Υγρότοπος Αρτέμιδας. Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων

Transcript

1 Υγρότοπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων ΑΘΗΝΑ ΜΑΙΟΣ 2015

2 Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

3 Προτεινόμενη Βιβλιογραφική αναφορά: Ζόγκαρης, Καραούζας, Ι., Σ. Καστρίτης, Θ. Κανιάστας, Ε., Σταύρακας, Λ., Τρίγκου, Ρ. & Βλάμη, Β. (2015). Υγρότοπος Αρτέμιδας (Αρτέμιδα, Αττικής): Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία/ Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων. Αθήνα, 72 Σελίδες. Zogaris, S., Karaouzas I., Kastritis, Th., Kaniastas, E., Stavakas, L., Trigou R. & Vlami, V. (2015). Artemis Wetland (Artemis, Attika, Greece): Biodiversity conservation study. Hellenic Ornithological Society/ Hellenic Centre for Marine Research Institute of Marine Biological Resources and Inland Waters. Athens, 72 pp. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

4 Ομάδα σύνταξης τεχνικής έκθεσης ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ: Μη Κερδοσκοπικό Σωματείο, Θεμιστοκλέους 80, Αθήνα , Τηλ./Fax: , web: ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων 46.7 χλμ Αθηνών Σουνίου, Ανάβυσσος 19013, Αττική, Τηλ./Fax: , web: Δρ. Σταμάτης Ζόγκαρης Δρ. Ιωάννης Καραούζας Δρ. Θάνος Καστρίτης Ευάγγελος Κανιάστας Λευτέρης Σταύρακας Ρούλα Τρίγκου Βασιλική Βλάμη Γεωγράφος Βιολόγος (Μ.Sc., Ph.D.), ΕΛΚΕΘΕ Βιολόγος Περιβαλλοντολόγος (M.Sc., Ph.D.), ΕΛΚΕΘΕ Ωκεανογράφος(Μ.Sc., Ph.D.), ΕΟΕ Γεωπόνος (M.Sc.), EOE Ερευνητής πεδίου, EOE Δασολόγος Περιβαλλοντολόγος (M.Sc.), EOE Τουριστικός σχεδιαστής Εκπαιδευτικός (M.Ed) H ανάγκη για την μελέτη αυτή προέκυψε κατά το Πρόγραμμα Καταγραφής Υγροτόπων Αττικής που υλοποιήθηκε από το ΕΛΚΕΘΕ και την ΕΟΕ κατά τα έτη Κατά το διάστημα του έργου αυτού καταγράφηκαν και αξιολογήθηκαν 72 υγρότοποι στην Αττική και πολλοί συμμετέχοντες αναφέρθηκαν στην ξεχωριστή αξία του Υγρoτόπου Αρτέμιδας (Αλυκή Λούτσας). Μετά από πολλές επισκέψεις στον χώρο και την καθοδήγηση πολλών συνεργατών και ειδικών επιστημόνων, ολοκληρώθηκε η παρούσα τεχνική έκθεση τον Μάιο του Ευχαριστούμε τους ακόλουθους συνεργάτες για τη συνεισφορά τους με στοιχεία, βιβλιογραφικές πηγές και άλλες υποδείξεις: Μέλη της ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ ΑΤΤΙΚΗΣ Καθ. Δρ. Παν. Δημόπουλος (Πανεπιστήμιο Πατρών) και Καθ. Δρ. Ε. Bergmeier για την επισκόπηση και αναγνώριση φυσικών οικοτόπων της περιοχής κατά την έρευνα πεδίου το 2010 Σ. Σκαρέας (ΕΟΕ) για της πληροφορίες σχετικά με την ορνιθοπανίδα Α. Δημαλέξης, Α. Μανωλόπουλος, Μ. Κορμπέτη, Ρ. Τρίγκου (ΕΟΕ) για τη βοήθεια στην διαχείριση του έργου καταγραφής υγροτόπων το Γ. Καπάκος (ΕΛΚΕΘΕ) για την ιχθυολογική επισκόπηση Ντ. Κουβαρντά (ΕΛΚΕΘΕ) για τη βοήθεια στην επιμέλεια της έκθεσης Η. Δημητρίου (ΕΛΚΕΘΕ) για το έργο προτάσεων αποκατάστασης και διαχείρισης Τέλος ευχαριστούμε όλους τους φυσιοδίφες και ερευνητές που έχουν καταχωρήσει τις παρατηρήσεις τους στην πλατφόρμα εισαγωγής ορνιθολογικών παρατηρήσεων «Ornithotopos». Για την περιοχή του Υγροτόπου Αρτέμιδας συνεισέφεραν οι: Σταύρακας Λ., Σκαρέας Σ., Φωκάς Ν., Μπιτσικώκος Κ., Μπιτσικώκος Λ., Αλεξανδρής Γ., Ανδριόπουλος Π., Βλατσιώτης Γ., Βιδάλη Σ., Νατσακάκος Α., Μπουρδάκης Σ., Κωτσάκης Μ., Καπακλής Θ., Καστρίτης Θ., και Μανωλόπουλος Α. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ομάδα σύνταξης τεχνικής έκθεσης... 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γενικοί στόχοι Μέθοδοι επισκόπισης έρευνας Οριοθέτηση του «Βιοτόπου» Αξιολόγηση ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Γεωγραφικά όρια και γενική περιγραφή της περιοχής Ονομασία της Περιοχής Ιστορία της περιοχής Ιστορικό προστασίας της περιοχής Ιδιοκτησιακό Καθεστώς και Χρήσεις Γης Ιδιοκτησιακό Καθεστώς Νομοθετικό Πλαίσιο προστασίας Περιγραφή των οικοσυστημάτων και οικοτόπων στην περιοχή του υγροτόπου Τύποι Οικοτόπων Στοιχεία για τους οικοτόπους Κατάσταση διατήρησης των οικοτόπων Χλωριδικά στοιχεία Περιγραφή πανίδας Ορνιθοπανίδα Υδρόβια Ασπόνδυλα Ψάρια Ερπετά Αμφίβια Θηλαστικά Χημική και φυσικοχημική κατάσταση υδάτων Μικροβιολογικές αναλύσεις ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Διεθνής Σημασία Τοπική Περιφερειακή Σημασία Σημασία για τον άνθρωπο Η σημασία της πρόσβασης στον υγρότοπο Η σημασία της περιοχής ως προορισμός με ορνιθολογικό ενδιαφέρον Αρνητικά χαρακτηριστικά που δυσχεραίνουν την επίσκεψη Περιβαλλοντικά προβλήματα /Απειλές Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

6 4.7.1 Επιχωμάτωση και Ρύπανση Οικιστική ανάπτυξη Ανατροπή της υδρολογικής ισορροπίας του υγροτόπου Ανθρωπογενής ενόχληση της πανίδας ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Γενικές κατευθύνσεις και ειδικοί στόχοι της διαχείρισης Βασικοί άξονες διαχείρισης Επιχειρησιακός στόχος προγράμματος διαχείρισης Περιγραφή των προτεινόμενων διαχειριστικών δράσεων Α. Θεσμικές και διοικητικές ρυθμίσεις Β. Διαχειριστικές Παρεμβάσεις Γ. Δημιουργία και λειτουργία οικοτουριστικών υποδομών Εξειδικευμένες υποδομές ήπιας αναψυχής και παρατήρησης της φύσης του υγροτόπου ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

7 1. Περίληψη Στη παρούσα μελέτη αξιολογείται για πρώτη φορά ο υγρότοπος της Αρτέμιδας και προτείνεται η δημιουργία του Φυσικού Πάρκου Υγροτόπου Αρτέμιδας. Αυτό το έργο αποτελεί μια προκαταρκτική μελέτη με προτάσεις που αναπτύχθηκε στα πλαίσια μιας συνεργασίας του Ινστιτούτου Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων του ΕΛΚΕΘΕ και της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ. Η μελέτη προσφέρει κατευθύνσεις για την ολοκλήρωση μιας προστατευόμενης φυσικής περιοχής και προτείνει συγκεκριμένα έργα και δράσεις επιστημονικής παρακολούθησης, οικολογικής αποκατάστασης, ανάπλασης, και ανάδειξης. Η προτεινόμενη προστατευόμενη περιοχή βρίσκεται στην γνωστή παραλία Αγίου Νικολάου Λούτσας, πρακτικά μέσα στον αστικό ιστό της Αρτέμιδας. Η περιοχή είναι μόλις τριάντα χιλιόμετρα ανατολικά της Αθήνας και πέντε χιλιόμετρα από τα Σπάτα. Έχει μεγάλη τοπική σημασία για την βιοποικιλότητα, ενώ το ενδιαφέρον εκτείνεται επιπλέoν και σε υπερτοπικό επίπεδο χάρη στην παρουσία ορισμένων ειδών σπάνιων πουλιών που σταθμεύουν τακτικά εκεί. Ο υγρότοπος δημιουργείται από την ύπαρξη μιας μικρής παράκτιας λιμνοθάλασσας. Η περιοχή αυτή έχει μελετηθεί ελάχιστα από άποψη βιοποικιλότητας, εξαιρουμένης της ορνιθοπανίδας και ενδέχεται να έχει μεγαλύτερη, καθώς και περιφερειακή ή διεθνή σημασία, αν ερευνηθεί και οργανωθεί μια πλήρης καταγραφή της βιοποικιλότητας, καθώς και επιστημονική παρακολούθηση. Η περιοχή έχει ιδιαίτερα υψηλό αισθητικό ενδιαφέρον ως τοπίο βρισκόμενη σε προνομιακή θέση δίπλα στη θάλασσα στον όρμο της Λούτσας. Μεγάλο μέρος του βιοτόπου είναι πολύ υποβαθμισμένο κυρίως από συστηματικές επιχωματώσεις, την οικοδόμηση τμήματος του υγροτόπου, καθώς και την ενόχληση που προκαλούν διάφορες ανθρωπογενείς πιέσεις. Παρά την υποβαθμισμένη κατάσταση μέρους του υγροτόπου, η αναβάθμιση και η αποκατάσταση του οικοσυστήματος είναι εφικτή. Δυνητικά, μετά από σχετικά απλά έργα οικολογικής αποκατάστασης και ανάπλασης,η περιοχή μπορεί να αναβαθμιστεί και να λειτουργήσει ως υποδειγματικό «φυσικό πάρκο» εντός του αστικού ιστού της ευρύτερης ανατολικής ακτής της Αττικής. Με ειδικά έργα που διαχειρίζονται την κίνηση επισκεπτών και την οργάνωση της δημοφιλούς παραλίας,θα μπορεί στην περιοχή να επιβιώσουν είδη σπάνιας άγριας ζωής σε ισορροπία με την ανάδειξη αυτού του υγροτόπου. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2. Εισαγωγή Ο υγρότοπος Αρτέμιδας, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εναπομείναντες υγρότοπους της Αττικής, με ιδιαίτερη σημασία για τη βιοποικιλότητα και ειδικά την ορνιθοπανίδα, το τοπίο αλλά και την ποιότητα ζωής των κατοίκων του νομού. Όπως οι περισσότεροι υγρότοποι της Αττικής, εκτέθηκε στο παρελθόν επανειλημμένα σε σειρά απειλών και πιέσεων που είχαν ως αποτέλεσμα να συρρικνωθεί σε έκταση και να υποβαθμιστεί σε βιολογικές λειτουργίες. Παρόλα αυτά συνεχίζει έστω και στη σημερινή του κατάσταση να αποτελεί πραγματική όαση για τη βιοποικιλότητα και πρόκληση για την ποιοτική διάπλαση μιας σημαντικής παράκτιας ζώνης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ο υγρότοπος στα πλαίσια της περιφερειακής ανάπτυξης της περιοχής. Η κατοικημένη περιοχή του Δήμου Αρτέμιδας και της παράκτιας ζώνης του Όρμου Λούτσας έχει δει ραγδαία οικιστική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια. Η Αρτέμιδα, μόλις 25 χλμ ανατολικά του κέντρου της πρωτεύουσας, αποτελεί κόμβο ανάμεσα στο Διεθνή Αερολιμένα των Αθηνών και το Λιμένα της Ραφήνας, καθώς και επίνειο των Σπάτων. Ο πληθυσμός της περιοχής σύμφωνα με την απογραφή του 2011 ανέρχεται σε κατοίκους, δηλαδή 1012 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο. Μεγάλη πληθυσμιακή προσέλευση πραγματοποιήθηκε κατά τη δεκαετία του '90, εποχή κατά την οποία αναπτύχθηκε ραγδαία η περιοχή αφού αποτέλεσε δημοφιλή παραθεριστικό προορισμό. Σημαντικό κίνητρο για αυτή τη γρήγορη και μερικώς άναρχη υπερδόμηση της περιοχής είναι η εντυπωσιακή αμμώδης παραλία της Λούτσας, από τις πιο δημοφιλείς παραλίες στον Νομό και το γεγονός ότι απέχει λίγα χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα Η γεωγραφική θέση της Αρτέμιδας, καθώς και του μικρού υγρότοπου πάνω στη δημοφιλή παραλία ενδέχεται να αποτελέσει σημαντικό θέατρο εξελίξεων στην εξελισσόμενη χωροταξία της ανατολικής Αττικής. Ήδη από το 2007 έχουν αρχίσει σημαντικές ενέργειες έμπρακτης προστασίας και αποκατάστασης του υγροτόπου από τις δημοτικές αρχές και τη συνδρομή πολιτών και μη κυβερνητικών οργανώσεων. Ο υγρότοπος προστατεύεται με το νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνα Αττική 2021 (Ν /ΦΕΚ 156/2014) ως «Υγρότοπος Α Προτεραιότητας». Στους υγρότοπους αυτούς απαγορεύεται η δόμηση, η επιχωμάτωση, η άσκηση οχλουσών δραστηριοτήτων και κάθε δραστηριότητα που υποβαθμίζει την οικολογική κατάστασή τους. Επιτρέπεται η διενέργεια παρεμβάσεων οικολογικής αποκατάστασης, η επίσκεψη με σκοπό την αναψυχή και την επιστημονική έρευνα και η περίφραξη ιδιαίτερα ευαίσθητων τμημάτων που χρήζουν απόλυτης προστασίας. Είναι δυνατόν επίσης να επιτρέπεται η διαμόρφωση υπαίθριων εγκαταστάσεων αναψυχής και παρατήρησης της βιοποικιλότητας και του τοπίου. Προβάλλεται μια μοναδική περίπτωση οικολογικής αποκατάστασης υγροτόπου και ανάπλασης, με σκοπό την ορθολογική ανάπλαση ενός χώρου και ενός τοπίου που έχει δεχθεί σοβαρή ανθρωπογενή υποβάθμιση τις τελευταίες δεκαετίες. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνες 1 & 2. Η περιοχή του Υγροτόπου Αρτέμιδας όπως αναφέρθηκε σε μια εκδήλωση καθαρισμού που διοργανώθηκε από την Περιφέρεια Αττικής το Πολλές τέτοιες προσπάθειες έχουν πραγματοποιηθεί, υποδεικνύοντας το έντονο τοπικό και περιφερειακό ενδιαφέρον για την προστασία του υγροτόπου. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2.1 Γενικοί στόχοι Γενικός σκοπός της προκαταρκτικής μελέτης είναι αφού αξιολογήσει την υφιστάμενη κατάσταση του υγροτόπου, να προχωρήσει σε προκαταρκτικές προτάσεις έργων, δράσεων και ήπιων παρεμβάσεων που θα προδιαγράψουν τη συμβατή με την προστασία και αποκατάσταση του υγροτόπου ήπια διαχείριση και ανάδειξή του. Στους ειδικούς στόχους της μελέτης συγκαταλέγονται: η αναγνώριση και αξιολόγηση της βιοποικιλότητας της περιοχής με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια και πληροφορίες που πηγάζουν από πρόσφατες επισκοπήσεις και αυτοψίες από το επιστημονικό προσωπικό της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας και του Ινστιτούτου Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων (ΙΘΑΒΙΠΕΥ) και από έμπειρους φυσιοδίφες. η πρόταση οριοθέτησης της προτεινόμενης προστατευόμενης περιοχής και των επιμέρους οικοτόπων του υγροτόπου. η αναγνώριση και αξιολόγηση των προτεραιοτήτων της διαχείρισης αποκατάστασης ανάδειξης του υγροτόπου. Όπως είναι προφανές, επιχειρησιακός στόχος της μελέτης είναι να βοηθήσει τις Τοπικές Αρχές (Περιφέρεια Αττικής, Δήμο Αρτέμιδας Σπάτων) στον ορθό περιβαλλοντικά σχεδιασμό των ενδεδειγμένων παρεμβάσεων που θα καταστήσουν την περιοχή υποδειγματικό χώρο για την προστασία της βιοποικιλότητας και ειδικά της ορνιθοπανίδας, την περιβαλλοντική ενημέρωση και εκπαίδευση στην Αττική. 2.2 Μέθοδοι επισκόπησης έρευνας Η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία (ΕΟΕ) δραστηριοποιείται με την έρευνα και προστασία των «μικρών υγροτόπων» στην Αττική από τα μέσα της δεκαετίας του 80, και υπάρχουν αρκετές αναφορές για επιμέρους υγροτοπικές περιοχές σε όλη την Περιφέρεια Αττικής (Γκαίτλιχ & Δραγούμης 1985). Από τον Μάρτιο του 2010 το ΙΘΑΒΙΠΕΥ του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε) έχει συνάψει σύμβαση συνεργασίας με την ΕΟΕ για την έρευνα της βιοποικιλότητας και την οριοθέτηση των υγροτόπων της Αττικής. Στο έργο αυτό συμμετάσχουν ειδικοί επιστήμονες που εστιάζουν στην οριοθέτηση και αναγνώριση της βιολογικής σημασίας των υγρότοπων. Κατά την πρώτη περίοδο του προγράμματος εντοπίστηκαν και έγιναν επισκέψεις σε όλη την Υδατική Περιφέρεια της Αττικής, όπου καταγράφηκαν 72 περιοχές όπου υπάρχουν υγρότοποι και σημαντικά ποτάμια υδάτινα σώματα. Τα τελευταία χρόνια η ΕΟΕ υλοποιεί Εθελοντικό Πρόγραμμα Παρακολούθησης της Ορνιθοπανίδας σε 14 υγρότοπους της Αττικής, από όπου συλλέχθηκαν νέες πληροφορίες για τα Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ προστατευόμενα και απειλούμενα είδη ορνιθοπανίδας, καθώς και μια πρώτη συγκριτική αξιολόγηση των υγροτόπων ως προς την αξία τους για την προστασία της βιοποικιλότητας στην Αττική (Τζάλη κ.ά. 2012, 2013). Βασικό σημείο αναφοράς στην έκθεση αυτή είναι η κατάρτιση καταλόγου του συνόλου των ειδών πουλιών που έχουν τεκμηριωμένα αναφερθεί στην περιοχή. Στην αξιολόγηση της ορνιθολογικής σημασίας της περιοχής χρησιμοποιούνται τα καθεστώτα προστασίας και τρωτότητας του κάθε είδους πουλιού. Εδώ, επιλέχθηκαν έξι διαδεδομένες κατηγοριοποιήσεις νομικής προστασίας και τρωτότητας των ειδών: Συνθήκη Βέρνης : Συνθήκη για τη Διατήρηση της Ευρωπαϊκής Άγριας Ζωής και των Φυσικών Βιοτόπων, Περιλαμβάνει 560 σπονδυλωτά και 25 ασπόνδυλα προστατευόμενα και αυστηρώς προστατευόμενα είδη. Συνθήκη Βόννης: Συνθήκη για τη Διατήρηση Μεταναστευτικών Ειδών Άγριων Ζώων, Περιλαμβάνει 186 σπονδυλωτά είδη πανίδας. Οδηγία για τα Πουλιά (79/409): Οδηγία «Περί διατηρήσεως των άγριων πτηνών». Περιλαμβάνει 187 είδη άγριων πτηνών. IUCN: Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης. Κόκκινο Βιβλίο (2009). Είναι το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας που επικαιροποιήθηκε το 2009 και στόχοι του είναι να αξιολογήσει: τα είδη ζώων που κινδυνεύουν στη Ελλάδα, την οικολογία τους, τις πληθυσμιακές τους τάσεις καθώς και να δώσει πληροφορίες σχετικά με τις δράσεις διατήρησης που υπάρχουν και που απαιτούνται για την αποτελεσματική προστασία των ειδών αυτών. Κατηγορία SPEC (Species of European Conservation Concern): Είναι οι κατηγορίες της BirdLife International (Tucker and Heath 1994, BirdLife International 2004a), στις οποίες κατατάσσονται τα ευρωπαϊκά είδη πουλιών ανάλογα με την κατάσταση διατήρησης των πληθυσμών τους σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Αφορούν είδη των οποίων οι πληθυσμοί θεωρούνται ως Παγκόσμιου Ενδιαφέροντος Διατήρησης, καθώς χαρακτηρίζονται ως Παγκοσμίως Απειλούμενα (δηλαδή CR, EN, VU), Σχεδόν Απειλούμενα (NT) ή Ανεπαρκώς Γνωστά (DD) (SPEC 1), είδη των οποίων οι πληθυσμοί βρίσκονται σε μη επιθυμητή κατάσταση διατήρησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο και είναι συγκεντρωμένοι στην Ευρώπη (SPEC 2), είδη των οποίων οι πληθυσμοί βρίσκονται σε μη επιθυμητή κατάσταση διατήρησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αν και δεν είναι συγκεντρωμένοι στην Ευρώπη (SPEC 3) και είδη των οποίων οι πληθυσμοί βρίσκονται σε επιθυμητή κατάσταση διατήρησης αλλά είναι συγκεντρωμένοι στην Ευρώπη (SPEC 4). Η τελευταία κατηγορία μετονομάστηκε από SPEC 4 σε Non SPEC E μετά την έκδοση Birds in Europe II (BirdLife International 2004a), καθώς τα είδη αυτά δεν βρίσκονται σε δυσμενές αλλά επιθυμητό καθεστώς διατήρησης. Αυτή η σύντομη κατάταξη ειδών προσφέρει σημαντικές γενικεύσεις για την συνολική ορνιθολογική σημασία της περιοχής. Συνεπώς με την παρουσίαση τεκμηριωμένων δεδομένων για Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ την παρουσία και τα πληθυσμιακά γνωρίσματα της ορνιθοπανίδας προσφέρονται οι πρώτες ενδείξεις για τις ανάγκες θεσμοθετημένης προστασίας και διαχείρισης της περιοχής. Στην προκειμένη έκθεση για τον υγρότοπο της Αρτέμιδας η αναγνώριση, οριοθέτηση και περιγραφή της βιολογικής σημασίας της περιοχής εστίασε στις παρακάτω ταξινομικές ομάδες και φυσικούς σχηματισμούς. Ορνιθοπανίδα (έρευνα όλης της περιοχής και καταγραφή ειδών και πληθυσμών κατά τις αυτοψίες από το 2010 έως το 2014) Ιχθυοπανίδα (τυποποιημένες δειγματοληψίες με ιχθυοπαγίδες, δίχτυ γόνου, κιούρτους). Υδρόβια ασπόνδυλα (δειγματοληψίες βένθους με καθιερωμένες μεθόδους) Άλλα είδη υδρόβιας πανίδας και χλωρίδας (τυχαίες παρατηρήσεις άλλων ειδών του ζωοβένθους ή ειδών που σχετίζονται και εξαρτώνται από τους υγρότοπους). Τύποι οικοτόπων και βλάστηση (εντοπισμός σε επιτόπιες αυτοψίες, συλλογή ειδών για ταυτοποίηση, οριοθέτηση με τη χρήση δορυφορικών λήψεων και αεροφωτογραφιών). Για την τεκμηρίωση των υγροτοπικών χαρακτηριστικών έγινε και βιβλιογραφική ανασκόπηση σε ότι αφορά την υδρολογία, γεωλογία και τα οικοσυστήματα της συγκεκριμένης περιοχής. επίσης, έγινε κάθε προσπάθεια επικοινωνίας με αρμόδιους φορείς και φυσικά πρόσωπα που έχουν εργαστεί ή έχουν πληροφορίες για την συγκεκριμένη περιοχή. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εικόνα 3. Οι υγρότοποι που καταγράφηκαν σε κοινή προσπάθεια της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας και του ΕΛΚΕΘΕ το 2010 (προκαταρκτικός κατάλογος και ταξινόμηση, χαρτογράφηση: Α. Μανωλόπουλος/ΕΟΕ). Διακρίνεται ο Υγρότοπος Αρτέμιδας ταξινομημένος ως φυσικός «παράκτιος υγρότοπος». Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οριοθέτηση του «Βιοτόπου» Εδώ επιχειρείται μια προκαταρκτική οριοθέτηση του βιοτόπου. Γίνεται αναφορά στη γεωγραφική περιοχή ως «βιότοπος» διότι δεν θα πρέπει να περιοριζόμαστε μόνο στους υγροτοπικούς οικότοπους, υπάρχουν πολλοί χερσαίοι, παρόχθιοι, ημι υδάτινοι, θαλάσσιοι και ανθρωπογενείς σχηματισμοί που στο σύνολο τους συνθέτουν την περιοχή που ορίζουμε ως σημαντική και άξια προστασίας. Προφανώς οι υγροτοπικές εκτάσεις έχουν προτεραιότητα στην συνολική οριοθέτηση. Η αναγνώριση των υγροτοπικών εκτάσεων και η οριοθέτηση τους ακολουθεί τα καθιερωμένα πλέον κριτήρια (βλ. Μαντζαβέλλας, 1995). Εδώ στηριζόμαστε στα κριτήρια της βλάστησης (υδρόβιας, υγρόφιλης και υγροτοπικής), στα υγροτοπικά εδάφη (επηρεασμένα από υπόγεια και υπέργεια νερά), και στην ίδια την ύπαρξη υδάτινων σχηματισμών (αβαθή νερά που κατακλύζουν μόνιμα ή περιοδικά την περιοχή). Οι παρόχθιες ημι χερσαίες περιοχές συνήθως δεν αναφέρονται ως υγρότοποι αλλά μπορεί να περιλαμβάνουν και υγροτοπικούς οικότοπους (έλη, υγρόφιλους δεντρώνες, λασπότοπους κ.α.) (βλ. Ζόγκαρης κ.ά., 2007) Αξιολόγηση Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε στην σημασία αυτών των υγροτόπων για τη βιοποικιλότητα. Μια τέτοια πρωταρχική αξιολόγηση προσεγγίζει ιεραρχικά διάφορα πεδία ή κατηγορίες κριτηρίων που σχετίζονται με την σημασία της περιοχής για τη βιοποικιλότητα σε επίπεδο τοπικόπεριφερειακό αλλά και διεθνές. Εικόνα 4. Σταχτοτσικινάς σε μικρή νησίδα μέσα στην λιμνοθάλασσα (Φωτ. Δ. Κουτσογιαννόπουλος). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βάσει της ορνιθολογικής σημασίας της περιοχής (με γνώμονα τις ποσοτικές αντικειμενικές αξιολογήσεις στα πλαίσια εφαρμογής της κοινοτικής οδηγίας 79/409 και 92/43) ορίζονται κάποιες κατευθυντήριες εκτιμήσεις για την σημασία της περιοχής σε τοπικό και διεθνές επίπεδο. Προφανώς μια τέτοια αξιολόγηση δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένη στο πλαίσιο αυτής της ταχείας επισκόπησης, αλλά προσφέρονται κάποιες ενδείξεις για τη δυνητική αξία του χώρου ως βιοτόπου ή προτεινόμενη προστατευόμενη περιοχή. Οι οικότοποι προσδιορίζονται βάσει των κατευθυντήριων της Οδηγίας 92/43 και όπως αυτή έχει εφαρμοστεί στην Ελλάδα (Δημόπουλος et al., 2005). Ως προς τους οικότοπους της περιοχής χρησιμοποιούμε κατά παράδοση τα ακόλουθα κριτήρια και γίνεται μια προσπάθεια ημι ποσοτικής αξιολόγησης βασισμένη στις αυτοψίες. Φυσικότητα: Ο βαθμός επίδρασης των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στους φυσικούς σχηματισμούς με τρίβαθμη κλίμακα (π.χ. 3=φυσικός, 2=ημι φυσικός, 1= τεχνητός) Διατήρηση: Ο βαθμός διατήρησης της φυσικής δομής και λειτουργίας των φυσικών σχηματισμών (π.χ. 3=εξαιρετική κατάσταση, 2=μέτρια κατάσταση, 1=υποβαθμισμένη κατάσταση). Αντιπροσωπευτικότητα: Αναφορά στα χαρακτηριστικά ακεραιότητας ή «πόσο τυπικός» είναι ο οικότοπος σύμφωνα με τον ερμηνευτικό εγχειρίδιο που εμπεριέχει τον ορισμό και τα τυπικάαντιπροσωπευτικά είδη και συναθροίσεις ειδών χλωρίδας. Αξιολογείται σε σχέση με την ακεραιότητα, την σύνθεση και ολοκληρωμένη μορφή του (3=ικανοποιητική αντιπροσωπευτικότητα, 2=μικρή αντιπροσωπευτικότητα, 1 μηδαμινή αντιπροσωπευτικότητα). Σχετική επιφάνεια: Εκφράζει την σχετική έκταση κάλυψης του οικότοπου, ως επί τοις εκατό ποσοστό σύμφωνα με την ακόλουθη κλίμακα (3=μεγάλη επιφάνεια, 100%>=p>15%, 2=μεσαία επιφάνεια, 15%>=p>2%, 1=μικρή επιφάνεια, 2%>=p>0%). Σπανιότητα: Βαθμός σπανιότητας σχετικά με πόσο διαδεδομένος είναι: σπάνιο σε διεθνές επίπεδο (3), σπάνιο σε εθνικό επίπεδο (2), κοινό και διαδεδομένο (1). Απειλές Προοπτικές: Συγκριτική και σχετική απειλή από ανθρωπογενείς πιέσεις: απειλούμενος σε διεθνές επίπεδο (3), απειλούμενο σε εθνικό επίπεδο (2), δεν απειλείται (1). Επειδή σημαντικό θεματικό τμήμα αυτής της αξιολόγησης σχετίζεται με την συνολική ανάδειξη των βιοτόπων, γίνεται συγκεκριμένη αναφορά στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που διακρίνουν την περιοχή ως τόπο παρατήρησης της άγριας ζωής (wildlife view potential), καθώς και οι αξίες που παρουσιάζονται για άλλες ήπιες δραστηριότητες αναψυχής που σχετίζονται με την μελέτη του φυσικού περιβάλλοντος, την αναψυχή στη φύση, την περιβαλλοντική ενημέρωση ευαισθητοποίηση και την οικοτουριστική ανάπτυξη (π.χ. βλ. Hudson, 1992). Παραπέρα γίνεται αναφορά και στα αρνητικά χαρακτηριστικά που μπορεί να δυσχεραίνουν την ανάδειξη της ως πόλο έλξης για αναψυχή επιμόρφωση εκπαίδευση. Προφανώς αυτές οι αξιολογήσεις είναι υποκειμενικές, αλλά στηρίζονται στην εμπειρία της ομάδας μελέτης. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

16 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ 3. Περιγραφή της περιοχής μελέτης: Υγρότοπος Αρτέμιδας 3.1 Γεωγραφικά όρια και γενική περιγραφή της περιοχής Ο υγρότοπος της Αρτέμιδας, έκτασης, 500 στρεμμάτων περίπου, βρίσκεται στην κεντρική ανατολική ακτογραμμή του νομού Αττικής. Ανήκει διοικητικά στον Δήμο Αρτέμιδας και στη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ανατολικής Αττικής. Αποτελεί έναν από τους τελευταίους παράκτιους υγρότοπους της περιοχής η οποία έχει απολέσει πολλά παρόμοια συστήματα κατά τον 20 ο αιώνα. Ο υγρότοπος κυριαρχείται από μια τυπική μικρή λιμνοθάλασσα και τροφοδοτείται από τα ύδατα κατακρημνίσεων, υπόγειες πηγές, καθώς και την εισροή θαλάσσιων υδάτων μετά από χειμερινές θύελλες. Η περιοχή βρίσκεται πίσω από τη μεγάλη αμμώδη παραλία στην νότια πλευρά του Ακρωτηρίου Βελάνι (γνωστή ως παραλία Αγίου Νικόλαου ή «παραλία Λούτσας»). Ο υγρότοπος έχει νοτιοανατολική έκθεση προς τον Όρμο της Λούτσας, ενώ απέχει μόλις 1.5 χλμ από το μικρό λιμάνι και το κέντρο της Αρτέμιδας. Ο υγρότοπος βρίσκεται πάνω στην κεντρική οδό Αρτέμιδος Ραφήνας. Το όριο του διαγράφεται από την επαρχιακή οδό Αρτέμιδος Ραφήνας (από τη στάση Αγ. Νικόλαος έως το γήπεδο Αρτέμιδος). Ο χώρος εντοπίζεται μεταξύ της λεωφόρου Αρτέμιδος στα βόρεια και δυτικά, της οδού Αγίου Σπυρίδωνος στα νότια και του βόρειου τμήματος της παραλίας της Αρτέμιδος στα ανατολικά. Η ευρύτερη περιοχή παρουσιάζεται στον παρακάτω μικρό συνοπτικό χάρτη. Εικόνα 5. Ο υγρότοπος σε αεροφωτογραφία. Η ευρύτερη περιοχή του Δήμου Αρτέμιδος και το Ακρωτήριο Βελάνι στο οποίο βρίσκεται η μικρή λιμνοθάλασσα (Φωτογραφία: Κ. Καλαντζόπουλος). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

17 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ 3.2 Ονομασία της Περιοχής Η ύπαρξη του πρώην εκτεταμένου υγροτόπου φαίνεται πως έχει δώσει και το όνομα στην ευρύτερη περιοχή αφού το τοπωνύμιο «Λούτσα» που προέρχεται από την αρβανίτικη λέξη «λούτσα» σημαίνει υγρός βαλτώδης τόπος, πιθανότατα εξαιτίας της ύπαρξης του εκτεταμένου έλους στην ευρύτερη παράκτια περιοχή του ομώνυμου όρμου. Ο υγρότοπος όπου κυριαρχεί η φυσική λιμνοθάλασσα/αλίπεδο λέγεται «Αλυκές», γιατί παλαιότερα γέμιζε μεγάλο μέρος της με θάλασσα και «οι παλιοί σπαταναίοι μάζευαν αλάτι εκεί» (Κωσταντουράκης, προσωπική επικοινωνία). Δεν υπάρχουν ενδείξεις λειτουργίας κρατικής αλυκής ή οργανωμένης αξιοποίησης της συλλογής αλατιού στην περιοχή (Πετανίδου, 1977). Στις περισσότερες αναφορές για την περιοχή ακόμη και πολύ πρόσφατα ο υγρότοπος ονομάζεται «Υγρότοπος «Αλυκές» Λούτσας ή Αλυκή (π.χ. Μαρτσούκου, Μ., Συνήγορος του Πολίτη, 2006). Ενδιαφέρον έχει ότι «Αλυκές» ονομάζεται και ο μικρός οικισμός ή συνοικία που έχει αναπτυχθεί δίπλα στην λιμνοθάλασσα. Η παραλία πλησίον του υγρότοπου ονομάζεται Αγ. Νικόλαος, πιθανόν λόγω του μικρού νησιού κοντά στο Ακρωτήριο Βελάνι. Ο Χάρτης Γ.Υ.Σ. (1:50 000) του 1988 δείχνει τη λιμναία και ελώδη παράκτια έκταση καθαρά και αναφέρει στην περιοχή το ξωκκλήσι του Αγίου Σπυρίδωνα ενώ δεν δίνει συγκεκριμένο τοπωνύμιο για τον υγρότοπο. Πιο πρόσφατα η περιοχή έχει αποκτήσει το νέο επίσημο όνομα «υγρότοπος Αρτέμιδας» που μάλλον αρμόζει καλύτερα στην συγκεκριμένη περιοχή, λόγω της ονομασίας του ομώνυμου Δήμου, καθώς και της ποικιλότητας των ενδιαιτημάτων που απαντούν (δηλ. δεν θα ήταν σωστό να αποκαλεστεί έλος, λιμνοθάλασσα, ή βάλτος διότι συνδυάζει όλα αυτά τα ενδιαιτήματα καθώς και αρκετά άλλα επίσης). Πινακίδες αναρτήθηκαν από τον Δήμο το 2007 και ονομάζουν επίσης την περιοχή «Υγρότοπο Αρτέμιδος». Εδώ προτείνεται να μην ονομάζεται η περιοχή «Αλυκή Λούτσας» διότι αρχικά το παράκτιο τοπωνύμιο «Λούτσα» αναφέρεται σε μια ευρύτερη περιοχή παράκτιων υγροτόπων του Όρμου της Λούτσας. Σήμερα μεγάλο μέρος αυτής της παράκτιας περιοχής έχει οικοδομηθεί και χρειάζεται συγκεκριμένη ονομασία για την έκταση που έχει επίκεντρο της τη λιμνοθάλασσα. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

18 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ 3.3 Ιστορία της περιοχής Η περιοχή αυτή βρίσκεται πολύ κοντά στο αστικό κέντρο του σύγχρονου Δήμου Αρτέμιδας, και κατοικείται από το π.χ., δηλαδή από την πρωτοελλαδική περίοδο. Εντός της περιοχής του υγρότοπου της Αρτέμιδας (περιοχή Αλυκή ή Αλυκές) αποκαλύφθηκε οχυρωμένος πρωτοελλαδικός οικισμός, οι Αραφηνίδες Αλές, ο οποίος αποτελούσε το δεύτερο σε μέγεθος δήμο των αρχαίων Αραφηνίων. Ακόμη και αυτή η ονομασία παραπέμπει στην ύπαρξη αλυκών, αλίπεδων ή και αλμυρόβαλτων στην περιοχή κατά την αρχαιότητα. Αλαί ονομάζονταν διάφορες τοποθεσίες στην Αττική, Βοιωτία, Λοκρίδα, Κρήτη και άλλες ελληνικές περιοχές από τις αλυκές ή τα αλίπεδα που υπήρχαν σε αυτές. Μία από τις τέσσερις γνωστότερες αλυκές κατά την αρχαιότητα ήταν των Αραφηνίδων. Ο μύθος αναφέρει πως ο Ορέστης επιστρέφοντας από την Ταυρική χερσόνησο με την Ιφιγένεια και το θαυματουργό ξόανο της Αρτέμιδος, αποβιβάστηκε στις Αραφηνίδες Αλές, όπου ίδρυσε ναό για την Αρτέμιδα και έστησε άγαλμα. Εδώ ανακαλύφθηκαν τα θεμέλια δωρικού ναού (5 ος αιώνας π.χ.) νότια της λιμνοθάλασσας, όπως επίσης και ο βωμός της θεάς σε κοντινή απόσταση επάνω στην ακτή. Στο ναό πιστεύεται ότι λατρευόταν η Άρτεμις ως «ταυροπόλος» θεά, ενώ η Ιφιγένεια αποσύρθηκε στο Ιερό της Αρτέμιδος στη Βραυρώνα, το οποίο σώζεται έως σήμερα, δίπλα από το Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνος. Ο Αρχαιολογικός χώρος στις Αραφηνίδες Αλές είναι συνεπώς ένας από τους πολύ σημαντικούς της Αττικής και υπάρχει σημαντικό ερευνητικό έργο για αυτό τον χώρο. Βάση της σημαντικής αρχαιολογικής τοποθεσίας ο υγρότοπος και τμήμα της παράκτιας ζώνης έχει θεσμοθετηθεί επίσημα Αρχαιολογικός χώρος. 3.4 Ιστορικό προστασίας της περιοχής Ο υγρότοπος βρίσκεται δίπλα και ουσιαστικά μέσα σε αρχαιολογικό χώρο και είναι ενταγμένος στην ζώνη Β1 (περιοχή απολύτου προστασίας τοπίου, αρχαιολογικών χώρων και μνημείων) του ΠΔ 20/2003. Παρά την ιδιαίτερη σπουδαιότητα της περιοχής για την ορνιθοπανίδα δυστυχώς δεν έγιναν βήματα προστασίας του. Σύμφωνα με στοιχεία από το 1980 και μετά ο υγρότοπος μπαζωνόταν συστηματικά. Αναφέρεται μάλιστα η περίπτωση όπου ένας πρώην Δήμαρχος είχε τοποθετήσει στην περιοχή ταμπέλα όπου αναγραφόταν η φράση «δεχόμεθα μπάζα» κατά τη δεκαετία του 90 (Κωσταντουράκης προσωπική επικοινωνία). Κατά την παρατεταμένη ξηρασία του , η λιμναία έκταση της λιμνοθάλασσας ήταν ξερή και αυτό προφανώς ευνόησε την εκτεταμένη επιχωμάτωση ακόμη και στα βαθύτερα σημεία της. Ως μικρός υποβαθμισμένος υγρότοπος η περιοχή πρακτικά διέφυγε από την οργανωμένη αναγνώριση και αξιολόγηση βιολόγων, περιβαλλοντολόγων ή άλλων φυσιοδιφών. Κατά τη δεκαετία του 80 και αρχές του 90 ήταν πρακτικά άγνωστη. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

19 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Στο πρόγραμμα παρακολούθησης του αναπτυσσόμενου αεροδρομίου Σπάτων άρχισαν συστηματικές καταμετρήσεις πουλιών στην περιοχή και τότε αναγνωρίστηκε εν μέρει η σημασία της. Στην πρώτη αναφορά για την ορνιθολογική παρακολούθηση στην περιοχή αναφέρονται 50 είδη πουλιών και αρκετά σπάνια και απειλούμενα (Legakis, 1998). Ωστόσο, η περιοχή τότε δεχόταν πολύ μεγάλη όχληση από λαθροκυνηγούς, καθώς και ένα ιδιωτικό έργο αναψυχής «νεροτσουλήθρα» που βρισκόταν πάνω στην παραλία (πολύ κοντά στο σημείο επαφής της λιμνοθάλασσας με την θάλασσα). Το εντατικό κυνήγι πουλιών, καθώς και άλλες μορφές τακτικής όχλησης των πουλιών κατά τη δεκαετία του 90 (όταν γινόταν η αξιολόγηση των περιοχών πανευρωπαϊκού ενδιαφέροντος) και η υποβαθμισμένη κατάσταση του βιοτόπου δεν επέτρεψαν την ένταξή του στο δίκτυο των Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά της Ευρώπης (Important Bird Areas). Κατά την περίοδο ανάπτυξης του Αεροδρομίου Σπάτων είχαν εκφραστεί ανησυχίες ότι μπορεί να παρουσιαζόταν ζήτημα ρίσκου πρόσκρουσης των αεροπλάνων με τα πουλιά που επισκέπτονταν τον υγρότοπο. Αργότερα μετά από περισσότερη έρευνα επί του θέματος διαλευκάνθηκε ότι ο υγρότοπος δεν είναι δυνατόν να προκαλέσει πρόβλημα αφού απέχει 6.5 χλμ από τον αεροδιάδρομο. Στον υγρότοπο αυτό έλαβε χώρα ένα από τα ελάχιστα περιστατικά «αποκατάστασης» υγροτόπου με την συνδρομή πολιτών και ΟΤΑ στην Ελλάδα. Το 2007 ο νυν δήμαρχος, μόλις ανέλαβε τα καθήκοντα του, αποφάσισε να καθαρίσει τον υγρότοπο από τα μπάζα. Με την οικονομική συνδρομή των ευρώ ενός πολίτη, κάτοικου του δήμου, αγοράστηκαν περίπου μέτρα συρματοπλέγματος και σιδερένιοι στύλοι που τοποθετήθηκαν με εργασία του προσωπικού του δήμου και επιστασία του δημάρχου. Σημαντικό μέρος των μπαζών απομακρύνθηκαν με φορτηγά της νομαρχίας (250 περίπου φορτηγά) και μεταφέρθηκαν στην χωματερή των Άνω Λιοσίων. Η Νομαρχία συνέταξε έγγραφο αναφέροντας την απομάκρυνση τόνων απορριμμάτων και την επιβολή προστίμων. Η επέμβαση αυτή του δήμου ήταν σωτήρια για τον υγρότοπο. Ουσιαστικά ο υγρότοπος αναγεννήθηκε. Υπάρχουν και ενδείξεις αύξησης του αριθμού των ειδών αλλά και των πληθυσμών των πουλιών στην περιοχή μετά το έργο. Παρόλο που χρειάζονται ακόμα πολλά να γίνουν για την αποκατάσταση (π.χ. να ολοκληρωθεί ο καθαρισμός, να ορισθεί το νομικό καθεστώς που θα τη διέπει και να γίνουν ήπιες επεμβάσεις όπως παρατηρητήρια πουλιών, οικοτουριστικά μονοπάτια κ.λ.π (βλ. Κεφάλαιο 4). Στην προσπάθεια για την προστασία αποκατάσταση του υγρότοπου συμμετείχε η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, η «Μία Φύση» και άλλες οργανώσεις. 3.5 Ιδιοκτησιακό Καθεστώς και Χρήσεις Γης Ιδιοκτησιακό Καθεστώς Ο Υγρότοπος και η παράκτια ζώνη είναι δημόσια γη. Η έκταση του υγροτόπου ανήκει στον Δήμο Αρτέμιδος σύμφωνα με τις διανομές του Υπουργείου Γεωργίας. Παρόλα αυτά, πολλές φορές τα όρια παραμένουν ασαφή ελλείψει Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου, γεγονός που ευνοεί καταπατήσεις και διαρκείς πιέσεις στον υγρότοπο. Δεν έχει διερευνηθεί σε αυτή τη μελέτη η ακριβής οριοθέτηση σε σχέση με το ιδιοκτησιακό καθεστώς. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

20 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ 3.6 Νομοθετικό Πλαίσιο προστασίας Ο υγρότοπος της Αρτέμιδας αποτελεί έναν από τους ελάχιστους εναπομείναντες σημαντικούς υγροτόπους της Αττικής. Παρόλα αυτά δεν ανήκει στις προστατευόμενες περιοχές του Δικτύου Natura Ο λόγος που δεν προσδιορίστηκε ως πιθανά σημαντική περιοχή για το Δίκτυο Natura έγκειται πιθανότατα στο γεγονός ότι η μεγάλη ξηρασία είχε ευνοήσει την επιχωμάτωση του κατά της αρχές της δεκαετίας του 90 όταν γινόταν η απογραφή και οριοθέτηση του δικτύου προτεινόμενων προστατευόμενων περιοχών. Την εποχή εκείνη, το εντατικό κυνήγι και η υποβαθμισμένη κατάσταση του βιότοπου δεν επέτρεψαν την ένταξή του στο δίκτυο των Σημαντικών Περιοχών για τα Πουλιά της Ευρώπης (Important Bird Areas) και έτσι η περιοχή δεν οριοθετήθηκε επίσημα ως προτεινόμενη προστατευόμενη περιοχή. Από το 2014, ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Αττικής περιλαμβάνει την περιοχή ως «Υγρότοπο Α Προτεραιότητας» στο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνα Αττική 2021 στο Ν (ΦΕΚ 156/2014). Στο Παράρτημα ΙΧ, Άρθρο. 20 του νομοσχεδίου, ως «υγρότοποι Α προτεραιότητας» ορίζονται οι: Λιμνοθάλασσα Ωρωπού και εκβολές Ασωπού, Υγρότοπος Βουρκαριού Μεγάρων, υγροτοπικό τμήμα της περιοχής Αλυκών Αναβύσσου, Έλος Ψάθας Βιλίων, Έλος Ψίφτας Μεθάνων, Ρέμα Πύργου Βραυρώνα, Έλος Λουτρού Σπάτων, Ρέματα Ραφήνας, Ρέμα Πεντέλης, Παράκτιος υγρότοπος Λεγραινών, Υγροτοπικό σύστημα Σχίνου, Ρέμα Ερασίνου, Υγροτοπικό σύστημα Μπρέξιζας, Παράκτιος υγρότοπος Αγίων Αποστόλων, Παράκτιος υγρότοπος Λουμπάρδας, Παράκτιος υγρότοπος Αρτέμιδας, Παράκτιος υγρότοπος Αγίου Νικολάου, Ρέμα Κερατέας, Έλος Βραυρώνας Μαρκόπουλου. Στους υγρότοπους αυτούς απαγορεύεται η δόμηση, η επιχωμάτωση, η άσκηση οχλουσών δραστηριοτήτων και κάθε δραστηριότητα που υποβαθμίζει την οικολογική κατάστασή τους. Επιτρέπεται η διενέργεια παρεμβάσεων οικολογικής αποκατάστασης, η επίσκεψη με σκοπό την αναψυχή και την επιστημονική έρευνα και η περίφραξη ιδιαίτερα ευαίσθητων τμημάτων που χρήζουν απόλυτης προστασίας. Είναι δυνατόν επίσης να επιτρέπεται η διαμόρφωση υπαίθριων εγκαταστάσεων αναψυχής και παρατήρησης της βιοποικιλότητας και του τοπίου. Η περιοχή είναι συνεπώς ήδη προστατευόμενη περιοχή σε αυτό το επίπεδο. Βέβαια ο υγρότοπος προστατεύεται από άλλες διατάξεις του Περιβαλλοντικού Δικαίου, αλλά και από τη νομολογία του ΣτΕ. Ο υγρότοπος είναι ενταγμένος στην ζώνη Β1 (Περιοχές απολύτου προστασίας τοπίου, αρχαιολογικών χώρων και μνημείων) του ΠΔ 20/2003 όπου «απαγορεύεται κάθε δόμηση ή κατασκευή, καθώς και η αλλοίωση του εδάφους». Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

21 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ 3.7 Περιγραφή των οικοσυστημάτων και οικοτόπων στην περιοχή του υγροτόπου Τύποι Οικοτόπων Η νότια πλευρά του Ακρωτηρίου Βελάνι είχε ανέκαθεν μια πολύ μεγάλη αμμώδης παραλία με θίνες που πλαισίωναν εκτεταμένους υγρότοπους. Εδώ κυριαρχούσαν αλίπεδα και λιμνοθαλάσσιες διαπλάσεις με χαμηλή αλοφυτική βλάστηση καθώς και διαδοχή πολλών τύπων βλάστησης όπου υπήρχαν πηγαίες εκφορτήσεις γλυκών νερών (π.χ. καλαμιώνες κ.ά.). Αυτοί οι φυσικοί σχηματισμοί έχουν περιοριστεί σήμερα μόνο στην περιοχή μίας λιμνοθάλασσας, όπου συγκεντρώνονται επιφανειακά νερά. Ελάχιστα γνωρίζουμε σήμερα για τη φυσική βλάστηση της περιοχής διότι αυτό που παρατηρούμε είναι ένα υποβαθμισμένο μείγμα από φυσικές διαπλάσεις πάνω και δίπλα σε εκτεταμένη επιχωματωμένη έκταση. Η προκαταρκτική επισκόπηση προσδιόρισε τουλάχιστον 10 τύπους οικοτόπων. Μπορούν να οριστούν και άλλοι σχηματισμοί διαπλάσεων βλάστησης αλλά εδώ δίνονται μόνο οι πιο διαδεδομένοι. Πιθανόν να απαντούν περισσότεροι αν ολοκληρωθεί η περιγραφή/χαρτογράφηση της περιοχής, όμως αυτοί που αναφέρονται εδώ έχουν τεκμηριωθεί μετά την επίσκεψη στην περιοχή των καθηγητών Π. Δημόπουλο και Erwin Bergmeier. Οι οικότοποι σχηματισμοί βλάστησης που έχουν προκαταρκτικά χαρτογραφηθεί είναι οι εξής: Αμμοσύρτες που καλύπτονται διαρκώς από θαλασσινό νερό μικρού βάθους Εκτάσεις θαλάσσιας βλάστησης με ποσειδωνία (Posidonia oceanica) Μαλακά υποστρώματα χωρίς βλάστηση Υποτυπώδεις κινούμενες θίνες Ημι φυσικοί λειμώνες κυρίως πάνω σε επιχωματωμένες εκτάσεις Καλαμιώνες με αγριοκάλαμο Phragmites australis / Καλαμιώνες με Arundo donax Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) Παράκτια Λιμνοθάλασσα Μεσογειακές και θερμοατλαντικές αλόφιλες λόχμες (Sarcocornietea fruticosi) Νότια παρόχθια δάση στοές και λόχμες (Nerio Tamaricetea) Αρμυρικώνες Φυτεία με ευκάλυπτους/ακακίες σε παρόχθιο περιβάλλον αποστραγγιστικής διώρυγας Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

22 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Πίνακας 1. Προκαταρκτική αξιολόγηση οικοτόπων και σχηματισμών της περιοχής Λούτσας. α/α Τύπος Οικοτόπου/ Σχηματισμού Κωδικός Natura Φυσικότητα Αντιπροσωπευτικότητα Διατήρηση Σχετική επιφάνεια Σπανιότητα Απειλές Συνολική αξιολόγηση 1 Αμμοσύρτες που καλύπτονται διαρκώς από θαλασσινό νερό μικρού βάθους ? Εκτάσεις θαλάσσιας βλάστησης με ποσειδωνία (Posidonia oceanica) ? Μαλακά υποστρώματα χωρίς βλάστηση 119Α Υποτυπώδεις κινούμενες θίνες Ημι φυσικοί λειμώνες κυρίως πάνω σε επιχωματωμένες εκτάσεις Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) Μεσογειακές και θερμοατλαντικές αλόφιλες λόχμες (Sarcocornietea fruticosi) Παράκτια λιμνοθάλασσα 1150* Καλαμιώνες με αγριοκάλαμο 72ΑΟ Καλαμιώνες με Arundo donax 72ΑΟ Νότια παρόχθια δάση στοές και λόχμες (Nerio Tamaricetea) Αρμυρικώνες 92D Φυτεία με Ευκαλύπτους και Ακακίες Σημειώσεις (βλ. παράγραφο Αξιολόγηση, σελ. 13) Φυσικότητα: 3=φυσικός, 2=ημι φυσικός, 1= τεχνητός Διατήρηση: 3=εξαιρετική κατάσταση, 2=μέτρια κατάσταση, 1=υποβαθμισμένη. Αντιπροσωπευτικότητα: 3=ικανοποιητηκή, 2=μικρή, 1 μηδαμινή. Σχετική επιφάνεια στην περιοχή: 3=μεγάλη επιφάνεια, 100%>=p>15%, 2= μεσαία επιφάνεια, 15%>=p>2%, 1=μικρή επιφάνεια, 2%>=p>0%). Σπανιότητα: σπάνιο σε διεθνές επίπεδο (3), σπάνιο σε εθνικό επίπεδο (2), κοινό και διαδεδομένο (1). Απειλές: απειλούμενος οικότοπος/σχηματισμός σε διεθνές επίπεδο (3), απειλούμενο σε εθνικό επίπεδο (2), δεν απειλείται (1). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

23 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Στοιχεία για τους οικοτόπους Ο σημαντικότερος τύπος οικοτόπου στην περιοχή είναι η παράκτια λιμνοθάλασσα, τύπος οικοτόπου προτεραιότητας για την προστασία της φύσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, βάσει της Κοινοτικής Οδηγίας για τους Οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ). Στην Αττική η μοναδική άλλη λιμνοθάλασσα αυτού του τύπου βρίσκεται στον Ωρωπό (Λ/Θ Ωρωπού στο Δέλτα του Ασωπού). Ενώ υπάρχουν άλλοι τύποι παράκτιων λιμνοθαλασσών (π.χ. Λίμνη Κουμουνδούρου). Ο τύπος ημι κλειστής λιμνοθάλασσας που βρίσκεται στην Αρτέμιδα είναι εξαιρετικά σπάνιος. Τονίζουμε ότι η παρουσία αυτού του οικοτόπου στην περιοχή προσδίδει διεθνή αξία στον υγρότοπο της Αρτέμιδας και προφανώς πρέπει να γίνει προτεραιότητα η διαχείριση και η προστασία αυτού του υδάτινου σώματος. Μετά τη λιμνοθάλασσα, ο σημαντικότερος οικότοπος για τη βιοποικιλότητα στην περιοχή είναι ο πολύ μεγάλος καλαμιώνας με Νεροκάλαμα (Phragmites australis). Είναι η μεγαλύτερη έκταση ενιαίου καλαμιώνα στην ανατολική ακτή της Αττικής μετά τον υγρότοπο του Σχινιά και της Τεχνητής Λίμνης του Μαραθώνα. Υπάρχουν καλαμιώνες και στη Βραυρώνα και στη Μπρέξιζα Νέας Μάκρης άλλα είναι διάστικτοι με αλμυρίκια. Στην Αρτέμιδα μεγάλο μέρος του καλαμιώνα είναι πλημμυρισμένο για εκτεταμένο χρονικό διάστημα της άνοιξης και εφάπτεται με τα νερά της λιμνοθάλασσας. Πολύ πιθανό είναι να υπάρχει πηγαία εκφόρτωση γλυκών υδάτων στην περιοχή διότι το νεροκάλαμο δεν μπορεί να αναπτυχθεί εύκολα όταν το νερό ξεπερνά την αλατότητα των 15 0/00. Ενδιαφέρον και ιδιαίτερη αξία έχουν οι λόχμες με αρμυρίκια (πιθανώς το είδος Tamarix parviflora). Εδώ απαντά το ιθαγενές αυτό αρμυρίκι (με τα ροζ άνθη κατά την άνθηση το Μάρτιο Απρίλιο). Το είδος αυτό δημιουργεί χαλαρές διαπλάσεις κοντά στο κεντρικό αποστραγγιστικό κανάλι στα βόρεια της λιμνοθάλασσας και αλλού. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν τα μικρά λασποτόπια, λιμνία και ο οικότοπος με αρμυρήθρες (Sarcocornietea fruticosi) που στην περιοχή είναι δυστυχώς πολύ περιορισμένος σε έκταση (λόγω των εκτεταμένων επιχωματώσεων). Σημαντική είναι και η παρουσία μικρών λειμώνων με το θαλάσσιο αγγειόσπερμο Ποσειδωνία (Posidonia oceanicα) στον Όρμο Λούτσας, όμως αυτές οι διαπλάσεις είναι σχετικά μικρές και διακεκομμένες κοντά στην ακτογραμμή. Ωστόσο αυτός ο οικότοπος αποτελεί οικότοπο προτεραιότητας βάσει της Κοινοτικής Οδηγίας για τους Οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ) Κατάσταση διατήρησης των οικοτόπων Με εξαίρεση τον εκτεταμένο καλαμιώνα και τη λιμνοθάλασσα οι περισσότεροι υγροτοπικοί και χερσαίοι οικότοποι στην περιοχή είναι σε υποβαθμισμένη κατάσταση, όπως δείχνει η προκαταρκτική αξιολόγηση της έρευνας μας (βλ. Πίνακα 1). Δυστυχώς για περισσότερες από δύο δεκαετίες ο υγρότοπος δεχόταν τεράστιες ποσότητες μπάζων και υπάρχει σοβαρή αλλοίωση των Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

24 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ φυσικών χαρακτηριστικών των οικοτόπων (π.χ. λείπουν τυποχαρακτηριστικά είδη, υπάρχουν συχνά πολλές «μεικτές» φυτοκοινωνίες από διάφορους οικότοπους, πολλά ζιζανιόφυτα / αλλόχθονα είδη). Γενικά ένας από τους πιο διαδεδομένους σχηματισμούς βλάστησης αποτελείται από λειμώνες πάνω σε επιχωματωμένες εκτάσεις. Συχνά κυριαρχούν διάφορα αγρωστώδη και η Dittrichia viscosa (= Inula viscosa) (κ.ο. ψυλίθρα ή κόνυζα). Εδώ απαντούν και πολλά ξενικά είδη φυτών που συχνά φύονται πάνω στα απορρίμματα και στα μπάζα. Τα ανοιχτά αυτά ενδιαιτήματα έχουν πολύ μεγάλη σημασία για την ορνιθοπανίδα. Υπάρχουν και αρκετά ξενικά δέντρα που δημιουργούν και σχηματισμούς «φυτείας» στο βόρειο τμήμα (κυρίως ευκάλυπτοι και ακακίες). Στις θίνες επίσης έχουν φυτευτεί ακακίες. Όλα αυτά τα στοιχεία προφανώς υποβαθμίζουν τις φυσικές διαπλάσεις και την ακεραιότητα των φυσικών οικοτόπων. Οι εκτάσεις που καλύπτουν οι φυσικοί υγροτοπικοί οικότοποι «μεσογειακές και θερμοατλαντικές αλόφιλες λόχμες (Sarcocornietea fruticosi) και μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi)» είναι εξαιρετικά μικρές και υποβαθμισμένες. Μάλιστα στο νότιο τμήμα της λιμνοθάλασσας όπου υπάρχουν σημεία όπου αφαιρέθηκαν μεγάλες ποσότητες μπάζων παρατηρούμε επέκταση του οικότοπου «μεσογειακές και θερμοατλαντικές αλόφιλες λόχμες (Sarcocornietea fruticosi)» όπου βλέπουμε χαρακτηριστικά αλοφυτικά είδη να επεκτείνονται Χλωριδικά στοιχεία Γενικά η χλωρίδα της περιοχής δεν έχει ερευνηθεί αλλά δείχνει ιδιαίτερα υποβαθμισμένη. Και πάλι τα αίτια είναι οι εκτεταμένες επιχωματώσεις και η καταπάτηση των θινών πίσω από την παραλία. Ορισμένα χαρακτηριστικά που προκαλούν ενδιαφέρον είναι τα εξής: Πολλά από τα είδη στην περιοχή είναι ξενικά και εισβολικά αλλόχθονα. Σοβαρό «λάθος» στη διαχείριση της περιοχής είναι η φύτευση ξενικών ειδών τζιτζιφιών και αρμυρικιών (π.χ. Tamarix smyrnensis) αφού υπάρχουν φυσικές διαπλάσεις με ιθαγενή αλμυρίκια (Tamarix parviflora). Στην περιοχή υπάρχουν τουλάχιστον τρία είδη βούρλων (Juncus spp.), χαρακτηριστικά είδη του παράκτιου υγρότοπου, συνδεδεμένα με τον οικότοπο «μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi)». Στις παράκτιες θίνες υπάρχουν ελάχιστα είδη αμμόφιλης βλάστησης (π.χ. ορισμένα αμμόφιλα αγροστώδη). Το φθινόπωρο σε πολλά σημεία του αλμυρόβαλτου ανθίζει το Aster neapolitanum. Αυτό το είδος βρέθηκε μαζί με άλλα αλοφυτικά είδη και πάνω σε περιοχές που είχαν «ξεμπαζωθεί» το Στον πυθμένα της λιμνοθάλασσας παρατηρήθηκαν υδρόβια αγγειόσπερμα (πιθανώς το είδους Zanichellia). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

25 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ 3.8 Περιγραφή πανίδας Ορνιθοπανίδα Ο υγρότοπος της Αρτέμιδος αποτελεί μια ιδιαίτερα αξιόλογη περιοχή για τα πουλιά στην Αττική όπως αποκαλύπτει ο μεγάλος αριθμός ειδών που έχει καταγραφεί εκεί (141 είδη, βλ. Πίνακας 2) Αποτελεί έναν από τους λίγους σταθμούς μεταναστευτικών παρυδάτιων και υδρόβιων πουλιών στην Αττική όπου απαντά όλο το εύρος των ομάδων πουλιών που αντιπροσωπεύουν την πλούσια ορνιθοπανίδα των υγροτόπων. Η ιδιαίτερη σημασία της περιοχής φαίνεται κυρίως κατά τη διάρκεια της άνοιξης όταν η περιοχή είναι πλημμυρισμένη με νερά και δέχεται καθημερινά εντυπωσιακή ποικιλία διερχομένων ειδών πουλιών. Τα τελευταία χρόνια η λιμνοθάλασσα διατηρεί νερό και τους θερινούς μήνες και λειτουργεί σαν σημαντικός τόπος έλξης και κατά τη φθινοπωρινή μετανάστευση (Ιούλιο Νοέμβριο). Την τελευταία πενταετία, πιθανώς επειδή έχει μειωθεί πάρα πολύ η λαθροθηρία, και ιδιαίτερα την χειμερινή περίοδο η περιοχή διατηρεί κατά τη διαχείμαση πολλά περισσότερα πουλιά Ο αριθμός καταγεγραμμένων ειδών στον υγρότοπο ενδέχεται να αυξηθεί σημαντικά με πιο συστηματικές καταγραφές από ορνιθολόγους σε όλα τα ενδιαιτήματα του βιοτόπου. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

26 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Πίνακας 2. Κατάλογος ειδών που απαντώνται στον Υγρότοπο Αρτέμιδας. Με αστερίσκο (*) αναφέρονται τα είδη που αναπαράγονται ή έχουν αναπαραχθεί στην περιοχή στο πρόσφατο παρελθόν. Ο κατάλογος αναφέρεται μόνο σε τεκμηριωμένες καταγραφές από τον Απρίλιο 1995 έως τον Απρίλιο Επιστημονική ονομασία Ελληνική Ονομασία IUCN, 2008 Κόκκινο Βιβλίο (2009) Κατηγορία SPEC Οδηγία για τα πουλιά Συνθήκη Βέρνης Συνθήκης Βόννης Πηγή * Anser albifrons Ασπρομέτωπη Χήνα I*;II/2; III/2 III II 1 Cygnus olor Κύκνος II/2 III II 1,4,5 Tadorna tadorna Βαρβάρα VU 1 Anas platyrhynchos* Πρασινοκέφαλη Πάπια II/1, III/1 III II 1,4,5 Anas querquedula Σαρσέλα VU 3 II/1 III II 1,5 Anas crecca Κιρκίρι II/1, III/2 III II 1,2,4 Anas strepera Καπακλής VU 3 II/1 III II 4 Anas clypeata Χουλιαρόπαπια 3 II/1, III/2 III II 3 Anas penelope Σφυριχτάρι II/1, III/2 III II 1 Aythya ferina Γκισάρι 2 II/1, III/2 III II 1,5 Aythya nyroca Βαλτόπαπια ΝΤ VU 1 I III I; II 1,2,3,4,5 Tachybaptus ruficollis* Νανοβουτηχτάρι II 1,2,4,5 Plegadis falcinellus Χαλκόκοτα CR 3 I II II 1 Ardeola ralloides Κρυπτοτσικνιάς VU 3 I II 1,2,4 Ardea cinerea Σταχτοτσικνιάς III 1,2,4,5 Ardea purpurea Πορφυροτσικνιάς ΕΝ 3 Ι ΙΙ ΙΙ 1,4,5 Egretta garzetta Λευκοτσικνιάς I II 1,4 Ardea alba Αργυροτσικνιάς VU I II II 3 Ixobrychus minutus Μικροτσικνιάς 3 Ι ΙΙ ΙΙ 5 Phalacrocorax carbo Κορμοράνος III 1,2,4,5 Phalacocorax aristotelis Θαλασσοκόρακας ΝΤ I II 3 Falco tinnunculus Βραχοκιρκίνεζο 3 II II 1,2,4 Milvus migrans Τσίφτης CR 3 1 Circaetus gallicus Φιδαετός NT 3 I II II 1 Circus aeruginosus Καλαμόκιρκος VU I II II 1,2,4,5 Circus cyaneus Χεμωνόκιρκος 3 I II II 3 Accipiter nisus Ξεφτέρι II II 1,4 Buteo buteo Γερακίνα II II 1,2,4,5 Rallus aquaticus* Νεροκοτσέλα II/2 III 1,2,4,5 Coturnix cournix Ορτύκι 3 1 Porzana parva Μικροπουλάδα DD I II II 3 Gallinula chloropus* Νερόκοτα II/2 III 1,2,4,5 Fulica atra* Φαλαρίδα II/1, III/2 III II 1,2,4 Himantopus himantopus* Καλαμοκανάς I II II 1,2,4 Haematopus ostralegus Στρειδοφάγος ΙΙ/2 ΙΙΙ ΙΙ 5 Glareola pratincola Νεροχελίδονο VU 3 Charadrius hiaticula Αμμοσφυριχτής II II 1,4 Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

27 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Charadrius dubius* Ποταμοσφυριχτής II II 1,2,4 Charadrius alexandrinus Θαλασσοσφυριχτής 3 I II II 1 Charadrius pecuarius Μικροσφυριχτής III II 1 Pluvialis squatarola Αργυροπούλι II/2 III II 3,5 Gallinago gallinago Μπεκατσίνι 3 II/1, III/2 III II 1,2,4 Tringa erythropus Μαυρότρυγγας 3 II/2 III II 1,4 Tringa totanus Κοκκινοσκέλης 2 II/2 III II 1,2,4 Tringa stagnatilis Βαλτότρυγγας II II 1,4 Tringa nebularia Πρασινοσκέλης II/2 III II 1,4 Tringa ochropus Δασότρυγγας II II 1,2,4 Tringa glareola Λασπότρυγγας 3 I II II 1,2,4 Actitis hypoleucos Ακτίτης 3 II II 1,4 Arenaria interpres Χαλικοκυλιστής II II 1,4,5 Calidris canutus Κοκκινοσκαλίδρα 3 II/2 III II 1,4 Calidris alba Λευκοσκαλίδρα II II 3,4 Calidris minuta Νανοσκαλίδρα II II 1,2,4 Calidris temminckii Σταχτιά Νανοσκαλίδρα II II 1 Calidris melanotos Θωρακωτή Σκαλίδρα 1 Calidris alpina Λασποσκαλίδρα 3 II II 1,2,4 Calidris ferruginea Δρεπανοσκαλίδρα II II 1,2,4 Limicola falcinellus Ραβδοσκαλίδρα 3 II II 1,4 Philomachus pugnax Μαχητής 2 I, II/2 III II 1,2,4 Limosa limosa Λιμόζα NT 2 II/2 III II 1 Numenius arquata Τουρλίδα NT 2 II/2 III II 3 Numenius phaeopus Σιγλίγουρος II/2 III II 3 Larus michahelis Ασημόγλαρος II/2 III 1,2,4 Larus ridibundus Καστανοκέφαλος Γλάρος II/2 III 1,2,4 Larus genei Λεπτόραμφος Γλάρος VU 3 I II II 1 Larus minutus Νανόγλαρος 3 I II 3 Larus melanocephalus Μαυροκέφαλος Γλάρος EN I II II 1,4 Sterna sandvicensis Χειμωνογλάρονο VU 2 I II II 1,4 Gelochelidon nilotica Γελογλάρονο VU 3 I II II 5 Chlidonias hybrida Μουστακογλάρονο EN 3 I II 1,2 Chlidonias leucopterus Αργυρογλάρονο II II 1,2 Chlidonias niger Μαυρογλάρονο ΕΝ 3 Ι ΙΙ ΙΙ 1,4,5 Columba palumbus Φάσσα II/I; III/I 1,4 Streptopelia decaocto* Δεκαοχτούρα II/2 III 1,2,4 Asio otus Νανόμπουφος 1 Athene noctua Κουκουβάγια 3 II 1 Otus scops Γκιώνης 2 ΙΙ 5 Tachymarptis melba Βουνοσταχτάρα II 1,4 Apus apus Σταχτάρα III 1,2,4 Apus pallidus Ωχροσταχτάρα II 1,4 Alcedo atthis Αλκυόνη DD 3 I II 1,4a Upupa epops Τσαλαπετεινός 3 II 1,4 Coracias garrulus Χαλκοκουρούνα ΝΤ VU 2 I II II 5 Lanius collurio Αετομάχος 3 I II 1,5 Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

28 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Lanius senator Κοκκινοκεφαλάς 2 II 3,5 Pica pica* Καρακάξα II/2 1,2,4 Corvus cornix Κουρούνα II/2 1,2,4 Parus major Καλόγερος ΙΙ 5 Remiz pendulinus* Υφάντρα III 1,4,5 Riparia riparia Οχθοχελίδονο 3 II 1,4,5 Hirundo rupestris Βραχοχελίδονο II 1 Hirundo rustica* Σταυλοχελίδονο 3 II 1,2,4,5 Hirundo daurica* Μιλτοχελίδονο II 1,4,5 Delichon urbicum* Λευκοχελίδονο 3 II 1,2,4,5 Calandrella brachydactyla Μικρογαλιάντρα 3 I II 1 Galerida cristata* Κατσουλιέρης 3 III 1,2,4,5 Alauda arvensis Σιταρήθρα NT 3 II/2 III 1 Cisticola juncidis* Κιστικόλη II II 1,2,4,5 Cettia cetti* Ψευταηδόνι II II 1,2,4,5 Locustella luscinioides Καλαμοτριλιστής 1 Acrocephalus schoenobaenus Σχοινοποταμίδα II II 1,2,4,5 Acrocephalus scirpaceus* Καλαμοποταμίδα II II 1,4,5 Acrocephalus arundinaceous* Τσιχλοποταμίδα II II 3,5 Hippolais pallida* Ωχροστριτσίδα 3 II II 3,5 Phylloscopus collybita Δεντροφυλλοσκόπος II II 1,2,4 Phylloscopus trochilus Θαμνοφυλλοσκόπος ΙΙ ΙΙ 1,4 Phylloscopus sibilatrix Δασόφυλλοσκόπος ΙΙ ΙΙ 5 Sylvia cantillans Κοκκινοτσιροβάκος II II 3 Sylvia melanocephala* Μαυροτσιροβάκος II II 1,2,4,5 Troglodytes troglodytes Τρυποφράκτης II 1,5 Prunella modularis Θαμνοψάλτης II 3 Sturnus vulgaris Ψαρόνι 3 II/2 1,2,4,5 Sturnus roseus Αγιοπούλι ΙΙ 5 Turdus merula Κότσυφας II/2 III II 1,5 Turdus philomelos Τσίχλα II/2 III II 3,5 Erithacus rubecula Κοκκινολαίμης II II 1,2,4,5 Luscinia megarhynchos Αηδόνι II II 3,5 Phoenicurus ochruros Καρβουνιάρης II II 1,2,4,5 Saxicola rubetra Καστανολαίμης II II 1 Saxicola rubicola* Μαυρολαίμης II II 1,2,4,5 Oenanthe oenanthe Σταχτοπετρόκλης 3 II II 1 Passer domesticus* Σπιτοσπουργίτης 3 1,2,4,5 Passer hispaniolensis Χωραφοσπουργίτης ΙΙΙ 5 Motacilla alba Λευκοσουσουράδα II 1,2,4 Motacilla flava* Κιτρινοσουσουράδα II 1,4 Motacilla cinerea Σταχτοσουσουράδα II 1,2,4 Anthus trivialis Δεντροκελάδα II 1,5 Anthus pratensis Λιβαδοκελάδα II 1,2,4 Anthus cervinus Κοκκινοκελάδα II 1 Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

29 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Anthus campestris Ωχροκελάδα 3 Ι ΙΙ 2 Anthus spinoletta Νεροκελάδα II 1,4 Fringilla coelebs Σπίνος III 1,2,4 Serinus serinus* Σκαρθάκι II 3,5 Carduelis chloris* Φλώρος II 1,4 Carduelis carduelis* Καρδερίνα II 1,2,4 Carduelis spinus Λούγαρο 1 Carduelis cannabina Φανέτο 2 II 1,5 Emberiza melanocephala Αμπελουργός 2 Miliaria calandra Τσιφτάς 2 III 1,2,4 Emberiza citrinella Χρυσοτσίχλονο 5 Emberiza schoeniclus Καλαμοτσίχλονο II 1,2,4 Σημειώσεις: Τα είδη που σημειώνονται με αστερίσκο (*) είναι είδη στα οποία υπάρχει τεκμηρίωση ότι φώλιασαν ή πιθανώς φώλιασαν κατά τα τελευταία 10 χρόνια στην περιοχή. Πηγές Πληροφοριών: 1. Ορνιθότοπος ( ). Βασικοί συντελεστές: Σταύρακας Λ., Σκαρέας Σ., Φωκάς Ν., Μπιτσικώκος Κ., Μπιτσικώκος Λ., Αλεξανδρής Γ., Ανδριόπουλος Π., Βλατσιώτης Γ., Βιδάλη Σ., Νατσακάκος Α., Μπουρδάκης Σ., Κωτσάκης Μ., Καπακλής Θ., Καστρίτης Θ., Μανωλόπουλος Α. 2. Πρόγραμμα Παρακολούθησης Ορνιθοπανίδας στους Υγρότοπους της Αττικής (2009, 2012, 2013). Συντελεστές: Τζάλη, Μ., Fric, J. & Προμπονάς, Ν. 3. Πρόγραμμα παρακολούθησης Ορνιθοπανίδας στην ευρύτερη περιοχή των Σπάτων για τον Διεθνή Αερολιμένα Αθηνών ( ). Συντελεστές: Α. Λεγάκις, Σ. Ζόγκαρης, Σπ. Σφεντουράκης, Σ. Γκιόκας, Στ. Μαγγιώρης, Χ. Αλιβιζάτος, Μ. Γκαίτλιχ. 4. Σκαρέας, Σ. (2010). Αδημοσίευτος κατάλογος παρατηρήσεων ( ). 5. Ζόγκαρης, Σ., Πρόσφατες παρατηρήσεις στον Υγρότοπο Αρτέμιδας Αδημοσίευτες καταγραφές ( ). Προστατευόμενα είδη ορνιθοπανίδας Από τα παραπάνω είδη 4 συμπεριλαμβάνονται στον Κόκκινο Κατάλογο των Παγκοσμίως Απειλούμενων Ειδών της IUCN ως «σχεδόν απειλούμενα» (ΝΤ). Στο Ελληνικό Κόκκινο Βιβλίο για τα Απειλούμενα Ζώα της Ελλάδας 2 είδη που παρατηρούνται στην περιοχή κατατάσσονται στα «κρισίμως κινδυνεύοντα», 4 είδη στα «απειλούμενα» και άλλα 3 στα «σχεδόν απειλούμενα». Επίσης 28 είδη αναφέρονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας για τα Πουλιά 79/409. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

30 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Επιπλέον σύμφωνα με την κατάταξη σπανιότητας SPEC του Birdlife International (Birdlife International, 2004), της μεγαλύτερης παγκόσμιας οργάνωσης που ασχολείται με την προστασία των πουλιών και των βιοτόπων τους, στον υγρότοπο της Αρτέμιδας απαντώνται: 4 είδη (Βαλτόπαπια, Λιμόζα, Τουρλίδα, Χαλκοκουρούνα) οι πληθυσμοί των οποίων θεωρούνται ως παγκόσμιου ενδιαφέροντος για τη διατήρηση χαρακτηρίζονται ως «σχεδόν απειλούμενα» σε διεθνές επίπεδο 13 είδη πουλιών, οι πληθυσμοί των οποίων βρίσκονται σε δυσμενή κατάσταση διατήρησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο και είναι συγκεντρωμένοι στην Ευρώπη (SPEC 2) και 39 είδη πουλιών, οι πληθυσμοί των οποίων βρίσκονται σε δυσμενή κατάσταση διατήρησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο αν και δεν είναι συγκεντρωμένοι στην Ευρώπη (SPEC 3). Τέλος 87 είδη αναφέρονται στο Παράρτημα ΙΙ και άλλα 38 στο Παράρτημα ΙΙΙ της Σύμβασης της Βέρνης για τη Διατήρηση της Ευρωπαϊκής Άγριας Ζωής και των Φυσικών Βιοτόπων, ενώ 74 είδη πουλιών της περιοχής περιλαμβάνονται στο Παράρτημα ΙΙ της Σύμβασης της Βόννης για τη Διατήρηση Μεταναστευτικών Ειδών Άγριων Ζώων. Επιπλέον, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της περιόδου 14/10/08 9/5/2010 από το Πρόγραμμα Παρακολούθησης της Ορνιθοπανίδας στους Υγροτόπους της Αττικής που εκπονεί η Ορνιθολογική, στον Υγρότοπο Αρτέμιδας καταγράφηκαν 49 είδη πουλιών με τα παρυδάτια είδη να το χρησιμοποιούν ως μεταναστευτικό σταθμό και τα υδρόβια να χρησιμοποιούν τον υγρότοπο ως χώρο αναπαραγωγής. Από τα 49 είδη τα 7 ανήκουν στο παράρτημα Ι της Οδηγίας για τα πουλιά 79/409 (ΕΟΕ, 2009). Αυτά είναι: η Ωχροκελάδα (Anthus campestris), ο Κρυπτοτσικνιάς (Ardeola ralloides), το Μουστακογλάρονο (Chlidonias hybrida), ο Καλαμόκιρκος (Circus aeruginosus), ο Καλαμοκανάς (Himantopus himantopus), ο Μαχητής (Philomachus pugnax) και ο Λασπότρυγγας (Tringa glareola). O Κρυπτοτσικνιάς, το Μουστακογλάρονο και ο Καλαμόκιρκος συγκαταλέγονται στις λίστες του Κόκκινου Βιβλίου (2009) ως τρωτό (VU), κινδυνεύον (EN) και τρωτό (VU) αντίστοιχα. Ιδιαίτερα για τον Kαλαμοκάνα το έλος της Λούτσας είναι ένα από τα ελάχιστα σημεία στην Αττική όπου αναπαράγεται το είδος αυτό. Το καλοκαίρι παρατηρήθηκε και ένα ακόμα πολύ σημαντικό είδος, η Βαλτόπαπια (Aythya nyroca). Αναπαραγόμενα είδη Εντός της προτεινόμενης περιοχής αναπαράγεται ένας αρκετά μεγάλος αριθμός πουλιών, περί τα 20 έως 25 είδη. Αυτός ο αριθμός περιλαμβάνει και ορισμένα είδη που είναι ασυνήθιστα ή σπάνια σε τοπικό επίπεδο (στην κλίμακα δηλαδή του νομού Αττικής). Αυτά τα είδη που απαιτούν λιμνάζοντα ύδατα ή άλλα υγροτοπικά ενδιαιτήματα όπως το Νανοβουτηχτάρι (Tachybaptus ruficollis), η Νεροκοτσέλα (Rallus aquaticus), η Νερόκοτα (Gallinula chloropus), και περιστασιακά η Πρασινοκέφαλη πάπια (Anas platyrhynchus). Ορισμένα από αυτά τα πουλιά φαίνεται να ευνοούνται από την ύπαρξη «τεχνητών νησίδων» που δημιουργήθηκαν τυχαία από σωρούς μπάζων μέσα στη λιμνοθάλασσα. Ορισμένα χαραδριόμορφα όπως ο Καλαμοκανάς (Himantopus himantopus) και ο Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

31 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Ποταμοσφυριχτής (Charadrius dubius) φαίνεται ότι ευνοούνται ιδιαίτερα κατά την αναπαραγωγή από τέτοιες νησίδες. Τονίζουμε και πάλι ότι ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα για τα αναπαραγόμενα είδη είναι η ενόχληση και καταδίωξη από κατοικίδια ζώα (ιδιαίτερα τις γάτες) και γι αυτό η σημασία των «τεχνητών νησίδων» εδώ είναι σωτήρια. Άλλος ένας λόγος που η περιοχή έχει σημαντικό ενδιαφέρον είναι ο πολύ μεγάλος καλαμιώνας που εφάπτεται με την υφάλμυρη λιμνοθάλασσα. Εδώ φωλιάζουν τακτικά δύο είδη ποταμίδων (Acrocephalus spp.), εξαιρετικά εξειδικευμένα πουλιά που αναπαράγονται μόνο σε καλαμιώνες. Άλλα ιδιαίτερα σημαντικά αναπαραγόμενα στρουθιόμορφα που βασίζονται σε υγροτοπικά ενδιαιτήματα είναι η Υφάντρα (Remiz pendulinus), η Κιστικόλη (Cisticola juncidis), το Ψευταηδόνι (Cettia cetti), ενώ στο παρελθόν έχει φωλιάσει και η μαυροκέφαλη Κιτρινοσουσουράδα (Motacilla flava). Λόγω της ιδιαίτερης μορφής της λιμνοθάλασσας, με τις νησίδες και το μεγάλο συμπαγές καλαμιώνα, ο υγρότοπος της Αρτέμιδας έχει την ίδια σημασία για τα αναπαραγόμενα υδρόβια πουλιά όσο και ο αρκετά μεγαλύτερος σε έκταση υγρότοπος της Βραυρώνας. Είδη ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος για την περιοχή Ο υγρότοπος της Λούτσας αποτελεί μια από τις σημαντικότερες περιοχές στην Αττική για ορισμένα είδη πουλιών. Συγκεκριμένα το έλος της Λούτσας είναι ένα από τα ελάχιστα σημεία στην Αττική που αναπαράγεται ο Καλαμοκανάς (Himantopus himantopus). Δέκα άτομα στις 17 Μαΐου 2009 και 12 άτομα στις 28/3/2009 (Πηγή: Ορνιθότοπος) ήταν οι μέγιστοι πληθυσμοί του είδους που παρατηρήθηκαν στην περιοχή: Ο πληθυσμός του Καλαμοκανά στη χώρα μας έχει εκτιμηθεί στα ζευγάρια (Birdlife International, 2004). Το είδος προτιμάει τις πλημμυρισμένες εκτάσεις με πυκνή βλάστηση. Ζει σε γλυκά ή υφάλμυρα έλη που διαθέτουν αρκετή υδρόβια βλάστηση και πλήθος συστάδων από καλάμια ή ψαθιά. Φωλιάζει στο έδαφος, σε εκτάσεις με λίγη ή καθόλου βλάστηση. Τρέφεται με έντομα και άλλα ασπόνδυλα. Η κύρια απειλή για το είδος είναι η απώλεια βιοτόπων. Επίσης η όχληση από ανθρώπους η κατοικίδια ζώα μπορεί να ωθήσει τα πουλιά σε εγκατάλειψη των αυγών ή των νεοσσών (Σταύρακας, 2009). Ιδιαίτερα σημαντικό είδος για την Αρτέμιδα αποτελεί και ο Πορφυροτσικνιάς (Ardea purpurea): Το είδος καταγράφεται στην περιοχή κατά τις μεταναστεύσεις σε μικρούς αριθμούς (2 άτομα το Σεπτέμβριο του 2010). Ο πληθυσμός του στη χωρά μας έχει εκτιμηθεί σε ζευγάρια. (Birdlife International, 2004). Συχνάζει σε γλυκά νερά και ιδιαίτερα σε περιοχές με πυκνή υγροτοπική βλάστηση. Τρέφεται με ψάρια μικρού και μεσαίου μεγέθους. Επίσης σημαντικό απειλούμενο είδος αποτελεί η Βαλτόπαπια (Αythya nyroca), είδος που προτιμά τα έλη γλυκών νερών. Το είδος παρατηρείται όλο και πιο συχνά την τελευταία δεκαετία στον υγρότοπο κατά την ανοιξιάτικη και φθινοπωρινή μετανάστευση. Το 2014 παρατηρήθηκε και κατά την διαχείμαση (τέλη Δεκεμβρίου). Ο υγρότοπος της Λούτσας αποτελεί σημαντική περιοχή ξεκούρασης και σημαντικό μεταναστευτικό σταθμό και για τον Λασπότρυγγα (Tringa glareola). Στην περιοχή έχουν καταγραφεί τον Αύγουστο του 2010, 86 άτομα από το συγκεκριμένο είδος, όπως φαίνεται από τον παρακάτω Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

32 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ πίνακα. (Πίνακας 3). Το είδος αναπαράγεται στην τάιγκα και διαχειμάζει στην Αφρική. Προτιμάει έλη και πλημμυρισμένες εκτάσεις. Η σημασία του υγροτόπου για τα μεταναστευτικά αποτυπώνεται πιο έντονα το φθινόπωρο, όταν η στάθμη της λιμνοθάλασσας έχει πέσει αισθητά και δημιουργούνται ιδανικοί αβαθείς λασπότοποι για πλήθος παρυδάτιων. Τότε εμφανίζονται είδη με αραιή εμφάνιση ή πολύ σπάνιοι επισκέπτες στην Αττική, όπως η Κοκκινοσκαλίδρα (Calidris canutus) και η Ραβδοσκαλίδρα (Limicola falcinellus), ενώ το Σεπτέμβριο του 2012, παρατηρήθηκε για πρώτη φορά η Θωρακωτή σκαλίδρα (Calidris melanotos), ένα παρυδάτιο με λιγότερες από 10 συνολικά καταγραφές στην Ελλάδα. Εικόνα 6. Ένα από τα πιο απειλούμενα είδη υδρόβιων πουλιών που απαντά τακτικά στην Αρτέμιδα είναι η Βαλτόπαπια (Φωτ: Λ. Σταύρακας). Πληθυσμοί ορνιθοπανίδας Γενικά μέχρι το 2007 ο υγρότοπος ήταν πολύ συχνά υπό την πίεση της ανθρωπογενούς ενόχλησης (κυρίως λαθροθηρών). Για μεγάλο διάστημα η περιοχή αποτελούσε τόπο απόθεσης μπαζών και υπήρξαν πολλά σημεία με νέα μπάζα και σκουπίδια καθώς και ενόχληση. Μετά την κατασκευή του συρματοπλέγματος τα σημεία εισόδου των ανθρώπων μειώθηκαν και σα συνέπεια οι αριθμοί των πουλιών που παρατηρούνται στην περιοχή αυξήθηκαν (π.χ. ιδιαίτερα τα υδρόβια πουλιά, όπως οι φαλαρίδες, οι αγριόπαπιες κ.ά.). Ωστόσο οι καταγεγραμμένες καταμετρήσεις δείχνουν σχετικά μικρούς αριθμούς πουλιών. Αυτό δεν θα πρέπει να δίνει τη εντύπωση ότι είναι λίγα τα πουλιά που χρησιμοποιούν την περιοχή. Μάλιστα η ιδιαίτερη αξία της είναι κατά τις μεταναστευτικές περιόδους όπου πολλά μικρά σμήνη διερχόμενων πουλιών σταθμεύουν εκεί για να τραφούν και να κουρνιάσουν. Ενώ είναι μικρά τα σμήνη η εναλλαγή από μέρα σε μέρα είναι πολύ μεγάλη και οι συνολικοί αριθμοί πουλιών είναι πολύ μεγαλύτεροι. Αυτό μάλλον έχει σχέση με την ανθρωπογενή ενόχληση που δέχεται ο υγρότοπος. Τα πουλιά εύκολα εκτοπίζονται και παραμένουν κυρίως ολιγάριθμα σμήνη στην περιοχή. Ο υγρότοπος αποτελεί σημαντικό ενδιάμεσο σταθμό ανάπαυσης μεταναστευτικών πτηνών, και λόγω της θέσης του στην ανατολική ακτή. Δικτυώνει τους άλλους τρεις σημαντικούς υγρότοπους του νοτιοδυτικού Ευβοϊκού (Δέλτα Ασωπού Λ/θ Ωρωπού, Σχινιάς, Βραυρώνα). Αυτό το «δίκτυο» Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

33 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ υγροτόπων είναι ίσως ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του διότι η ορνιθοπανίδα μπορεί να χρησιμοποιεί πολύ μεγαλύτερους και ποικιλόμορφους πόρους εκμεταλλευόμενη τρεις ή τέσσερις περιοχές επί της ίδιας ακτογραμμής, παρά μονάχα μία. Ενδεικτικά παρουσιάζονται κάποιες τεκμηριωμένες καταμετρήσεις συγκεντρώσεων πουλιών στον υγρότοπο, στον Πίνακας 3. Πίνακας 3. Παρατηρήσεις μεγαλύτερων σμηνών μεταναστευτικών/ διαχειμαζόντων πουλιών στον υγρότοπο Αρτέμιδας (Οι πηγές πληροφοριών είναι όμοιες με τον Πίνακα 1). Είδος Αριθμός Ημερομηνία Πηγές Hirundo rustica / Sturnus vulgaris /11/ Tringa glareola / Fulica atra 77 11/ Larus ridibundus /11/ Ardea cinerea 32 09/ Egretta garzetta 14 13/04/ Larus minutus 5 10/05/ Aythya nyroca 24 21/09/ Plegadis falcinellus 35 12/04/ Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

34 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Υδρόβια Ασπόνδυλα Μέχρι και σήμερα η υδρόβια ασπόνδυλη πανίδα του υγροτόπου παραμένει άγνωστη. Για το σκοπό αυτό πραγματοποιήθηκε μια δειγματοληψία συλλογής ασπόνδυλης βενθικής πανίδας τον Απρίλιο του Δείγματα βένθους συλλέχθηκαν περιμετρικά της Αλυκής και έγιναν και επιτόπιες παρατηρήσεις για ενήλικα άτομα όπως για παράδειγμα οδοντόγναθα (λιβελλούλες). Τέσσερα τάξα (οικογένεια γένος είδος) απαντήθηκαν στον υγρότοπο τα οποία και παρουσιάζονται στον πίνακα 4. Το αμφίποδο Gammarus aequicauda απαντήθηκε σε μεγάλη αφθονία και ακολούθησε το δίπτερο Chironomus plumosus type. Όσον αφορά το Gammarus aequicauda είναι η πρώτη του καταγραφή για το νομό Αττικής, ενώ η παρουσία του έχει αναφερθεί στο δέλτα του Έβρου, στη λιμνοθάλασσα του Αμβρακικού και του Μεσολογγίου. Το είδος εμφανίζεται σε όλη τη Μεσόγειο και στη Μαύρη Θάλασσα, πάντα σε πολύ ρηχά νερά (0 5 m). Προτιμά υφάλμυρα ή (προσωρινά) σχεδόν γλυκά νερά με αλατότητα από 6,09 έως 8,4 (Stock, 1967). Είναι ένα είδος που ενώ ζει σε υφάλμυρο νερό, μπορεί να διεισδύσει στις εκβολές των ρεμάτων και των ποταμών και σε σημεία που αποτελούνται, τουλάχιστον προσωρινά, από γλυκό νερό. Στη παρούσα κατάσταση βρέθηκε σε υφάλμυρο νερό όπως καταγράφτηκε πρόσφατα (αλατότητα 6 ). Το δίπτερο Chironomus plumosus type απαντάται σε πολλούς τύπους ενδιαιτημάτων και διακρίνεται πάρα πολύ εύκολα λόγω του έντονου ερυθρού χρώματος εξαιτίας της συγκέντρωσης της αιμογλοβίνης και είναι γενικά πολύ ανθεκτικό στην οργανική ρύπανση. Οι μεγάλες αφθονίες του δίπτερου αυτού είναι δείκτης υποβάθμισης από οργανική ρύπανση που σαν ακόλουθο έχουν τη δημιουργία ανοξικών συνθηκών. Η οικογένεια των Chironomidae είναι μια οικογένεια εντόμων με μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση. Οι προνύμφες της οικογένειας αυτής απαντώνται παγκοσμίως σε όλα σχεδόν τα υδατικά και υδρόφιλα περιβάλλοντα. Πίνακας 4. Η υδρόβια ασπόνδυλη πανίδα του υγροτόπου Λούτσας κατά τη περίοδο του Απριλίου ΚΛΑΣΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΕΙΔΟΣ Αριθμός ατόμων (1 m 2 ) Δίπτερα Chironomidae Chironomus plumosus type 39 Chironomidae 10 Dixidae Dixa sp. 1 Γαστερόποδα Hydrobiidae Potamopyrgus sp. 1 Αμφίποδα Gammaridae Gammarus aequicauda 233 Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

35 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Εικόνες 7 & 8. Αριστερά: Τα αμφίποδα Gammarus aequicauda (καρκινοειδή ασπόνδυλα ζώα που ζουν στα υφάλμυρα νερά) στο δίαυλο επικοινωνίας του υγροτόπου με τη θάλασσα. Δεξιά: Το αμφίποδο Gammarus aequicauda σε δειγματοληψία (Φωτ. Ιωάννης Καραούζας). Εικόνες 9 & 10. Στις επιτόπιες παρατηρήσεις περιμετρικά του υγροτόπου καταγράφηκαν επίσης και 2 είδη οδοντόγναθων. Lestes macrostigma (αριστερά) και Sympetrum fonscolombii (δεξιά). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

36 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Ψάρια Κατά τον χειμώνα και νωρίς την άνοιξη (και ιδιαίτερα μετά τις χειμερινές θύελλες) υπάρχει ένας μικρός δίαυλος όπου η λιμνοθάλασσα υπερχειλίζει προς την θάλασσα. Από αυτό το σημείο εισέρχονται μεγάλοι αριθμοί κεφαλόπουλων (Mugilidae sp.) μέσα στη Λιμνοθάλασσα. Πρόκειται για τουλάχιστον δύο είδη κεφαλόπουλων (Mugil cephalus sp., Liza sp.). Τα ψάρια αυτά είναι παμφάγα και τρέφονται κυρίως με άλγες στα εύτροφα νερά. Τους θερινούς μήνες τα περισσότερα άτομα «παγιδεύονται» μέσα στη λιμνοθάλασσα διότι ο δίαυλος κλείνει. Τα ψάρια αποτελούν σημαντική τροφή για τα ιχθυοφάγα πουλιά, και για αυτό το λόγο πολλά είδη ερωδιών επισκέπτονται τη λιμνοθάλασσα όλο το έτος. Ιδιαίτερα αργά το θέρος και αρχές φθινοπώρου παρατηρούνται μεγάλες πυκνότητες ψαριών επειδή η έκταση των λιμναίων νερών συρρικνώνεται και τότε παρατηρούνται συγκεντρώσεις γλάρων και ερωδιών να τρέφονται με ψάρια. Ορισμένες χρονιές όταν η λιμνοθάλασσα ξεραίνεται εντελώς, εκατοντάδες κεφαλόπουλα πεθαίνουν στο ξηρό αλίπεδο της. Πιθανότατα απαντά και το χέλι (Anguilla anguilla) στην περιοχή, όμως δεν έχει εντοπιστεί ακόμη (η δειγματοληψία ψαριών στην λιμνοθάλασσα είναι ιδιαίτερα δύσκολη λόγω του μεγάλου αριθμού απορριμμάτων και μπαζών στον πυθμένα). Κατά το παρελθόν, όταν ο υγρότοπος ήταν μεγαλύτερος και σε αρκετά φυσική κατάσταση πιθανότατα απαντούσαν και άλλα είδη στην περιοχή (π.χ. τυπικά είδη είναι o Ζαχαριάς Aphanius fasciatus, που δεν βρέθηκε στην περιοχή). Είναι σημαντικό να εξερευνηθεί η ιχθυοπανίδα της περιοχής και να εξεταστούν πιθανότητες επανεισαγωγής ψαριών στον υγρότοπο. Πιθανότατα ένα είδος που ταιριάζει στον χώρο είναι το αυτόχθονο Aphanius fasciatus, είδος που θα μπορούσε να βοηθήσει και στην καταπολέμηση κουνουπιών Ερπετά Αμφίβια Δεν έχει γίνει καμία οργανωμένη μελέτη της ερπετοπανίδας της περιοχής. Ως προς τα αμφίβια έχουν επιβεβαιωθεί δύο είδη. Υπάρχουν σημεία με γλυκά νερά, όπως στο κεντρικό αποστραγγιστικό αυλάκι, όπου υπάρχουν Βαλτοβάτραχοι (Pelophylax kurtmuelleri). O Πράσινος Φρύνος (Pseudepidalea viridis) αναπαράγεται στο χώρο του υγροτόπου. Πιθανή είναι η παρουσία του Δεντροβάτραχου (Hyla arborea) αλλά δεν έχει επιβεβαιωθεί. Εδώ αναφέρουμε ορισμένα χαρακτηριστικά είδη ερπετών που έχουν καταγραφεί στην περιοχή: Colubridae sp. Είδος Δενδρογαλιάς. H παρουσία στην περιοχή δεν είναι επιβεβαιωμένη αλλά είναι πολύ πιθανή. Στην ευρύτερη περιοχή της Ραφήνας Αρτέμιδας έχουν συχνά παρατηρηθεί τα είδη Σαπίτης (Malpolon monspessulanus) και Σαΐτα (Platyceps najadum). Γενικά τα φίδια έχουν μειωθεί στην περιοχή λόγω κυρίως της δόμησης, της οδοποιίας και της καταδίωξης τους από τους ανθρώπους. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

37 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Τρανόσαυρα (Lacerta trillineata). Το είδος αυτό υποφέρει από μεγάλες πυκνότητες γατών, ειδικά όταν ένα τοπίο αστικοποιείται ή όταν μειώνονται οι ελεύθεροι χώροι φυσικού πρασίνου. Είναι πλέον σπάνιο αλλά επιμένει ένας πληθυσμός στην περιοχή. Αβλέφαρος (Ablepharus kitaibelii). Κοινό είδος, που λόγω του πολύ μικρού του μεγέθους επιβιώνει παρά την υψηλή πυκνότητα γατών. Κρασπεδωτή χελώνα (Testudo marginatα). Σημαντικό προστατευόμενο είδος χερσαίας χελώνας. Οι πληθυσμοί στην περιοχή είναι γενικά μικροί και πιθανότατα να έχουν μειωθεί λόγω της εκτεταμένης δόμησης. Οι πληθυσμοί χερσαίων χελωνών προφανώς δεν έχουν μελετηθεί στην περιοχή και μπορεί να απαντά και άλλο είδος επίσης στην περιοχή. Χελώνα καρέτα (Caretta caretta). Γέννησε στην παραλία της λιμνοθάλασσας μια θαλάσσια χελώνα στης 29 Ιουλίου Το γεγονός μαγνητοσκοπήθηκε από την Εθελοντική Ομάδα Αντιμετώπισης Καταστροφών Αρτέμιδα Αττικής και αφού μεσολάβησε και η οργάνωση ΑΡΧΕΛΩΝ 1 στήθηκε μια «περίφραξη» για να μην ενοχληθεί η φωλιά. Η φωλιά ήταν πάρα πολύ κοντά στο κύμα και δεν είχε επιτυχία, επίσης μερικά αυγά έπεσαν θύμα και στη θήρευση σκύλου. Αυτή η καταγραφή είναι από τις ελάχιστες φορές που έχει παρατηρηθεί η αναπαραγωγή αυτού του σπάνιου είδους στο περιοχή του δυτικού Αιγαίου (εκτός Λακωνικού κόλπου). Εκτός αναπαραγωγής θαλάσσιες χελώνες έχουν παρατηρηθεί αρκετά συχνά στα παράκτια νερά (Ραφήνα, Πόρτο Ράφτη). Είναι πιθανό στο μέλλον να ξαναεπιχειρήσει αναπαραγωγή στην περιοχή διότι το είδος αυτό πιθανότατα έχει αυξήσει την παρουσία του στα νερά του νότιου Ευβοϊκού και του Σαρωνικού τα τελευταία χρόνια. Η πασίγνωστη χελώνα καρέτα είναι από τα σημαντικότερα προστατευόμενα είδη της Ελλάδας και κατατάσσεται ως είδος προτεραιότητας στην Κοινοτική Οδηγίας 92/43 για τους Οικότοπους. Οι πληθυσμοί χερσαίων ερπετών έχουν προφανώς υποφέρει από τη ραγδαία και εκτεταμένη δόμηση και από τους δρόμους στη γύρω περιοχή. Πολλά ερπετά θανατώνονται στους δρόμους. Πιθανότατα να επιδρά στη μείωση των πληθυσμών και ο αρκετά μεγάλος αριθμός αδέσποτων γατών και σκύλων. Οι γάτες είναι γνωστό ότι θανατώνουν μεγάλο αριθμό μικρών σαυρών και φιδιών. Βέβαια αυτό δεν μπορεί να αξιολογηθεί εδώ με ακρίβεια αλλά υπάρχει μια αισθητή μείωση ερπετών τα τελευταία 20 χρόνια στην περιοχή (π.χ. Τρανόσαυρα). 1 Μετά από πρόσκληση των τοπικών αρχών, ο συντονιστής του Κέντρου Διάσωσης από τον ΑΡΧΕΛΩΝ Παύλος Τσάρος επισκέφθηκε την παραλία και ανάσκαψε τη φωλιά, η οποία περιείχε 100 αυγά, όλα υπό ανάπτυξη. Οι τοπικές αρχές δήλωσαν στον Παύλο ότι φωλιές είχαν βρεθεί και πριν στην περιοχή. Υπάρχει ενδιαφέρον βυθός δίπλα στην παραλία και έχουν αναφερθεί χελώνες όλων των μεγεθών να συχνάζουν στην περιοχή. Παρά το γεγονός αυτό, οι ψαράδες εξακολουθούν να ρίχνουν δίχτυα πολύ κοντά στην ακτή. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

38 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Θηλαστικά Τα θηλαστικά της περιοχής δεν έχουν ερευνηθεί και δεν υπάρχει ακόμη ολοκληρωμένος κατάλογος ειδών. Υπάρχουν όμως ορισμένα χαρακτηριστικά της πανίδας της περιοχής που προκαλούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Εδώ δίνονται συνοπτικές πληροφορίες. Ασβός (Meles meles). Είδος που άλλοτε ήταν κοινό στα Μεσόγεια και σε πολλά μέρη πάνω στην ανατολική ακτογραμμή της Αττικής. Σήμερα το είδος αυτό έχει μειωθεί πάρα πολύ λόγω της αστικοποίησης. Στην περιοχή υπήρχε ένας σημαντικός πληθυσμός μέχρι το 2000, και εύκολα έβρισκε κανείς τις τρύπες των φωλιών των ζώων αυτών (τις λεγόμενες sets) μέσα σε παλιούς σωρούς χωμάτων από τις παλιές επιχωματώσεις (ειδικά βορειοανατολικά της Λιμνοθάλασσας). Σε άλλες περιοχές (π.χ. νότια περιοχή Ραφήνας) το είδος αυτό έχει τοπικά εκλείψει τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Κατά τις πιο πρόσφατες επισκοπήσεις το φθινόπωρο του 2010 (έρευνα ιχνών) δεν βρέθηκε το είδος στην περιοχή, πιθανώς έχει εξαφανιστεί. Αλεπού (Vulpes vulpes). Συχνή παρουσία στην περιοχή (έχουν βρεθεί άτομα θανατωμένα από αυτοκίνητα στον διπλανό δρόμο). Το φθινόπωρο του 2010 βρέθηκαν πολλά ίχνη αλεπούς σε όλη την περιοχή. Νυχτερίδες. Συχνά παρουσιάζονται νυχτερίδες (Chiroptera) στην περιοχή επειδή το ανοιχτό νερό και τα έλη ελκύουν αυτά τα εντομοφάγα είδη. Σχεδόν όλα τα είδη των νυχτερίδων αποτελούν προστατευόμενα είδη. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

39 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ 3.9 Χημική και φυσικοχημική κατάσταση υδάτων Η περιοχή δυστυχώς δεν ελέγχεται από τακτική επιστημονική παρακολούθηση ποιότητας των υδάτων. Στα πλαίσια της παρούσας μελέτης, χημικές και φυσικοχημικές μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν τον Μάιο του 2013 σε μια πρώτη προσπάθεια εκτίμησης της ποιότητας των υδάτων του υγροτόπου. Κατά τη συλλογή των δειγμάτων μετρήθηκαν επιτόπου με φορητά όργανα οι φυσικοχημικές παράμετροι του νερού. Πιο συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις θερμοκρασίας, ph, αγωγιμότητας, διαλυμένου και κορεσμένου οξυγόνου και αλατότητας. Οι μετρήσεις των φυσικοχημικών παραμέτρων πραγματοποιήθηκαν με το φορητό πολυπαραμετρικό όργανο HI 9828 της εταιρείας Hanna Instruments. Πριν από κάθε δειγματοληψία πραγματοποιείται βαθμονόμηση του οργάνου, όπως απαιτείται από την διεθνή επιστημονική πρακτική. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκαν εργαστηριακές αναλύσεις για τον προσδιορισμό των νιτρικών (ΝΟ 3 ), νιτρωδών (ΝΟ 2 ), αμμωνιακών (ΝΗ + 4 ), θειικών (SO 2 4 ), φωσφορικών (PO 3 4 ), πυριτικών (SiO 4 4 ) χλωριούχων (Cl ), ανθρακικών (CO 2 3 ) και όξινων ανθρακικών (HCO 3 ) ιόντων, καθώς και των ιόντων ασβεστίου (Ca 2+ ), μαγνησίου (Mg 2+ ), νατρίου (Na + ) και καλίου (Κ + ). Οι συγκεντρώσεις των θρεπτικών αλάτων (νιτρώδη, νιτρικά κτλ.) ήταν σε χαμηλά επίπεδα όπως έδειξαν οι χημικές αναλύσεις. Οι τιμές της αγωγιμότητας, του νατρίου και του χλωρίου ήταν αρκετά υψηλές που οφείλεται στο γεγονός ότι το νερό είναι υφάλμυρο. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα φυσικοχημικών και χημικών μετρήσεων (Πίνακας 5). Πίνακας 5. Χημικές και φυσικοχημικές τιμές τον Μάιου Παράμετρος Μονάδες Συγκέντρωση ph 8,54 Τ o C 22 Αγωγιμότητα μs/cm Αλατότητα 6 Διαλυμένο Οξυγόνο mg/l 10,2 Κορεσμένο Οξυγόνο % 116,4 BOD mgo 2 /l 8,8 COD mgo 2 /l 111 Ca mg/l 127,52 Mg mg/l 218,13 Na mg/l 1823,90 K mg/l 57,86 HCO 3 meq/l 7,274 CO 3 meq/l 1,094 SO 4 mg/l 427,85 Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

40 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Cl mg/l 2946,90 NO 3 mg/l <0,4 NO 2 mg/l <0,03 NH 4 mg/l <0,26 PO 4 mg/l 0,13 Total Hardness (mmol/lcaco 3 ) 12, Μικροβιολογικές αναλύσεις Η μικροβιακή καταλληλότητα του νερού για διάφορες χρήσεις ελέγχεται με τον εντοπισμό και τον ποσοτικό προσδιορισμό των μικροβιακών δεικτών. Οι δείκτες αυτοί αφορούν μετρήσεις παθογόνων μικροοργανισμών, η παρουσία των οποίων στο νερό υποδεικνύει κοπρανοειδή μόλυνση από λύματα ή κτηνοτροφικά απόβλητα και σχετίζονται με φαινόμενα αύξησης της θολότητας του νερού, δυσάρεστων οσμών και γρήγορης κατανάλωσης του διαλυμένου οξυγόνου. Οι κυριότεροι από τους ανωτέρω δείκτες περιλαμβάνουν την ομάδα των ολικών κολοβακτηρίων (Total Coliform), την ομάδα των κοπρανωδών κολοβακτηρίων (Faecal Coliform) και την ομάδα των κοπρανωδών στρεπτόκοκκων (Faecal Streptococci). Στην παρούσα μελέτη επιλέχθηκε να γίνει έλεγχος της συγκέντρωσης των ολικών κολοβακτηρίων (Total Coliform), εντεροκόκκων και των κολοβακτηρίων E.coli. Τα αποτελέσματα των μικροβιολογικών αναλύσεων παρουσιάζονται στο Πίνακας 6. Η συγκέντρωση του E.Coli ήταν σχετικά χαμηλή (12 cfu/100ml) ενώ οι συγκεντρώσεις των εντεροκόκκων ήταν σημαντικά υψηλές. Από τα αποτελέσματα μικροβιολογικών αναλύσεων προκύπτει ύπαρξη κάποιου μολυσματικού φορτίου κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, γεγονός που απαιτεί περαιτέρω διερεύνηση. Με βάση τις προδιαγραφές ποιότητας νερών για παράκτια και μεταβατικά ύδατα 2006/7/EC, η ποιότητα του νερού είναι χαμηλότερης της ανεκτής ποιότητας (Πίνακας 7). Υπάρχουν υποψίες ότι γίνεται διάθεση βοθρολυμάτων γεγονός που υποστηρίζεται και από τους κατοίκους της περιοχής. Πίνακας 6. Συγκεντρώσεις μικροβιολογικών παραμέτρων τον Μάιο Μικροβιολογικοί παράμετροι Μέθοδοι Ανάλυσης Αριθμός Αποικιών ανά Αποτελέσματα Κολοβακτηριοειδή κοπράνων E.coli APHA 9222D 100 ml 12 Ολικά κολοβακτηριοειδή Coliform bacteria APHA 9222B 100 ml Αριθμός αποικιών στους 37ºC APHA 9215D 1 ml Εντερόκοκκοι APHA 9230C 100 ml 470 Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

41 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΑΡΤΕΜΙΔΑΣ Πίνακας 7. Προδιαγραφές ποιότητας νερών κολύμβησης για παράκτια και μεταβατικά ύδατα. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

42 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 4. Αξιολόγηση της περιοχής Συμπεράσματα Εδώ γίνεται μια σύνοψη της αξίας της περιοχής για την βιοποικιλότητα σε δύο επίπεδα, της διεθνούς σημασίας (είδη και βιοκοινότητες που προστατεύονται ή απειλούνται σε διεθνές επίπεδο) καθώς και της τοπικής περιφερειακής σημασίας (είδη που προστατεύονται σε επίπεδο Ελλάδας ή έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή σπανίζουν ή απειλούνται σε περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο). Παραπέρα εστιάζουμε στις ανθρωποκεντρικές αξίες της προτεινόμενης προστατευόμενης περιοχής. 4.1 Διεθνής Σημασία Οικότοποι: Οι μικρής έκτασης υγροτοπικοί οικότοποι είναι τυπικοί της βιογεωγραφικής περιοχής του δυτικού Αιγαίου, και οι περισσότεροι είναι σε σοβαρά υποβαθμισμένη κατάσταση ως προς την αξιολόγηση τους σε διεθνές επίπεδο. Ιδιαίτερη σημασία έχει η ύπαρξη παράκτιας λιμνοθάλασσας, οικότοπος προτεραιότητας για την προστασία της φύσης σε ευρωπαϊκό επίπεδο (Κοινοτική Οδηγία για τους Οικότοπους 92/43). Στοιχεία του οικοτόπου «υποθαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας» απαντούν στον όρμο της Λούτσας αλλά δεν έχει χαρτογραφηθεί η έκταση και η κατάσταση διατήρησης με ακρίβεια (πιθανόν να εμπίπτουν σημαντικά τέτοια λιβάδια στην έκταση που οριοθετείται ως προτεινόμενη προστατευόμενη περιοχή. Χλωρίδα: Δεν έχει ποτέ γίνει βοτανική καταγραφή στην περιοχή. Δεν μπορεί να αξιολογηθεί με τα παρόντα στοιχεία, όμως είναι πολύ πιθανό να μην υπάρχουν είδη που υποστηρίζουν την διάκριση της περιοχής σε διεθνές επίπεδο. Ορνιθοπανίδα: 28 είδη απαντούν που προστατεύονται σε διεθνές επίπεδο (κατατάσσονται στο παράρτημα της Κοινοτικής Οδηγίας για τα Πτηνά). Δεν έχει ακόμη ερευνηθεί συστηματικά η ποσοτική διάσταση της διέλευσης υγροτοπικών πουλιών κατά τη μετανάστευση και τον χειμώνα. Είδη όπως η Βαλτόπαπια, ο Πορφυροτσικνιάς και άλλα σπάνια και απειλούμενα υδρόβια και παρυδάτια πουλιά προσδίδουν ιδιαίτερη σημασία στην περιοχή. Άλλα είδη ζώων: Ορισμένα είδη προστατεύονται σε διεθνές επίπεδο (π.χ. διάφορα είδη νυχτερίδας) Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η χελώνα Καρέτα στην περιοχή (φώλιασμα το 2012). Η ερπετοπανίδα και εντομοπανίδα δεν έχουν ακόμη διερευνηθεί με επιστημονικές καταγραφές. Δεν υπάρχουν ακόμη διαθέσιμα στοιχεία για την αξιολόγηση. 4.2 Τοπική Περιφερειακή Σημασία Οικότοποι: Εξαιρετική σημασία σε τοπικό επίπεδο για όλους τους υγροτοπικούς οικότοπους καθώς και τα υπολλείματα θινών. Είναι ένας από τους ελάχιστους μικρούς υγρότοπους κατά μήκος της ανατολικής ακτής της νοτιο ανατολικής Στερεάς και Αττικής. Ιδιαίτερη σημασία έχει ο καλαμιώνας πίσω από τη λιμνοθάλασσα, διότι είναι ένας από τους μεγαλύτερους στην ανατολική ακτή της Αττικής. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

43 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Χλωρίδα: Υπάρχουν ποικιλόμορφες διαπλάσεις και σχετικά μεγάλη ποικιλία ειδών για μια τόσο μικρή υγροτοπική περιοχή. Προφανώς το μεγαλύτερο τμήμα της περιοχής είναι υποβαθμισμένο αλλά υπάρχει βοτανικό ενδιαφέρον ιδιαίτερα στους σπάνιους τύπους οικοτόπων, ακόμη και στις θίνες. Δυνητικά η περιοχή έχει μεγάλο ενδιαφέρον για έργο αποκατάστασης της φυσικής χλωρίδας (π.χ. επανεισαγωγής ειδών από παρακείμενους υγρότοπους και παραλίες, π.χ. Βραυρώνα, Σχινιά). Ενδιαφέρον θα έχει και το έργο απομάκρυνσης των ξενικών δέντρων και θάμνων και η παρακολούθηση της διαδοχής της βλάστησης μετά από ένα τέτοιο έργο αποκατάστασης. Ορνιθοπανίδα: Εδώ ισχύουν όλες οι διακρίσεις του υγροτόπου σε διεθνές επίπεδο αλλά επιπλέον αναφέρονται και άλλες. Εντυπωσιακή είναι η συνολική ποικιλότητα των ειδών που έχουν παρατηρηθεί (είναι προφανώς μια από τις πλουσιότερες θέσεις για την ποικιλότητα της ορνιθοπανίδας στην Αττική). Εξαιρετική σημασία έχει η περιοχή για τα φωλεάζοντα πουλιά των υγροτόπων, σίγουρα είναι μια από τις πλουσιότερες περιοχές αναπαραγωγής αυτών των πουλιών στην Αττική. Άλλα είδη Ζώων: Εξαιρετική σημασία σε τοπικό επίπεδο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι λιβελούλες και άλλα έντομα των γλυκών και υφάλμυρων υδάτων. Σχετικά μεγάλη ποικιλία από λεπιδόπτερα (πεταλούδες νυχτοπεταλούδες) τους θερινούς μήνες. Υπάρχει ένας πλούτος από είδη μακροασπόνδυλων που ζουν μόνο σε υγροτόπους. 4.3 Σημασία για τον άνθρωπο Ο υγρότοπος της Αρτέμιδας είναι μια περιοχή που έχει τα παρακάτω κύρια χαρακτηριστικά: Γειτνιάζει με το πολεοδομικό συγκρότημα Αθηνών και είναι ενταγμένος στον αστικό ιστό της ευρύτερης περιοχής της Αρτέμιδας Έχει εξαιρετικό οικολογικό ενδιαφέρον. Υπάρχουν ιδιαίτεροι οικότοποι, σπάνιες βιοκοινότητες υγροτόπων, σπάνια και απειλούμενα είδη ορνιθοπανίδας καθώς και μια πλούσια σύνθεση άλλων ειδών πανίδας και χλωρίδας. Δέχεται πολλές και ποικίλες πιέσεις Μπορεί να αποτελέσει ένα παράδειγμα διαχείρισης, προστασίας και αξιοποίησης μιας υγροτοπικής έκτασης Προσφέρεται για περιβαλλοντική εκπαίδευση και ενημέρωση. Ήδη η παραλία του Αγίου Νικόλαου δέχεται χιλιάδες επισκέπτες τακτικά όλο το καλοκαίρι. Η αξία αυτού του τόπου έλξης μπορεί να πολλαπλασιαστεί αν οργανωθεί ο ευρύτερος χώρος ως τόπος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Έχει ιδιαίτερη αισθητική αξία. Από το προσβάσιμο στο ευρύ κοινό νότιο τμήμα, η θέα προς τον υγρότοπο περιλαμβάνει σε δεύτερο επίπεδο το φυσικό τοπίο της θάλασσας του Ευβοϊκού και σε τρίτο επίπεδο τα αντικρινά βουνά της Εύβοιας. Ως εκ τούτου, η περιήγηση στην περιοχή προσφέρει σχετικό βλέμμα απόδρασης από το αστικό τοπίο. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

44 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Βρίσκεται πολύ κοντά στην Αθήνα και η πρόσβαση είναι εύκολη όχι μόνο με Ι.Χ. αλλά και με συγκοινωνία (υπεραστικό λεωφορείο με τακτικά δρομολόγια από το κέντρο της Αθήνας). Η περιοχή ακριβώς λόγω του χαρακτήρα της ως χώρος αναψυχής διαθέτει ποικίλες υποδομές και υπηρεσίες εξυπηρέτησης επισκεπτών. Κάποιος μπορεί να συνδυάσει την επίσκεψή του με μια γενικότερα χαλαρωτική έξοδο. 4.4 Η σημασία της πρόσβασης στον υγρότοπο Μαζί με τη Βραυρώνα, ο υγρότοπος της Αρτέμιδας αποτελεί έναν από τους πιο προσιτούς προορισμούς υγροτοπικού οικοσυστήματος στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας. Η παραλία του Αγ. Νικολάου βρίσκεται στο τέρμα των γραμμών 305 (από το Νομισματοκοπείο Αθηνών) και 321 (από Δουκ. Πλακεντίας μέσω Σπάτων) και της βραδινής 316 (από το Νομισματοκοπείο προς Βραυρώνα με τέρμα στον Άγ. Νικόλαο). Με αυτό τον τρόπο, μέσω αστικής συγκοινωνίας είναι εύκολο σε λιγότερο από μία ώρα από την Αθήνα να βρεθεί κανείς στον υγρότοπο που βρίσκεται δίπλα σε μία από τις πιο δημοφιλείς παραλίες της Αττικής. Τονίζουμε ότι σε σύγκριση με άλλους σημαντικούς υγρότοπους (π.χ. Βουρκάρι, Δέλτα Ασωπού, Σχινιάς), η Αρτέμιδα υπερτερεί στο θέμα της προσβασιμότητας μέσω αστικής συγκοινωνίας. Παράλληλα, με ιδιωτικό μέσο κίνησης (Ι.Χ.),η Λούτσα συνδυάζεται απόλυτα με επίσκεψη στη Βραυρώνα και στο ρέμα Ραφήνας. Είναι συνεπώς πανεύκολο να επισκοπήσει κανείς αυτούς τους τρεις υγρότοπους κατά τη διάρκεια μιας πρωινής ή απογευματινής εξόρμησης. Επειδή είναι τρεις αρκετά διαφορετικοί τύποι υγροτόπων (λιμνοθάλασσα, εκβολή, ποταμός) έχουν ιδιαίτερη σημασία για την περιβαλλοντική εκπαίδευση και θα μπορούσαν να δέχονται σχολικά λεωφορεία καθώς και οικοτουριστικές ξεναγήσεις. 4.5 Η σημασία της περιοχής ως προορισμός με ορνιθολογικό ενδιαφέρον Είναι μια μικρή έκταση με μεγάλη ποικιλία επιμέρους ενδιαιτημάτων που προσφέρει αντίστοιχες ευκαιρίες για παρατήρηση πουλιών που αναζητούν διαφορετικά ενδιαιτήματα. Έτσι ο παρατηρητής μπορεί να δει σε λίγη ώρα υδρόβια, παρυδάτια καθώς επίσης και στρουθιόμορφα πουλιά που επισκέπτονται τα ενδότερα του υγρότοπου, τους λειμώνες, τις θίνες και τις συστάδες δένδρων της περιοχής. Η συμπυκνωμένη δομή και μορφή του παράκτιου υγροτόπου και άλλων ενδιαιτημάτων δίνει τη δυνατότητα σε ένα παρατηρητή μέσα σε 1 2 ώρες να δει 30 διαφορετικά είδη πουλιών σε ένα τυπικό χειμωνιάτικο, ή ανοιξιάτικο πρωινό. Κατά το θέρος εύκολα παρατηρούνται τουλάχιστον 15 είδη πουλιών, ορισμένα από τα οποία αναπαράγονται στην περιοχή. Γενικά υπάρχουν λίγα παράκτια σημεία στην Αττική με τόσο πλούσια ορνιθοπανίδα. Η περιοχή είναι πολύ κοντά στην Βραυρώνα, όπου υπάρχει άλλος τύπος υγροτόπου και έτσι διπλασιάζεται το ενδιαφέρον μιας πρωινής εκδρομής για παρατήρηση πουλιών. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

45 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η περιοχή είναι πολύ κοντά στο ρέμα της Ραφήνας όπου υπάρχει άλλος τύπος υγροτόπου. Διατηρείται μια λιμναία έκταση όπου τα υδρόβια και παρυδάτια πουλιά παρατηρούνται εύκολα με κιάλια. Η περιοχή είναι εξαιρετική για παρατήρηση πουλιών όλο το έτος, ακόμη και κατά το καλοκαίρι, τις περισσότερες χρονιές η λιμνοθάλασσα κρατά νερό ή υγρά σημεία που ελκύουν πολλά πουλιά κατά τη «φθινοπωρινή διάβαση» (Ιούλιο Νοέμβριο). Η λιμναία έκταση έχει πολλές νησίδες (δηλ. τεχνητές νησίδες από μπάζα) όπου ξεκουράζονται, κουρνιάζουν ή φωλιάζουν πουλιά. Συνεπώς παρά την σημαντική ενόχληση που προκαλούν τα αδέσποτα κατοικίδια ή η διέλευση πεζών, υπάρχει σημαντική κάλυψη λόγω των νησίδων. Η παράκτια λιμνοθάλασσα είναι πανέμορφη, σαν καθρέπτης αντανακλά τη φυσική βλάστηση και τις παρυφές της πόλης της Αρτέμιδας. Η ιδιαίτερη αισθητική αξία αυτού του παράκτιου τοπίου έχει αυξηθεί διότι μεγάλο μέρος της παράκτιας περιοχής έχει ήδη δομηθεί. Στην περιοχή υπάρχει σημαντικός (αλλά άγνωστος στους πολλούς) αρχαιολογικός χώρος. Η παραλία του Αγίου Νικόλαου θεωρείται από τις πιο ελκυστικές στην Αττική. Ήδη δέχεται εκατοντάδες επισκέπτες καθημερινά, συνεπώς ο υγρότοπος εύκολα μπορεί να αποτελέσει πόλο έλξης ατόμων που έρχονται για θαλασσινά μπάνια στην περιοχή. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

46 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Εικόνα 11. Αξιολόγηση των σημαντικότερων περιοχών για την παρατήρηση πουλιών στην Αττική σε άρθρο του ιστότοπου του Σ. Ζόγκαρη ( top briding wetlands in attika.html). Διακρίνεται ο υγρότοπος Αρτέμιδας (ως Artemis Lagoon) μεταξύ των δέκα πιο σημαντικών σημείων παρατήρησης υγροτοπικών πουλιών. Κατά την εκτίμηση αυτή άλλες εξέχουσας σημασίας υγρότοποι για την παρατήρηση της φύσης είναι: Δελτα Ασωπού Λ/θ Ωρωπού, Λίμνη Μαραθώνα, Σχινιάς Μαραθώνας, Ρέμα Ραφήνας (εκβολή και περιοχή Λουτρού Σπάτων), Βραυρώνα, Φαληρικό Δέλτα, Πάρκο Τρίτση, Λίμνη Κουμουνδούρου, Βουρκάρι Μεγάρων. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

47 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 4.6 Αρνητικά χαρακτηριστικά που δυσχεραίνουν την επίσκεψη Σήμερα, μεγάλο μέρος της περιοχής θυμίζει σκουπιδότοπο (ή τουλάχιστον μπαζωμένη ακτή) καθώς οι όχθες της μικρής λιμνοθάλασσας αποτελούνται από μπάζα, αδρανή και ογκώδη απόβλητα. Μέσα στις επιχωματώσεις (μπάζα) δυστυχώς υπάρχει και μεγάλος όγκος οικιακών σκουπιδιών (πλαστικά, χαρτικά, διάφορα σίδερα, οικιακές συσκευές κ.α.). Λόγω αυτών των περιβαλλοντικών προβλημάτων η περιοχή παρουσιάζει σήμερα σοβαρά αρνητικά χαρακτηριστικά για την ανάπτυξη φυσιοδιφικών επισκέψεων. Προφανώς με τις κατάλληλες διαχειριστικές δράσεις (βλ. κεφάλαιο 3) θα μπορούσαν να αμβλυνθούν ή και να εκλείψουν τα προαναφερθέντα προβλήματα. Παρά την παραπάνω εικόνα του υγροτόπου, η παραλία που αποτελεί και τμήμα του υγροτοπικού χώρου είναι από τις πιο δημοφιλείς στην Αττική και γεμίζει από επισκέπτες από τα μέσα Ιουνίου ως το Σεπτέμβριο. Εντυπωσιακή είναι η συμφόρηση από σταθμευμένα αυτοκίνητα πάνω στην αμμουδιά πίσω από την παραλία του Αγίου Νικόλαου τους θερινούς μήνες (ιδιαίτερα Ιούνιο έως τέλη Αυγούστου). Αυτή η άναρχη καταπάτηση της αμμολωρίδας μεταξύ λιμνοθάλασσας και ακτής δημιουργεί μια πολύ άσχημη εικόνα. 4.7 Περιβαλλοντικά προβλήματα /Απειλές Ένα βασικό πρόβλημα των υγροτόπων στη χώρα μας είναι ότι αντιμετωπίζονται ως άχρηστοι δημόσιοι χώροι, χωρίς καμιά σημασία και έτσι καταλήγουν να φιλοξενούν χρήσεις μη συμβατές με την οικολογική διάσταση τους π.χ. χώροι απόθεσης απορριμμάτων και μπαζών, κ.λ.π. Επίσης μέχρι και σήμερα υπάρχει μια τάση δαιμονοποίησής τους ως χώρους που φιλοξενούν κουνούπια ή ασθένειες και δεν αποτελούν κάτι άλλο παρά έναν «βρώμικο βούρκο». Η περίπτωση του υγροτόπου της Αρτέμιδας έχει να επιδείξει μια ποικιλία σε δραστηριότητες που υποβαθμίζουν τις λειτουργίες του. Τα προβλήματα είναι πολλά και σοβαρά. Εδώ συνοψίζονται τα επιμέρους ανθρωπογενή προβλήματα Επιχωμάτωση και Ρύπανση Η ρύπανση από στερεά απορρίμματα είναι εμφανής σε όλη την έκταση του υγροτόπου. Πρόκειται, είτε για συστηματική απόθεση υλικών (οικιακά απορρίμματα, υλικά οικοδομών, χωματουργικά υλικά), είτε για περιστασιακή απόθεση κυρίως από επισκέπτες δεδομένου ότι ο υγρότοπος βρίσκεται σε μια πολυσύχναστη παραλία, η οποία φιλοξενεί πολλούς επισκέπτες κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Επίσης από τις επιχωματώσεις μειώνεται η έκταση του υγροτόπου και επηρεάζεται καταλυτικά η λειτουργία του οικοσυστήματος. Είναι χαρακτηριστική η υπόθεση που εκτυλίχθηκε τον Σεπτέμβριο του 2006, όταν ο απερχόμενος Δήμαρχος αποφάσισε να μπαζώσει το μεγαλύτερο μέρος του υγροτόπου. Παρά τις παρεμβάσεις που έκαναν περιβαλλοντικές οργανώσεις Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

48 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ προς το ΥΠΕΧΩΔΕ, τη Νομαρχία και άλλες αρμόδιες υπηρεσίες, δεν κατέστη δυνατόν να σταματήσουν τα έργα κατά την εξέλιξή τους, με αποτέλεσμα να μπαζωθεί μεγάλο τμήμα του υγροτόπου. Μετά από σειρά καταγγελιών βγήκαν αποφάσεις που υποχρέωσαν τον δήμο Αρτέμιδας να αποκαταστήσει τον χώρο όπως ήταν πριν από τα μπαζώματα. Το 2007 με την νέα δημοτική αρχή ξεκίνησε μια προσπάθεια διάσωσης του υγροτόπου. Ο χώρος έκλεισε με συρματοπλέγματα και στύλους. Επίσης αφαιρέθηκαν 250 φορτηγά μπάζα, σκουπίδια και άλλα πολλά άχρηστα υλικά που είχαν μεταφερθεί εκεί. Έτσι ο υγρότοπος απέκτησε πάλι μεγάλο μέρος της παλιάς του έκτασης. Ακολούθησαν καθαρισμοί με την συνεισφορά της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας και άλλων Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων. Δεν υπάρχουν δημοσιευμένα ή διαθέσιμα στοιχεία για την ποιότητα υδάτων του υγρότοπου. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες οι συνθήκες των λιμναζόντων νερών είναι έντονα ευτροφικές Οικιστική ανάπτυξη Η νόμιμη ή παράνομη δόμηση (πρώτης ή εξοχικής κατοικίας) αποτελεί σήμερα τον σημαντικότερο παράγοντα πίεσης του υγροτόπου, όχι μόνο κοντά στα όρια της εναπομείνασας υγροτοπικής έκτασης αλλά και στην ευρύτερη λεκάνη απορροής υδάτων προς τον υγρότοπο. Αποτέλεσμα της εκτεταμένης δόμησης είναι οι συνεχείς (παράνομες κάποιες φορές) διανοίξεις οδών, οι εκχερσώσεις βλάστησης, οι επιχωματώσεις μικρών υγρών ενδιαιτημάτων και η εκτεταμένη απώλεια του υπέργειου υδρογραφικού δικτύου. Αυτό ενισχύεται κοντά στη λιμνοθάλασσα και από το ασαφές θεσμικό και ιδιοκτησιακό καθεστώς της ευρύτερης περιοχής. Οι δρόμοι κατακερματίζουν τμήματα του υγροτόπου, αυξάνουν την προσβασιμότητα και συμβάλλουν στην διατάραξη και ενόχληση της πανίδας. Λόγω της πυκνής οικιστικής δόμησης της ευρύτερης περιοχής έχουν αυξηθεί και τα αδέσποτα κατοικίδια ζώα (γάτες και σκύλοι) και υπάρχει πρόβλημα θήρευσης και ενόχλησης της ορνιθοπανίδας και ερπετοπανίδας από τα αδέσποτα ζώα. Ιδιαίτερα οι αδέσποτοι σκύλοι, τρέφονται από κατοίκους σε σημείο εντός του υγροτόπου και είναι συχνή η παρατήρηση επιθέσεων σε υδρόβια πουλιά από ένα ή και περισσότερα σκυλιά, τα οποία, σε αντίθεση με τις γάτες, δεν έχουν πρόβλημα να κολυμπήσουν εντός της λιμνοθάλασσας Ανατροπή της υδρολογικής ισορροπίας του υγροτόπου Δεν υπάρχει καμία μελέτη ή οργανωμένη παρακολούθηση των υδρολογικών αλλαγών που μπορεί να προέρχονται από πυκνή και ραγδαία αστικοποίηση της περιβάλλουσας περιοχής του υγροτόπου. Υπάρχει πολύ σοβαρή πιθανότητα να έχει αλλάξει η υδρολογική κατάσταση και φυσική διακίνηση υδάτων μέσα στον περιορισμένο χώρο της λεκάνης απορροής του υγροτόπου (λόγω μπαζώματος ρεμάτων, απώλειας μικρο υγροτόπων, έργα οδοποιίας κ.α.). Δεν υπάρχει κανένα μέτρο ελέγχου και προστασίας της φυσικής υδροπερίοδου της λιμνοθάλασσας. Πρόσφατα εντοπίστηκε τεχνητό αυλάκι που οδηγεί τα νερά του υγροτόπου απευθείας στη θάλασσα γεγονός που μπορεί να οδηγήσει στην αποξήρανση τμήματος του υγροτόπου. Τέτοιες άστοχες παρεμβάσεις που ενισχύονται από το ασαφές νομικό και ιδιοκτησιακό καθεστώς του υγροτόπου θα πρέπει να αντιμετωπίζονται άμεσα. Το πρόβλημα με την έλλειψη μελέτης της υδρολογίας σχετίζεται και με τη Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

49 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ρύπανση. Επειδή βρέθηκαν αρκετά ρυπασμένα νερά στο λιμναίο χώρο, το ζήτημα αυτό αποτελεί θέμα προτεραιότητας στην έρευνα και αποκατάσταση Ανθρωπογενής ενόχληση της πανίδας Μέχρι το έτος 2000 περίπου, ήταν πολύ συχνή η παρουσία λαθροθήρων στην περιοχή και αυτό δημιουργούσε σοβαρότατη όχληση, εκτοπίζοντας τα πουλιά που έβρισκαν καταφύγιο στην περιοχή. Λόγω της ραγδαίας οικιστικής ανάπτυξης της περιβάλλουσας περιοχής τα κρούσματα λαθροθηρίας δείχνουν να έχουν μειωθεί (αλλά δεν έχουν εξαλειφθεί). Σήμερα πολύ σημαντικό ζήτημα όχλησης υπάρχει από διερχόμενους επισκέπτες μέσα στον υγρότοπο. Αυτό μπορεί να μειώθηκε μετά το 2007 με την κατασκευή του συρματοπλέγματος αλλά δυστυχώς υπάρχει ακόμη πολύ έντονη ενόχληση, ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες. Σημειωτέο ότι κατά τους μήνες Ιούνιο έως Σεπτέμβριο η παραλία Αγ. Νικόλαου Λούτσας κατακλύζεται κυριολεκτικά από χιλιάδες ανθρώπους. Εκατοντάδες αυτοκίνητα είναι συνήθως σταθμευμένα πάνω στις χαμηλές θίνες μεταξύ της λιμνοθάλασσας και της παραλίας καθημερινά. Πρόβλημα αποτελούν και οι λαθραλιείς οι οποίοι τους καλοκαιρινούς μήνες τοποθετούν δίχτυα που μπορούν να καλύψουν μεγάλο τμήμα της λιμνοθάλασσας. Πέραν της όχλησης που δημιουργείται στα φωλεάζοντα είδη, υπάρχει σοβαρός κίνδυνος θανάτωσης υδρόβιων πουλιών από εμπλοκή στα δίχτυα. Τα τελευταία χρόνια πρόβλημα αποτελούν και τα κατοικίδια ζώα. Αυτό βέβαια είναι πρόβλημα επειδή ο χώρος είναι εξαιρετικά περιορισμένος και πολλά κατοικίδια καταδιώκουν τα πουλιά (κυρίως σκυλιά). Ειδικά την άνοιξη όταν φωλιάζουν στις νησίδες Καλαμοκανάδες, Ποταμοσφυριχτές καθώς και υδρόβια πουλιά η παρουσία ακόμη και μικρής ομάδας σκύλων μπορεί να σημαίνει μια αναπαραγωγική αποτυχία γι αυτά τα εξειδικευμένα και σπάνια είδη. Αυτό το πρόβλημα πρέπει να αντιμετωπιστεί με σεβασμό και προσοχή στα αδέσποτα ζώα. Εικόνες 12 & 13. Αριστερά: Ο δίαυλος επικοινωνίας με τη θάλασσα (Φωτ. Ι. Καραούζας). Δεξιά: Οι «τεχνητές νησίδες» από τις παλιές επιχωματώσεις μέσα στην λιμνοθάλασσα (Φωτ. Σ. Σκαρέας).. Τα σκυλιά δυστυχώς συχνά εκτοπίζουν τα πουλιά από αυτά τα σημαντικά ενδιαιτήματα. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

50 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 5. Διαχειριστικές προτάσεις 5.1 Γενικές κατευθύνσεις και ειδικοί στόχοι της διαχείρισης Κύρια αιτία της κατάστασης που περιγράφηκε παραπάνω υπήρξε η παγιωμένη μέχρι πριν μερικές δεκαετίες αντίληψη ότι οι υγρότοποι αποτελούν άχρηστες εκτάσεις που καταλαμβάνουν χρήσιμη γη εμποδίζοντας κάθε μορφή αναπτυξιακής δραστηριότητας, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν «εστίες μόλυνσης» και συγκέντρωσης «επιβλαβών» οργανισμών (κουνούπια, κλπ). Αυτή η αναχρονιστική νοοτροπία σιγά σιγά αλλάζει. Επομένως, προκειμένου να αντιμετωπισθεί η βασική αιτία της υποβάθμισης του υγροτόπου, πρέπει η προσπάθεια να εστιασθεί κυρίως στην ενίσχυση της αλλαγής της νοοτροπίας και στάσης των κοινωνιών. Για να προκύψει μια τέτοια αλλαγή απαιτείται η παροχή κινήτρου τόσο στον οικονομικό όσο και στον κοινωνικό τομέα, κινήτρου που θα παράσχει τη δυνατότητα εκτίμησης των πολλαπλών αξιών του φυσικού περιβάλλοντος του υγροτόπου. Τέτοιου τύπου κίνητρο αποτελεί η ανάδειξη των αξιών και ιδιαιτεροτήτων της περιοχής στην κατεύθυνση της ήπιας αναψυχής και της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης. Η δημιουργία αξιών που προέρχονται από την αποκατάσταση των υγροτοπικών λειτουργιών της περιοχής και την ανάδειξη της τοπικής βιοποικιλότητας, θα πρέπει να αποτελεί την κύρια προτεραιότητα της διαχείρισης. Η μειωμένη αναγνώριση αξιών και λειτουργιών του υγροτοπικού οικοσυστήματος από την τοπική κοινωνία και το ευρύτερο κοινό της περιοχής της Αττικής, είχε ως συνέπειες: 1. τις καταπατήσεις και τις αλλαγές χρήσεων γης στη γύρω ζώνη με επέκταση της οικιστικής ανάπτυξης εντός της υγροτοπικής ζώνης, 2. την ανεξέλεγκτη πρόσβαση επισκεπτών στο χώρο του υγροτόπου, γεγονός που υποβαθμίζει την κατάσταση των οικοσυστημάτων και δημιουργεί σημαντική όχληση στη βιοποικιλότητα της περιοχής. 5.2 Βασικοί άξονες διαχείρισης Βασικοί άξονες της διαχείρισης που στοχεύει στη διατήρηση και αποκατάσταση των υγροτοπικών λειτουργιών και αξιών της περιοχής μελέτης θα πρέπει να είναι α) η αντιμετώπιση της κύριας αιτίας υποβάθμισης του υγροτόπου, μέσω του σχεδιασμού δράσεων για τη συμβατή με τη διατήρηση ήπια ανάδειξη του υγροτόπου ως χώρου φυσιολατρείας, αναψυχής, περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ενημέρωσης και β) η λήψη μέτρων αποκατάστασης ενδιαιτημάτων και λειτουργιών, ώστε το οικοσύστημα να επανέλθει στην πρότερη των παρεμβάσεων κατάσταση, με τρόπο που θα διασφαλίζει τη βιώσιμη διατήρηση και φυσική αυτορρύθμισή του. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

51 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 5.3 Επιχειρησιακός στόχος προγράμματος διαχείρισης Η βιώσιμη ανάδειξη και αποκατάσταση των υγροτοπικών λειτουργιών και αξιών του υγροτόπου μέσω αποτελεσματικών και οικονομικά βιώσιμων παρεμβάσεων διαχείρισης. Ο παραπάνω στόχος εξειδικεύεται σε τρεις ειδικούς στόχους: 1. Θεσμοθέτηση της προστασίας με κατάλληλη οριοθέτηση και ζώνωση της περιοχής για τη διατήρηση των ζωτικών για τη λειτουργία της περιοχών και ενδιαιτημάτων, με τρόπο συμβατό προς την τοπική ανάπτυξη (περιβαλλοντική εκπαίδευση, ήπια αναψυχή στη φύση). 2. Ελαχιστοποίηση των ανθρωπογενών παρεμβάσεων εντός της περιοχής του υγροτόπου και άρση της υποβάθμισης των σημαντικών συνιστωσών της βιοποικιλότητας στο σύνολο της περιοχής. Αντιμετώπιση των σημαντικών υδρολογικών προβλημάτων και της ρύπανσης των υδάτων. 3. Ανάδειξη της περιοχής με τρόπο συμβατό προς τη διατήρηση των λειτουργιών και αξιών ως φυσικό οικοσύστημα. Μακροπρόθεσμη διασφάλιση της βιωσιμότητας των μέτρων διατήρησης, αποκατάστασης και ανάδειξης μέσω της δημιουργίας και λειτουργίας οικοτουριστικών υποδομών που θα προωθούν την ανάπτυξη δραστηριοτήτων οικοτουρισμού, ήπιας αναψυχής, και περιβαλλοντικής ενημέρωσης εκπαίδευσης, καθώς και την πραγματοποίηση τοπικών και ευρύτερων συνεργασιών στην κατεύθυνση της διασφάλισης της συμβατής με τη διατήρηση τοπικής ανάπτυξης. Οι δύο πρώτοι στόχοι θεωρούνται άμεσης προτεραιότητας. Ο πρώτος στόχος αποτελεί την ουσιαστική προϋπόθεση για την επίτευξη των υπόλοιπων, ενώ ο δεύτερος διασφαλίζει την ύπαρξη του αντικειμένου προστασίας για το διάστημα που απαιτείται προκειμένου να υλοποιηθούν και να επιφέρουν τα αναμενόμενα αποτελέσματα οι δράσεις που θα εξυπηρετήσουν τον τελευταίο στόχο. Η θεσμοθέτηση της προστασίας και η οριοθέτηση της περιοχής θα επιτρέψει τη χωροταξική οργάνωση των δραστηριοτήτων με τρόπο συμβατό με τη διατήρηση, ενώ ταυτόχρονα θα συμβάλλει αποφασιστικά στην προστασία των κρίσιμων περιοχών για τα είδη και οικοτόπους προτεραιότητας. Για την επίτευξη του στόχου αυτού, απαιτείται η οριοθέτηση των κρίσιμων περιοχών, καθώς και η θέσπιση ειδικών ρυθμίσεων που θα καθορίζουν τις επιτρεπόμενες δραστηριότητες και χρήσεις εντός των ζωνών προστασίας. Θα πρέπει φυσικά να συνοδευτεί από μηχανισμούς και διαδικασίες εφαρμογής των προστατευτικών διατάξεων και ρυθμίσεων. Ο περιορισμός των ανθρωπογενών παρεμβάσεων εντός της περιοχής σε συνδυασμό με την άρση των επιπτώσεων των κυριότερων από αυτές (διαταραχή υδρολογικής ισορροπίας, επιχωματώσεις, καταστροφή ενδιαιτημάτων ειδών προτεραιότητας) θα συμβάλλει αποφασιστικά στην αποκατάσταση της οικολογικής ακεραιότητας του υγροτόπου και θα έχει σημαντικά αποτελέσματα στην αναβάθμιση του δυναμικού ανάδειξης και υποστήριξης δραστηριοτήτων αναψυχής, οικοτουρισμού και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ενημέρωσης. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

52 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Πέραν των ευεργετικών αποτελεσμάτων που θα έχουν οι παρεμβάσεις αποκατάστασης για τη λειτουργία των οικοσυστημάτων της περιοχής, αναμένεται ότι θα αποτελέσουν έναν από τους κύριους πόλους ενδιαφέροντος για τους μελλοντικούς επισκέπτες. Ο τρίτος στόχος της ανάδειξης της περιοχής με τρόπο συμβατό με τη διατήρηση των λειτουργιών και αξιών της αποτελεί την ουσιώδη προϋπόθεση για τη μακροπρόθεσμη διατήρηση της οικολογικής ακεραιότητας των οικοσυστημάτων και ειδών της περιοχής. Όπως είναι ευνόητο, για την επίτευξη ενός τέτοιου στόχου είναι απαραίτητη η ικανοποίηση σειράς συνθηκών, όπως η οικονομική και κοινωνική βιωσιμότητα του νέου μοντέλου που θα προταθεί, η κοινωνική αποδοχή του από τον τοπικό πληθυσμό, η πιλοτική εφαρμογή του για ορισμένο χρονικό διάστημα, ώστε να καταδειχθεί το κατά πόσον είναι εφικτό και τέλος η εξασφάλιση των απαραίτητων οικονομικών και ανθρώπινων πόρων που θα επιτρέψουν τη μετάβαση προς αυτόν. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

53 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 5.4 Περιγραφή των προτεινόμενων διαχειριστικών δράσεων Στο κεφάλαιο αυτό περιγράφονται αναλυτικά οι διαχειριστικές δράσεις που προτείνονται, προκειμένου να επιτευχθούν οι παραπάνω περιγραφέντες ειδικοί στόχοι του έργου διαχείρισης. Οι δράσεις ομαδοποιούνται σε τρεις ενότητες: Α. Θεσμικές και διοικητικές ρυθμίσεις, Β. Διαχειριστικά μέτρα και παρεμβάσεις Γ. Δημιουργία και λειτουργία οικοτουριστικών υποδομών Για κάθε δράση τεκμηριώνεται η σκοπιμότητα, περιγράφεται η διαδικασία εφαρμογής, ο φορέας που προτείνεται να την αναλάβει, το χρονοδιάγραμμα υλοποίησης και τα αναμενόμενα αποτελέσματα από την εφαρμογή της. Σε δεύτερη φάση αξιολόγησης σε άλλη μελέτη πρέπει να εκτιμηθεί ο φορέας χρηματοδότησης και το εκτιμώμενο κόστος. Οι προτεινόμενες παρεμβάσεις έχουν σαν στόχο την αποκατάσταση των υγροτοπικών λειτουργιών και την εξασφάλιση της οικολογικής ακεραιότητας του συστήματος μαζί με την αξιοποίηση του χώρου ως πόλου έλξης για την περιβαλλοντική εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση σε υπερτοπική κλίμακα. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

54 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Α. Θεσμικές και διοικητικές ρυθμίσεις Για τη διαχείριση της περιοχής πρέπει να υπάρξει ολοκληρωμένη θεσμική κατοχύρωση. Ήδη από το 2014, ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου Αττικής περιλαμβάνει την περιοχή ως «Υγρότοπο Α Προτεραιότητας» στο Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνα Αττική 2021 στο Ν /ΦΕΚ 156/2014) 2. Η περιοχή είναι συνεπώς ήδη προστατευόμενη περιοχή σε αυτό το επίπεδο, ενώ υπάρχει και προστασία μέσω του ευρύτερου Αρχαιολογικού Χώρου Αρτέμιδας. Σε υπερτοπικό επίπεδο είναι σημαντικό η περιοχή να προστατεύεται λόγω της εξέχουσας σημασίας ως οικότοπος προτεραιότητας (φυσική λιμνοθάλασσα, ορνιθοπανίδα κ.α.). Η περιοχή πληροί τα κριτήρια για την ένταξή της σε περιοχή του δικτύου Natura 2000 σε συνδυασμό με άλλες παρακείμενες προστατευόμενες περιοχές (π.χ. Υγρότοπος Βραυρώνας Ειδική Ζώνη Διατήρησης του δικτύου Natura 2000). Έχει προταθεί η ένωση της περιοχής με τη προστατευόμενη περιοχή Natura 2000 ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας της Βραυρώνας (όπως και η ένωση της Μπρέξιζας Νέας Μάκρης με την Natura 2000 του Σχινιά) αλλά αυτές οι προτάσεις δεν είναι δημοσιευμένες. Αυτές οι ρυθμίσεις εξαρτώνται από τον επανασχεδιασμό προστατευόμενων περιοχών και την αναδημιουργία Φορέων Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών που θα περιλαμβάνουν ευρύτερες περιοχές ελέγχου. Αναμένεται μέσα στα επόμενα έτη να διαμορφωθεί ένα νέο σύστημα Φορέων Διαχείρισης. Επίσης, είναι σημαντικό να εξεταστεί η ίδρυση Καταφυγίου Άγριας Ζωής (ΚΑΖ) στην περιοχή, κάτι που μπορεί να αποτελέσει θετικό βήμα για την θεσμική προστασία του υγροτόπου. Επιπλέον θα πρέπει να ξεκαθαριστεί ο ρόλος της ΚΥΔ (Κτηματική Υπηρεσία του Δημοσίου) ως προς τα ιδιοκτησιακά της δικαιώματα στον υγρότοπο της Αρτέμιδας. Η οριοθέτηση θα πρέπει να εξετάσει και την περιοχή των παραλιακών θινών νότια της Λιμνοθάλασσας (όπου εκβάλει και μια αποστραγγιστική τάφρος με υγροτοπική βλάστηση). Για να εξεταστούν τα παραπάνω ζητήματα και να οργανωθεί η συγκεκριμένη ζώνωση με μέτρα προστασίας και διαχείρισης απαραίτητη είναι μια Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη (βλ παρακάτω). Τονίζουμε ότι ο Δήμος Σπάτων Αρτέμιδος έχει ήδη επιδείξει πολύ σοβαρό ενδιαφέρον για την ανάδειξη της περιοχής με έμπρακτο παράδειγμα τη συνεισφορά και συμμετοχή του σε πρόταση Life (σε συνεργασία με το ΕΛΚΕΘΕ και μη κυβερνητικές οργανώσεις). 2 Στους υγρότοπους αυτούς απαγορεύεται η δόμηση, η επιχωμάτωση, η άσκηση οχλουσών δραστηριοτήτων και κάθε δραστηριότητα που υποβαθμίζει την οικολογική κατάστασή τους. Επιτρέπεται η διενέργεια παρεμβάσεων οικολογικής αποκατάστασης, η επίσκεψη με σκοπό την αναψυχή και την επιστημονική έρευνα και η περίφραξη ιδιαίτερα ευαίσθητων τμημάτων που χρήζουν απόλυτης προστασίας. Είναι δυνατόν επίσης να επιτρέπεται η διαμόρφωση υπαίθριων εγκαταστάσεων αναψυχής και παρατήρησης της βιοποικιλότητας και του τοπίου. Οι υποδομές επίσκεψης και εκπαίδευσης διασφαλίζουν την ισότιμη πρόσβαση ατόμων με ειδικές ανάγκες στις περιοχές αυτές. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

55 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΡΑΣΗ Α.1 Εκπόνηση Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης / Οριοθέτηση κρίσιμων περιοχών Σκοπιμότητα: Τεχνική Περιγραφή: Φορέας υλοποίησης: Η αναγνώριση και οριοθέτηση των κρίσιμων περιοχών για τη βιοποικιλότητα της περιοχής, αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για τη χωροταξική οργάνωση των δραστηριοτήτων, με τρόπο συμβατό προς την προστασία και τη λήψη αποτελεσματικών μέτρων διαχείρισης για τα αντικείμενα προστασίας. Περιλαμβάνει και την εξωτερική οριοθέτηση της περιοχής (θαλάσσια, παράκτια, υγροτοπική, χερσαία). Πρόκειται για τη διαδικασία που ακολουθήθηκε από την παρούσα μελέτη, η οποία θα συμπληρωθεί με προτεινόμενη οριοθέτηση και όρους προστασίας. Για τη θεσμική κατοχύρωσή της πρότασης οριοθέτησης, απαιτείται σύμφωνα με το Ν.1650/86 η εκπόνηση Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης (ΕΠΜ) και η έγκριση της από τα αρμόδια Υπουργεία και υπηρεσίες. Εναλλακτικά μπορεί να ακολουθηθεί η διαδικασία χαρακτηρισμού της περιοχής ως Καταφυγίου Άγριας Ζωής (ΚΑΖ), σε συνεργασία με τη Δασική Υπηρεσία. Στην διαδικασία υλοποίησης θα μπορούσε να συμμετάσχει και το ΕΛΚΕΘΕ ή άλλα ερευνητικά κέντρα ή ακαδημαϊκά σχήματα. Χρονοδιάγραμμα: Η πρόταση οριοθέτησης θα στηριχθεί και στην παρούσα προκαταρκτική μελέτη. Αναμενόμενα αποτελέσματα: Θεσμική κατοχύρωση της προστασίας, δημιουργία προϋποθέσεων αποτελεσματικής διαχείρισης της περιοχής για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Ειδική μνεία στην επίλυση ιδιοκτησιακών προβλημάτων. Προδιαγραφές έργων αποκατάστασης λιμνοθάλασσας, παράκτιου έλους, παράκτιων θινών. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

56 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΡΑΣΗ Α.2 Θέσπιση κατάλληλων μηχανισμών εφαρμογής Σκοπιμότητα: Τεχνική Περιγραφή: Φορέας υλοποίησης: Χρονοδιάγραμμα: Αναμενόμενα αποτελέσματα: Θα πρέπει να ανατεθούν σε υφιστάμενες υπηρεσίες ή στην ειδική υπηρεσία που προβλέπεται από τον Ν. 2742/99, οι αρμοδιότητες που αφορούν στην επιβολή και στον έλεγχο της εφαρμογής των προτεινόμενων ρυθμίσεων της δράσης 1.2. Ως προστατευόμενη περιοχή προτείνεται η ένταξη της ευθύνης της προστασίας της σε Φορέα Διαχείρισης (Φ.Δ.). Η ανάθεση των αρμοδιοτήτων θα γίνει είτε από το Π.Δ. είτε από Υπουργική Απόφαση που θα πρέπει να υπογραφεί για την περιοχή, είτε με σύμβαση μεταξύ υφιστάμενων υπηρεσιών και φορέων και του ΥΠΑΠΕΝ. Εναλλακτικά ή σε βραχυπρόθεσμη χρονική κλίμακα προτείνεται η σύσταση «Επιτροπής Διαχείρισης του Υγροτόπου», με βάση «Σύμφωνο Διαχείρισης» που θα υπογραφεί από τους εμπλεκόμενους φορείς και η ανάληψη των αρμοδιοτήτων διαχείρισης για την περιοχή, με σύναψη σχετικής σύμβασης με το ΥΠΑΠΕΝ, όπως προβλέπει ο 2742/99. Επίσης θα πρέπει να δοθεί σημασία στα ιδιοκτησιακά θέματα του υγροτόπου. Να εξεταστεί αν θα πρέπει να γίνει παραχώρηση του υγροτόπου από την ΚΥΔ (Κτηματική Υπηρεσία του Δημοσίου) στην οποία ανήκει ο υγρότοπος, στον Δήμο Αρτέμιδας Σπάτων. ΥΠΕΚΑ, Δήμος Σπάτων Αρτέμιδας, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών. Η δημιουργία του Φ.Δ. στην οιαδήποτε μορφή του θα πρέπει να γίνει το συντομότερο δυνατό. Δημιουργία αντικειμενικών προϋποθέσεων για τη διατήρηση των πολύτιμων χαρακτηριστικών της περιοχής μελέτης και τη βιώσιμη κοινωνικό οικονομική της ανάπτυξη. Υποστήριξη της ανεύρεσης κονδυλίων για έργα αποκατάστασης και ανάπλασης ενδιαιτημάτων με σκοπό την αναβάθμιση της οικολογικής κατάστασης και κατάστασης διατήρησης οικοτόπων και ενδιαιτημάτων. Ειδική έμφαση στις προτεραιότητες που σκιαγραφούνται στην παρούσα προκαταρκτική μελέτη και στην ΕΠΜ. ΜΕΛΕΤΕΣ Παράλληλα με τα δύο βασικά βήματα θα πρέπει να αρχίσει μια μελέτη έρευνα της υδρολογίας και υδρο οικολογίας του υγρότοπου. Υπήρξαν πολύ σοβαρές και ραγδαίες αλλαγές λόγω της αστικοποίησης της ευρύτερης λεκάνης απορροής που προφανώς έχουν διαταράξει την φυσική κίνηση των υδάτων καθώς και την ποιότητα των υπέργειων και πιθανόν των υπόγειων υδάτων. Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος ανάπτυξης τοξικού Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

57 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ φυτοπλανκτού στην λιμνοθάλασσα λόγω των ευτροφικών συνθηκών που κυριαρχούν τα τελευταία δύο καλοκαίρια στον υγρότοπο (παλαιότερα το μεγαλύτερο τμήμα της λιμναίας έκτασης ξεραινόταν τους θερινούς μήνες και υπήρξε ανταλλαγή υδάτων με την θάλασσα). Προτείνεται εδώ να ξεκινήσει πρόγραμμα παρακολούθησης υδάτων από έναν δημόσιο ερευνητικό οργανισμό (όπως π.χ. το ΕΛΚΕΘΕ) με σκοπό την έρευνα για την επίλυση των σοβαρών υδρολογικών προβλημάτων και των προβλημάτων ρύπανσης. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

58 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Β. Διαχειριστικές Παρεμβάσεις Αφού ολοκληρωθεί η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη και εξεταστούν σε συνεργασία με τοπικούς φορείς οι συγκεκριμένες προτάσεις θα ιεραρχηθούν ειδικά διαχειριστικά μέτρα για την αναβάθμιση του υγρότοπου. Απαραίτητα είναι έργα αναβάθμισης και βελτίωσης της δομής και λειτουργίας του υγροτοπικού συστήματος. Ειδικά έργα πρέπει να γίνουν που θα στοχεύσουν στην αναβάθμιση υγροτοπικών ενδιαιτημάτων για ορισμένα είδη ορνιθοπανίδας που προσδίδουν ιδιαίτερη αξία στον υγρότοπο. Μέτρα για την διατήρηση του Πορφυροτσικνιά (Τα μέτρα ισχύουν και για άλλα καλοβατικά πουλιά που τρέφονται σε καλαμιώνες, βουρλώνες και υφάλμυρα ή γλυκόνερα έλη και απαιτούν αμφίβια, ερπετά και ψάρια στην διατροφή τους). Προστασία του υγροτόπου από την ρύπανση και την υποβάθμιση (επιχωματώσεις κ.λπ) Διαχείριση των καλαμιώνων με τρόπο που να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες τους και απαγόρευση της καύσης των καλαμιώνων. Διατήρηση του μεγάλου καλαμιώνα του υγροτόπου της Αρτέμιδας Μέτρα αποκατάστασης και διατήρησης της διόδου επικοινωνίας της λιμνοθάλασσας με την θάλασσα για να περνούν ευρύαλα ψάρια (και κυρίως χέλια). Μέτρα για την διατήρηση του Καλαμοκανά (Τα μέτρα ισχύουν και για πολλά μεταναστευτικά παρυδάτια χαραδριόμορφα πουλιά που τρέφονται σε ανοιχτές εκτάσεις στις όχθες λιμνοθαλασσών και λιμνίων με αβαθή νερά και λασπότοπους). Διατήρηση των εκτεθειμένων θέσεων και νησίδων (λοφίσκοι από μπάζα μέσα στην λιμνοθάλασσα) στους οποίους φωλιάζει ο Καλαμοκανάς (αλλά και κουρνιάζουν και βρίσκουν κάλυψη πολλά παρυδάτια και υδρόβια πουλιά) Απαγόρευση της εισόδου ανθρώπων στις όχθες της λιμνοθάλασσας για αποφυγή όχλησης ιδιαίτερα κατά την αναπαραγωγική περίοδο (φύλαξη) Έργα απομάκρυνσης μπαζών (ξεμπάζωμα) από ορισμένα σημεία (Βλ. Εικόνα 15) Μέτρα διαχείρισης για τη Βαλτόπαπια Προστασία του υγροτόπου από την ρύπανση υδάτων. Διατήρηση συνθηκών με πλούσια υδρόβια βλάστηση και βιοποικιλότητα. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

59 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Διαχείριση των καλαμιώνων με τρόπο που να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες του είδους. Διατήρηση ποικιλίας υγροτοπικών ενδιατημάτων στα κράσπεδα του καλαμιώνα (νησίδες, βουρλώνες, μικρές διώρυγες ). Απαγόρευση της εισόδου ανθρώπων στη λιμνοθάλασσα για αποφυγή όχλησης του Καλαμοκανά, ιδιαίτερα κατά την αναπαραγωγική περίοδο (φύλαξη) Οι συγκεκριμένες προτάσεις που περιγράφονται παρακάτω έχουν ως σκοπό να διατηρήσουν τις οικολογικές αξίες του υγροτόπου, να εδραιώσουν το αίσθημα περιφρούρησης και φροντίδας του υγροτόπου και να δώσουν στη περιοχή ένα σημαντικό και πρωτότυπο πλεονέκτημα που θα ωφελήσει τον τοπικό πληθυσμό (ώστε να εκλείψουν και οι ποικίλες αντιδράσεις). Βασικά κριτήρια πρέπει να είναι η μικρότερη δυνατόν όχληση της άγριας πανίδας και χλωρίδας και η εναρμόνιση των παρεμβάσεων με το τοπίο. Τα μέτρα αυτά δεν απαιτούν ιδιαίτερη προεργασία με δεδομένη την αναγνώριση των ιδιαίτερων αξιών του υγρότοπου, όπως αυτές διατυπώθηκαν παραπάνω. Αντίθετα, αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την κατάδειξη του ενδιαφέροντος της τοπικής κοινωνίας και αυτοδιοίκησης για την αειφορική διαχείρισή του. Επίσης θα διορθώσουν και τις αλλοιώσεις που προκάλεσαν αυθαίρετες παρεμβάσεις στο παρελθόν. Η σειρά που παρουσιάζονται δεν έχει σχέση με τον χρόνο εκτέλεσης τους. ΔΡΑΣΗ Β.1 Περιβαλλοντική αποκατάσταση υγροτόπου Σκοπιμότητα: Τεχνική Περιγραφή: Η οικολογική αποκατάσταση του υγροτόπου. Περιλαμβάνει σειρά έργων για την επαναφορά τμημάτων της λιμνοθάλασσας και των ελών στην πρωτύτερη κατάσταση (μετά από απομάκρυνση μπαζών) καθώς και έργα αντι ρύπανσης, υδρολογικής λειτουργίας και αναβάθμισης ενδιαιτημάτων για απειλούμενα είδη ορνιθοπανίδας. Χωματουργικό έργο συλλογής και μεταφοράς μπαζών και σκουπιδιών. Το έργο αυτό θα αποτελέσει συνέχεια του προηγούμενο έργου ξεμπαζώματος της περιοχής. Απαιτείται η απομάκρυνση κάθε είδους απορριμμάτων και μπαζών στην περιφέρεια της λιμνοθάλασσας ενώ οι νησίδες από μπάζα εντός της λιμναίας έκτασης πρέπει να παραμείνουν (αλλά να διαμορφωθούν έτσι ωστε να μην είναι διακριτά ως «μπάζα»). Θα πρέπει να γίνει και αποκατάσταση του υδρολογικού του καθεστώτος με έλεγχο όλων των παρεμβάσεων (αυλακιών) που έχουν γίνει μέχρι τώρα και εκπόνηση μιας υδρολογικής μελέτης για να έχουμε την κατάλληλη αυξομείωση των υδάτων. Ο έλεγχος της στάθμης και της επικοινωνίας της λιμνοθάλασσας με τη θάλασσα μπορεί να απαιτεί την εφαρμογή υδροφράγματος στο στόμιο επικοινωνίας (μετά από σχετική μελέτη). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

60 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Φορέας υλοποίησης: Χρονοδιάγραμμα: Αναμενόμενα αποτελέσματα: Δήμος Σπάτων Αρτέμιδας ή Φορέας Διαχείρισης Προστατευόμενης Περιοχής ή σύμπραξη φορέων, Κυβερνητικών ή Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων. Επιστημονική παρακολούθηση μπορεί να προσφέρει η το ΕΛΚΕΘΕ, η ΕΟΕ ή άλλος έμπειρος φορέας/οργανισμός. Η δράση θα πρέπει να πραγματοποιηθεί άμεσα. Αποκατάσταση του υγροτόπου και των υγροτοπικών λειτουργιών του. Η βελτίωση μεγάλου τμήματος του υγροτόπου που σήμερα είναι γεμάτος μπάζα και στερεά απόβλητα που καλύπτουν φυσική έκταση υγροτόπου. Εικόνα 14. Χαρτογράφηση μετά από την σύγκριση δορυφορικών εικόνων τα σημεία επιχωματώσεων που έχουν λάβει χώρα μεταξύ (2004 και 2013). Ταυτόχρονα τα σημεία όπου έχουν γίνει έργα απομάκρυνσης επιχωματώσεων (ξεμπάζωμα). (Πηγή Δορυφορικών Λήψεων: Google Earth). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

61 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εικόνα 15. Προτεραιότητες για έργα αποκατάστασης αναβάθμισης κατάστασης ενδιαιτημάτων. Προτείνονται να επικεντρωθούν τα έργα απομάκρυνσης επιχωματώσεων (ξεμπάζωμα) σε δύο περιοχές Α) στα ανατολικά γύρω από τον Αγ. Νικόλαο και τα γήπεδα μπάσκετ και Β) Δυτικά στο μυχό της λιμνοθάλασσας πίσω από το ξωκλήσι του Αγίου Σπυρίδωνα. Επίσης για την ελεύθερη διακίνηση και ανανέωση των υδάτων θα πρέπει να εφαρμοστεί θυροφραγμός διώρυγα επικοινωνίας με τη θάλασσα, μετά από ειδική μελέτη (σημείο Γ). (Πηγή δορυφορικών λήψεων: Google Earth). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

62 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΡΑΣΗ Β.2 Επόπτευση φύλαξη (Συμμετοχή ομάδων εθελοντών) Σκοπιμότητα: Η φύλαξη των σημαντικών για τη βιοποικιλότητα στοιχείων/περιοχών αποτελεί προϋπόθεση για την επιτυχία των διαχειριστικών μέτρων διατήρησης. Κύρια ζητήματα οχλουσών δραστηριοτήτων είναι η ρίψη μπαζών, σκουπιδιών, το ψάρεμα, η ενόχληση των πουλιών στο χώρο της λιμνοθάλασσας και σπανίως πλέον η λαθροθηρία. Ο περιορισμός των παράνομων δραστηριοτήτων συγκαταλέγονται στις άμεσες προτεραιότητες της φύλαξης της περιοχής. Τεχνική Περιγραφή: Εκτιμάται ότι σε πρώτη φάση θα απαιτηθεί η απασχόληση 2 φυλάκων, οι οποίοι θα περιπολούν την περιοχή, η αγορά εξοπλισμού επικοινωνίας και επόπτευσης (φωτογραφική μηχανή, κιάλια κ.λπ.). Το σύστημα φύλαξης θα πρέπει να είναι συνδεδεμένο με τον Δήμο και τη Δασική Υπηρεσία. Στη φύλαξη της περιοχής μπορούν να συνεισφέρουν οι ομοσπονδιακοί θηροφύλακες της Κυνηγετικής Ομοσπονδίας, ή άλλοι σύλλογοι μειώνοντας έτσι το λειτουργικό κόστος της δράσης. Η φύλαξη θα μπορεί να ενισχύεται και με εθελοντές οι οποίοι θα είναι κάτοικοι της περιοχής αλλά και μέλη περιβαλλοντικών οργανώσεων και συλλόγων της περιοχής. Συνδεμένη με την φύλαξη θα πρέπει να είναι και δράσεις καθαρισμού από εθελοντικές ομάδες. Φορέας υλοποίησης: Χρονοδιάγραμμα: Αναμενόμενα αποτελέσματα: Ο Δήμος Σπάτων Αρτέμιδας και ο Φορέας Διαχείρισης της περιοχής ή η Επιτροπή Διαχείρισης, Περιβαλλοντικές Οργανώσεις και τοπικοί Σύλλογοι. Η επόπτευση φύλαξη αποτελεί άμεση προτεραιότητα και θα μπορούσε έστω και μερικώς να υλοποιηθεί άμεσα από το φορέα που θα αναλάβει τη διαχείριση της περιοχής (Δήμος Σπάτων Αρτέμιδας). Μείωση όχλησης για τα προστατευόμενα είδη, βελτίωση αναπαραγωγικού αποτελέσματος για τα είδη προτεραιότητας. Παγίωση της εφαρμογής του καθεστώτος προστασίας στην αντίληψη της τοπικής κοινωνίας. Άλλα ζητήματα όχλησης που επιδρούν στην βιοποικιλότητα: Αδέσποτα Σκυλιά και γάτες. Είναι θηρευτές πολλών ειδών πανίδας (ερπετά, πουλιά, μικρά θηλαστικά) και ο αριθμός των σκύλων ειδικά έχει αυξηθεί διότι ορισμένοι κάτοικοι ταΐζουν τα ζώα σε αυτή την περιοχή (ειδικά κοντά στον Άγιο Σπυρίδωνα). Επειδή ο υγρότοπος είναι πολύ μικρός τα σκυλιά καμιά φορά εκτοπίζουν και ενοχλούν τα πουλιά υπάρχει πρόβλημα. Επίσης η επίδραση των γατών στην ερπετοπανίδα μπορεί να είναι σημαντική πίεση στους μικρούς πληθυσμούς φιδιών και σαυρών. Το θέμα αυτό πρέπει να λυθεί με προσοχή και ευαισθησία (απομάκρυνση των σημείων τροφοληψίας των σκύλων, κ.ο.κ.). Χρειάζεται ευαισθησία στην ενημέρωση των πολιτών. Πάρκινγκ αυτοκινήτων στην παραλία μπροστά στη λιμνοθάλασσα. Συνωστισμός αυτοκινήτων πάνω στις θίνες κατά τους θερινούς μήνες. Σημαντικό πρόβλημα είναι τα Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

63 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ εκατοντάδες αυτοκίνητα ακριβώς πίσω από την παραλία τους θερινούς μήνες. Κάποια από αυτά είναι παρκαρισμένα πάνω σε θίνες με φυσική βλάστηση και πρακτικά ισοπεδώνεται έτσι ένας σημαντικός φυσικός οικότοπος. Στο μέλλον τμήμα της παραλίας πρέπει να ελεγχθεί με μπάρες. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

64 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΡΑΣΗ Β.3 Περίφραξη και αποτελεσματικός έλεγχος της πρόσβασης στον υγρότοπο Σκοπιμότητα: Τεχνική Περιγραφή: Απαιτείται η περίφραξη της περιμέτρου του υγροτόπου, ώστε να αποκλειστεί η πρόσβαση οχημάτων και να γίνει πιο αποτελεσματικός ο έλεγχος των επισκεπτών και διερχομένων. Το θέμα της διέλευσης από τον υγρότοπο οχημάτων αλλά και αθλούμενων και λουόμενων, κατά την προσέγγισή τους στην ακτή θα πρέπει να διευθετηθεί με κοινωνικά αποδεκτό τρόπο. Παρότι στο παρελθόν ολοκληρώθηκε περίφραξη περιφερειακά του υγροτόπου από την δημοτική αρχή, συχνά παραβιάζεται και παρουσιάζει κενά. Προτείνεται η ενίσχυση της περίφραξης και η σύνδεση της με το σύστημα επόπτευσης φύλαξης και διακίνησης επισκεπτών της περιοχής. Θα πρέπει να κλείσουν οι χωματόδρομοι που διασχίζουν τον υγρότοπο και να διατηρηθεί η πρόσβαση από την παράκτια ζώνη. Για την αποφυγή της πίεσης αυτής ενδεικτικά προτείνεται κατασκευή ξύλινων (ή μεταλλικών) μπαρών, εγκατάσταση με ειδικά κολωνάκια ή η απόθεση μεσαίου μεγέθους βράχων σε κατάλληλα σημεία. Φορέας υλοποίησης: Δήμος Σπάτων Αρτέμιδος και Φορέας Διαχείρισης ή Επιτροπή Διαχείρισης (μέσω της υπηρεσίας φύλαξης επόπτευσης της περιοχής) Χρονοδιάγραμμα: Αναμενόμενα αποτελέσματα: Η δράση μπορεί να υλοποιηθεί εντός ενός έτους Μείωση των προβλημάτων όχλησης και των παράνομων δραστηριοτήτων στις σημαντικές περιοχές, με τα επακόλουθα θετικά για τη βιοποικιλότητα αποτελέσματα (ασφάλεια στα μεταναστευτικά πουλιά, αναπαραγωγική επιτυχία φωλιάζοντων υδρόβιων πουλιών, κ.α.). Βελτίωση της δυνατότητας φύλαξης επιτήρησης της περιοχής και περιορισμός παράνομων δραστηριοτήτων. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

65 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΡΑΣΗ Β.4 Αποκατάσταση και διατήρηση ενδιαιτημάτων αναπαραγωγής και καταφυγίου για τα είδη προτεραιότητας3 του υγροτόπου Σκοπιμότητα: Τεχνική Περιγραφή: Η φέρουσα ικανότητα (η δυνατότητα δηλαδή φιλοξενίας πληθυσμών ζώων και φυτών) του υγροτόπου έχει υποβαθμισθεί τις τελευταίες δεκαετίες λόγω άμεσων παρεμβάσεων στον υγρότοπο (επιχωματώσεις), αλλά και λόγω της ανθρώπινης όχλησης. Για την αποκατάσταση της φέρουσας ικανότητας, ιδιαίτερα σε ότι αφορά στην ορνιθοπανίδα και συγκεκριμένα για ορισμένα σπάνια ή/και απειλούμενα είδη (μια από τις σημαντικότερες αξίες του υγροτόπου), είναι απαραίτητη η διατήρηση και η δημιουργία κατάλληλων ενδιαιτημάτων καταφυγίου, κάλυψης και αναπαραγωγής, προκειμένου να δημιουργηθούν συνθήκες που θα επιτρέψουν αφενός την αύξηση των πληθυσμών αυτών των ειδών (είδη προτεραιότητας) μέσω της απρόσκοπτης και ανεμπόδιστης αναπαραγωγής του ή/και την αύξησης της εμφάνισης τους κατά την διαχείμαση και μετανάστευση. Μετά από κατάλληλη μελέτη θα υλοποιηθούν επιλεγμένες παρεμβάσεις αποκατάστασης ενδιαιτημάτων για τον Καλαμοκανά, Πορφυροτσικνιά και Βαλτόπαπια, καθώς και άλλα είδη που φωλιάζουν/χρησιμοποιούν τις μικρές νησίδες που έχουν δημιουργηθεί σε διάσπαρτα σημεία μέσα στην λιμνοθάλασσα από σωρούς μπάζων. Απαιτείται η κατασκευή νησίδων και πλωτών σχεδιών εντός της μόνιμα πλημμυρισμένης περιοχής. Οι υπάρχοντες τεχνητές νησίδες μέσα στην πλημμυρισμένη περιοχή θα πρέπει να συντηρηθούν από τη διάβρωση και να αυξηθούν όπου είναι απαραίτητο. Σε περιπτώσεις ξεμπαζώματος της λιμνοθάλασσας οι νησίδες αυτές δεν θα πρέπει να πειραχθούν αφού εκτός από χώρους αναπαραγωγής αποτελούν και καταφύγιο για τα αυγά και τους νεοσσούς από τις γάτες και άλλους θηρευτές. Η δράση θα βελτιώσει επίσης σημαντικά τις δυνατότητες παρατήρησης των πουλιών από πλευράς επισκεπτών και μάλιστα με τρόπο που θα ελαχιστοποιεί τα προβλήματα όχλησης, αφού οι παρεμβάσεις θα συνδεθούν με τις υποδομές παρατήρησης και ερμηνείας περιβάλλοντος. Επιπλέον προτείνεται διαχείριση των καλαμιώνων με τρόπο που να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες του Πορφυροτσικνιά και της Βαλτόπαπιας η οποία αποτελεί ένα ακόμα είδος προτεραιότητας για τη περιοχή. Έτσι θα πρέπει να απαγορεύεται η καύση του καλαμιώνα και να επιδιώκεται η αύξηση της έκτασης του μέσω της αφαίρεσης των επιχωματώσεων. Άλλες φυτοκοινωνίες όπως οι βουρλώνες και οι αλμυρόβαλτοι έχουν ήδη αυξηθεί μετά από την απομάκρυνση μπάζων τα τελευταία δέκα χρόνια. Αυτό είναι ένα πολύ θετικό σημάδι ανταπόκρισης στη διαχείριση. 3 «Είδη προτεραιότητας» αποκαλούνται απειλούμενα και προστατευόμενα είδη τα οποία προσδίδουν ιδιαίτερη οικολογική αξία και διάκριση στην εκάστοτε προστατευόμενη περιοχή. Η έννοια χρησιμοποιείται και πιο στενά σε σχέση με είδη που βρίσκονται στα παραρτήματα κοινοτικών οδηγιών. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

66 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Φορέας υλοποίησης: Χρονοδιάγραμμα: Αναμενόμενα αποτελέσματα: Δήμος Σπάτων Αρτέμιδας και Φορέας Διαχείρισης Η διάρκεια υλοποίησης είναι λίγοι μήνες Αύξηση της φέρουσας ικανότητας του υγροτόπου για τους πληθυσμούς των ειδών προτεραιότητας της ορνιθοπανίδας (καλαμοκανάς, βαλτόπαπια, πορφυροτσικνιάς και άλλα είδη). Διασφάλιση της συμβατής με τη διατήρηση παρατήρησης της ορνιθοπανίδας του υγροτόπου. Επιμήκυνση της περιόδου κατά την οποία ο υγρότοπος διαθέτει αυξημένο ορνιθολογικό ενδιαφέρον (αύξηση αναπαραγόμενων ειδών πουλιών, προσφορά κάλυψης και ενδιαιτημάτων κατά τις μεταναστευτικές περιόδους). Άλλα ζητήματα που επηρεάζουν την διαχείριση ενδιαιτημάτων: Βόσκηση αιγοπροβάτων. Από το 2008 και μετά ένας βοσκός τακτικά βόσκει το κοπάδι του εντός του υγροτόπου. Η επίδραση της βόσκησης είναι θετική για τις παρόχθιες φυτοκοινωνίες καθώς και για τα ενδιαιτήματα πολλών παρυδάτιων και υδρόβιων πουλιών (ανοιχτές διαπλάσεις προσφέρουν ποιοτική κάλυψη και τροφή. Ξενικά είδη φυτών. Στην περιοχή υπάρχουν αρκετά ξενικά είδη θάμνων και δέντρων. Ορισμένα από αυτά έχουν επεκταθεί (ορισμένα είδη ακακίας Acacia sp.). Πιθανόν στο μέλλον θα χρειαστεί μια προσεκτική διαχείριση τους. Τα αρμυρίκια (Tamarix parviflora) που είναι αυτόχθονα επίσης πρέπει να ελεγχθούν και να μην μειωθεί η έκταση βουρλώνων, καλαμιώνων, αλμυρόβαλτου και λασπώνων που καταλαμβάνουν με την επέκταση τους. Ορισμένοι μεγάλοι ευκάλυπτοι που υπάρχουν σποραδικά να διατηρηθούν (να μην κοπούν) επειδή προσφέρουν κάλυψη σε πολλά μεγαλόσωμα μεταναστατευτικά ή διαχειμάζοντα πουλιά (αρπακτικά, ερωδιοί). Στήλες ΔΕΗ στο παραλιακό μέτωπο. Υπάρχουν 7 στήλες και καλώδια ρεύματος στην πλευρά της λιμνοθάλασσας κοντά στην στάση Αγίου Νικολάου. Τα καλώδια ρεύματος αποτελούν σοβαρή απειλή για τα πουλιά επειδή μπορούν να προσκρούσουν πάνω τους κατά το βράδυ ή άλλες στιγμές μετακίνησης κοπαδιών. Αυτή η παροχή ρεύματος εξυπηρετούσε μια αυθαίρετη κατασκευή «water slide» που βρισκόταν μπροστά στη λιμνοθάλασσα την δεκαετία του 90. Σήμερα δεν έχουν καμία χρήση και αποτελούν στοιχείο αισθητικής υποβάθμισης. Εύκολα μπορούν να απομακρυνθούν. Παραλιακός «Δρόμος» πάνω στην παραλία. Πρακτικά δεν υπάρχει δρόμος μεταξύ ΚΤΕΛ Στάση Αγίου Νικολάου και ξωκλήσι του Αγίου Σπυρίδωνα. Έτσι πρέπει να μείνει. Είναι αδιανόητο αυτό το τμήμα να χαλικοστρωθεί ή να ασφαλτοστρωθεί. Δυστυχώς όμως τα αυτοκίνητα κινούνται ανενόχλητα εδώ και τους θερινούς το πίσω μέρος της παραλίας μετατρέπετε σε άτυπο παρκινγκ. Η περιοχή αποτελεί τμήμα φυσικών παραλιακών θινών και υγροτοπική έκταση με εποχικές εφήμερες λίμνες και λασπότοπους. Στο μέλλον η πρόσβαση θα πρέπει να ελέγχεται. Ο έλεγχος μπορεί να εφαρμοστεί εύκολα με μπάρες στις εισόδους. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

67 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Γ. Δημιουργία και λειτουργία οικοτουριστικών υποδομών εξειδικευμένες υποδομές ήπιας αναψυχής και παρατήρησης της φύσης του υγροτόπου Όταν επιδιώκεται η ανάπτυξη ήπιων μορφών φυσιολατρικού τύπου αναψυχής και σχεδιάζονται δραστηριότητες επίσκεψης, περιήγησης και περιβαλλοντικής ενημέρωσης σε περιοχές με εξέχουσα οικολογική σημασία, μεγάλη βαρύτητα πρέπει να δίνεται στον τρόπο πρόσβασης και διακίνησης των επισκεπτών. Η παρουσία μεγάλων αριθμών επισκεπτών είναι επιθυμητή σε έναν υγρότοπο που βρίσκεται σχεδόν μέσα στον αστικό ιστό, όμως για να διατηρηθεί ο φυσικός χαρακτήρας και η πανίδα του χρειάζεται πολύ προσεκτικός σχεδιασμός. Βέβαια αυτό θα πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποφεύγεται η ενόχληση της τοπικής πανίδας, καθώς και η καταστροφή ή υποβάθμιση φυσικής βλάστησης και οικοτόπων. Αυτό μπορεί να γίνει με έναν έργο σχεδιασμού της διακίνησης επισκεπτών, την κατάλληλη ερμηνεία και σήμανση της περιοχής, ώστε να επιτυγχάνεται βαθύτερη κατανόηση της ιδιαιτερότητας του περιβάλλοντός της και της σημασίας της γενικότερα. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, θα πρέπει να δημιουργηθούν φυσικές διαδρομές, ή χώροι συγκέντρωσης των επισκεπτών, ώστε οι μετακινήσεις τους να γίνονται με «ελεγχόμενο» τρόπο. Η ανάγκη για τον οργανωμένο έλεγχο είναι ακόμη πιο απαραίτητη στον υγρότοπο Αρτέμιδας διότι η περιοχή είναι πολύ μικρή σε έκταση και πολύ εύκολα εκτοπίζονται τα πουλιά από την ενόχληση. Προφανώς η περιοχή δυνητικά έχει σημαντικό οικοτουριστικό ενδιαφέρον. Με δεδομένη τη σημασία για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Αττικής αλλά και τη δυνητική προσφορά του στην οικονομία της περιοχής, μπορούν να διερευνηθούν και να μελετηθούν οι τρόποι ανάδειξης του φυσικού «κεφαλαίου» που διαθέτει. Επειδή λοιπόν πρόκειται για έναν υγρότοπο, ο οποίος δεν είναι «άγνωστος» ή απομακρυσμένος, φαίνεται ότι μόνο μέσω κάποιων παρεμβάσεων θα καταστεί δυνατόν να διατηρηθούν τα οικολογικά χαρακτηριστικά, να σταματήσει η πίεση στο σημερινό σημείο και παράλληλα να εκπαιδευτούν και να ευαισθητοποιηθούν οι επισκέπτες (σχολεία, ομάδες ξένων, ή άλλοι άνθρωποι). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

68 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΡΑΣΗ Γ.1 Δημιουργία Παρατηρητηρίου ή/και Κέντρου Ενημέρωσης Σκοπιμότητα: Το «Παρατηρητήριο Κέντρο Ενημέρωσης» 4 συνήθως αποτελεί κομβική παράμετρο για την προώθηση και υποστήριξη των δραστηριοτήτων περιβαλλοντικής ενημέρωσης, περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και οικοτουρισμού σε μια περιοχή, αφού παρέχει το απαραίτητο για τον επισκέπτη πληροφοριακό υπόβαθρο που θα του επιτρέψει να κατανοήσει τις αξίες και ιδιαιτερότητες της. Τεχνική Περιγραφή: Φορέας υλοποίησης: Χρονοδιάγραμμα: Αναμενόμενα αποτελέσματα: Προφανώς η περιοχή είναι πολύ μικρός χώρος και δεν χρειάζεται κάποια νέα κτηριακή εγκατάσταση. Προτείνεται η κατασκευή ξύλινου παρατηρητηρίου, το οποίο θα επιτελεί και ρόλο Κέντρου Ενημέρωσης. Θα κατασκευαστεί σε κατάλληλο σημείο που θα υποδειχθεί από το Δήμο ή το Φορέα Διαχείρισης της περιοχής. Για τις προδιαγραφές του παρατηρητήριου, τον τύπο και τη μορφή των υποδομών προτείνεται να ακολουθηθεί πιστά ο Οδηγός για παρατηρητήρια άγριας ζωής που έχει εκδοθεί από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία. Υπάρχει ήδη στον χώρο ακριβώς δίπλας στην εκκλησία του Αγ. Σπυρίδωνα ένα εγκαταλειμμένο κτήριο που πιθανώς θα μπορούσε να λειτουργήσει ως κέντρο ενημέρωσης. Αυτό το υφιστάμενο κτήριο ή αν υπάρχει άλλος χώρος διαθέσιμος θα μπορούσε να φτιαχτεί ένας μικρός εκθεσιακός χώρος (συνολικού εμβαδού περίπου 80 τ.μ.) για τον εκθεσιακό χώρο και αίθουσα εκδηλώσεων προβολών. Δήμος Σπάτων Αρτέμιδος σε συνεργασία με την ΕΟΕ και στελέχη του ΕΛΚΕΘΕ ή άλλες σχετικούς οργανισμούς. Η δράση θα πρέπει να έχει υψηλή προτεραιότητα, αφού αποτελεί την κύρια προϋπόθεση για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων ενημέρωσης. Η δημιουργία του παρατηρητηρίου αναμένεται ότι θα βοηθήσει αποφασιστικά στην προσέλκυση επισκεπτών, στην ευαισθητοποίηση του κοινού και στην οικονομική βιωσιμότητα της διαχείρισης. Ειδικές υποδομές για την αναψυχή και παρατήρηση της φύσης: 4 Στην προκειμένη περίπτωση η έννοια του «Παρατηρητήριο Κέντρο Ενημέρωσης» είναι ανοιχτή και ασαφής διότι εξαρτάτε από πολλούς παράγοντες το τι ακριβώς θα πρέπει να αναπτυχθεί στον χώρο. Ένα ολοκληρωμένο κέντρο ενημέρωσης επισκεπτών συνήθως περιλαμβάνει και εσωτερικό χώρο μουσειακής έκθεση κ.τ.λ. Μια πιο λιτή μορφή του μπορεί να περιλαμβάνει παρατηρητήριο, δίκτυο πινακίδων ενημέρωσης και υποστήριξη με υλικό πληροφόρησης στο διαδίκτυο. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

69 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Μονοπάτια. Προφανώς πολύς κόσμος επιθυμεί να πλησιάσει τον υγρότοπο, να φωτογραφήσει, να παρατηρήσει τη φύση ή απλά το νερό της λιμνοθάλασσας από κοντά. Το ιδεατό βέβαια θα ήταν να δημιουργηθεί ένα μονοπάτι περιμετρικό ή σχεδόν περιμετρικό. Αυτό πρέπει να σχεδιαστεί με τρόπο που να μη ενοχλεί πουθενά τις όχθες της λιμνοθάλασσας ή τα λιμνία και τις νέες υγροτοπικές εκτάσεις που θα δημιουργηθούν από τα έργα αποκατάστασης. Σημεία θέας. Μαζί με το μονοπάτι μπορεί να υπάρχουν και σημεία θεάς. Υψωμένο Παρατηρητήριο. Για να περιοριστεί η ενόχληση και να υπάρχει πολύ καλή επόπτευση του χώρου μπορεί να σχεδιαστεί ένα παρατηρητήριο (σιδερένιο, περίπου 8 μ. ύψους). Η θέση του πρέπει να οριστεί σε σχέση με το δίκτυο μονοπατιών και σημείων θέας προς τον υγρότοπο. Πινακίδες ερμηνείας του φυσικού περιβάλλοντος Είναι απαραίτητές οι εξής πινακίδες: Α) Πινακίδες Εισόδου: Μία πινακίδα στο νότια είσοδο του χώρου (Λεωφόρο Αρτέμιδος) και μία στην βόρεια διασταύρωσή Λεωφόρου Αρτέμιδος Αιγαίου (όπου βέβαια πρέπει να ξηλωθούν οι δεκάδες διαφημιστικές πινακίδες που βρίσκονται εκεί). Αυτές οι πινακίδες θα είναι ανάλογες αυτών που προϋπήρχαν και θα αναφέρονται στην σημασία της περιοχής για τη βιοποικιλότητα και κυρίως για την ορνιθοπανίδα και θα περιλαμβάνουν χάρτη της περιοχής. Β) Πινακίδες προσανατολισμού. Δύο ή τρείς πίνακες με χάρτη της περιοχής και αναφορά στην προστασία και σε κώδικα συμπεριφοράς επισκεπτών. Δύο από αυτές θα πρέπει να είναι α) στην περιοχή του Αγίου Νικόλαου κοντά στην Στάση και παραλία και β) κοντά στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα. Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ

70 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εικόνα 16. Πινακίδα που είχε στηθεί στο νότιο τμήμα του υγροτόπου με παρέμβαση μη κυβερνητικών οργανισμών και το Δήμου. Η πινακίδα είχε στηθεί ανάμεσα στο εκκλησάκι του Αγ. Σπυρίδωνα και στο γήπεδο σε καλό σημείο στην «πύλη εισόδου» προς τον υγρότοπο. Με αυτό τον τρόπο καθιερώθηκε η ονομασία του χώρου. Χρειάζεται να υπάρξουν σωστά σχεδιασμένες πινακίδες. (Φωτ. Κ. Καλαντζόπουλος). Εικόνα 17. Παρυδάτια και υδρόβια πουλιά κατά τη φθινοπωρινή μετανάστευση στην Αρτέμιδα. Διακρίνονται Καλαμοκανάς, Ποταμοσφυριχτής, Κοκκινοσκαλίδρα, Βαλτόπαπια και Σαρσέλα. (Φωτ. Λ. Σταύρακας). Υγροτόπος Αρτέμιδας Μελέτη Διατήρησης Βιοποικιλότητας ΕΛΚΕΘΕ/ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ