ΑΣΚΗΣΗ ΥΠΑΙΘΡΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΕΡΑΧΩΡΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ

Transcript

1 ΤΟΜΕΑΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ & ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ & ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΕΘΝΙΚΟ & ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΑΣΚΗΣΗ ΥΠΑΙΘΡΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΕΡΑΧΩΡΑΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ στα πλαίσια του μαθήματος ΠΑΡΑΚΤΙΑ και ΥΠΟΘΑΛΑΣΣΙΑ ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ- ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΑΡΑΚΤΙΑΣ ΖΩΝΗΣ Υπεύθυνοι Καθηγητές Κ. ΓΑΚΗ-ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ & Χ. ΜΑΡΟΥΚΙΑΝ ΑΘΗΝΑ 2011

2 ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ Ο Κορινθιακός κόλπος είναι μια νεοτεκτονική, ασύμμετρη, τάφρος με μήκος περίπου 110km, με το νότιο τμήμα της να ανυψώνεται και το βόρειο να βυθίζεται, που χωρίζει την Στερεά Ελλάδα από την Πελοπόννησο. Αυτό έχει σαν συνέπεια η μορφή της ακτογραμμής να είναι ευθεία στο νότιο Κορινθιακό και πολυσχιδής με πολλά ακρωτήρια και κόλπους στο βόρειο Κορινθιακό (Σχήμα 1). Η ασυμμετρία αυτή είναι επίσης φανερή και στις σεισμικές τομές του θαλάσσιου χώρου. Άλλο μορφολογικό χαρακτηριστικό είναι το εύρος του κόλπου, 5km στο βορειοδυτικό τμήμα και 30km στο ανατολικό, βάθος έως 920m, ενώ και η βαθυμετρία ακολουθεί την μορφολογία με προς ανατολάς αύξηση των βαθών. Οριοθετείται από κανονικά ρήγματα τα κυριότερα των οποίων ευρίσκονται κατά μήκος της ακτής της βόρειας Πελοποννήσου. Οι υποθαλάσσιες μορφολογικές κλίσεις διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των νότιων και βόρειων πλευρών του κόλπου. Στις νότιες υποθαλάσσιες πλαγιές οι κλίσεις έχουν τουλάχιστον διπλάσια τιμή (Heezen et al., 1966). Σχήμα 1. Χάρτης του Κορινθιακού κόλπου και της χερσονήσου της Περαχώρας με τα σημαντικότερα ρήγματα (Maroukian et al., 2008). Στη νότια ακτή παρατηρείται μια σειρά κύριων κανονικών κλιμακωτών ρηγμάτων, Ψαθόπυργου Ελίκης Ξυλοκάστρου τα οποία αφού οριοθετήσουν στα δυτικά το ανάγλυφο, ενώ προς τα ανατολικά, το ρήγμα του Ξυλοκάστρου εισέρχεται στη θάλασσα. Τα προαναφερθέντα ρήγματα έχουν μήκη km με μέση διεύθυνση Β90 ο 105 ο Α και κλίση κοντά στην επιφάνεια 50 προς το βορρά. Αν και η περιοχή είναι σεισμικά πολύ ενεργή και αρκετοί ισχυροί σεισμοί κατέστρεψαν πόλεις της περιοχής από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, πολύ λίγοι από αυτούς μπορούν να συσχετισθούν με τη δραστηριοποίηση συγκεκριμένου ρήγματος. Η ενόργανη σεισμικότητα (τα τελευταία 100 χρόνια) είναι επίσης έντονη και περιλαμβάνει οκτώ γεγονότα με Μ 6.0 (6.3 Κόρινθος το 1928, 6.4 Ερατεινή 1965, 6.2 Αντίκυρα 1970, 6.7, 6.4,

3 6.2, Κόρινθος Περαχώρα Καπαρέλι 1981, 6.0 Γαλαξίδι 1992, 6.1 Αίγιο 1995). Οι μηχανισμοί των ρηγμάτων αυτών αντιστοιχούν σε κανονικά ρήγματα διεύθυνσης Α-Δ με επέκταση κατά Β-Ν. Ο Κορινθιακός κόλπος έχει διανοιχθεί εγκάρσια στις Ελληνίδες οροσειρές που στην περιοχή αποτελούνται από πετρώματα Μεσοζωικής ηλικίας (φυλλίτες, οφιόλιθοι, φλύσχες και ανθρακικά μεγάλου πάχους), στο κεντρικό τμήμα του κόλπου καθώς και πετρώματα Μειοκαινικής ηλικίας της Πίνδου. Στο νότιο τμήμα επικρατούν νεότερα μη πτυχωμένα ιζήματα Πλειο-Πλειστοκαινικής ηλικίας όπως λιμναίες, ποτάμιες άμμοι και άργιλοι, κροκαλοπαγείς αποθέσεις δέλτα και θαλάσσιες μάργες που σήμερα βρίσκονται ανυψωμένα μέχρι 1765m (Mαύρον Όρος). Νοτιότερα στις εσωτερικές καρστικές πεδιάδες του Φενεού, Κλημεντίου, Στυμφαλίας, Αλέας και Σκοτίνης, παρατηρείται μια αναστροφή του υδρογραφικού δικτύου που αντί αυτό να ρέει προς βορρά, (όπως πολλές μορφολογικές παρατηρήσεις το αποδεικνύουν : απολιθωμένες κοιλάδες με ροή προς τον Κορινθιακό, κλίση των αναβαθμίδων, γωνία συμβολής των παραποτάμων, διεύθυνση απόθεσης των ιζημάτων) να ρέει σήμερα προς νότο. Όλες αυτές οι παρατηρήσεις συνηγορούν στην ανύψωση της βόρειας Πελοποννήσου με κυριότερη μορφολογική συνέπεια την ανύψωση των θαλάσσιων αναβαθμίδων της περιοχής Κορίνθου Ξυλοκάστρου. Αναβαθμίδες της Βόρειας Πελοποννήσου Κατά την διάρκεια της διάνοιξης της διώρυγας της Κορίνθου οι αποθέσεις που αντιστοιχούν σε ιζήματα θαλάσσιας επίκλυσης που καλύπτουν τις μάργες της Κορίνθου αποδόθηκαν από τον Deperet (1913) σε μια ενιαία Τυρρήνια απόθεση. Οι αναβαθμίδες που βρίσκονται δυτικά και νοτιοδυτικά από τη διώρυγα της Κορίνθου έως το Ξυλόκαστρο, αποδόθηκαν σε τεκτονισμό της ενιαίας αυτής απόθεσης. Παραλλαγές αυτής της υπόθεσης υποστηρίχθηκαν και από άλλους ερευνητές όπως τους Vita Finzi and King, (1989). O Sebrier (1977), περιέγραψε την στρωματογραφία 6 αναβαθμίδων νότια της Κορίνθου. Παρατήρησε ότι η στρωματογραφία κάθε αναβαθμίδας είναι διαφορετική, με διαφορετικά είδη απολιθωμάτων, υποδηλώνοντας διαφορετικό περιβάλλον απόθεσης. Επιπλέον, παρουσιάζουν διαφορετικό βαθμό διάβρωσης. Κάθε αναβαθμίδα είχε σαν οροφή ένα δυσκολοδιάβρωτο κάλυμμα 2-6 m πάχους από καλά συγκολημμένες άμμους και κροκαλοπαγή. (Φωτ. 1). Παρατήρησε ότι ξεκινούσαν από αποθέσεις θαλάσσιας επίκλυσης με γωνιώδη ασυμφωνία πάνω στις μάργες. Μη παρατηρώντας ορατά ίχνη τεκτονισμού θεώρησε ότι αντιστοιχούν σε θαλάσσιους κύκλους επίκλυσης-απόσυρσης οφειλόμενους στις μεταβολές της στάθμης της θάλασσας κατά την διάρκεια των παγετωδών - μεσοπαγετωδών περιόδων του Πλειστοκαίνου. Χρονολόγησε την αναβαθμίδα της Νέας Κορίνθου (20 m) και της Αρχαίας Κορίνθου (60 m) και βρήκε ηλικίες και αντίστοιχα. 2

4 Φώτο 1. Πλειο-Πλειστοκαινικές μάργες στη περιοχή της Κορίνθου καλυπτόμενες από caprock. Χαρακτηριστική τομή θαλάσσιας αναβαθμίδας Οι Dufaure και Zamani (1980) έκαναν λεπτομερείς ιζηματολογικές παρατηρήσεις κατά μήκος των αναβαθμίδων και χαρτογράφησαν αυτές με ακρίβεια. Έτσι έδωσαν χάρτη με 9 διατηρημένες αναβαθμίδες δυτικά της Κορίνθου και 11 στην περιοχή Κιάτου Ξυλόκαστρου, ενώ διέκριναν ότι υψομετρικά οι αναβαθμίδες ευρίσκονται υψηλότερα προς την περιοχή του Ξυλοκάστρου απ ότι στα ανατολικά (περιοχή Κορίνθου ). Οι Keraundren και Sorel (1987) συσχέτισαν τις αναβαθμίδες με ανώτερες στάθμες της θάλασσας χρησιμοποιώντας τις ηλικίες που προήλθαν από μετρήσεις Ο 18. To 1996 oι Armijo et al., στηριζόμενοι στη σύγχρονη δορυφορική τεχνολογία, ερμηνεία δορυφορικών εικόνων καθώς και σε λεπτομερή χαρτογράφηση, έδωσαν χάρτη των αναβαθμίδων της βόρειας Πελοποννήσου (Σχ. 2). Χαρτογράφησαν 10 κύριες αναβαθμίδες (Πίνακας 1), οι οποίες εύκολα αναγνωρίζονται κατά μήκος εγκάρσιων τομών στην περιοχή Κορίνθου Ξυλοκάστρου και μπορούν να συσχετισθούν μεταξύ τους σε μεγάλες αποστάσεις. Υπολείμματα ενδιάμεσων αναβαθμίδων μπορούν να συσχετισθούν με τα στάδια 11, 8.5 και

5 Σχήμα 2. Μορφοτεκτονικός χάρτης της ευρύτερης περιοχής του Νότιου-ανατολικού Κορινθιακού κόλπου. Αναβαθμίδες Νικολέττο Λαλιώτης Ναός Αρχαία Κόρινθος Σατάϊκα Νέα Κόρινθος Μελίσσι Πάσσιο Καρυώτικα 2 Καρυώτικα 1 Στάδιο Πίνακας 1. Συσχέτιση μεταξύ των αναβαθμίδων της περιοχής Κορίνθου και των υψηλών σταθμών θάλασσας κατά τις μεσοπαγετώδεις περιόδους. Στηριζόμενοι σε ραδιοχρονολογήσεις των αναβαθμίδων, συσχέτισαν τις αναβαθμίδες με στάδια υψηλής στάθμης θάλασσας μεσοπαγετωδών περιόδων (Σχήμα 3). Παρατηρήθηκε επίσης ότι τα υψόμετρα της ίδιας αναβαθμίδας μειώνονταν προς τα ανατολικά, γεγονός που αποδόθηκε σε ανυψωτικές κινήσεις του ρήγματος του Ξυλοκάστρου. Αυτό φαίνεται στο Σχ. 5, όπου οι αναβαθμίδες που είναι κοντά στο ρήγμα είναι σε πολύ υψηλότερες θέσεις απ ότι στην πλευρά της Κορίνθου. Στη συνέχεια, έγινε λεπτομερής μέτρηση των υψομέτρων των αναβαθμίδων, τα οποία ακολούθως διορθώθηκαν λαμβάνοντας υπόψη την απόλυτη στάθμη της επιφάνειας της θάλασσας (Σχ. 6). Τέλος, με χρήση μαθηματικού μοντέλου δυο-διαστάσεων συνδυάστηκαν όλες οι γεωμορφολογικές παρατηρήσεις και υπολογίσθηκε ο ρυθμός ολίσθησης του ρήγματος για την 4

6 περίοδο των τελευταίων ετών σε 6-7 mm/έτος, που αντιστοιχεί σε ανύψωση των αναβαθμίδων κατά 1,3 mm/έτος. Σχήμα 3. Διακυμάνσεις του ισοτόπου 18 Ο για τα τελευταία χρόνια όπως προέκυψαν από μετρήσεις σε τρηματοφόρα πυρήνων βαθειάς θάλασσας και αντίστοιχες διακυμάνσεις της στάθμης της θάλασσας Ανατολικός Κορινθιακός κόλπος Η ευρύτερη περιοχή του ανατολικού Κορινθιακού κόλπου χαρακτηρίζεται από μεγάλη σεισμικότητα (Σχήμα 4). Υπάρχουν πολλές αναφορές για σεισμούς που έπληξαν την περιοχή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Σεισμοί έχουν αναφερθεί για το 420 π.χ., 227 π.χ., 7 μ.χ. και τα έτη 160, 365, 375, 524, 543, 551, 580, 1307, 1312, 1858, 1876, 1887, 1928, 1930 και Από το συνδυασμό ιστορικών αναφορών, αρχαιολογικών ευρημάτων και ανασκαφών στην περιοχή της Κορινθίας με ενόργανες παρατηρήσεις οι Maroukian et al. (1997) αναφέρουν σαν πλέον καταστροφικούς σεισμούς με επίκεντρο την ευρύτερη περιοχή της χερσονήσου της Περαχώρας τους 420 και 227 π.χ., 77 μ.χ., 524, 543, 580, 1857, 1887, 1928 και Ορισμένα σεισμικά γεγονότα συνδέονται άμεσα με την επαναδραστηριοποίηση των μεγάλων ρηγμάτων της ευρύτερης περιοχής. Συγκεκριμένα οι σεισμοί του 227 π.χ. και του 1887 σχετίζονται με τη δραστηριοποίηση του ρήγματος του Ξυλόκαστρου που εκτείνεται υποθαλάσσια βορειοδυτικά της χερσονήσου της Περαχώρας, οι σεισμοί του 524 και 1858 με τη ρηξιγενή ζώνη των Ονείων, ο σεισμός του 1928 με τη ρηξιγενή ζώνη του Λουτρακίου και οι σεισμοί του 1981 με τα ρήγματα βόρεια των Γερανείων (Kousta, 1858, Aiginitis, 1928, Jackson et al., 1982, Ambrasseys & Jackson, 1990, Papanastassiou & Gaki-Papanastassiou, 1994). Τα επίκεντρα των σεισμών αυτών φαίνονται στον ακόλουθο χάρτη. 5

7 Σχήμα 4. Σεισμοτεκτονικός χάρτης της περιοχής. Τα τετράγωνα αντιπροσωπεύουν επίκεντρα σεισμών που συνέβησαν στους ιστορικούς χρόνους. Τα τρίγωνα και οι κύκλοι σε σεισμούς που έχουν ενόργανα καταγραφεί με μεγέθη μικρότερα και μεγαλύτερα των 5 βαθμών αντίστοιχα. (Maroukian et al., 1997). Τρεις πρόσφατοι σεισμοί μεγέθους 6.7, 6.4 και 6.4 συνέβησαν το 1981 στον κόλπο των Αλκυονίδων νήσων και ήταν υπεύθυνοι για την κατακόρυφη μετακίνηση αρκετών παράκτιων περιοχών του ανατολικού τμήματος του Κορινθιακού κόλπου (Jackson et.al., 1982, Vita-Finzi & King, 1985). Οι Vita-Finzi & King (1985) υποστήριξαν ότι από το 1981 σημειώθηκε μια βύθιση κατά m κοντά στην περιοχή του Ηραίου. ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΑΧΩΡΑΣ Η χερσόνησος της Περαχώρας βρίσκεται στον ανατολικό Κορινθιακό κόλπο και εμφανίζει έντονη τεκτονική και σεισμική δραστηριότητα. Οι τεκτονικές κινήσεις έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους στις παράκτιες γεωμορφές όπως είναι οι ανυψωμένες ακτογραμμές, οι ακτόλιθοι (beachrocks), οι εγκοπές (marine notches) και σε ανυψωμένες αρχαιολογικές θέσεις Γεωλογία Το αλπικό υπόβαθρο της χερσονήσου της Περαχώρας ανήκει στη Βοιωτική ζώνη (ΙΓΜΕ, 1984). Οι παλαιότεροι σχηματισμοί που εμφανίζονται στην περιοχή είναι ασβεστόλιθοι του Τριαδικού Κάτω Ιουρασικού, στη συνέχεια η μικτή ηφαιστειοιζηματογενής σειρά του Ανώτερου 6

8 Ιουρασικού που αποτελείται κυρίως από βασικά πετρώματα, ψαμμίτες και ασβεστόλιθους. Ο Βοιωτικός φλύσχης ηλικίας Κατώτερου Κρητιδικού αποτελείται κυρίως από ραδιολαρίτες με εναλλαγές ερυθρών πηλιτών, μαργαϊκών ασβεστολίθων και ψαμμιτών. Ο φλύσχης ηλικίας Μαιστριχτίου αποτελείται από εναλλαγές ψαμμιτών και μαργών. Στη βάση του φλύσχη εμφανίζονται Ανω Κρητιδικοί ασβεστόλιθοι (Σχήμα 5). Πάνω από το Αλπικό υπόβαθρο αναπτύσσονται θαλάσσιες αποθέσεις του Ανώτερου Πλειόκαινου που αποτελούνται από κροκαλοπαγή, μάργες και ψαμμίτες. Σχήμα 5. Γεωλογικός χάρτης Ηραίου - Λίμνης Βουλιαγμένης. (Maroukian et al ). Οι σχηματισμοί του Ανώτερου Πλειστοκαίνου αποτελούνται από θαλάσσιες αποθέσεις του Τυρρηνίου. Τα Τυρρήνια στρώματα συνίστανται από κροκαλοπαγή, ψαμμίτες, μάργες και σχηματίζουν αναβαθμίδα σε ύψος περίπου 28 m στην περιοχή του ακρωτηρίου του Ηραίου έως τον όρμο του Αγριλιού (Mitzopoulos, 1933, Marcopoulou-Diakantoni, 1983). Οι χερσαίες Πλειστοκαινικές αποθέσεις είναι συνεκτικοί κώνοι και πλευρικά κορρήματα. Οι Ολοκαινικές αποθέσεις αποτελούνται από κώνους κορρημάτων, αλλούβια και παράκτια ιζήματα. Τα ρήγματα της περιοχής είναι κανονικά με διευθύνσεις Α.ΒΑ-Δ.ΝΔ. και κλίνουν προς Β.ΒΔ. καθώς και Α-Δ που κλίνουν είτε προς Βορά ή προς Νότο (Σχήμα 6). 7

9 Σχήμα 6. Χάρτης των κυριοτέρων ρηγμάτων της χερσονήσου της Περαχώρας (Maroukian et al. 1997). Η δραστηριοποίηση των υποθαλάσσιων ρηγμάτων που εκτείνονται κατά μήκος των ΒΔ και των ΝΔ ακτών μπορεί να προκαλέσουν ανύψωση της χερσονήσου, ενώ η δραστηριοποίηση των ρηγμάτων που εκτείνονται στα βόρεια των Γερανείων μπορεί να προκαλέσει τη βύθισή της. Η επαναδραστηριοποίηση των ρηγμάτων που βρίσκονται στην ξηρά κατά τη διάρκεια του Ολοκαίνου (τελευταία έτη) πιστοποιείται από την ύπαρξη πρόσφατης ρηξιγενούς επιφάνειας στη βάση τους. Η λίμνη της Βουλιαγμένης είναι ένα τεκτονικό βύθισμα που οφείλεται στη δραστηριοποίηση τοπικών ρηγμάτων μέσης διεύθυνσης Α-Δ, υφίσταται δε την επίδραση τόσο καθοδικών όσο και ανοδικών τεκτονικών κινήσεων που εξαρτώνται κάθε φορά από το ποιο ρήγμα δραστηριοποιήθηκε. Λαμβάνοντας υπόψη τις ανυψωμένες παράκτιες αποθέσεις και γεωμορφές (θαλάσσιες αναβαθμίδες, ακτόλιθους, εγκοπές) γίνεται φανερό ότι κατά το Ανώτερο Πλειστόκαινο Ολόκαινο η επικρατούσα τεκτονική κίνηση είναι ανοδική. Ηραίο Το μικρό λιμάνι του Ηραίου βρίσκεται δυτικά της λίμνης της Βουλιαγμένης στο δυτικό άκρο της χερσονήσου της Περαχώρας, κοντά στα ερείπια του ναού της θεάς Ήρας (Σχήμα 6). Οι Αργείοι ή οι Μεγαρείς κατασκεύασαν τον ναό της θεάς Ήρας στις αρχές του 8 ου π.χ. αιώνα. Σύντομα όμως ο ναός πέρασε στον έλεγχο των Κορίνθιων. Στη θέση αυτή βρίσκεται το ιερό 8

10 της Ακραίας Ήρας και 200 m ανατολικά αυτού κοντά στο λιμάνι χτίστηκε το ιερό της Λιμένιας Ήρας. Ο ναός εγκαταλείφθηκε μετά την καταστροφή των Κορίνθιων από τους Ρωμαίους το 146 π.χ. Η ανασκαφή στην περιοχή του λιμανιού και του ναού της θεάς Ήρας ξεκίνησε την περίοδο από την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η περιοχή αυτή έχει επηρεαστεί από σειρά σεισμών ο πρώτος από τους οποίους συνέβη τον 6 ο π.χ. αιώνα. Η χρονολογία που πραγματοποιήθηκε ο σεισμός προσδιορίστηκε από αρχαιολογικά όστρακα που βρέθηκαν σε υλικά κατολίσθησης δυτικά του λιμανιού. Στα μέσα του 4 ου π.χ. αιώνα ολόκληρο το λιμάνι επανα-κατασκευάστηκε. Κατά την πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο το βόρειο τμήμα του Ηραίου καλύφθηκε από τα υλικά μιας κατολίσθησης. Τον 2 ο μ.χ. αιώνα ένας σεισμός ήταν η αιτία της ολοκληρωτικής τελικής καταστροφής του (Gaki-Papanastassiou et al., 2007). Η περιοχή οριοθετείται από ασβεστολιθικούς κρημνούς. Σήμερα θεωρείται ότι βρίσκεται σε ανοδική κίνηση λόγω ενεργού τεκτονικής ανύψωσης. Οι Pirazzoli et al. (1994) αναγνώρισαν ανυψωμένες εγκοπές που έχουν αναπτυχθεί σε Μεσοζωϊκής ηλικίας παράκτιους ασβεστολιθικούς κρημνούς λόγω δράσης του κυματισμού, ανυψωμένες σε ύψη 3.2±0.2 m, 2.6±0.2 m, 1.7±0.2 m και 1.1±0.2 m πάνω από τη σημερινή στάθμη της θάλασσας. Οπές από lithophaga (οργανισμοί που ζουν προσκολημένοι στους παράκτιους κρημνούς σε συγκεκριμένο ύψος πάνω από τη στάθμη της θάλασσας) είναι ευδιάκριτες σε όλα σχεδόν τα επίπεδα κάτω από μια καλά καθορισμένη οριζόντια γραμμή περίπου +3 m. Αυτές που βρίσκονται στα +2 m είναι καλύτερα διατηρημένες. Η διατήρηση των κελυφών των lithophaga εντός των απολιθωμένων οπών δείχνει ότι οι ανώτερες εγκοπές ανυψώθηκαν πολύ γρήγορα σε ένα αρκετά μεγάλο ύψος πάνω από το επίπεδο της κυματικής δράσης του θαλάσσιου νερού ώστε να προστατευθούν από περαιτέρω βιογενή διάβρωση (Stiros et. al., 1992, Pirazzoli et al., 1994). Αν οι ρυθμοί ανύψωσης ήταν μικροί (της τάξης των mm/έτος) αυτά τα υπολείμματα θα καταστρέφονταν σε μερικά χρόνια λόγω της βιογενούς διάβρωσης. Πίνακας 2. Δείκτες θαλάσσιας στάθμης του παρελθόντος που χρονολογήθηκαν από τους Pirazzoli et al. (1994) στην περιοχή του Ηραίου. 9

11 Σχήμα 7. Προφίλ των εγκοπών στους παράκτιους ασβεστολιθικούς κρημνούς βόρεια και νότια του Ηραίου Pirazzoli et al. (1994). Η ηλικία της ακτογραμμής των 1.1 m προσδιορίστηκε σε 1990±100 έτη BP (περίπου μ.Χ. βαθμονομημένη ηλικία). Η ηλικία αυτή προέκυψε από ραδιοχρονολόγηση με 14 C απολιθωμένων κελυφών Chthamalus χρησιμοποιώντας την τεχνική AMS (Πίνακας 2, Σχήμα 7). Επιπλέον κελύφη συλλέχτηκαν στα 2.2m στην ίδια τομή και ήταν ηλικιακά παλαιότερο (4120±60 έτη, BP π.χ.). Η ακτογραμμή των +3.2 m είναι η ανώτερη και χρονολογήθηκε στα 5820±60 έτη BP ( π.χ. βαθμονομημένη ηλικία) και προέκυψε από την ραδιοχρονολόγηση κελύφους Lithophaga που συλλέχτηκε από +3.1 m πάνω από τη μέση θαλάσσια στάθμη εντός της οπής στην οποία διαβιούσε πριν την απολίθωσή του. Για την ευρύτερη περιοχή του Ηραίου υπάρχουν λοιπόν ενδείξεις για ανοδικές κινήσεις σχετιζόμενες με σεισμική δραστηριότητα κατά τα τελευταία 6000 έτη. Λίμνη Βουλιαγμένης Η λίμνη της Βουλιαγμένης είναι ένα είδος λιμνοθάλασσας που ο σχηματισμός της ήταν το αποτέλεσμα της τεκτονικής βύθισης και ταυτόχρονα της καρστικοποίησης των ασβεστολιθικών σχηματισμών που την περιβάλουν (Σχήμα 5). Η επιφανειακή επικοινωνία της λίμνης με τη θάλασσα γίνεται μέσω ενός δίαυλου καναλιού. Το σημερινό κανάλι διανοίχτηκε περίπου πριν από έναν αιώνα όμως υπάρχουν ενδείξεις ότι η στάθμη της λίμνης ακόμη και κατά την αρχαιότητα βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο με τη στάθμη της θάλασσας. Αυτό μπορεί κανείς να το συμπεράνει από το γεγονός ότι στις όχθες της λίμνης υπάρχουν κελύφη από lithophaga και οπές που έχουν προκληθεί από τη δράση τους σε ασβεστόλιθους έως και 0.9 m που πιθανά αντιστοιχεί στην χαμηλότερη ανυψωμένη ακτή του Ηραίου. Στην περιοχή Μακρυγόας ανατολικά της λίμνης παράκτιοι παλαιο-κρημνοί παρατηρούνται στα και +40 m πάνω από τη σημερινή θαλάσσια στάθμη. Θαλάσσια σπήλαια επίσης υπάρχουν στα +18 m δυτικά του τεχνητού καναλιού της λίμνης (Maroukian et al., 1997). 10

12 Δύο πάγκοι ακτόλιθων σε ύψη 0,9±0,2 και 0,4±0,2 m έχουν επίσης αναφερθεί από τους Stiros & Pirazzoli (1998). Κατά θέσεις δυτικά της εισόδου της λίμνης ο κατώτερος πάγκος των ακτόλιθων περιέχει αρχαιολογικά όστρακα απροσδιορίστου ηλικίας. Οι Maroukian et al., (1998) περιέγραψαν υπολείμματα ακτόλιθων δυτικά και ανατολικά της εισόδου της λίμνης ενώ στο εσωτερικό μέρος της λίμνης αναπτύσσεται ακτόλιθος στα m κάτω από έναν Πρωτοελλαδικό οικισμό. Στην περιοχή Σκάλωμα ανατολικά της λίμνης ακτόλιθοι αναπτύσσονται σταδιακά σε ύψη +0.4 m, +1 m, +2 m και +3 m (Maroukian et al., 1997). Οι δύο κατώτεροι ακτόλιθοι εμφανίζονται κατά μήκος της ακτής από τη λίμνη μέχρι το Σκάλωμα ενώ εκείνοι των +2 και +3 m εμφανίζονται μόνο κατά θέσεις λόγω της διάβρωσής τους και της μη καλής τους διατήρησης. Λέχαιο Το αρχαίο λιμάνι της Κορίνθου στον Κορινθιακό κόλπο, είναι του Λέχαιου και ευρίσκεται σε απόσταση 3χλμ από την σύγχρονη πόλη της Κορίνθου. Το λιμάνι λειτουργούσε από την προ- Κλασσική περίοδο και ήταν μεγάλης σημασίας για την πόλη της αρχαίας Κορίνθου, 7 ος πχ αιώνας, κατά δε την κλασσική περίοδο το λιμάνι συνδεόταν με την πόλη της αρχαίας Κορίνθου με μακρά τείχη. Το λιμάνι δεν είναι φυσικό, αλλά είναι ανθρωπογενής κατασκευή. Αποτελείτο από δύο τμήματα, το εσωτερικό και το εξωτερικό (Σχήμα 8). Το εσωτερικό λιμάνι ήταν τεχνητό, κατασκευάστηκε σε μία προϋπάρχουσα ελώδη περιοχή που διαχωρίζονταν από την θάλασσα με μία φυσική αμμολωρίδα και θίνες. Είναι αποτέλεσμα συνεχούς και εκτεταμένης εκβάθυνσης κυρίως κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, σχηματίζοντας τρία τμήματα που συνδέονταν μεταξύ τους με κανάλια και συνδεόταν με ένα ή δύο κανάλια με την θάλασσα (Γεωργιάδης 1906, Paris 1915). Δύο λόφοι ύψους 15μ κυριαρχούν της περιοχής αποτέλεσμα των εκβαθύνσεων και ένα μικρό τεχνητό νησί βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του εσωτερικού λιμανιού. Στη θάλασσα υπήρχαν δύο προβλήτες, υπολείμματα των οποίων είναι σήμερα ορατά τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Μεταξύ του δυτικού τμήματος του λιμανιού και της ακτογραμμής διακρίνονται τα ερείπια μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής εντυπωσιακών διαστάσεων. Ραδιοχρονολογήσεις σε lithophaga και οστράκων Lamellibranch έδειξαν ότι υπήρξε μία ανύψωση της περιοχής μερικών δεκάδων εκατοστών η οποία συνέβη μεταξύ πχ. Δυτικά της ανατολικής εισόδου του εσωτερικού λιμένος ένα beachrock πάχους 80 εκ. καλύπτει αρχαία κατασκευή η οποία εκτείνεται μέχρι την θάλασσα με ΒΑ διεύθυνση και είναι παράλληλη σε απόσταση 50μ με τον in situ τοίχο της εισόδου. Εντός του αμμώδους και χαλικώδους υλικού του beachrock υπάρχουν αρχαιολογικά όστρακα Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου. Ανάλογες μορφές ανυψωμένων beachrock παρατηρούνται και στην δυτική πλευρά της δυτικής προβλήτας. Ολα τα δεδομένα πιστοποιούν κυρίως μία ανύψωση της περιοχής κατά τα τελευταία 2500 χρόνια κατά την οποία υπάρχουν ενδείξεις παρεμβαλλόμενης βύθισης. 11

13 Σχήμα 8. Τοπογραφικός χάρτης της περιοχής του Λέχαιου (A: η ανατολική είσοδος στον εσωτερικό λιμένα, Β: το εξωτερικό λιμάνι, C,D: η ανατολική και δυτική προβλήτα, Ε: τεχνητό νησί, F: η παλαιοχριστιανική βασιλική, Maroukian et al. 1997). Κεγχριές Η περιοχή των Κεγχριών ευρίσκεται σε ένα τεκτονικό βύθισμα που ορίζεται στα νότια από την ρηξιγενή ζώνη των Ονείων και στα βόρεια από μικρότερα ρήγματα του Ισθμού. Οι Κεγχριές ήταν το ανατολικό λιμάνι της αρχαίας Κορίνθου στο Σαρωνικό κόλπο. Στο νότιο τμήμα του όρμου η επαφή μεταξύ της αμμώδους παραλίας και του υπάρχοντος κώνου κορημάτων αντιστοιχεί στην προέκταση προς την θάλασσα της ρηξιγενούς ζώνης των Ονείων. Σύμφωνα με έρευνα σεισμικής διασκόπισης του Σαρωνικού κόλπου (ΕΚΘΕ, 1987) πιστοποιήθηκε η προέκταση της ρηξιγενούς ζώνης των Ονείων προς τον Σαρωνικό κόλπο. Στον όρμο των Κεγχριών υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις παράκτιας βύθισης, διάβρωσης και οπισθοχώρησης των ακτών οφειλόμενες σε τεκτονικά αίτια αλλά και στον ευστατισμό. Τα παραπάνω αποδεικνύονται από αρκετές βυθισμένες αρχαίες κατασκευές του λιμανιού (Φωτ. 3, Σχήμα 9), όπως η νότια προβλήτα, ιχθυοδεξαμενές, Ρωμαϊκός ναός της Ίσιδας αλλά και Χριστιανικός που τα θεμέλια τους είναι επίσης βυθισμένα κλπ.. Συγκεκριμένα, οι αρχαιολογικές ανασκαφές στην περιοχή αυτή από την Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια του Chicago και της Indiana, αποκάλυψαν κατασκευές τόσο στην ξηρά όσο και στην θάλασσα κυρίως Ρωμαϊκής περιόδου.όπως την βυθισμένη νότια προβλήτα, ερείπια αποθηκών τελωνείου σε βάθος 0.8 και 1.3μ καθώς και ιχθυοδεξαμενές σε βάθος 1.5μ. που χρονολογήθηκαν στον 1 ο μχ αιώνα. (Ibrahim et al, 1978; Scranton and Ramage, 1964, 1967; Scranton, 1966; Scranton et al., 1978 Shaw, 1970). 12

14 Φώτο 3. Αεροφωτογραφία της περιοχής του αρχαίου λιμένος των Κεγχρεών. Νοτιοανατολικά αυτών των κατασκευών σε βάθος 0.75μ κατασκευή του 2 ου μχ αιώνα βρέθηκε κατασκευή που αποδίδεται στον ναό της Ίσιδας. Τμήματα του ναού αυτού και της προβλήτας καλύπτονται από μεταγενέστερο Χριστιανικό ναό, ο οποίος λειτούργησε μέχρι τα μέσα του 6 ου μχ. αιώνα και τα θεμέλιά του είναι επίσης βυθισμένα. Στην περιοχή βρέθηκε στρώμα καταστροφής που αποδόθηκε σε σεισμικό γεγονός. Σχήμα 9. Τοπογραφικός χάρτης του όρμου των Κεχριών (αριστερά) και των ανασκαφέντων κατασκευών στο αρχαίο λιμάνι (δεξιά) (Maroukian et al. 1997). Τα δεδομένα συνηγορούν ότι μέρος της βύθισης της περιοχής μπορεί να αποδοθεί σε ένα μεγάλο σεισμό το 400 μχ. (Rothauss, 1996) και το υπόλοιπο της βύθισης σε έναν μεταγενέστερο μεγάλο σεισμό πιθανόν το 600 μχ. Διευκρινίζεται ότι τμήμα του βάθους στο οποίο βρίσκονται οι 13

15 αρχαιολογικές κατασκευές οφείλεται και στην θαλάσσια επίκλυση των τελευταίων 2000 χρόνων λόγω ευστατισμού. Δίολκος Ο (η) Δίολκος είναι ο ειδικής κατασκευής πλακόστρωτος δρόμος που συνέδεε τις δύο άκρες του Ισθμού της Κορίνθου και πάνω στον οποίο σύρονταν κατά την αρχαιότητα τα πλοία από τον Κορινθιακό στον Σαρωνικό Κόλπο και αντίστροφα. Η Δίολκος κατασκευάσθηκε είτε στα τέλη του 7ου αιώνα π.χ., είτε, το πιθανότερο, στις αρχές του 6ου αιώνα π.χ., όταν Τύραννος στην Κόρινθο ήταν ο Περίανδρος ( πΧ). Το εμπόριο της Κορίνθου βρισκόταν τότε σε μεγάλη ανάπτυξη, σκέφθηκε να κατασκευάσει έναν ειδικό δρόμο, πάνω στον οποίο θα μεταφέρονταν τα πλοία από τον Κορινθιακό στον Σαρωνικό Κόλπο και αντίστροφα διαμέσου της ξηράς, ώστε να απαλλάξει τα πλοία από τον πολυήμερο και επικίνδυνο περίπλου της Πελοποννήσου. Οι αρχαίοι συγγραφείς δεν άφησαν επαρκείς πληροφορίες για το τόσο μεγάλης σημασίας τεχνικό αυτό έργο ή αναφέρουν το έργο αυτό, τις περισσότερες φορές όμως χωρίς σαφήνεια. Οι ανασκαφές του Βερδελή, (1956) απεκάλυψαν ένα αρκετά μεγάλο τμήμα της Διόλκου (Φωτ. 4, Σχήμα 10) και προσδιορίσθηκε η ακριβής διαδρομή την οποία ακολουθούσε. Η Δίολκος δεν ακολουθούσε ευθεία γραμμή, αλλά είχε στροφές, επειδή το έδαφος παρουσιάζει αρκετή κλίση. Τα εμπορικά πλοία δεν μεταφέρονταν φορτωμένα, αλλά άφηναν τα εμπορεύματά τους στις Κεγχριές ή το Λέχαιο, ανάλογα με την κατεύθυνσή τους και στη συνέχεια άδεια φορτίου σύρονταν πάνω στη Δίολκο. Φωτ. 4. Το ανασκαμμένο δυτικό άκρο της Διόλκου, κοντά στον Κορινθιακό Κόλπο. Στη δεξιά φωτογραφία φαίνεται το ανυψωμένο beachrock που την έχει καλύψει. Το πότε ακριβώς έπαυσε να χρησιμοποιείται η Δίολκος είναι άγνωστο. Πιθανότατα οι εργασίες που άρχισαν από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Νέρωνα για να ανοιχθεί διώρυγα στον Ισθμό, και που προχώρησαν σε μήκος 2 περίπου χιλιομέτρων από την παραλία του 14

16 Κορινθιακού, κατέστρεψαν το τμήμα αυτό της Διόλκου οπότε αχρηστεύθηκε και ολόκληρο το έργο. Στους βυζαντινούς χρόνους, και συγκεκριμένα το 883, αναφέρεται ότι ο ναύαρχος Νικήτας Ωορύφας Β, κατά την βασιλεία του Βασιλείου ο Α ο Μακεδών, πέρασε τα πλοία του μέσα σε μία νύχτα από τις Κεγχριές στον Κορινθιακό κατά τη διάρκεια εκστρατείας κατά των Σαρακηνών. Μετά την ανασκαφή της δίολκου και την απομάκρυνση μεγάλων ποσοτήτων υλικών, παρατηρείται κατά τα τελευταία 50 χρόνια σοβαρή καταστροφή της Δίολκου εξαιτίας της διάβρωσης και υποχώρησης της ακτής από τον κυματισμό που προκαλούν τα διερχόμενα μεγάλα πλοία. Οι ρυθμοί αυτοί έχουν επιταχυνθεί σοβαρά την τελευταία 30ετία (Φώτ. 5). Φωτ. 5. Διάβρωση και υποχώρηση ακτής με αντίστοιχη καταστροφή της Δίολκου, τα τελευταία 50 χρόνια. Σε μία απόσταση 300μ από την δυτική είσοδο της διώρυγας (θέση Α), στην νότια πλευρά είναι εμφανής η ύπαρξη παλιού beachrock μέτρια συνεκτικοποιημένου να ευρίσκεται κάτω από την Δίολκο. Ο σχηματισμός ευρίσκεται σε ύψος 80 εκατοστών και κλίνει προς βορειοδυτικά. Αποτελείται από ασβεστολιθικές κροκάλες μέσου μεγέθους μικρότερου των 20 εκ. με την πλειονότητα τους να ευρίσκονται στο εύρος των 4-6 εκ. Πάνω από το beachrock υπάρχει υλικό πάχους 3 εκ., που δεν είναι καλά συνεκτικοποιημένο περιέχει όμως άφθονα θαλάσσια όστρακα όχι όμως αρχαιολογικά ευρήματα. Προς τα δυτικά αυτής της θέσης, κοντά στην είσοδο της διώρυγας (θέση Β) η δίολκος έρχεται σε επαφή με το παλιό beachrock που ευρίσκεται στο ύψος της θάλασσας η κάτω από αυτή. 15

17 Σχήμα 10. Η Δίολκος στο δυτικό άκρο της διώρυγας της Κορίνθου και οι θέσεις Α, Β, C, D και E που αναφέρονται στο κείμενο (Maroukian et al. 1997). Σε απόσταση 50μ βορειοδυτικά της θέσης Β είναι η αρχή της δίολκου (θέση C) καθώς και ένα ξεχωριστό τμήμα προς την θάλασσα (θέση D). Το τελευταίο τμήμα καλύπτεται από νέο beachrock που ευρίσκεται σε ύψος 50 εκ. Στην θέση Ε, στην απέναντι πλευρά του καναλιού, παρατηρείται παρόμοιος σχηματισμός beachrock που έχει εύρος περίπου 150μ. Η ύπαρξη δύο ξεχωριστών beachrock, πάνω και κάτω από την δίολκο, σημαίνουν ότι η περιοχή υπέστη δύο ανυψώσεις μία πριν και μία μετά την κατασκευή της μετά τους Ρωμαϊκούς χρόνους, όταν πλέον ήταν σε αχρηστία χωρίς όμως να είναι δυνατή η ακριβέστερη χρονολόγησή τους. 16

18 Ενδεικτική Βιβλιογραφία Αιγινήτης, Δ., Ο σεισμός της Κορίνθου της 22 Απριλίου 1928 και τα αποτελέσματα αυτού. Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, 3, Ambraseys, N.N., Jackson, J.A Seismicity and associated strain of central Greece between 1980 and Geophysical Journal International., 101, Armijo, R., B. Meyer, G. King, A. Rigo, and D. Papanastassiou, 1996: Quaternary evolution of the Corinth Rift and its implications for the Late Cenozoic evolution of the Aegean, Geophys. J. Int., 126, Deperet, C Observations sur l histoire geologique Pliocene et Quaternaire du golfe et de l isthme de Corinthe. C.R. Acad. Sci. Paris, 156, Dufaure, JJ., Zamani, A Styles neotectoniques et etagements de viraux marins sur un segment d arc insulaire, le Peloponnese. Proc. Conference Niveaux marins et Tectonique Quaternaire dans l aire Mediterraneenne CNRS Paris, Gaki-Papanastassiou, K., Papanastassiou, D., Maroukian, H Recent uplift rates at Perachora peninsula east gulf of Corinth, Greece, based on Geomorphological Archaeological evidence and radiocarbon dates. Hellenic Journal Geosciences. 42, Georgiades, A. S., 1907, Les Ports de la Grèce dans l' antiquité qui subsistent encore aujourd hui. Athènes. Imprimerie N. Taroussopoulos. ΕΚΘΕ, Πρόγραμμα διερεύνησης των ενεργών ρηγμάτων στον υποθαλάσσιου χώρου του Σαρωνικού κόλπου. Heezen, B. C., Ewing, M., Johnson, H.L The gulf of Corinth floor. Deep-Sea Res. 13, Hubert, A., King, G., Armijo, R., Meyer, B., Papanastassiou, D Fault re-activation, stress interaction and rupture propagation of the 1981 Corinth earthquake sequence. Earth Planetary Science Letters. 142, Ibrahim L., Scranton, R., Brill, R Kenchreai: Eastern port of Corinth, Results of Investigations by the University of Chicago and Indiana University for the American School of Classical Studies at Athens, II. The Panels of Opus Sectile in Glass, Leiden ΙΓΜΕ, 1984: Γεωλογικός χάρτης της Ελλάδας κλ 1:50000, Φύλλο Περαχώρα, ΙΓΜΕ, Αθήνα. Jackson J.A., Gagnepain J., Houseman G., King G.C.P., Papadimitriou P., Soufleris C. and J. Virieux, 1982: Seismicity, normal faulting, and the geomorphological development of the Gulf of Corinth (Greece): the Corinth earthquakes of February and March Earth and Planetary Science Letters. 57,

19 Keraudren, B., Sorel, D The terraces of Corinth (Greece) a detailed record of eustatic sea level variations during the last 500,000 years. Mar. Geol. 77, Kershaw, S., Guo, L. (2001) Marine notches in coastal cliffs: indicators of relative sea-level change, Perachora Peninsula, central Greece. Marine Geology, 179, Κούστας, Γ., Ο σεισμός της Κορίνθου. Πανδώρα. Τομ. Θ, φυλ. 202, Marcopoulou-Diakantoni, A., Observations paleoecologiques basees sur l'association faunistique des couches Pleistocenes inferieres de la presu'ile de Perachora (Grece Meridionale). Rapp. Comm. Int. Mer. Medit. 18, Maroukian, H., Gaki-Papanastassiou, K., Papanastassiou, D Coastal changes in the broader area of Corinth, Greece. American School of Oriental Research, Archaeological Reports, Maroukian, H., Gaki-Papanastassiou, K., Karymbalis, E., Vouvalidis, K., Pavlopoulos, K., Papanastassiou D, Albanakis, K Morphotectonic control on drainage network evolution in the Perachora peninsula, Greece Geomorphology, 102 (1): Mitzopoulos, M., La Quaternaire marin (Thyrhenien) dans la prresque'ile Perachora. Acad. Athens 8, Παπαναστασίου Δ και Κ. Γάκη-Παπαναστασίου Σεισμοτεκτονικές παρατηρήσεις στην περιοχή Κεχριών-Αρχαίας Κορίνθου και συσχέτισή τους με σεισμολογικά δεδομένα. Πρακτικά 3ου Πανελλήνιου Γεωγραφικού Συνεδρίου, Αθήνα, Β τόμος, σ Paris, J., Contributions à l etude des ports antiques du monde Grec. Bulletin de Correspondance Hellenic. 39, Pirazzoli, P.A., Stiros, S.C., Arnold, M., Laborel, J., Laborel-Deguen, F., Papageorgiou, S. (1994) Episodic uplift deduced from Holocene shorelines in the Perachora Peninsula, Corinth area,greece.tectonophysics, 229, Rothaus, R., 1995, Lechaeon, western port of Corinth, Oxford Journal of Arcaeology 14, Blackwell Publishers, Oxford, pp Stiros S.C., P.A. Pirazzoli, 1998: Late Quaternary coastal changes in the Gulf of Corinth, Greece, tectonics, earthquakes, archaeology. Gulf of Corinth Field Trip Guide Book. Scranton, R., Shaw, J.W., Ibrahim, L., Kenchreai: Eastern port of Corinth, Results of Investigations by the University of Chicago and Indiana University for the American School of Classical Studies at Athens, I. Topography and Architecture, Leiden Scranton, R.L. Ramage, E.S., Investigations at Kenchreai. Hesperia, 33 Scranton, R.L. Ramage, E.S., Investigations at Kenchreai,. Hesperia, 36 18

20 Shaw, J.W., 1969, A Foundation in the Inner Harbor at Lechaeum: in American Journal of Archaeology 73, Boston, Archaeological Institute of America, Shaw, J.W., Shallow-water excavation at Kenchreai II., American Journal of Archaeology 74. Sebrier, M., Tectonique recente d une transversal a l Arc Egeen: le Golfe de Corinthe et ses regions peripheriques. These 3me cycle, Univ. Paris-Sud, France. Vita-Finzi and G.C.P. King, 1985: The seismicity, geomorphology and structural evolution of the Corinth area of Greece. Philos. Trans. R. Soc. London. 314, Werner, W., 1997, The largest ship track way in ancient times: the Diolkos of the Isthmus of Corinth, Greece, and early attempts to build a canal. The International Journal of Nautical Archaeology. 26(2),