Κατά την περίοδο της βενετοκρατίας στον ελληνικό χώρο εφαρμόσθηκε αυστηρό

Transcript

1 Αναστασία Παπαδία-Λάλα Κατά την περίοδο της βενετοκρατίας στον ελληνικό χώρο εφαρμόσθηκε αυστηρό σύστημα κοινωνικής διαστρωμάτωσης, σύμφωνα με τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, με άμεσες επιρροές από το διοικητικό-κοινωνικό σύστημα της μητρόπολης Βενετίας. Κράτος εμπορικό, στραμμένο από ενωρίς στις θαλάσσιες δραστηριότητες, η γαληνοτάτη δημοκρατία κατά τους πρώτους αιώνες της ιστορίας της γνώρισε σημαντικές εσωτερικές ανακατατάξεις. Στο πλαίσιο αυτό εγγράφεται η σταδιακή υποβάθμιση της άλλοτε κυρίαρχης Συνέλευσης του λαού, που επικύρωνε την εκλογή του ισόβιου ηγεμόνα της πόλης, με τον τίτλο του δόγη, και η αντίστοιχη υπερίσχυση ενός αριστοκρατικού σώματος πατρικίων, που είχαν την ιδιότητα του βενετού πολίτη, συγκροτούσαν το ανώτερο βενετικό όργανο, το Μεγάλο Συμβούλιο (Maggior Consiglio), και ασκούσαν τη βενετική διοίκηση. Τομή στην ιστορία της Βενετίας αποτέλεσε το «κλείσιμο» του Μεγάλου Συμβουλίου (Serrata del Maggior Consiglio), το 1297, που εξασφάλισε την αποκλειστική πλέον συμμετοχή στο όργανο ολιγάριθμων βενετικών οικογενειών, με αποδεδειγμένη διοικητική εμπειρία και ευυπόληπτο καθεστώς. Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα, τα μέλη του Μεγάλου Συμβούλιο απέκτησαν το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στα βενετικά αξιώματα, ενώ έλαβαν ισόβια και κληρονομικά τον τίτλο των ευγενών (nobili). Η «βενετική ευγένεια» κατοχυρώθηκε με τη θέσπιση του βιβλίου των βενετών ευγενών, της Χρυσής βίβλου (Libro d oro), το 1323, και, αργότερα, των βιβλίων γεννήσεων (1506) και γάμων τους (1526). Ο υπόλοιπος, αποκλεισμένος από τις λειτουργίες του Μεγάλου Συμβουλίου πληθυσμός αποτέλεσε το κοινωνικό σώμα του «λαού» (popolo), με τις ευρείες διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό του. Τα θεσμικά χαρακτηριστικά του συστήματος παρέμειναν σταθερά έως την κατάλυση του βενετικού κράτους (1797), καίτοι στους κόλκοινωνική συγκρότηση ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ Κοινωνική συγκρότηση στις πόλεις 89

2 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ πους του κατά καιρούς σημειώθηκαν νέες διεργασίες: με την πάροδο των χρόνων αρκετοί παλαιοί ευγενείς παρήκμασαν και κυρίαρχη θέση στα τοπικά πράγματα κατείχε ένα άτυπο σώμα ισχυρών οικογενειών. Παράλληλα, σημαντικές πιέσεις εισόδου στο Μεγάλο Συμβούλιο ασκούσαν οι πλέον ευυπόληπτες από τις αποκλεισμένες οικογένειες, που διέθεταν πλούτο και άλλα κοινωνικά χαρακτηριστικά, αντίστοιχα με εκείνα των ευγενών. Ορισμένες από αυτές κατόρθωσαν να εισέλθουν στο Μεγάλο Συμβούλιο, πλειοδοτώντας στην αγορά θέσεων που οι βενετικές αρχές αναγκάσθηκαν να εκχωρήσουν σε κρίσιμες περιστάσεις, όπως κατά τη διάρκεια του κρητικού πολέμου. Οι περισσότερες, ωστόσο, εντάχθηκαν σε μια νέα κοινωνική κατηγορία, τους πολίτες/αστούς (cittadini), οι οποίοι το 1569 με βενετική απόφαση ανέλαβαν την άσκηση ειδικών κατώτερων αξιωμάτων της τοπικής γραφειοκρατίας και μόλις το 1720 αναγνωρίσθηκαν επίσημα ως κοινωνικό σώμα, με τη θέσπιση της Αργυράς βίβλου (Libro d argento), του βιβλίου των βενετών cittadini. Στο πλαίσιο αυτό, μέσα από μακροχρόνιες διαδικασίες τα κοινωνικά στρώματα της Βενετίας απάρτισαν οι ευγενείς, οι πολίτες/αστοί (cittadini) και ο «λαός». Το ίδιο αυτό κοινωνικό σχήμα εφαρμόσθηκε στις βενετοκρατούμενες ελληνικές περιοχές, προσαρμοσμένο όμως στις διαφορετικές γεωφυσικές - κοινωνικοοικονομικές πραγματικότητες. Οι ελληνικές κτήσεις της Γαληνοτάτης, σε αντίθεση με τον αποκλειστικά αστικό μητροπολιτικό χώρο, στηρίζονταν σε δύο πυλώνες, στην πόλη και την ύπαιθρο. O κόσμος της πόλης ουσιαστικά αναπαρήγε το βενετικό πρότυπο και διακρινόταν σε τρεις κοινωνικές κατηγορίες. Στην ανώτερη βαθμίδα ανήκαν τα μέλη των τοπικών κοινοτικών συμβουλίων, με τις αυξημένες διοικητικές αρμοδιότητες Λατίνοι και Έλληνες, που ανάλογα με την περιοχή αποκαλούνταν ευγενείς ή, συνηθέστερα, πολίτες (cittadini). Το δεύτερο κοινωνικό στρώμα αντιστοιχούσε σε μια ρευστή κοινωνική κατηγορία, τους κατά τόπους πολίτες/αστούς (cittadini) ή αστικούς (civili), κατά κύριο λόγο ελληνικής καταγωγής και ορθοδόξους, που καταλάμβαναν ορισμένα αξιώματα στην τοπική υπαλληλία, ωστόσο ήταν αποκλεισμένοι από τα κοινοτικά συμβούλια. Η τρίτη βαθμίδα, του «λαού» ή «όχλου» (popolo ή plebe), συμπεριλάμβανε τα κατώτερα, επίσης σχεδόν συνολικά ελληνικής καταγωγής και ορθόδοξα, στρώματα των κατοίκων των πόλεων, όπως τεχνίτες και μικρεμπόρους, συχνά συνασπισμένους σε συντεχνιακές ενώσεις. Επιπλέον, στις πόλεις διέμεναν τα ολιγάριθμα αλλά οικονομικά ισχυρά μέλη των εβραϊκών κοινοτήτων, καθώς και ξένοι έμποροι και μισθοφόροι στρατιώτες. Αντίστοιχα, στην ύπαιθρο κατοικούσε το πιο πολυάριθμο τμήμα των εγχώριων πληθυσμών, 90

3 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ που απαρτιζόταν από τους, κατά κύριο λόγο ελληνορθόδοξους, αγρότες: α. τους προσαρτημένους στα φέουδα βιλλάνους και β. τους ελεύθερους, κατόχους γης και, κυρίως, ακτήμονες. Στο μεταίχμιο των δύο κόσμων μπορεί να τοποθετηθούν οι φεουδάρχες-μεγαλογαιοκτήμονες, που συνδέονταν με την ύπαιθρο, αλλά είχαν ως έδρα την πόλη και ταυτίζονταν σε μεγάλο μέρος με τα μέλη των κατά τόπους αστικών κοινοτήτων και κοινοτικών συμβουλίων. Πόλη και ύπαιθρος εμφάνιζαν ισχυρά στοιχεία αλληλοεξάρτησης αλλά και ανταγωνισμού. Οι πολυπληθείς, κοινωνικά, όμως, υποδεέστεροι αγροτικοί πληθυσμοί συνέβαλαν υποχρεωτικά στην ασφάλεια και την τροφοδοσία των αστικών κέντρων. Από την άλλη, στην πόλη διέμενε μια αριθμητικά μειοψηφική ομάδα, που ανήγε την κατοικία στα όριά της σε προνομιακή κοινωνική ιδιότητα, σε αντίθεση με τον υποβαθμισμένο κόσμο της υπαίθρου. Ως κοινωνικός χώρος η πόλη στις βενετοκρατούμενες ελληνικές περιοχές ανέπτυξε κοινές λειτουργίες, με επιμέρους ιδιαιτερότητες, ανάλογα με την ιστορική συγκυρία και την πολιτική εξουσία που είχε προηγηθεί (βυζαντινή, άλλες δυτικές, οθωμανική). Η Γαληνοτάτη έδωσε βάρος στη δημιουργία αστικών οικισμών, κυρίως παραθαλάσσιων, που εξυπηρετούσαν το βενετικό εμπόριο και λειτουργούσαν ως κέντρα της διοικητικής, οικονομικής, πνευματικής ζωής. Οι πόλεις, στην τυπική μορφή τους και σε αντίθεση με τη φυσικά προστατευμένη, ατείχιστη Βενετία, ήταν οχυρωμένες με ισχυρά τείχη, διέθεταν επιβλητικά δημόσια κτήρια, καλλιτεχνικά διακοσμημένα, με γενικότερο χρηστικό και κοινωνικό χαρακτήρα (κατοικίες βενετών αξιωματούχων, στρατώνες, σιταποθήκες, νοσοκομειακούς ξενώνες, κρήνες, πύργους ρολογιών), εκκλησιαστικά, λατινικά και ορθόδοξα, κτίσματα ναούς και μονές, πολυτελή ιδιωτικά μέγαρα αλλά και πυκνοδομημένα τμήματα με ταπεινές κατοικίες. Ξεχωριστή θέση καταλάμβαναν οι συνοικίες ιδιαίτερων πληθυσμιακών ομάδων, με κυριότερη εκείνη των Εβραίων, οι «εβραϊκές» (judecche). Στους κεντρικούς εμπορικούς δρόμους των πόλεων ήταν συγκεντρωμένα καταστήματα και εργαστήρια, ενώ στα προς τη θάλασσα μέρη αναπτυσσόταν εμπορική ζώνη, όπου κυριαρχούσαν οι ναύσταθμοι, οι αποθήκες των εμπορευμάτων, τα τελωνεία, οι ταβέρνες και τα πανδοχεία. Οι οχυρωματικοί περίβολοι αποτελούσαν μια τεχνητή, αλλά επιβλητική πραγματικότητα διάσπασης του γεωγραφικού-κοινωνικού τοπίου και προσέδιδαν στους τειχισμένους οικισμούς της ελληνοβενετικής Ανατολής τον χαρακτήρα της πόλης. Από την άλλη, τα κυμαινόμενα πληθυσμιακά μεγέθη απέκλειαν μια δημογραφική σταθερά ως 91

4 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ προσδιοριστικό της έννοιας «πόλη». Χαρακτηριστικά, οι κάτοικοι στον μεν Χάνδακα υπερέβησαν σε ορισμένες περιόδους τους , ενώ σε αρκετές νησιωτικές πόλεις-κάστρα ο αριθμός τους περιοριζόταν στις λίγες εκατοντάδες. Η γεωγραφική-κοινωνική προέλευση αυτού του πληθυσμού υπήρξε σύνθετη και εν πολλοίς καθόρισε την κοινωνική συγκρότηση του αστικού χώρου. Αρχικά, στα αναπτυσσόμενα αστικά κέντρα αναγκάσθηκε να εγκατασταθεί το ανώτερο και συνήθως οργανωμένο σε κοινοτικά σώματα κοινωνικό στρώμα των, ανάλογα με την περιοχή, ευγενών-φεουδαρχών ή πολιτών, καίτοι βασική οικονομική δραστηριότητά τους παρέμενε η αγροτική εκμετάλλευση. Η διαμονή στις πόλεις, από πιεστική υποχρέωση προς την πολιτεία, με την πάροδο των χρόνων αναδείχθηκε σε στοιχείο κοινωνικού κύρους και επίζηλο καθεστώς, στο πλέγμα ενός νέου συστήματος αξιών. Παράλληλα, ήδη από την πρώιμη βενετοκρατία οι πόλεις άρχισαν να εξελίσσονται σε σημαντικά οικονομικά κέντρα. Η βελτίωση των σχέσεων μεταξύ των Βενετών και των εγχωρίων συνέβαλε στην ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής και στην οικονομική σύνδεση των αστικών οικισμών τόσο με την ύπαιθρο όσο και με τον εξωτερικό κόσμο. Οι νέες αυτές, αστικές δραστηριότητες συνεπέφεραν την πληθυσμιακή αύξηση των πόλεων, με τη διαμόρφωση ενός καθαρά αστικού πληθυσμού από μικρεμπόρους, τεχνίτες, εργάτες. Γενικευτικά, στις πόλεις κατοικούσε ένας μικτός ως προς τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά πληθυσμός, με ακμαίες αστικές οικονομικές δραστηριότητες, αλλά και ισχυρά εμπλεκόμενος στην κυρίαρχη αγροτική οικονομία του ευρύτερου χώρου. Η διαφορετικότητα του αστικού τοπίου από το αγροτικό αποτυπωνόταν έντονα στα εξωτερικά χαρακτηριστικά τους. Κυρίως, όμως, στην πόλη είχε καλλιεργηθεί ένας πλεονεκτικός για τους κατοίκους της τρόπος ζωής, σε πλήρη αντίθεση με τον κόσμο της υπαίθρου: προσωπική ελευθερία, φοροαπαλλαγές, εξαιρέσεις από αγγαρείες και υποχρεωτικές στρατολογήσεις ή ναυτολογήσεις. Παράλληλα, από το ευρύ σώμα των κατοίκων της πόλης διακριτή ήταν η θέση ενός αριθμητικά περιορισμένου και προνομιακού τμήματος αυτού, συσσωματωμένου στις κατά τόπους αστικές κοινότητες. Ειδικότερα, με την όρο «αστική κοινότητα» εννοείται ένα θεσμικά αναγνωρισμένο συλλογικό όργανο, που έδρευε στην πόλη και απαρτιζόταν από κοινωνικά επιφανείς κατοίκους κάθε κτήσης, με κοινωνικά γνωρίσματα αστικού χαρακτήρα, αντιπροσώπευε τα μέλη του αλλά και το σύνολο των εγχώριων πληθυσμών ενώπιον των βενετικών αρχών και λάμβανε μέρος στην άσκηση της τοπικής διοίκησης. Συνακολούθως, η συμμετοχή στις κοινότητες προσέδιδε στα μέλη τους μια νέα, κυρίαρχη κοινωνική ταυτό- 92

5 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ τητα, εκείνη του φορέα της «αστικής ιδιότητας», ευγενούς ή πολίτη και αποκλειστικού κατόχου πολιτικών δικαιωμάτων. Αντίστοιχα, ο αποκλεισμός από τις λειτουργίες τους συνιστούσε επίσης στοιχείο κοινωνικών προσδιορισμών και καθόριζε σε διαβαθμισμένες κλίμακες το κατώτερο κοινωνικό καθεστώς του υπόλοιπου και δημογραφικά ισχυρότερου, εκτός των κοινοτήτων πληθυσμού των πόλεων. Με αφετηρία τα πολύμορφα χαρακτηριστικά τους, οι αστικές κοινότητες του βενετοκρατούμενου ελληνικού χώρου μπορεί να διακριθούν σε τέσσερις κατηγορίες, με αρκετές υποκατηγορίες αλλά και αμοιβαίες επικαλύψεις: α. κοινότητες των φεουδαρχών/ ευγενών-φεουδαρχών, β. ανοικτές κοινότητες αστικού χαρακτήρα, γ. μεταβατικές κοινότητες, οι οποίες σταδιακά μετασχηματίσθηκαν από ανοικτές κοινότητες αστικού χαρακτήρα σε κλειστές αστικές κοινότητες πολιτών/ευγενών, δ. αστικές κοινότητες πολιτών, εξαρχής κλειστές ως προς τον αριθμό των μελών τους. α) Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται τα κοινοτικά συμβούλια στις πόλεις της Κρήτης Χάνδακα, Ρέθυμνο και Χανιά, με μέλη φεουδάρχες / ευγενείς-φεουδάρχες. Σχετικά, αλλά πιο σύνθετα χαρακτηριστικά παρουσιάζει η κοινότητα των ευγενών-φεουδαρχών και άλλων ευυπόληπτων κατοίκων στη Λευκωσία της Κύπρου. Ειδικότερα: Κρήτη ( ). Από τις βενετικές κτήσεις του 1204, η Κρήτη διατέλεσε κάτω από μακραίωνη και αδιάσπαστη βενετική κυριαρχία τεσσερισσήμισυ σχεδόν αιώνων, έως το 1669, που παραδόθηκε με συνθήκη στους Οθωμανούς μετά από μακρά πολιορκία. Ιδιαίτερα κοινοτικά συμβούλια απαντούσαν στην πρωτεύουσα του νησιού, το Χάνδακα, καθώς και στο Ρέθυμνο και στα Χανιά, πρωτεύουσες των ομώνυμων διαμερισμάτων, με μέλη τους ευγενείς, βενετούς και κρητικούς (nobili veneti, nobili cretesi). Τη δεύτερη βαθμίδα της αστικής κοινωνίας καταλάμβαναν oι πολίτες/αστοί (cittadini), ενώ στην κατώτερη θέση της κοινωνικής ιεραρχίας ανήκαν τα μέλη του «λαού» ή «όχλου» (popolo ή plebe). Το κοινωνικό αυτό σχήμα διαμορφώθηκε σταδιακά, μέσα σε σύνθετες ιστορικές συγκυρίες. Ειδικότερα, κατά την πρώιμη βενετοκρατία την ανώτερη κοινωνική βαθμίδα απάρτισαν οι φεουδάρχες, αποκλειστικά βενετοί άποικοι, που εγκαταστάθηκαν στο κρητικό έδαφος με διαδοχικούς αποικισμούς στο 13ο αιώνα. Οι αρχικά αποκλεισμένες από το νέο σύστημα ελληνορθόδοξες οικογένειες, βυζαντινής καταγωγής, των παλαιών, ισχυρών γαιοκτημόνων της Κρήτης, μετά από σειρά επαναστατικών κινήσεων, έως τα μέσα περίπου του 14ου αιώνα είχαν συνθηκολογήσει σχεδόν συνολικά με τους Βενετούς, λαμβάνοντας ως αντάλλαγμα κοινωνικά προνόμια και φέουδα. Κατά την περίοδο αυτή κυ- 93

6 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ ρίαρχα συλλογικά όργανα αποτέλεσαν τα συμβούλια των φεουδαρχών των τριών κρητικών πόλεων. Παράλληλα, στα όριά τους λειτουργούσαν συλλογικά όργανα αστικού χαρακτήρα, τα Μεγάλα Συμβούλια, με μέλη ευυπόληπτους κατοίκους της πόλης, φεουδάρχες και μη. Στο πλαίσιο γενικότερων ιστορικών εξελίξεων (θέσπιση της βενετικής ευγένειας στον μητροπολιτικό χώρο, και κατ επέκταση στην Κρήτη, αλλά και σημαντικά γεγονότα στο νησί, με αποκορύφωνα την αποστασία του αγίου Τίτου, το ), τα κρητικά συμβούλια ήδη στον 14ο αιώνα άρχισαν να μετασχηματίζονται σε συμβούλια βενετών ευγενών, καθολικών στο δόγμα. Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε η ορθόδοξη οικογένεια Καλλέργη, στην οποία το 1381 αποδόθηκε η βενετική ευγένεια, λόγω των σημαντικών προσφορών της στη βενετική πολιτεία. Στα μέσα του 15ου αιώνα οι ισχυρές πιέσεις της κρητικής κοινωνίας οδήγησαν στη θεσμοθέτηση μιας νέας, υποδεέστερης κατηγορίας ευγένειας, με την επωνυμία «κρητική ευγένεια». Μέλη της υπήρξαν βενετοί cittadini, εκπεσόντες βενετοί ευγενείς της Κρήτης και νόθα τέκνα αυτών, άλλοι Δυτικοί, αλλά και Ελληνορθόδοξοι (Κρητικοί και πρόσφυγες ή έποικοι από διάφορες ελληνικές περιοχές). Από το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, βενετοί και κρητικοί ευγενείς, ορισμένοι από τους οποίους διέθεταν επιπλέον τίτλους φεουδαρχικής ευγένειας ή τον βενετικό τίτλο του cavaliere, συναπάρτισαν τα συμβούλια των ευγενών-φεουδαρχών του Χάνδακα, του Ρεθύμνου και των Χανιών, ενώ οι ευγενείς της Σητείας εντάσσονταν στο συμβούλιο του Χάνδακα. Σύμφωνα με τις μητροπολιτικές διατάξεις, η εγγραφή στο καθεστώς της βενετικής ευγένειας προϋπέθετε τη διαδικασία της «απόδειξης» (prova di nobiltà), με βάση επίσημες πράξεις γέννησης-βάπτισης και γάμου των μελών της. Παράλληλα, στον 16ο αιώνα ο μεγάλος αριθμός απονομών της κρητικής ευγένειας οδήγησε στη θέσπιση ελεγκτικών μηχανισμών και αυστηρών κριτηρίων για τα υποψήφια μέλη (νομιμότητα του γάμου των γονέων τους, μη άσκηση χειρωνακτικής τέχνης, αστικός τρόπος ζωής), που συνέβαλαν στη σχετική ανάσχεσή της. Επιπλέον, στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, στο πλαίσιο του συμβουλίου των ευγενών-φεουδαρχών του Χάνδακα σημειώθηκε η θέσπιση του Συμβουλίου των δεκαοκτώ, αντιπροσωπευτικού οργάνου, με αυξημένες αρμοδιότητες. Τέλος, κατά τη διάρκεια του κρητικού πολέμου, στον επί σχεδόν εικοσαετία πολιορκούμενο Χάνδακα, με τις σοβαρές δημογραφικές-κοινωνικές ανατροπές, όργανο της τοπικής διοίκησης συνιστούσε το συμβούλιο φεουδαρχών και κατοίκων της πόλης. Τα μέλη των κρητικών συμβουλίων βενετοί και κρητικοί ευγενείς αποτελούσαν μια συγκροτημένη κοινωνική ομάδα, με κοινά ενδιαφέροντα και κοινό, «αστικό» τρόπο ζωής. Παράλληλα, ισχυρές υπήρξαν οι εσωτερικές διαμάχες μεταξύ βε- 94

7 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ νετών και κρητικών ευγενών, πλούσιων και φτωχών, οικογενειακών δικτύων και μεμονωμένων προσώπων. Το δεύτερο ιεραρχικά κοινωνικό στρώμα στις κρητικές πόλεις ήταν οι πολίτες/αστοί (cittadini). Κατά βάση Ελληνορθόδοξοι, απολάμβαναν αστικά προνόμια, διέθεταν φεουδαρχικές εκτάσεις, αλλά επιδίδονταν και σε επωφελείς αστικές δραστηριότητες. Aρκετοί κρητικοί cittadini κατόρθωσαν να ενταχθούν στην κρητική ευγένεια, ενώ οι υπόλοιποι εμφάνιζαν μια πολύπλευρη, αλλά άτυπη συλλογική οργάνωση: λάμβαναν μέρος με εκπροσώπους τους στις πρεσβείες των ευγενών, μετείχαν ως σώμα στη διοίκηση φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και από το 16ο αιώνα μέλη τους ήταν συσσωματωμένα στην ορθόδοξη αδελφότητα της Παναγίας της Τριμάρτυρης στον Χάνδακα. Το 1613 θεσπίστηκε, κατά το βενετικό πρότυπο, η «απόδειξη της αστικότητας» (prova di cittadinanza), με στόχο τη νόμιμη κατάληψη ειδικών θέσεων στην τοπική υπαλληλία. Τα προσόντα των υποψηφίων προσομοίαζαν με εκείνα των ευγενών (συμπλήρωση του 25ου έτους, νομιμότητα του γάμου των γονέων, μη άσκηση χειρωνακτικής εργασίας από τον υποψήφιο, τον πατέρα και τους παππούδες του, κατοικία στην πόλη, κοινωνική υπόληψη). Το κοινωνικά κατώτερο αλλά και πιο πολυάριθμο τμήμα από τους κατοίκους των πόλεων αποτελούσε ο «λαός» ή «όχλος» (popolo ή plebe). Τα ελληνορθόδοξα στην πλειονότητά τους μέλη του ασχολούνταν με «χειρωνακτικές» ή «βάναυσες τέχνες» (μικρέμποροι, καταστηματάρχες, τεχνίτες, εργάτες), στοιχείο που τους απέκλειε από τη δυνατότητα εισόδου στα συμβούλια των ευγενών. Από τον 15ο αιώνα ορισμένοι επαγγελματικοί κλάδοι απέκτησαν το δικαίωμα της συσσωμάτωσης σε συντεχνίες οργανώσεις επαγγελματικού χαρακτήρα, με αυστηρές εσωτερικές ιεραρχήσεις. Σε λιγοστές περιπτώσεις ο λαός εμφανίζεται με εκπροσώπους του σε κρητικές πρεσβείες των ευγενών-φεουδαρχών ως συλλογικό σώμα, με ιδιαίτερα αιτήματα. Επιπλέον, τα μέλη του είχαν περιορισμένη συμμετοχή στη διοίκηση, με την κατάληψη ορισμένων θέσεων της κατώτερης υπαλληλίας. Παρά τις κοινωνικές διαφορές, οι αστικοί πληθυσμοί στην πλειονότητά τους ανέπτυξαν φιλοβενετική ιδεολογία και, σε αντίθεση με την αμφίσημη στάση των αγροτών, υποστήριξαν τη Βενετία κατά τους βενετοτουρκικούς πολέμους, ενώ μετά την παράδοση του Χάνδακα στους Οθωμανούς, το 1669, οι κάτοικοι της κρητικής πρωτεύουσας την εγκατέλειψαν οικειοθελώς μαζί με τους Βενετούς προς νέες πατρίδες. Κύπρος ( ). Στα 1489 η παραχώρηση της Κύπρου στη Βενετία από τη βενετή βασίλισσα του νησιού Κατερίνα Cornaro σήμανε τη μετάβαση από τη μακραίωνη περίοδο της κυριαρχίας των γάλλων Λουζινιάν στη βενετική περίοδο ( ). Οι Βενε- 95

8 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ τοί αποδέχθηκαν το προηγούμενο καθεστώς και στη θέση της παλαιάς Υψηλής Αυλής, που έως τότε περιέβαλλε τον βασιλιά, θέσπισαν το κοινοτικό συμβούλιο της Λευκωσίας. Μέλη του αποτέλεσαν οι προγενέστεροι ευγενείς-φεουδάρχες, δυτικής αλλά και ελληνικής καταγωγής, νέοι ευγενείς, αλλά και μη ευγενείς, ευυπόληπτοι κάτοικοι της πόλης (borgesi) και «ξένοι», που διέθεταν «αστικά προσόντα». Στο πλαίσιο αυτό, κοινωνικές κατηγορίες, όπως η φεουδαρχική και η βενετική-τιμητική ευγένεια, αποτέλεσαν ενισχυτικά, αλλά όχι προϋποθετικά στοιχεία της κοινοτικής ιδιότητας. Στο εσωτερικό του συμβουλίου τα μέλη του διακρίνονταν σε ισχυρούς, με αποφασιστικό ρόλο στα τοπικά διοικητικά πράγματα, και ανίσχυρους, «πλούσιους» και «φτωχούς». Από τους κόλπους του στη δεκαετία του 1560 αναδείχθηκε ένα νέο ολιγομελές όργανο, με αυξημένες αρμοδιότητες, το Συμβούλιο των ένδεκα. Αντίστοιχα, αστική κοινότητα, με μέλη από τους τοπικούς cittadini αλλά και τον λαό, λειτούργησε στην Αμμόχωστο, ενώ κοινότητα με μέλη λαϊκότερα τμήματα του πληθυσμού απαντά στην Κερύνεια. Στη Λευκωσία τα κατώτερα στρώματα, με την επωνυμία του «λαού», βίωναν σκληρό κοινωνικοοικονομικό καθεστώς, αποκλεισμένα από τις κοινοτικές λειτουργίες. Ενδιαφέρον, ωστόσο, αποκτά η συσπείρωσή τους στο λεγόμενο «Συμβούλιο του λαού», με μέλη τους επικεφαλής των συντεχνιών και δικαίωμα συλλογικής εκπροσώπησης ενώπιον των βενετικών αρχών. Η κοινωνική διάκριση οδήγησε στην εκδήλωση κοινωνικών ταραχών κατά τη δεκαετία του 1560, με κυριότερη εκείνη υπό τον Ιάκωβο Διασσωρινό. Η κοινοτική ιδιότητα, ιδιαίτερα στη Λευκωσία, συνέβαλε στην ανάδειξη της κοινής «κυπριακής ταυτότητας» των μελών του συμβουλίου και στην εκδήλωση των φιλοβενετικών τους προσανατολισμών, κυρίως κατά την τουρκική επίθεση των ετών , που κατέληξε στη βίαιη λήξη της βενετικής κυριαρχίας. β) Στην κατηγορία των ανοικτών κοινοτήτων του αστικού χώρου εμπίπτουν κοινότητες πολυάριθμων βενετοκρατούμενων ελληνικών περιοχών, με ποικιλία χαρακτηριστικών ως προς τη γεωγραφική θέση και την έκταση, τον χρόνο και τον τρόπο της ένταξης στη βενετική επικράτεια, τις προηγούμενες εξουσίες (βυζαντινή, λατινικές, οθωμανική). Κοινή συνισταμένη, που επιτρέπει τη συμπερίληψή τους σε ενιαία κατηγορία, είναι η λειτουργία κοινοτήτων ανοικτών για όλους τους κατοίκους των πόλεων, όπου, όμως, ατύπως επικρατούσαν ολιγάριθμοι επιφανείς, λατινικής κατ αρχάς καταγωγής, χωρίς ωστόσο να αποκλείονται και οι ελληνορθόδοξοι, που διέθεταν πολλά από τα αστικά κριτήρια (εντοπιότητα, γέννηση από νόμιμο γάμο, μη άσκηση χειρωνακτικής τέχνης, κατοικία στις πόλεις). Στο πλαίσιο αυτό, ο τοπικός πληθυσμός κοινω- 96

9 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ νικά διακρινόταν στους πολίτες (cittadini), συχνά με τίτλους φεουδαρχικής ευγένειας, και στον απλό λαό (popolo). Οι κοινότητες αυτού του τύπου αναπτύχθηκαν σε αστικά κέντρα της πρώιμης κυρίως βενετοκρατίας, μικρής εμβέλειας είτε ως προς την έκταση είτε ως προς τον περιορισμένο χρόνο της βενετικής κυριαρχίας, και διέθεταν κατά βάση ελληνικό πληθυσμό, που συμβίωνε με το κοινωνικά υπέρτερο, αλλά ολιγάριθμο λατινικό στοιχείο. Στοιχεία κοινοτικής οργάνωσης αυτής της μορφής εμφανίζονται ατύπως στις περιοχές της Μεθώνης και της Κορώνης ( ), κυρίως δε σε περιοχές που υπήχθησαν οικειοθελώς στη Βενετία μετά το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, όπως το Ναύπλιο και το Άργος ( και ), η Εύβοια ( ), η Τήνος ( ), η Ναύπακτος ( ), η Αίγινα ( ), οι Βόρειες Σποράδες ( ) και η Μονεμβασία ( ). γ) Η τρίτη κοινοτική κατηγορία αφορά την περίπτωση των ανοικτών κοινοτήτων των αστικών πληθυσμών, που εξελίχθηκαν σε κλειστές κοινότητες πολιτών/ευγενών, αναπτύχθηκε δε κατ εξοχήν στα Κύθηρα και στα ιόνια νησιά της Κέρκυρας, της Ζακύνθου, της Κεφαλονιάς, με επιμέρους τοπικές διαφοροποιήσεις. Κύθηρα ( ). Στο μικρό αυτό νησί, μετά από μακρά περίοδο άμεσης βενετικής κυριαρχίας, στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα εμφανίσθηκε το πρώτο συγκροτημένο, αστικό κοινοτικό συμβούλιο της ελληνοβενετικής Ανατολής, με, έστω υποβαθμισμένα, αστικά χαρακτηριστικά. Κύριο γνώρισμα της τοπικής οργάνωσης υπήρξε το φεουδαρχικό σύστημα, με την ισχυρή συμμετοχή της άλλοτε ηγεμονεύουσας στο νησί βενετικής οικογένειας των Venier. To αστικό κοινοτικό συμβούλιο των Κυθήρων, με έδρα το σημαντικό φρούριο και πρωτεύουσα του νησιού Καψάλι (αργότερα Χώρα), συστάθηκε με αίτηση τριάντα επιφανών οικογενειών του τόπου, κυρίως γαιοκτημόνων λατινικής και ελληνικής καταγωγής, που αποτέλεσαν και τα αρχικά μέλη του, σε ισόβια και κληρονομική βάση. Στο καταστατικό του κοινοτικού οργάνου προσδιορίζονταν οι κανόνες της λειτουργίας του, ενώ διαγράφονταν τα προσόντα των κοινοτικών μελών, υπό την επωνυμία των πολιτών (cittadini), και οι διοικητικές τους αρμοδιότητες. Το κλειστό κοινοτικό σύστημα διασαλεύθηκε από την πρώιμη φάση της οργάνωσής του, και κυρίως μετά το 1669, λόγω της αθρόας εισαγωγής στο συμβούλιο προσφύγων από την Κρήτη. Ωστόσο, σε όλη την υπόλοιπη περίοδο της βενετικής κυριαρχίας διατήρησε αναλλοίωτα τα δομικά χαρακτηριστικά του και αποτέλεσε τον άξονα διαχωρισμού των Κυθηρίων σε πολίτες, μέλη της τοπικής κοινότητας, και «λαό». 97

10 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ Κέρκυρα ( ). Βενετική μετά το 1386 με πρόσκληση των κατοίκων της, η Κέρκυρα απέσπασε από τους Βενετούς προνόμια και διατήρησε κοινωνικά γνωρίσματα από την προηγούμενη περίοδο των Ανδηγαυών. Κατά την πρώιμη βενετοκρατία στην πόλη της Κέρκυρας και πρωτεύουσα του νησιού λειτουργούσε κοινότητα, με μέλη Λατίνους και Έλληνες, ευγενείς, γαιοκτήμονες-φεουδάρχες (nobili, gentilhuomeni della terra), εμπόρους, πλοιοκτήτες, γραμματείς και συμβολαιογράφους (notari), επαγγελματίες ή τεχνίτες (populani ή maistri). Από ενωρίς, ωστόσο, στο εσωτερικό της αναδύθηκε μια άτυπη κοινωνική ιεράρχηση, με επικεφαλής τιτλούχους και μεγαλογαιοκτήμονεςφεουδάρχες, που απαξίωνε τα «κατώτερα» στοιχεία και τους «ξένους». Στο κλίμα αυτό, από τα μέσα του 15ου έως και το 17ο αιώνα σημειώθηκαν σύνθετες διαδικασίες, με κατεύθυνση το «κλείσιμο» του κοινοτικού συμβουλίου: α) σύσταση ολιγομελών οργάνων, με τη συμμετοχή ευάριθμων επιφανών, αιρετών μέσα από το Γενικό Συμβούλιο, όπως το Συμβούλιο των 150, το οποίο θεσπίσθηκε το 1489 και ανέλαβε εκτεταμένες αρμοδιότητες στο πεδίο της αυτοδιοίκησης β) «κάθαρση» του Γενικού Συμβουλίου, με τη σταδιακή θέσπιση των κριτηρίων της «αστικότητας» (αποβολή των ξένων, των νόθων, των χειρωνάκτων σε βάθος τριών γενεών, των μη κατοίκων της πόλης) και την καθιέρωση του μητρώου εγγραφών των κοινοτικών μελών, της κερκυραϊκής Χρυσής βίβλου (1572), καθώς και των βιβλίων γάμων και βαπτίσεων (1599). Στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα παγιώθηκαν οι όροι συμμετοχής στην κοινότητα και η ένταξη των οικογενειών που τους πληρούσαν σε κληρονομική βάση. Η νέα περίοδος χαρακτηρίσθηκε από τη σταδιακή απόδοση διοικητικών αρμοδιοτήτων στο κοινοτικό συμβούλιο αλλά και τους εσωτερικούς ανταγωνισμούς προς δημιουργία μιας αριθμητικά περιορισμένης, ηγεμονικής ομάδας στον ήδη κλειστό κύκλο των οικογενειών που το απάρτιζαν. Στο πλαίσιο αυτό, θεσπίσθηκε ένα νέο ολιγομελές όργανο, το συμβουλευτικό συνέδριο ή κονκλάβιο, ενώ νέοι όροι καθόρισαν τη λειτουργία τόσο του Γενικού Συμβουλίου όσο και του Συμβουλίου των 150. Από τον 17ο αιώνα άρχισε να διαμορφώνεται η αριστοκρατική συνείδηση των κερκυραίων πολιτών-μελών της κοινότητας, με την υιοθέτηση του λεγόμενου «αστικού τρόπου ζωής» και τη σταδιακή αυτοτιτλοφορία τους ως ευγενών. Η αστικού χαρακτήρα ευγένεια της Κέρκυρας ουδέποτε αναγνωρίσθηκε επίσημα από τη Βενετία και ήταν διάφορη από τη θεσπισμένη στο νησί φεουδαρχική ευγένεια. Ωστόσο, στον 18ο αιώνα ο όρος «ευγενής» είχε εμπεδωθεί και παρέπεμπε ευθέως στους κερκυραίους πολίτες-μέλη του τοπικού κοινοτικού συμβουλίου. 98

11 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ Παράλληλα, στην πόλη αναπτύχθηκαν οι κοινωνικές τάξεις των υπόλοιπων κατοίκων της: α. το ενδιάμεσο σώμα των «αστικών» (civili), οι οποίοι προήλθαν από τη διακεκριμένη ομάδα των ποπολάρων και αντιστοιχούσαν σε όσους κατοίκους της πόλης δεν μετείχαν στο συμβούλιο, κοινωνικά, όμως, βρίσκονταν στην περιφέρειά του, β. τους «ποπολάρους» (populani), τεχνίτες, μικρεμπόρους, εργάτες, βοηθητικό προσωπικό, οι οποίοι ήταν αποκλεισμένοι από την πολιτική ζωή, λόγω του κριτηρίου της μηχανικής τέχνης, και περιορίζονταν ως προς τη συλλογική τους έκφραση στην οργάνωσή τους σε συντεχνιακές ενώσεις. Μετά το κλείσιμο της κερκυραϊκής κοινότητας, συχνές υπήρξαν οι κοινωνικές διεκδικήσεις των ποπολάρων αρχικά και ακολούθως των civili, με στόχο είτε την ένταξη μελών τους στο σώμα είτε στα τελευταία χρόνια της βενετοκρατίας, περί το 1790, την τελικά ατελέσφορη, θέσπιση ιδιαίτερου συμβουλίου των civili. Στο πλαίσιο του αυστηρού κοινωνικού οικοδομήματος, τα μέλη του κερκυραϊκού συμβουλίου ανέπτυξαν αριστοκρατικά χαρακτηριστικά και φιλοβενετική ιδεολογία. Η πολιτική αλλαγή του 1797 συνεπέφερε κοινωνικές ανατροπές, που σε όλα τα ιόνια νησιά εκφράσθηκαν και με πράξεις ισχυρών συμβολισμών: η Χρυσή βίβλος κάηκε, στις πλατείες του αγίου Μάρκου φυτεύθηκε το «δένδρο της ελευθερίας». Ωστόσο, οι κερκυραίοι αριστοκράτες του παλαιού καθεστώτος, έχοντας επί μακρό ασκηθεί στην πολιτική παιδεία, ανέκτησαν γρήγορα την εξέχουσα θέση τους και διαδραμάτισαν και πάλι, κάτω από νέες κυριαρχίες, πρωτεύοντα ρόλο στα πράγματα του νησιού. Ζάκυνθος ( ). Στη βενετική μετά από έναν αιώνα Ζάκυνθο, η κοινωνία του νησιού αφομοίωσε ταχέως το κοινοτικό πρότυπο της Κέρκυρας. Κατά τις πρώτες δεκαετίες το τοπικό Γενικό Συμβούλιο είχε ανοικτό χαρακτήρα, με μέλη αυτόχθονες, εποίκους κυρίως στρατιώτες, έλληνες αλλά και αλβανούς από τουρκοκρατούμενες περιοχές, πρόσφυγες από άλλοτε βενετικές κτήσεις (Μεθώνη-Κορώνη, Ναύπλιο, Μονεμβασία), ενώ η έδρα του, η πόλη της Ζακύνθου, χαρακτηριζόταν από την ιδιότυπη ανάπτυξη σε δύο οικιστικούς χώρους, στο κάστρο και στην πόλη του αιγιαλού. Από τα μέσα περίπου του 16ου αιώνα στο νησί εκδηλώθηκαν συντονισμένες προσπάθειες για το κλείσιμο του κοινοτικού συμβουλίου. Στο κλίμα αυτό εγγράφεται: α. η υιοθέτηση του θεσμού του Μικρού Συμβουλίου των 150 (1542), με μέλη ετήσιας θητείας, αιρετά από το Γενικό Συμβούλιο, β. η έναρξη της «κάθαρσης» του Γενικού Συμβουλίου, με τη σταδιακή αποδοχή ως μελών του αποκλειστικά των ατόμων εκείνων που διέθεταν αστικά κριτήρια (εντοπιότητα, κατοικία στην πόλη, γέννηση από νόμιμο γάμο, μη άσκηση χειρωνακτικής τέχνης). 99

12 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ Ο νέος, κλειστός χαρακτήρας του κοινοτικού οργάνου έδωσε σαφές περιεχόμενο στις κοινωνικές κατηγορίες των πολιτών (cittadini) και των «ποπολάρων» (popolari) ή «λαού». Στο εξής, οι δύο όροι παρέπεμπαν αντίστοιχα στα αστικά στρώματα, που αφενός αποτελούσαν μέλη του συμβουλίου, αφετέρου ήταν αποκλεισμένα από τις λειτουργίες του. Παράλληλα, πολύπλευρες συγκρούσεις σημειώνονταν τόσο μεταξύ των πολιτών και των ποπολάρων όσο και στο εσωτερικό τους, επιτρέποντας, έτσι, την ανάδειξη νέων, άτυπων ιεραρχήσεων. Ειδικότερα, ισχυρές υπήρξαν οι διαμάχες μεταξύ των κοινοτικών οικογενειών (Σιγούροι, Μονδίνοι, Βάλσαμοι, Βολτέρρα). Από την πλευρά τους, οι πλέον ευυπόληπτοι από τους ποπολάρους επιδίωκαν σταθερά είτε να εισέλθουν στο συμβούλιο, υπερβαίνοντας την αντίδραση των πολιτών, και να διαχωρισθούν από τα κατώτερα μέλη τους, είτε να κατακτήσουν θεσμική αναγνώριση ως σώμα. Ενδεικτικά, αναφέρονται τα αιτήματα για την εκλογή αντιπροσώπων τους, όπως ο «δικηγόρος του λαού», και η αποστολή στη Βενετία αυτόνομων πρεσβειών. Στο πλαίσιο αυτό, το μυθοποιημένο και παλαιότερα προβαλλόμενο ως «αστική επανάσταση» ρεμπελιό των ποπολάρων (1628) αποδεικνύεται ότι υπήρξε μια όψη της σύγκρουσης περί την κοινότητα, με ηγέτες τα ανώτερα στρώματα των αποκλεισμένων αστικών πληθυσμών και αίτημα την ένταξη των ταραχοποιών στο κοινοτικό σύστημα και όχι την ανατροπή αυτού. Έμμεση κατάληξη των γεγονότων υπήρξε η ανάδυση μιας ενδιάμεσης κοινωνικής κατηγορίας, των «αστικών» (civili). Στο εξής, όπως και στην Κέρκυρα, στην πόλη της Ζακύνθου συνυπήρχαν τρία κοινωνικά στρώματα, τα μέλη της κοινότητας (οι πολίτες, που σταδιακά προσδιορίσθηκαν ατύπως ως ευγενείς), οι αστικοί (civili) και οι κατώτεροι ποπολάροι. Παράλληλα, απόρροια των κοινωνικών πιέσεων αποτέλεσε το αριθμητικό «κλείσιμο» του συμβουλίου, το 1683, με τον περιορισμό των οικογενειών που το απάρτιζαν στις 91 υπάρχουσες, στις οποίες προστέθηκαν και άλλες δύο. Από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, η κοινωνική τάξη παγιώθηκε και τα μέλη του συμβουλίου, οι ζακυνθινοί πολίτες/ευγενείς, διαδραμάτιζαν ηγετικό ρόλο στην τοπική ζωή και συγκροτούσαν ισχυρά οικογενειακά, συχνά αντιμαχόμενα μεταξύ τους δίκτυα (Λογοθέτη, Μοκενίγου, Μαρτελάου, Τζελαΐτη, Μακρή). Τέλος, καλλιέργησαν ισχυρή αριστοκρατική συνείδηση και εκδήλωσαν σε κρίσιμες περιστάσεις τη φιλοβενετική ιδεολογία τους, ακολουθώντας μετά το 1797 ανάλογη με εκείνη των Κερκυραίων ιστορική διαδρομή. 100

13 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ Κεφαλονιά ( ). Ιδιαίτερος υπήρξε ο τύπος της κοινοτικής λειτουργίας στην Κεφαλονιά, σε σχέση με την οργάνωση του χώρου σε μεγάλες απομονωμένες περιφέρειες, διαχωρισμένες από ορεινούς όγκους, και την έλλειψη μιας κυρίαρχης πόλης. Οι πρώτες προσπάθειες συγκρότησης κοινοτικού οργάνου σημειώθηκαν κατά τον 16ο αιώνα, με έδρα το φρούριο του αγίου Γεωργίου και σύμφωνα με τα γνωστά στην Κέρκυρα και στη Ζάκυνθο κριτήρια της «αστικότητας». Κατά τα πρώτα έτη της βενετοκρατίας η κοινότητα παρέμεινε ανοικτή, με μέλη ευυπόληπτους πολίτες αλλά και εκπροσώπους των κατώτερων στρωμάτων (αυτόχθονες, εποίκους κυρίως στρατιώτες, έλληνες και αλβανούς από τουρκοκρατούμενες περιοχές, πρόσφυγες από άλλοτε βενετικές κτήσεις). Το 1593, μετά την καταστροφή του τοπικού αρχειοφυλακείου από πυρκαγιά, το συμβούλιο, με πρωτοβουλία των μελών του, επιχείρησε τη ριζική του αυτοκάθαρση. Απόρροια της σύνθετης αυτής διαδικασίας υπήρξε η κατάρτιση καταλόγου με 450 νόμιμα μέλη, που προέρχονταν από 106 οικογένειες του νησιού και αποτέλεσαν τους τοπικούς πολίτες (cittadini), διακριτούς τόσο από τους υπόλοιπους κατοίκους των αστικών κέντρων, το «λαό», όσο και από τους πολυάριθμους αγροτικούς πληθυσμούς. Στους δύο επόμενους αιώνες (17ος-18ος) παρακολουθείται η παρέκκλιση του συστήματος και η διαμόρφωση του μυθοποιημένου «δημοκρατικού κοινοτικού συμβουλίου» της Κεφαλονιάς, με τα πολυάριθμα μέλη και την υποβαθμισμένη αστικότητα. Το φαινόμενο αποδίδεται στην ανάπτυξη μεγάλων και αντιμαχόμενων μεταξύ τους οικογενειακών δικτύων (Αντίπα και Άννινου, Φωκά και Μεταξά, Αντίπα και Ποταμιάνου, Τυπάλδου και Λοβέρδου, Αντίπα και Καρούσου, Άννινου, Σδριν, Κλαδά), που είχαν επιβάλει στο συμβούλιο κατώτερα, ελεγχόμενα από τους ίδιους μέλη, ακόμη και απλούς αγρότες, προς αύξηση της επιρροής τους. Συνακολούθως, η χωρίς αυστηρά αστικά κριτήρια σύνθεση του κοινοτικού συμβουλίου ουσιαστικά αποτελούσε μια διαφορετική εκδοχή του παραδοσιακού, κλειστού κοινοτικού τύπου, καθώς οι πολλοί δρούσαν δορυφορικά και σε σχέση εξάρτησης από τους ολιγάριθμους ισχυρούς, χωρίς αυτόνομο πολιτικό λόγο. Η συμπληρωματική σχέση κοινότητας-οικογενειών στην Κεφαλονιά αναδείχθηκε ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια μεγάλων πολεμικών γεγονότων, όπως ο κρητικός πόλεμος ( ), οι δύο τελευταίοι βενετοτουρκικοί πόλεμοι ( , ) και τα ορλωφικά ( ). Από τη βενετική πλευρά, συστηματικές υπήρξαν οι προσπάθειες στον 18ο αιώνα για την αποδυνάμωση των ασύδοτων, αντιμαχόμενων οικογενειών (Άννινων-Μεταξάδων και άλλων) και την αναδιοργάνωση 101

14 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ της κοινότητας (ένταξη νέων μελών, κάθαρση από τους αναξίους, θέσπιση Μικρού Συμβουλίου των 150). Στο ίδιο μεταρρυθμιστικό πλαίσιο μπορεί να ενταχθεί η μεταφορά της πρωτεύουσας, και συνακολούθως της κοινοτικής έδρας, από το φρούριο του αγίου Γεωργίου στο παραθαλάσσιο Αργοστόλι (1757). Ο ιδιότυπος χαρακτήρας της κοινοτικής οργάνωσης στην Κεφαλονιά συνέτεινε στη σταδιακή ανάδειξη ενός ανεξάρτητου πνεύματος, με εθνικούς προσανατολισμούς, που συνδέεται και με τη μεταγενέστερη εμφάνιση στον χώρο ριζοσπαστικών ιδεολογικών ρευμάτων. Τέλος, κοινοτικοί θεσμοί, με υποβαθμισμένα ωστόσο αστικά χαρακτηριστικά, αναπτύχθηκαν αφενός στους Παξούς και στην Πάργα, αφετέρου στην Ιθάκη, διοικητικά εξαρτήματα της Κέρκυρας και της Κεφαλονιάς. δ) Οι εξαρχής κλειστές και με προσδιορισμένο αριθμό μελών κοινότητες των πολιτών της όψιμης βενετοκρατίας απαντούν από το 1684 και πέρα στη Λευκάδα και στην Πελοπόννησο, βενετικές κτήσεις μετά από μακροχρόνια τουρκική κυριαρχία, ενώ στοιχεία τους εφαρμόσθηκαν στην Πρέβεζα και τη Βόνιτσα κατά τον 18o αιώνα. Η κοινοτική αυτή περίπτωση ουσιαστικά συνιστά εκδοχή της προηγούμενης κατηγορίας, των αρχικά ανοικτών κοινοτήτων, που εξελίχθηκαν σε κλειστά σώματα. Η υιοθέτηση της πιο ακραίας μορφής του κοινοτικού παραδείγματος ερμηνεύεται από την ήδη εφαρμογή του σε ιόνια νησιά, αποτέλεσε, δηλαδή, τη μεταφύτευση μιας διαφορετικής κοινωνικής πραγματικότητας στο ξένο προς τους αστικούς κοινοτικούς θεσμούς περιβάλλον των όψιμων αυτών βενετοκρατούμενων περιοχών. Στη βενετική Λευκάδα αφετηρία της αστικής κοινότητας υπήρξε υπόμνημα των εξεχόντων μελών της τοπικής κοινωνίας από 16 άρθρα, που υποβλήθηκε με την έναρξη της βενετοκρατίας στον βενετό αρχιστράτηγο Φραγκίσκο Μorosini και εγκρίθηκε με ορισμένες τροποποιήσεις από τις βενετικές αρχές το 1686, συνιστώντας έκτοτε τον καταστατικό χάρτη του νησιού, με τον τίτλο «προνόμια της κοινότητας της Αγίας Μαύρας». Το καταστατικό ρύθμιζε θέματα σχετικά με τις κοινοτικές λειτουργίες, τα προνόμια των εγχωρίων και μάλιστα των κοινοτικών μελών, την ανάδειξη των τοπικών αξιωματούχων. Η κοινότητα, με έδρα την Αμαξική (αργότερα Λευκάδα ή Αγία Μαύρα), απαρτίσθηκε αρχικά από 70 οικογένειες, που εντάχθηκαν στην κοινωνική κατηγορία των πολιτών (cittadini), με την ιδιαίτερα προνομιακή θέση έναντι του υπόλοιπου «λαού». Η συμμετοχή τους στο κοινοτικό σώμα είχε ισόβιο και κληρονομικό χαρακτήρα, με προϋπόθεση την πλήρωση αστικών ιδιοτήτων, όπως η εντοπιότητα ωστόσο, το άκαμπτο και ανακόλουθο προς την εποχή αυτό σχήμα σταδιακά αποδομήθηκε και απώλεσε τα 102

15 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ αυστηρά αστικά του χαρακτηριστικά, με την αποδοχή πολυάριθμων νέων μελών, προσφύγων και εποίκων, κατοίκων όχι μόνο της πόλης αλλά και της υπαίθρου, γαιοκτημόνων αλλά ακόμη και ασκούντων μηχανική τέχνη. Μετά το 1760 σημειώθηκαν συντονισμένες προσπάθειες της Βενετίας για την αναμόρφωση και «κάθαρση» του κοινοτικού συμβουλίου, χωρίς και πάλι να επιτευχθεί η πλήρης εφαρμογή των αστικών κριτηρίων. Το συμβούλιο, πάντως, και στην περίπτωση αυτή υπήρξε σημείο κοινωνικής αναφοράς και μηχανισμός σύνδεσης με την τοπική διοίκηση. Ανάλογη εξέλιξη παρατηρείται και στην Πρέβεζα κατά την όψιμη λειτουργία αστικής κοινότητας μετά το 1740, ενώ η τελευταία αστική κοινότητα των βενετοκρατούμενων ελληνικών περιοχών ιδρύθηκε στη Βόνιτσα μόλις το Αντίστοιχα, στην Πελοπόννησο κατά τη σύντομη, ταραγμένη περίοδο της δεύτερης βενετοκρατίας ( ), ο θεσμός των κοινοτήτων αναδείχθηκε σε βασικό παράγοντα κοινωνικής συγκρότησης. Η λειτουργία των κοινοτικών οργάνων στηριζόταν σε καταστατικές διατάξεις, που όριζαν τα προνόμια των μελών τους, την οργανωτική δομή, τη σύνθεση και τις ευρείες τους αρμοδιότητες στην τοπική διοίκηση. Η θέσπισή τους διεκδικήθηκε επίμονα από τους επιφανείς εγχωρίους, με αποτέλεσμα μέσα σε λίγα χρόνια στην πελοποννησιακή περιφέρεια να συσταθούν δεκαέξι κοινότητες, με έδρα τις ακόλουθες πόλεις: Ναύπλιο, Κόρινθος, Τριπολιτσά, Άργος, Αρκαδιά (Κυπαρισσία) μαζί με το Φανάρι, Καλαμάτα, Ναβαρίνο, Μεθώνη, Κορώνη, Καρύταινα μαζί με το Λεοντάρι, Μυστράς, Μονεμβασία, Γαστούνη, Πάτρα, Καλάβρυτα (έως το 1696 μαζί με τη Βοστίτσα) και Βοστίτσα (μετά το 1696). Μέλη των κοινοτήτων αποτέλεσαν τα εξέχοντα και φιλοβενετικά, «αστικά» στρώματα της υπό διαμόρφωση τοπικής κοινωνίας: Βενετοί και κυρίως οι αριθμητικά υπέρτεροι ελληνορθόδοξοι, εγχώριοι, αλλά και έποικοι ή πρόσφυγες τόσο από τουρκοκρατούμενες όσο και από βενετοκρατούμενες περιοχές, σε πολλούς από τους οποίους οι Βενετοί είχαν παραχωρήσει μεγάλες εκτάσεις γης, με σκοπό τη στρατιωτική προστασία και την οικονομική αξιοποίηση της Πελοποννήσου (Αθηναίοι, Ρουμελιώτες, Ηπειρώτες, κάτοικοι των ιόνιων νησιών, Χιώτες, Κρητικοί). Η κοινοτική συμμετοχή στηριζόταν σε παράγοντες όπως η γαιοκτησία, η στρατιωτική προσφορά, οι συχνά κατασκευασμένες κοινωνικές περγαμηνές, ενώ τα αστικά κριτήρια (εντοπιότητα, κατοικία στην πόλη, απαξίωση «μηχανικών τεχνών», νομιμότητα του γάμου των γονέων) δεν ορίσθηκαν εξαρχής, αλλά ενυπήραν έμμεσα στη μελλοντική λειτουργία των κοινοτικών θεσμών. 103

16 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ Με άξονα την κοινοτική ιδιότητα, ο πελοποννησιακός πληθυσμός διαχωρίσθηκε σε δύο κοινωνικές κατηγορίες: αφενός τις ευάριθμες κοινοτικές οικογένεις (60 με 129, ανάλογα με την περιοχή), τα μέλη των οποίων κατείχαν τον τίτλο του «πολίτη» (cittadino), που σε ορισμένες εξέχουσες περιπτώσεις συνοδευόταν από τους τίτλους του «κόντε» και «ιππότη» και αφετέρου τους πολυάριθμους, αποκλεισμένους από τις κοινότητες κατοίκους, που, με τη σειρά τους, διακρίνονταν κοινωνικά: α. στους εγκατεστημένους στις πόλεις «ποπολάρους» (popolari), που δεν είχαν κατορθώσει να ενταχθούν στις κοινότητες, διέθεταν όμως προνόμια, όπως η εξαίρεσή τους από αγγαρείες, και αποτελούσαν μια ανομοιογενή ομάδα από εμπορευομένους, τεχνίτες, εργάτες, βοηθητικό προσωπικό αλλά και γαιοκτήμονες, και β. στους αγρότες (villici). Οι αποκλεισμοί προκάλεσαν σοβαρή κοινωνική διάσταση στους κόλπους της σχεδόν ολοκληρωτικά ελληνορθόδοξης, πελοποννησιακής κοινωνίας. Το στοιχείο αυτό, σε συνδυασμό με τις οικονομικές ανισότητες, διαμόρφωσε απέναντι στους Βενετούς αρνητικό κλίμα, που συχνά εκδηλώθηκε με την αποχώρηση πολλών εποίκων από τις κατώτερες τάξεις προς τις τουρκοκρατούμενες περιοχές. Τα ίδια τα προνομιούχα μέλη των κοινοτήτων στην κρίσιμη περίοδο της πολιτικής αλλαγής εμφάνισαν μη ενιαία στάση. Πολλοί πρωτεύοντες έποικοι και πρόσφυγες μετά το 1715 εγκατέλειψαν την Πελοπόννησο, ακολουθώντας τους Βενετούς, και κατόρθωσαν να επανακτήσουν στις νέες τους εγκαταστάσεις φεουδαρχικές γαίες και την αστική κοινοτική ιδιότητα. Από την πλευρά τους, αρκετοί παλαιοί κάτοικοι τήρησαν, στην πλειονότητά τους, αμφίσημη στάση και παρέμειναν στην τουρκοκρατούμενη πλέον πατρίδα τους, διατηρώντας μια προνομιακή θέση στο πλαίσιο και του νέου καθεστώτος. Mε βάση τα παραπάνω, οι κοινωνίες των πόλεων στις βενετοκρατούμενες ελληνικές περιοχές χαρακτηρίσθηκαν από την υπεροχή έναντι της υπαίθρου αλλά και από τις αυστηρές εσωτερικές διακρίσεις. Μέσα από αργές διαδικασίες στον χώρο τους διαμορφώθηκαν δύο νομικές-κοινωνικές κατηγορίες: α) τα, κατά περίπτωση, ολιγάριθμα μέλη των κοινοτικών συμβουλίων, ευγενείς ή πολίτες (cittadini) β) οι υπόλοιποι, αποκλεισμένοι από τις λειτουργίες τους αστικοί πληθυσμοί, αφενός οι, ανάλογα με την περιοχή, πολίτες/αστοί (cittadini) ή αστικοί (civili) και αφετέρου ο «λαός» (ποπολάροι). Στις βασικές προνομιακές αρμοδιότητες των μελών των αστικών κοινοτικών συμβουλίων συμπεριλαμβάνονταν η αποστολή πρεσβειών προς τη μητρόπολη και η πολύπλευρη συμμετοχή τους στη διοίκηση των τόπων τους. Συνιστώντας τον σύνδεσμο της 104

17 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ εγχώριας κοινωνίας και των βενετικών αρχών, οι ευγενείς/πολίτες (cittadini) με τις πρεσβείες τους ενίσχυαν το κύρος τους και, παράλληλα, πρόβαλλαν τον λόγο τους, άλλοτε αντιπροσωπεύοντας το σύνολο του πληθυσμού και άλλοτε σε βάρος των υπόλοιπων κοινωνικών ομάδων. Δεύτερο σημαίνον πεδίο δραστηριοποίησης των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων-μελών των αστικών κοινοτήτων υπήρξε η διοίκηση των συλλογικών αυτών οργάνων, κυρίως δε η συμμετοχή τους σε καίριες διοικητικές λειτουργίες της τοπικής ζωής (δικαιοσύνη, στρατός, δημόσια οικονομικά, κοινωνική μέριμνα, υγιεινή, επισιτισμός, γραμματείες) υπό την ιδιότητα των εκλεκτόρων και των εκλεγομένων. Με τον τρόπο αυτό, διαδραμάτισαν εξέχοντα ρόλο στις κοινωνίες των περιοχών τους και ανέπτυξαν σημαντικά δίκτυα επιρροών. Κριτήρια της κοινοτικής, «αστικής» ιδιότητας αποτέλεσαν η σχέση με την πόλη, η εντοπιότητα ή η μακρόχρονη διαμονή στην περιοχή, και συνακολούθως ο αποκλεισμός των «ξένων», η μη άσκηση χειρωνακτικής εργασίας επί τρεις γενεές, η γέννηση από νόμιμο γάμο, ο ευυπόληπτος τρόπος ζωής. Η αστική ιδιότητα αποτέλεσε την ανώτερη βαθμίδα της κοινωνικής διάκρισης, ενώ άλλες κοινωνικές ιδιότητες, όπως η φεουδαρχική και η τιμητική ευγένεια, συνιστούσαν δευτερεύουσες, άλλοτε ξεχωριστές και κάποτε συμπληρωματικές κοινωνικές κατηγορίες στο κυρίαρχο κοινοτικό καθεστώς. Με τον τρόπο αυτό αποδεικνύεται ότι ο εμπεδωμένος στην παλαιότερη βιβλιογραφία διαχωρισμός της αστικής κοινωνίας των υπό τη Βενετία ελληνικών περιοχών σε «ευγενείς, αστούς και λαό» υπήρξε η κοινωνική εικόνα μόνο της όψιμης βενετοκρατίας, διαμορφώθηκε σταδιακά, ενώ στις περισσότερες περιοχές ουδέποτε εφαρμόσθηκε σε όλο το εύρος του. Σε κάθε περίπτωση, οι κοινωνικές τάξεις, των ευγενών ή πολιτών, των πολιτών/αστών ή αστικών και του «λαού», προσέλαβαν στοιχεία ή και το σύνολο της ταυτότητάς τους στην κοινωνία των πόλεων μέσω της σχέσης, θετικής ή και αρνητικής, με τις κοινότητες. Οι κοινωνικές αυτές τάξεις δεν συμβάδιζαν πάντοτε με τις οικονομικές διαβαθμίσεις των μελών τους και, αντίστροφα, ομογενοποίησαν ομάδες με πολλά επιμέρους διαφορετικά χαρακτηριστικά. Τα ήδη κλειστά σώματα ανέπτυξαν ισχυρές εσωτερικές ιεραρχήσεις, ενώ σημαντικό παράγοντα στη λειτουργία τους αποτέλεσε η «οικογένεια». Η δύναμη των επιφανών οικογενειών στηριζόταν στην κοινωνικοοικονομική τους υπεροχή και αυξανόταν μέσω των επιγαμιών και των συμμαχικών ή πελατειακών δικτύων αλλά και της συχνά βίαης επιβολής επί των αντίπαλων οικογενειών. Έκφραση 105

18 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ ολιγαρχικών τάσεων αποτέλεσαν τα μικρότερα συμβούλια, που δημιουργήθηκαν σε ορισμένες από τις πιο εξελιγμένες κοινότητες, με σημαντικές αρμοδιότητες και μέλη αιρετά και εναλλασσόμενα, αλλά περιορισμένα μεταξύ των πιο διακεκριμένων στελεχών της ανώτερης τάξης (Συμβούλιο των δεκαοκτώ στο Χάνδακα, Μικρά Συμβούλια των 150 στα ιόνια νησιά, συμβουλευτικό συνέδριο στην Κέρκυρα). Το κοινωνικά οριοθετημένο σύστημα καθοριζόταν αναφορικά με δύο ακόμη παράγοντες, το φύλο και την ηλικία. Οι γυναίκες, αποκλεισμένες από τα κοινοτικά όργανα, συνδέονταν έμμεσα με τις λειτουργίες τους, καθώς η θέση του πατέρα ή του συζύγου τους ως προς την κοινότητα προσδιόριζε και το δικό τους κοινωνικό καθεστώς. Από την άλλη, καθώς προϋπόθεση συμμετοχής στα κοινοτικά συμβούλια αποτελούσε η συμπλήρωση ηλικιακών ορίων μεταξύ του 20ού και του 25ου έτους, εύλογος ήταν ο αποκλεισμός του παιδιού από τις εργασίες τους. Ωστόσο, τα προορισμένα να ενταχθούν στα κοινοτικά όργανα παιδιά των ήδη μελών εγγράφονταν στα ειδικά βιβλία γεννήσεων και βαπτίσεων, ώστε να αποδεικνύεται στο μέλλον η κοινωνική τους θέση, ενώ τα υπόλοιπα παιδιά ήταν κατ αρχήν αποκλεισμένα από το σύστημα. Η θέσπιση των κοινοτικών συμβουλίων σταδιακά συντέλεσε στη διαμόρφωση άκαμπτων κοινωνικών πλεγμάτων και γέννησε κοινωνικές αντιθέσεις, που κάποτε λάμβαναν τη μορφή της ένοπλης σύρραξης. Χαρακτηριστικό γεγονός της κατηγορίας αυτής αποτέλεσε το ρεμπελιό των ποπολάρων στη Ζάκυνθο (1628). Ωστόσο, ο θεσμός των κοινοτήτων εμπεδώθηκε ως η κυρίαρχη μορφή κοινωνικής οργάνωσης, ενώ ο λεγόμενος αστικός τρόπος ζωής (vivere civilmente) αποτέλεσε χαρακτηριστικό γνώρισμα των μελών τους. Στο πλαίσιο αυτό, τα ανώτερα στρώματα των αστικών πληθυσμών, ευγενείς-φεουδάρχες, πολίτες και άλλοι ευυπόληπτοι κάτοικοι των πόλεων, σε αντίθεση με τους ενδεείς αγροτικούς πληθυσμούς, ανέπτυξαν εκλεπτυσμένους τρόπους συμπεριφοράς και διαβίωσης, σύμφωνα με το σύγχρονο δυτικό πρότυπο. Ειδικότερα τα μέλη των κοινοτικών σωμάτων διέθεταν αποκλειστικούς χώρους κοινωνικών συναθροίσεων, τις λέσχες ή λότζιες (loggie), σε κεντρικά σημεία των πόλεων. Ένδειξη της κοινωνικοοικονομικής υπεροχής τους ήταν οι επιβλητικές κατοικίες, το εσωτερικό των οποίων κοσμούσαν πολυτελή έπιπλα και είδη οικιακού εξοπλισμού, εισηγμένα σε μεγάλο μέρος από τη Βενετία. Επιπλέον, διέθεταν σημαντικές βιβλιοθήκες, ανέπτυσσαν αρχαιολογικά-καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα και, στο πλαίσιο του ρεύματος του συλλεκτισμού, συνέλεγαν, όπως και στη Βενετία, έργα της αρχαίας και σύγχρονης τέχνης, κοσμικής ή θρησκευτικής, επιδίδο- 106

19 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ νταν στην καλλιέργεια της μουσικής. Ως τμήμα της αστικής τους κουλτούρας, η παραδοσιακή διατροφή εμπλουτίσθηκε με βενετικά εδέσματα, ενώ τη διαδικασία του φαγητού εξυπηρετούσαν πολυτελή σκεύη, που απαιτούσαν εκλεπτυσμένους τρόπους χρήσης. Ένα ακόμη πεδίο κοινωνικών συμβολισμών αποτελούσε η ένδυση. Παρά τα μέτρα κατά της χρήσης πολυτελών ενδυμάτων από άνδρες και γυναίκες, συχνές είναι οι αναφορές σε βαρύτιμες, πανάκριβες φορεσιές και εκθαμβωτικά κοσμήματα, ενώ η σταδιακή υιοθέτηση της βενετικής μόδας, αντί της παραδοσιακής βυζαντινής ενδυμασίας, υποδήλωνε την τάση εξομοίωσης των εγχώριων αστικών πληθυσμών με τις ανώτερες τάξεις της μητρόπολης Βενετίας. Σε πολιτικό επίπεδο, οι κάτοικοι των πόλεων και ιδιαίτερα τα μέλη των αστικών κοινοτικών σωμάτων, παρά τις ισχυρές εσωτερικές αντιθέσεις τους, υπήρξαν κατ εξοχήν φορείς της φιλοβενετικής ιδεολογίας, σε αντίθεση με τη συχνά αμφιλεγόμενη στάση των αγροτικών πληθυσμών. Συνολικά, στον χώρο της ελληνοβενετικής Ανατολής η ιδιότητα του κατοίκου της πόλης, και μάλιστα του μέλους των αστικών κοινοτήτωνκατόχου πολιτικών δικαιωμάτων, παράλληλα με τις εθνοτικές-θρησκευτικές διαφορές των εγχώριων πληθυσμών, ανέδειξε νέες σύνθετες διακρίσεις, με κοινωνικά χαρακτηριστικά, και αποτέλεσε κυρίαρχο παράγοντα κατασκευής ταυτοτήτων και ετεροτήτων. 107

20 ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΠΑΠΑΔΙΑ-ΛΑΛΑ Αρχειακά δείγματα 1 Κανονισμοί (Capitula) του διαμερίσματος Λευκωσίας της Κύπρου. Αιτήματα των πρέσβεων του τοπικού συμβουλίου σχετικά α) με τη δίκαιη διανομή χρηματικών χορηγιών προς τα ενδεή μέλη του, β) με τον καθορισμό της ηλικίας των εισερχομένων στο Συμβούλιο (καθορίζεται το 25ο έτος) και των χαρακτηριστικών τους. Αποσπάσματα (1506 m.v), 11 Φεβρουαρίου , 20 Μαρτίου Έκδ.: Γ. Σ. Πλουμίδης, Κανονισμοί της νήσου Κύπρου ( ), Ιωάννινα 1987, σσ. 17, 37. Ad quintum vel: Apresso serenissimo Principe et illustrissima Signoria alias fo concesso a quella fidelissima vostra Università la provision de ducati 4000 a l anno per subsidio de poveri zentilhomeni et borgesi a 60 ducati per uno a l anno allegando et confermando quelli per lo excelso Conseglio de Pregati. Unde advien che tal provision sino el più de le volte a potenti et che mancho meritano de alcuni poveri et bisognosi zentilhomeni et borgesi et questo per la loro impotentia et povertà de non poter venir a li piedi di quella et starà la spesa in questa inclita cità ad impetrar tal gratia et a questo modo manchano del fructo de clementia di quella et quelli che sono feudati et non meritano per poter spender hano sua intention contra la forma del ordine predicto et a questo modo tal provision, [[tal provisione]] sono usurpade in fraudem legis. Pertanto dicta fidelissima Università humiliter supplica li sia concesso che decetero tal provision et vacantie siano date et confirmate per el suo Conseglio, in questo modo, videlicet: Che per quello a bossoli et ballote siano ellecti tre più idonei et zentilhomeni borgesi expressi ne la parte presente li magnifici Reçimenti de li quali tre electi subito in dicto Conseglio per loro magnifici Incontinenti, qual li parerà sia confirmati diffinitivamente et questo per obviar molti erori, fraude et scandali etc.... Ad quartum, vel: Quarto per l ordine del Conseglio se supplica vostra Serenità che almen sia dechiarito la età et qualità de quelli che hano venir in Conseglio et per la Università se possa eleçer tre de utilia, come sono in li altri lochi de vostra Sublimità. Respondeatur, quod sumus contenti declarare etatem illorum qui interere debent dicto Consilio cum id videatur nobis honestum. Ideo volumus quod nemo interere possit nec venire in Consilium predictum qui sint minoris etatis vigintiquinque annorum.. 108

21 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ 2 Πρόταση του προνοητή Μαρκαντώνιου Giustignian για την πρώιμη σύσταση και λειτουργία Συμβουλίου της κοινότητας στην Κεφαλονιά (1569 m.v) 6 Ιανουαρίου Έκδ.: Σταματούλα Σ. Ζαπάντη, Κεφαλονιά Η συγκρότηση της κοινωνίας του νησιού, Θεσσαλονίκη 1999, σσ Serenissimo Principe et Signor Osservatissimo Essendomi comparsi innansi miser Andrea Gabrielopulo et miser Nicolò Quartano, l uno dal Zante uenuto ad habitar gia uinti anni in circa il questo loco con occasione d esser interprete di questo Regimento, et l altro già cinque anni arleuato cogitor di questa Cancelaria, facendosi capi et gouernatori del populo di questa Isola per esser Sindico officio solamente introdutto in questo loco del MDLX con permission di un Clarissimo mio precessore non con altra autorità, se non per riveder i conti de certi danari spesi de ragion di questa Communità, et con instantia hauendomi ricchiesto et a boca, et con l inclusa scrittura che negli chiama a loro ricchiesta, et dar a loro il Conseglio perche uerrano preponer de mandar ambasciatori a piedi di V(ostra) Serenità per ricchieder che sian concessi tre capituli a questo populo, ho uoluto hauer sopra di essa matura consideratione marauigliadomi in che modo esso Gaurielopulo, il qual hauendo hauuto fino à i primi mesi ch io entrai i questo Regimento l istessa openione, et mostrando poi hauersi lasciato disuader da me, et essersi rimosso hora che s era uestito di questa ueste di Sindico, et accompagnato col ditto Quartano, habbi fatta cosi subita mutatione. Et uiste le leggi et ordini con i quali V(ostra) Serenità et quello Excellentissimo Senato uuol che da i soi rappresentanti sia gouernata questa Isola, se ben i ditti ueramente (remossa un poco d ambitione, che è in loro) son galant homini, et ho loro obligo perche me hanno, si come intenderà V(ostra) Serenità si tale qual ho fatto sempre professione di esser a gloria di Dio, et in seruitio di Lei, non di meno non mi ha parso di gratificarmeli per questo, nè ho loro uoluto concedere il Conseglio fin che di ció non ne die reuerente notitia a V(ostra) Serenità esserdomi più a cuore osseruar quello, che da lei, e da quell Excellentissimo Senato mi uien commesso, e non introdur cosa, che possi esser di pregiudicio di questa piciola fortezza, che quanta aura popular potessi acquistar col mezo loro. Impero che, oltra che ho ueduto, che nè come priuati nè come Sindici hanno autorità di comparer per nome del populo di questa Isola, nè di questa Communità, per non esser si come ho detto, questo officio di Sindico creato con autorità della Serenità V(ostra) si come sono i Giudici della Corte Minor, i quali non si lasciano intender richieder tal cosa, ui sono anco deliberation con autorità di quello Excellentissimo Senato, che non uuole si conuenienti rispetti si concedi Conseglio per far deliberation di sorte alcuna a questi di questo loco, ma solamente permete che una uolta all anno in un giorno deputato esso Conseglio possi esser chiamato per fare i sopraditti Giudici della Corte Minore, et altre ragion euidenti, si come essa conoscerà per la risposta per me fatta alla ditta scrittura presentatami da loro, ueramente