

Διαβάστε περισσότερα

1.3 Λειτουργίες της εργασίας και αντιλήψεις περί εργασίας

1.3 Λειτουργίες της εργασίας και αντιλήψεις περί εργασίας 1.3 Λειτουργίες της εργασίας και αντιλήψεις περί εργασίας Η εργασία επιτελεί τέσσερεις βασικές λειτουργίες στις σύγχρονες κοινωνίες: την παραγωγή του πλούτου της κοινωνίας την αναπαραγωγή των ατόμων την

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι η Φιλοσοφία της Ιστορίας: Εξέλιξη της συνείδησης της ελευθερίας. (Αυτή δεν είναι αυστηρή και ιστορικά συνεχής.)

Τι είναι η Φιλοσοφία της Ιστορίας: Εξέλιξη της συνείδησης της ελευθερίας. (Αυτή δεν είναι αυστηρή και ιστορικά συνεχής.) Χέγκελ Γεννήθηκε το 1770. 19 χρονών όταν έγινε η Γαλλική Επανάσταση. Το 1806 έγινε η Μάχη της Ιένας, νίκη του Ναπολέοντα. Γαλλική κυριαρχια, 1806-1814. Φιλελευθεροποίηση, κατάργηση δουλοπαροικίας και λογοκρισίας.

Διαβάστε περισσότερα

Εκπαίδευση Ενηλίκων: Εμπειρίες και Δράσεις ΑΘΗΝΑ, Δευτέρα 12 Οκτωβρίου 2015

Εκπαίδευση Ενηλίκων: Εμπειρίες και Δράσεις ΑΘΗΝΑ, Δευτέρα 12 Οκτωβρίου 2015 Εκπαίδευση Ενηλίκων: Εμπειρίες και Δράσεις ΑΘΗΝΑ, Δευτέρα 12 Οκτωβρίου 2015 Μάθηση και γνώση: μια συνεχής και καθοριστική αλληλοεπίδραση Αντώνης Λιοναράκης Στην παρουσίαση που θα ακολουθήσει θα μιλήσουμε

Διαβάστε περισσότερα

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Mea culpa (?) Γιώργος Η. Οικονομάκης

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Mea culpa (?) Γιώργος Η. Οικονομάκης MEA CULPA (?) του Γιώργου Η. Οικονομάκη Κύριε Διευθυντή. Μέχρι τη στιγμή που γράφω το σημείωμα τούτο γνωρίζω ότι για μια, τουλάχιστο, διατύπωση - θέση του τελευταίου άρθρου μου στο περιοδικό έγινα αντικείμενο

Διαβάστε περισσότερα

Ο σχεδιασμός για προστασία της «παλιάς πόλης» ως σχεδιασμός της «σημερινής πόλης»

Ο σχεδιασμός για προστασία της «παλιάς πόλης» ως σχεδιασμός της «σημερινής πόλης» ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΑΝΙΑΤΣΑΣ' Ο σχεδιασμός για προστασία της «παλιάς πόλης» ως σχεδιασμός της «σημερινής πόλης» Α. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Το θέμα του συνεδρίου, Ήέες πόλεις πάνω σε παλιές", είναι θέμα με πολλές

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Συγκρουσιακές Θεωρήσεις Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 5ο (σελ. 128 136) Οι θέσεις του Althusser Οι θέσεις του Gramsci 2 Karl Marx (1818-1883)

Διαβάστε περισσότερα

Σημειώσεις Κοινωνιολογίας Κεφάλαιο 1 1

Σημειώσεις Κοινωνιολογίας Κεφάλαιο 1 1 Σημειώσεις Κοινωνιολογίας Κεφάλαιο 1 1 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ Γέννηση της κοινωνιολογίας Εφαρμογή της κοινωνιολογικής φαντασίας Θεμελιωτές της κοινωνιολογίας (Κοντ, Μαρξ, Ντυρκέμ, Βέμπερ) Κοινωνιολογικές

Διαβάστε περισσότερα

Β.δ Επιλογή των κατάλληλων εμπειρικών ερευνητικών μεθόδων

Β.δ Επιλογή των κατάλληλων εμπειρικών ερευνητικών μεθόδων Β.δ Επιλογή των κατάλληλων εμπειρικών ερευνητικών μεθόδων Νίκος Ναγόπουλος Για τη διεξαγωγή της κοινωνικής έρευνας χρησιμοποιούνται ποσοτικές ή/και ποιοτικές μέθοδοι που έχουν τις δικές τους τεχνικές και

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ

ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΑΣΑΠΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Δ.Ε. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

Η σύγχρονη εργατική τάξη και το κίνημά της (2) Συντάχθηκε απο τον/την ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ Παρασκευή, 11 Σεπτέμβριος :57

Η σύγχρονη εργατική τάξη και το κίνημά της (2) Συντάχθηκε απο τον/την ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ Παρασκευή, 11 Σεπτέμβριος :57 Για την πληρέστερη κατανόηση της μεθοδολογίας, με την οποία γίνεται από το μαρξισμό ο διαχωρισμός της αστικής κοινωνίας στο σύνολό της σε τάξεις, είναι απαραίτητο να αναφέρουμε τον κλασικό ορισμό που έδωσε

Διαβάστε περισσότερα

Οργανωσιακή Συμπεριφορά

Οργανωσιακή Συμπεριφορά ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα Οργανωσιακή Συμπεριφορά Ενότητα 1: Εισαγωγή στις Οργανώσεις Ιωάννης Σαλμόν Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Άδειες Χρήσης Το παρόν

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΧΤΕΛΙΔΗΣ, ΥΒΟΝ ΚΟΣΜΑ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΕΧΤΕΛΙΔΗΣ, ΥΒΟΝ ΚΟΣΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παιδική ηλικία είναι ένα ζήτημα για το οποίο η κοινωνιολογία έχει δείξει μεγάλο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 έως σήμερα βρίσκεται υπό εξέλιξη ένα πρόγραμμα

Διαβάστε περισσότερα

Οικονομική Κοινωνιολογία

Οικονομική Κοινωνιολογία Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης Εαρινό Εξάμηνο 2016-17 Οικονομική Κοινωνιολογία Διδάσκων: Δημήτρης Λάλλας Μαρξική Οικονομική Κοινωνιολογία: Ο καπιταλισμός στη σκέψη του Καρλ

Διαβάστε περισσότερα

στις οποίες διαμορφώθηκαν οι ιστορικοί και οι πολιτισμικοί όροι για τη δημοκρατική ισότητα: στη δυτική αντίληψη της ανθρώπινης οντότητας, το παιδί

στις οποίες διαμορφώθηκαν οι ιστορικοί και οι πολιτισμικοί όροι για τη δημοκρατική ισότητα: στη δυτική αντίληψη της ανθρώπινης οντότητας, το παιδί 160 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Τα δικαιώματα του παιδιού και οι συνέπειες της αναγνώρισής τους σε διεθνές επίπεδο αντιπροσωπεύουν μια τεράστια αλλαγή των αντιλήψεων και των νοοτροπιών για το παιδί, γεγονός που συνοδεύτηκε

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ. 1.Στόχοι της εργασίας. 2. Λέξεις-κλειδιά ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ42

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ. 1.Στόχοι της εργασίας. 2. Λέξεις-κλειδιά ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ42 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ42 2 Η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 2012-2013 ΘΕΜΑ: «Να συγκρίνετε τις απόψεις του Βέμπερ με αυτές του Μάρξ σχετικά με την ηθική της

Διαβάστε περισσότερα

GEORGE BERKELEY ( )

GEORGE BERKELEY ( ) 42 GEORGE BERKELEY (1685-1753) «Ο βασικός σκοπός του Berkeley δεν ήταν να αμφισβητήσει την ύπαρξη των εξωτερικών αντικειμένων, αλλά να υποστηρίξει την άποψη ότι τα πνεύματα ήταν τα μόνα ανεξάρτητα όντα,

Διαβάστε περισσότερα

Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου Τράπεζα Θεμάτων: 2 ο κεφάλαιο «Κατανοώντας τα πράγματα»

Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου Τράπεζα Θεμάτων: 2 ο κεφάλαιο «Κατανοώντας τα πράγματα» Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου Τράπεζα Θεμάτων: 2 ο κεφάλαιο «Κατανοώντας τα πράγματα» Α] Ασκήσεις κλειστού τύπου (Σωστό Λάθος) Για τον Πλάτωνα οι καθολικές έννοιες, τα «καθόλου», δεν είναι πράγματα ξεχωριστά

Διαβάστε περισσότερα

ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ 15

ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ 15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η δημιουργικότητα είναι η λειτουργία που επιτρέπει στο νου να πραγματοποιήσει ένα άλμα, πολλές φορές εκτός του αναμενόμενου πλαισίου, να αναδιατάξει τα δεδομένα με απρόσμενο τρόπο, υπερβαίνοντας

Διαβάστε περισσότερα

«Τα Βήματα του Εστερναχ»

«Τα Βήματα του Εστερναχ» «Τα Βήματα του Εστερναχ» Τοποθέτηση του ΔΗΜ.ΓΚΟΥΝΤΟΠΟΥΛΟΥ στη παρουσίαση του βιβλίου ΑΛΕΚΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΕΙΟ-Λάρισα 16/1/2009 Κυρίες και κύριοι. Σε κάθε βιβλίο, μελέτη,διήγημα η ποίημα ο συγγραφέας

Διαβάστε περισσότερα

Περιεχόμενα. Εισαγωγή... 13

Περιεχόμενα. Εισαγωγή... 13 Περιεχόμενα Εισαγωγή... 13 ΜΕΡΟΣ Ι Η μακρά ετερόδοξη παράδοση της χρηματοπιστωτικής σφαίρας ως αντιπαραγωγικής δραστηριότητας. Μια μαρξ(ιστ)ική αποτίμηση... 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Ο παρασιτικός σταθερά απών ιδιοκτήτης

Διαβάστε περισσότερα

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Ιστορικοί τρόποι παραγωγής, Καπιταλιστικό σύστημα και Γεωργία Γιώργος Οικονομάκης

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Ιστορικοί τρόποι παραγωγής, Καπιταλιστικό σύστημα και Γεωργία Γιώργος Οικονομάκης ΓΙΩΡΓΟΣ Η. ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙA Εισαγωγή Γιάννης Μηλιός ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ στην Ελπίδα Ευχαριστίες: Στον

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Η Συνδυαστική προσέγγιση του Basil Bernstein Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1 Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 13ο (σελ. 282 302) 2 Η συνδυαστική Προσέγγιση του Bernstein

Διαβάστε περισσότερα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα

Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Διαφωτισμός και διαμόρφωση των πολιτικών ιδεολογιών στην Ελλάδα Ενότητα 1: Εισαγωγή στην ιστορία των πολιτικών ιδεολογιών Σπύρος Μαρκέτος

Διαβάστε περισσότερα

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ http://hallofpeople.com/gr/bio/aquinas.php ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ Ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος φιλόσοφος του δευτέρου μισού του Μεσαίωνα ήταν ο Θωμάς ο Ακινάτης, που έζησε από το 1225 ως το 1274. Υπήρξε ο σημαντικότερος

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΠΡΙΑΜΗ ΒΑΓΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...

Διαβάστε περισσότερα

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ: ΛΕΞΕΙΣ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ: ΛΕΞΕΙΣ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ: ΛΕΞΕΙΣ ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 1. Λέξεις και νόημα Η γλώσσα αποτελείται από λέξεις. Η λέξη είναι το μικρότερο τμήμα της γλώσσας

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ. Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ. Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ Γενικά στοιχεία Περιεχόµενα Οδηγός για µελέτη Το παρόν ηλεκτρονικό εγχειρίδιο έχει ως στόχο του να παρακολουθήσει τις πολύπλοκες σχέσεις που συνδέουν τον

Διαβάστε περισσότερα

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804)

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804) ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ - ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ 1 ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804) (Η σύντομη περίληψη που ακολουθεί και η επιλογή των αποσπασμάτων από την πραγματεία του Καντ για την ανθρώπινη γνώση,

Διαβάστε περισσότερα

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Πλευρές μιας θεωρητικής και πολιτικής ρήξης Γιάννης Μηλιός, Δημήτρης Δημούλης, Γιώργος Οικονομάκης

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Πλευρές μιας θεωρητικής και πολιτικής ρήξης Γιάννης Μηλιός, Δημήτρης Δημούλης, Γιώργος Οικονομάκης Πρόλογος Το ανά χείρας βιβλίο βασίζεται σε μελέτη που συντάχθηκε στα αγγλικά και κυκλοφόρησε το 2002 με τίτλο Karl Marx and the Classics. An Essay on Value, Crises and the Capitalist Mode of Production

Διαβάστε περισσότερα

5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία

5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία 5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία Στόχοι της γλωσσολογίας Σύμφωνα με τον Saussure, βασικός στόχος της γλωσσολογίας είναι να περιγράψει τις γλωσσικές δομές κάθε γλώσσας με στόχο να διατυπώσει θεωρητικές αρχές

Διαβάστε περισσότερα

Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ: ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ

Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ: ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ 1 Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ: ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ Η ποιοτική έρευνα έχει επιχειρηθεί να ορισθεί με αρκετούς και διαφορετικούς τρόπους εξαιτίας

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ42 / Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ42 / Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ42 / Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο Σχολή ΣΑΚΕ Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Πρόγραμμα Σπουδών ΕΛΠΟΛ Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό Θεματική Ενότητα ΕΛΠ42

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ (μάθημα επιλογής) Α τάξη Γενικού Λυκείου Α) Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (ΑΠΣ) Στο πλαίσιο της διδασκαλίας του μαθήματος επιλογής «Ελληνικός και Ευρωπαϊκός πολιτισμός»,

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Προγράμματος. Εκπαίδευση μέσα από την Τέχνη. [Αξιολόγηση των 5 πιλοτικών τμημάτων]

Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Προγράμματος. Εκπαίδευση μέσα από την Τέχνη. [Αξιολόγηση των 5 πιλοτικών τμημάτων] Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Προγράμματος Εκπαίδευση μέσα από την Τέχνη [Αξιολόγηση των 5 πιλοτικών τμημάτων] 1. Είστε ικανοποιημένος/η από το Πρόγραμμα; Μ. Ο. απαντήσεων: 4,7 Ικανοποιήθηκαν σε απόλυτο

Διαβάστε περισσότερα

Τα σχέδια μαθήματος 1 Εισαγωγή

Τα σχέδια μαθήματος 1 Εισαγωγή Τα σχέδια μαθήματος 1 Εισαγωγή Τα σχέδια μαθήματος αποτελούν ένα είδος προσωπικών σημειώσεων που κρατά ο εκπαιδευτικός προκειμένου να πραγματοποιήσει αποτελεσματικές διδασκαλίες. Περιέχουν πληροφορίες

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονομία

Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονομία Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονομία Εργασιακή Θεωρία της Αξίας του Μαρξ Σημειώσεις του Λευτέρη Τσουλφίδη Καθηγητή Τμήματος Οικονομικών Επιστημών Ο Νόμος της Αξίας του Μαρξ Ο καπιταλισμός ορίζεται ως το σύστημα

Διαβάστε περισσότερα

παράγραφος Εκταση Περιεχόμενο Δομή Εξωτερικά στοιχεία 8-10 σειρές Ολοκληρωμένο νόημα Οργανωμένη και λογική Εμφανή και ευδιάκριτα

παράγραφος Εκταση Περιεχόμενο Δομή Εξωτερικά στοιχεία 8-10 σειρές Ολοκληρωμένο νόημα Οργανωμένη και λογική Εμφανή και ευδιάκριτα παράγραφος Εκταση 8-10 σειρές Περιεχόμενο Ολοκληρωμένο νόημα Δομή Οργανωμένη και λογική Εξωτερικά στοιχεία Εμφανή και ευδιάκριτα Δομή παραγράφου Θεματική περίοδος- πρόταση Βασικές λεπτομέρειες /σχόλια

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης

Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Ενότητα 8: Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Επίκ. Καθηγητής: Νίκος Φωτόπουλος e-mail: nfotopoulos@uowm.gr Τηλ. Επικοινωνίας: 23850-55150

Διαβάστε περισσότερα

Μάθηση & Εξερεύνηση στο περιβάλλον του Μουσείου

Μάθηση & Εξερεύνηση στο περιβάλλον του Μουσείου Βασίλειος Κωτούλας vaskotoulas@sch.gr h=p://dipe.kar.sch.gr/grss Αρχαιολογικό Μουσείο Καρδίτσας Μάθηση & Εξερεύνηση στο περιβάλλον του Μουσείου Η Δομή της εισήγησης 1 2 3 Δυο λόγια για Στόχοι των Ερευνητική

Διαβάστε περισσότερα

Περί της Ταξινόμησης των Ειδών

Περί της Ταξινόμησης των Ειδών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Φυσικής 541 24 Θεσσαλονίκη Καθηγητής Γεώργιος Θεοδώρου Tel.: +30 2310998051, Ιστοσελίδα: http://users.auth.gr/theodoru Περί της Ταξινόμησης

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΗΘΙΚΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΣΚΡΕΚΑ ΝΑΤΑΛΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα. Earl Babbie. Κεφάλαιο 2. Έρευνα και θεωρία 2-1

Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα. Earl Babbie. Κεφάλαιο 2. Έρευνα και θεωρία 2-1 Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα Earl Babbie Κεφάλαιο 2 Έρευνα και θεωρία 2-1 Σύνοψη κεφαλαίου Μερικά παραδείγματα της κοινωνικής επιστήμης Επιστροφή σε δύο συστήματα λογικής Παραγωγική συγκρότηση θεωρίας

Διαβάστε περισσότερα

Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων

Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα Earl Babbie Κεφάλαιο 12 Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων 12-1 Σύνοψη κεφαλαίου Σύνδεση θεωρίας και ανάλυσης Επεξεργασία ποιοτικών δεδομένων Προγράμματα ηλεκτρονικού υπολογιστή

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία του Πολιτισμού

Κοινωνιολογία του Πολιτισμού Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Κοινωνιολογία του Πολιτισμού Ενότητα 7: Τέχνη -κουλτούρα - κριτική θεωρία Επίκ. Καθηγητής: Νίκος Φωτόπουλος e-mail: nfotopoulos@uowm.gr Τηλ. Επικοινωνίας: 23850-55150 Παιδαγωγικό

Διαβάστε περισσότερα

2.2 Οργάνωση και ιοίκηση (Μάνατζµεντ -Management) 2.2.1. Βασικές έννοιες 2.2.2 Ιστορική εξέλιξη τον µάνατζµεντ.

2.2 Οργάνωση και ιοίκηση (Μάνατζµεντ -Management) 2.2.1. Βασικές έννοιες 2.2.2 Ιστορική εξέλιξη τον µάνατζµεντ. 2.2 Οργάνωση και ιοίκηση (Μάνατζµεντ -Management) 2.2.1. Βασικές έννοιες Έχει παρατηρηθεί ότι δεν υπάρχει σαφής αντίληψη της σηµασίας του όρου "διοίκηση ή management επιχειρήσεων", ακόµη κι από άτοµα που

Διαβάστε περισσότερα

ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΙΑΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ, ΕΣΠΙ 1

ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΙΑΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ, ΕΣΠΙ 1 ΛΟΓΙΣΜΟΣ ΜΙΑΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ, ΕΣΠΙ 1 ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ Η έννοια της συνάρτησης είναι θεμελιώδης στο λογισμό και διαπερνά όλους τους μαθηματικούς κλάδους. Για το φοιτητή είναι σημαντικό να κατανοήσει πλήρως αυτή

Διαβάστε περισσότερα

Θεόδωρος Μαριόλης Τ.Δ.Δ., Πάντειο Πανεπιστήμιο Ι.Κ.Ε. Δημήτρης Μπάτσης

Θεόδωρος Μαριόλης Τ.Δ.Δ., Πάντειο Πανεπιστήμιο Ι.Κ.Ε. Δημήτρης Μπάτσης Θεόδωρος Μαριόλης Τ.Δ.Δ., Πάντειο Πανεπιστήμιο Ι.Κ.Ε. Δημήτρης Μπάτσης Ηθικά Νικομάχεια, Βιβλίο Ε Δύο Προτάσεις του Αριστοτέλη Δύο Προβλήματα Πρόταση 1 «Αμοιβαιότητα/Ανταπόδοση θα υπάρξει [η ανταλλαγή

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ Ο λόγος που ο Αριστοτέλης μελέτησε την έννοια της αρετής στα Ηθικά Νικομάχεια είναι γιατί αυτή αποτελεί προϋπόθεση όχι μόνο για την ευδαιμονία του ατόμου αλλά και ολόκληρης

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΤΑΡΤΗ 15 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2015 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΤΑΡΤΗ 15 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2015 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΠΡΟΣΟΜΟΙΩΣΗ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΕΤΑΡΤΗ 15 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2015 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α1. καθημερινό λεξιλόγιο: «κάτι», «ἀρμαθιά»

Διαβάστε περισσότερα

Γιούλη Χρονοπούλου Μάιος Αξιολόγηση περίληψης

Γιούλη Χρονοπούλου Μάιος Αξιολόγηση περίληψης Γιούλη Χρονοπούλου Μάιος 2018 Αξιολόγηση περίληψης Η δυσκολία συγκρότησης (και αξιολόγησης) της περίληψης Η περίληψη εμπεριέχει μια (φαινομενική) αντίφαση: είναι ταυτόχρονα ένα κείμενο δικό μας και ξένο.

Διαβάστε περισσότερα

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΠΕΤΡΟΥ ΤΑΤΟΥΛΗ REGIONAL GOVERNOR OF THE PELOPONNESE

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΠΕΤΡΟΥ ΤΑΤΟΥΛΗ REGIONAL GOVERNOR OF THE PELOPONNESE THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΠΕΤΡΟΥ ΤΑΤΟΥΛΗ REGIONAL GOVERNOR OF THE PELOPONNESE GOVERNANCE AND REGIONAL ARTERIES FOR GROWTH: Europe s momentum Greece s impetus ΠΕΜΠΤΗ 10 ΜΑΪΟΥ 2018 1 THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ ΠΕΤΡΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά. Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά. Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Γράφοντας ένα σχολικό βιβλίο για τα Μαθηματικά Μαριάννα Τζεκάκη Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Μ. Καλδρυμίδου Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Εισαγωγή Η χώρα μας απέκτησε Νέα Προγράμματα Σπουδών και Νέα

Διαβάστε περισσότερα

Πρόλογος: Κογκίδου ήµητρα. Εκπαιδευτική Ηγεσία και Φύλο. Στο: αράκη Ελένη (2007) Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

Πρόλογος: Κογκίδου ήµητρα. Εκπαιδευτική Ηγεσία και Φύλο. Στο: αράκη Ελένη (2007) Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Πρόλογος: Κογκίδου ήµητρα Στο: αράκη Ελένη (2007) Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο. Εκπαιδευτική Ηγεσία και Φύλο. Τα τελευταία χρόνια βρισκόµαστε µπροστά σε µια βαθµιαία αποδόµηση της ανδροκρατικής έννοιας της ηγεσίας

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνιολογία του Πολιτισμού

Κοινωνιολογία του Πολιτισμού Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Κοινωνιολογία του Πολιτισμού Ενότητα 2: Κοινωνιολογία - πολιτισμός - κουλτούρα. Επίκ. Καθηγητής: Νίκος Φωτόπουλος e-mail: nfotopoulos@uowm.gr Τηλ. Επικοινωνίας: 23850-55150

Διαβάστε περισσότερα

Ανάλυση Πολιτικού Λόγου

Ανάλυση Πολιτικού Λόγου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ενότητα 8η: Ο λόγος της Πολιτικής Οικολογίας 1 Γιάννης Σταυρακάκης, Καθηγητής ΑΠΘ Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση Φωτογραφιών. Από τον Ανδρέα Ζέρβα 25/10/2009

Αξιολόγηση Φωτογραφιών. Από τον Ανδρέα Ζέρβα 25/10/2009 Αξιολόγηση Φωτογραφιών Από τον Ανδρέα Ζέρβα 25/10/2009 www.andzer.gr Αυτοβελτίωση «Η αξιολόγηση φωτογραφιών άλλων μας βοηθάει στο να σκεφτούμε διαφορετικά και για τις δικές μας συνθέσεις και αποτελεί μέρος

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2

ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2 ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: 2 Η ιστορία της φιλοσοφίας από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι σήμερα μπορεί να θεωρηθεί ως μια διαδικασία αναζήτησης μιας απάντησης στο ερώτημα, «τι είναι γνώση;» Οι Δυτικοί φιλόσοφοι

Διαβάστε περισσότερα

Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων

Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων Σύνοψη κεφαλαίου Σύνδεση θεωρίας και ανάλυσης Επεξεργασία ποιοτικών δεδομένων Δεοντολογία και ανάλυση ποιοτικών δεδομένων Αξιολογώντας την ποιότητα των ποιοτικών ερευνών Εισαγωγή

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 23

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 23 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Πρόλογος...21 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγικές Έννοιες... 25 1.1 Η Οικονομική Επιστήμη και οι Σχολές Οικονομικής

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΚΑΙΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ. Αλέξης ΤΑΤΤΗΣ, Δ.Ν. Μάιος 2013

Η ΔΙΚΑΙΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ. Αλέξης ΤΑΤΤΗΣ, Δ.Ν. Μάιος 2013 Η ΔΙΚΑΙΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ Αλέξης ΤΑΤΤΗΣ, Δ.Ν. Μάιος 2013 ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΚΟ ΣΥΜΠΑΝ Συνήθης θεώρηση: 1. Το δίκαιο ρυθμίζει τον ιστορικά εξελισσόμενο κόσμο της πληροφορίας (π.χ. αρχεία,

Διαβάστε περισσότερα

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Η μαρξιστική ανάλυση της χρηματοπιστωτικής σφαίρας και το ζήτημα του εμπορευματικού χρήματος Γιάννης Μηλιός

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Η μαρξιστική ανάλυση της χρηματοπιστωτικής σφαίρας και το ζήτημα του εμπορευματικού χρήματος Γιάννης Μηλιός Η ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗΣ ΣΦΑΙΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ του Γιάννη Μηλιού Τα δύο κείμενα που ακολουθούν δημοσιεύθηκαν στο πλαίσιο του αφιερώματος που φιλοξένησε η επιθεώρηση

Διαβάστε περισσότερα

Λούντβιχ Βιτγκενστάιν

Λούντβιχ Βιτγκενστάιν Λούντβιχ Βιτγκενστάιν Ο τάφος του Βίτγκεντάιν στο Κέιμπριτζ κοσμείται από το ομοίωμα μιας ανεμόσκαλας: «Οι προτάσεις μου αποτελούν διευκρινίσεις, όταν αυτός που με καταλαβαίνει, τελικά τις αναγνωρίσει

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ.

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. 2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ (Ι) ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ; Στο μάθημα «Κοινωνική Θεωρία της Γνώσης (I)» (όπως και στο (ΙΙ) που ακολουθεί) παρουσιάζονται

Διαβάστε περισσότερα

II29 Θεωρία της Ιστορίας

II29 Θεωρία της Ιστορίας II29 Θεωρία της Ιστορίας Ενότητα 5: Αντώνης Λιάκος Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας - Αρχαιολογίας 1. O μετρήσιμος χρόνος Η έννοια του χρόνου, αποτέλεσμα κοινωνικής ανάπτυξης. Συγκεκριμένος και αφηρημένος

Διαβάστε περισσότερα

Η ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Η ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Η ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Ενότητα: 1 η Ελένη Περδικούρη Τμήμα Φιλοσοφίας 1 Ενότητα 1 η Το ερώτημα της γνώσης 1. Τι γνωριζουμε, δηλαδη ποια ειναι τα αντικειμενα της γνωσης

Διαβάστε περισσότερα

Αυτή ακριβώς η μεταλλαγή είναι το θέμα του παρόντος βιβλίου. Προκειμένου να την προσδιορίσουμε μέσα σε όλο αυτό το ομιχλώδες τοπίο της

Αυτή ακριβώς η μεταλλαγή είναι το θέμα του παρόντος βιβλίου. Προκειμένου να την προσδιορίσουμε μέσα σε όλο αυτό το ομιχλώδες τοπίο της Εισαγωγή Tο βιβλίο αυτό θα μπορούσε να τιτλοφορείται διαφορετικά. Αν θέλαμε να ακολουθήσουμε το ρεύμα των αλλαγών στο χώρο των διεθνών οργανισμών, ο τίτλος του θα ήταν «Εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη».

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Γεράσιμος Παπαναστασάτος, Ph.D. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2016

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Γεράσιμος Παπαναστασάτος, Ph.D. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2016 ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Γεράσιμος Παπαναστασάτος, Ph.D. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2016 ΚΕΘΕΑ Τομέας Έρευνας Η ποιοτική έρευνα επιχειρεί να περιγράψει, αναλύσει, κατανοήσει, ερμηνεύσει κοινωνικά φαινόμενα,

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Γεράσιμος Παπαναστασάτος, Ph.D. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2016 ΚΕΘΕΑ Τομέας Έρευνας Η ποιοτική έρευνα επιχειρεί να περιγράψει, αναλύσει, κατανοήσει, ερμηνεύσει κοινωνικά φαινόμενα,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) Πέτρος Ρούσσος ΔΙΑΛΕΞΗ 5 Έννοιες και Κλασική Θεωρία Εννοιών Έννοιες : Θεμελιώδη στοιχεία από τα οποία αποτελείται το γνωστικό σύστημα Κλασική θεωρία [ή θεωρία καθοριστικών

Διαβάστε περισσότερα

13/1/2010. Οικονομική της Τεχνολογίας. Ερωτήματα προς συζήτηση ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

13/1/2010. Οικονομική της Τεχνολογίας. Ερωτήματα προς συζήτηση ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης Οικονομική της Τεχνολογίας Διάλεξη 6 η: Οικονομική Θεωρία και το Ζήτημα της Τεχνολογικής Αλλαγής: & II 1 Ερωτήματα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Τομέας Έρευνας ΚΕΘΕΑ Η ποιοτική έρευνα επιχειρεί να περιγράψει, αναλύσει, κατανοήσει, ερμηνεύσει κοινωνικά φαινόμενα, έννοιες ή συμπεριφορές επιχειρεί να απαντήσει το γιατί

Διαβάστε περισσότερα

Ηγεσία και Διοικηση. Αποτελεσματική Ηγεσία στο Χώρο της Εργασίας

Ηγεσία και Διοικηση. Αποτελεσματική Ηγεσία στο Χώρο της Εργασίας Ηγεσία και Διοικηση Αποτελεσματική Ηγεσία στο Χώρο της Εργασίας 1. Η έννοια της αποτελεσματικής ηγεσίας Είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε πως η έννοια της ηγεσίας δεν είναι ταυτόσημη με τις έννοιες της

Διαβάστε περισσότερα

Πολιτική και Ταξική Ανάλυση. Επιμέλεια: Άννα Κουμανταράκη

Πολιτική και Ταξική Ανάλυση. Επιμέλεια: Άννα Κουμανταράκη Πολιτική και Ταξική Ανάλυση Επιμέλεια: Άννα Κουμανταράκη Τι καταλαβαίνουμε με τον όρο «κοινωνική ανισότητα»; Πλούσιοι και φτωχοί; Προνομιούχοι ή άνθρωποι με ιδιαίτερα χαρίσματα και ταλέντα; Κυρίαρχοι και

Διαβάστε περισσότερα

Διδακτική Γλωσσικών Μαθημάτων (ΚΠΒ307)

Διδακτική Γλωσσικών Μαθημάτων (ΚΠΒ307) ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ Διδακτική Γλωσσικών Μαθημάτων (ΚΠΒ307) Ενότητα #4: Λειτουργικός και Κριτικός Γραμματισμός Διδάσκων: Κατσαρού Ελένη ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Επιστρέφοντας στον Μαρξ Παναγιώτης Σωτήρης

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Επιστρέφοντας στον Μαρξ Παναγιώτης Σωτήρης ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΟΝ ΜΑΡΞ (Γ. Μηλιός, Δ. Δημούλης, Γ. Οικονομάκης, Η θεωρία του Μαρξ για τον καπιταλισμό. Πλευρές μιας θεωρητικής ρήξης, Αθήνα, εκδ. Νήσος, 2005)του Παναγιώτη Σωτήρη 1. Η σημασία της μαρξικής

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ «ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ» Τομέας Νέων Ελληνικών ΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ Συνοχή & Συνεκτικότητα 1ο ΜΕΡΟΣ Στοιχεία Θεωρίας Α. Συνοχή Συνοχή ονομάζεται η λειτουργία του λόγου που αναφέρεται στη σύνδεση των

Διαβάστε περισσότερα

II29 Θεωρία της Ιστορίας

II29 Θεωρία της Ιστορίας II29 Θεωρία της Ιστορίας Ενότητα 7- Πρόσθετο Υλικό: Πολυπλοκότητα Αντώνης Λιάκος Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας - Αρχαιολογίας Εισαγωγή 1 H γοητεία της δουλειάς του ιστορικού είναι ότι έχει να αντιμετωπίσει

Διαβάστε περισσότερα

Η έννοια της αλλοτρίωσης στον Μαρξ: βάζοντας στο επίκεντρο τα Χειρόγραφα του

Η έννοια της αλλοτρίωσης στον Μαρξ: βάζοντας στο επίκεντρο τα Χειρόγραφα του Η έννοια της αλλοτρίωσης στον Μαρξ: βάζοντας στο επίκεντρο τα Χειρόγραφα του 1844. 1 Επιβλέποντες καθηγητές Περικλής Βαλλιάνος Γεράσιμος Κουζέλης Μιχάλης Σπουρδαλάκης Φιλοσοφικές πλευρές Η μαρξική έννοια

Διαβάστε περισσότερα

Πολυπολιτισμικότητα και Εκπαίδευση

Πολυπολιτισμικότητα και Εκπαίδευση Πολυπολιτισμικότητα και Εκπαίδευση Κωδικός μαθήματος: ΚΕΠ 302 Διδάσκων: Δημήτρης Θ. Ζάχος Πιστωτικές μονάδες: 10 Χρόνος και τόπος διεξαγωγής: Τετάρτη 6-9 αίθουσα 907 Εισαγωγικά Η επιτυχής συμμετοχή σ ένα

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Η πλειοψηφία θεωρεί ότι η Νόηση είναι μια διεργασία που συμβαίνει στο ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ. Σπύρος Τσιπίδης. Περίληψη διατριβής

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ. Σπύρος Τσιπίδης. Περίληψη διατριβής ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΓΡΟΝΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ Σπύρος Τσιπίδης Γεω - οπτικοποίηση χωρωχρονικών αρχαιολογικών δεδομένων Περίληψη διατριβής H παρούσα εργασία

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Αναπτυξιακή Ψυχολογία Διάλεξη 6: Η ανάπτυξη της εικόνας εαυτού - αυτοαντίληψης Θέματα διάλεξης Η σημασία της αυτοαντίληψης Η φύση και το περιεχόμενο της αυτοαντίληψης Η ανάπτυξη της αυτοαντίληψης Παράγοντες

Διαβάστε περισσότερα

Διδακτική των Φυσικών Επιστημών Ενότητα 2: Βασικό Εννοιολογικό Πλαίσιο

Διδακτική των Φυσικών Επιστημών Ενότητα 2: Βασικό Εννοιολογικό Πλαίσιο Διδακτική των Φυσικών Επιστημών Ενότητα 2: Βασικό Εννοιολογικό Πλαίσιο Χρυσή Κ. Καραπαναγιώτη Τμήμα Χημείας Αντικείμενο και Αναγκαιότητα Μετασχηματισμός της φυσικοεπιστημονικής γνώσης στη σχολική της εκδοχή.

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνικός µετασχηµατισµός:...

Κοινωνικός µετασχηµατισµός:... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓ ΟΟ Κοινωνικός Μετασχηµατισµός 1. Ο κοινωνικός µετασχηµατισµός 1.1. Γενικά Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης Να προσδιορίσετε µε συντοµία το περιεχόµενο των παρακάτω όρων. Κοινωνικός σχηµατισµός:......

Διαβάστε περισσότερα

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Χ Ρ Η Σ Η Γ Λ Ω Σ Σ Α Σ ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΕΙΡΑ Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 0 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ 1 Y Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Α Ι Δ Ε Ι Α Σ Κ Α Ι Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Μ Α Τ Ω Ν Κ Ε Ν Τ Ρ Ο Ε Λ Λ Η Ν Ι

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Πρόλογος 13 Εισαγωγή 17. ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ταυτότητα και επαγγελµατική ταυτότητα του εκπαιδευτικού 31

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. Πρόλογος 13 Εισαγωγή 17. ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ταυτότητα και επαγγελµατική ταυτότητα του εκπαιδευτικού 31 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 13 Εισαγωγή 17 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Θεωρητική προσέγγιση & κεντρικές έννοιες ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ταυτότητα και επαγγελµατική ταυτότητα του εκπαιδευτικού 31 1.1. Προσεγγίσεις στην έννοια και τις

Διαβάστε περισσότερα

Επιστημολογική και Διδακτική Προσέγγιση της Έννοιας της «Ύλης»

Επιστημολογική και Διδακτική Προσέγγιση της Έννοιας της «Ύλης» Επιστημολογική και Διδακτική Προσέγγιση της Έννοιας της «Ύλης» Κωνσταντίνος Δ. Σκορδούλης Παιδαγωγικό Τμήμα ΔΕ Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Δυισμός: η κυρίαρχη οντολογία των φιλοσόφων 1.

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα. Earl Babbie. Κεφάλαιο 1. Βασικές αρχές 1-1

Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα. Earl Babbie. Κεφάλαιο 1. Βασικές αρχές 1-1 Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα Earl Babbie Κεφάλαιο 1 Βασικές αρχές 1-1 Σύνοψη κεφαλαίου Αναζητώντας την πραγματικότητα Τα θεμέλια της κοινωνικής επιστήμης Η διαλεκτική της κοινωνικής έρευνας Σχέδιο ερευνητικής

Διαβάστε περισσότερα

Το ζήτημα της πλάνης στο Σοφιστή του Πλάτωνα

Το ζήτημα της πλάνης στο Σοφιστή του Πλάτωνα Το ζήτημα της πλάνης στο Σοφιστή του Πλάτωνα του μεταπτυχιακού φοιτητή Μαρκάτου Κωνσταντίνου Α.Μ.: 011/08 Επιβλέπων: Αν. Καθηγητής Άρης Κουτούγκος Διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας

Διαβάστε περισσότερα

Πέντε Προτάσεις Αντιμετώπισης των υσκολιών στην Ανάγνωση

Πέντε Προτάσεις Αντιμετώπισης των υσκολιών στην Ανάγνωση Πέντε Προτάσεις Αντιμετώπισης των υσκολιών στην Ανάγνωση Tο φαινόμενο της ανάγνωσης προσεγγίζεται ως ολική διαδικασία, δηλαδή ως λεξιλόγιο, ως προφορική έκφραση και ως κατανόηση. ημήτρης Γουλής Πρώτη Πρόταση

Διαβάστε περισσότερα

Διαπολιτισμική Εκπαίδευση

Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Ενότητα 1: Παγκοσμιοποίηση και πολυπολιτισμικές κοινωνίες; Χρήστος Παρθένης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Παγκοσμιοποίηση και Πολυπολιτισμικές Κοινωνίες; 1.

Διαβάστε περισσότερα

Θέμα 1 ο. Λύση θέματος 1 ο Α.

Θέμα 1 ο. Λύση θέματος 1 ο Α. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Τα πιο κάτω θέματα δόθηκαν στις εξετάσεις Ιουνίου 013 στο 17 ο ΓΕΛ από τους καθηγητές Ν.Κ, Κ.Μ, Δ.Α. Παρακάτω παρατίθενται τα θέματα και οι λύσεις ανεπτυγμένες σε κάποια σημεία, με σχόλια καθώς

Διαβάστε περισσότερα

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ STEVE WELLS GLOBAL FUTURIST, COO, FAST FUTURE, UK

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ STEVE WELLS GLOBAL FUTURIST, COO, FAST FUTURE, UK THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ STEVE WELLS GLOBAL FUTURIST, COO, FAST FUTURE, UK SECOND YOUTH SUMMIT THE FUTURE WORKPLACE: THE NEW JOBS THE NEW SKILLS The youth takes over ΠΕΜΠΤΗ 28 ΜΑΡΤΙΟΥ 2019 1 THE ECONOMIST

Διαβάστε περισσότερα

Μέθοδοι Έρευνας. Ενότητα 2.7: Τα συμπεράσματα. Βύρων Κοτζαμάνης ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

Μέθοδοι Έρευνας. Ενότητα 2.7: Τα συμπεράσματα. Βύρων Κοτζαμάνης ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Μέθοδοι Έρευνας Ενότητα 2.7: Τα συμπεράσματα Βύρων Κοτζαμάνης Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται

Διαβάστε περισσότερα