ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ Σκέψη - Επινόηση

2 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ Σύµφωνα µε τη µυθολογία των Ελλήνων, οι Μητιονίδες του γένους της Μήτιδος, πρώτης γυναίκας του Δία, µητέρας της Αθηνάς της οποίας το όνοµα υποδηλώνει πολύτροπη νόηση, ευστροφία, προβλεπτικότητα, ευστοχία, δόλο κλπ. συγγενεύουν µε τους Παλαµάονες του γένους του Ηφαίστου [Παλάµη σηµαίνει επιδεξιότητα χεριού, πρακτική γνώση, τέχνασµα]. Η Φρασι-µήδη, που συνδυάζει τα διανοητικά γνωρίσµατα της Μήτιδος (δύναµη πονηριάς και απάτης, αίσθηση της ευκαιρίας, διάφορες επινοήσεις, ποικίλα τεχνάσµατα και πονηρή ευφράδεια), νυµφεύεται τον επιδέξιο στον τροχό Ευ-πάλαµο. Γιος τους ήταν ο Παλα-µήδης που ανακάλυψε τους κώδικες: τα φωτεινά σήµατα, ορισµένα γράµµατα του αλφαβήτου και τα παιχνίδια των πεσσών, της ντάµας και των αστραγάλων. Η Μητι-άδουσα νυµφεύεται τον Παλα-µάονα και από τον γάµο τους γεννιέται ο Δαίδαλος. Κάπως έτσι αρχίζουν να εµφανίζονται οι πρώτοι µάστορες. Ο Ήφαιστος προσφέρει στους ευνοούµενούς του Παλα-µάονες και Ευ-πάλαµους τα µυστικά της τέχνης του: το αλφάδι, τη στάθµη [το βαρίδι στο άκρο του νήµατος], το πριόνι και άλλα εργαλεία. Το ίδιο και η Αθηνά, η οποία τους προσέφερε τα µυστικά της Μήτιδος. [Ούτως ή άλλως ο µαΐστωρ: µάστορας συγγενεύει εννοιολογικά µε τη Μήτη]. Ο Ήφαιστος κατασκεύασε ένα ροµπότ, τον ορειχάλκινο Τάλω, τον οποίο χάρισε στον Μίνωα για την προστασία της Κρήτης. Και ο Δαίδαλος κατασκεύασε ένα άλλο ροµπότ από ξύλο και δέρµα: µια αγελάδα σε φυσικό µέγεθος που εκινείτο στα βοσκοτόπια πάνω σε τροχούς. Την αγελάδα αυτή την προσέφερε στη σύζυγο του Μίνωα, Πασιφάη. Όταν η Πασιφάη ερωτεύτηκε τον Ταύρο του Ποσειδώνα, κάθισε στο εσωτερικό της αγελάδας-ροµπότ. Ο Ταύρος ξεγελάστηκε από την οµοιότητα και τη γονιµοποίησε. Από την ένωση αυτή γεννήθηκε το τέρας Μινώταυρος. Στατήρας από την Κνωσό µε τον Μινώταυρο (6ος αι. π.χ.) Ο Δαίδαλος, από τους πρώτους µάστορες της αρχαιότητας,

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΓΡΑΦΗ - ΓΛΩΣΣΑ Σκέψη - Επινόηση

4 ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΓΡΑΦΗ - ΓΛΩΣΣΑ Η γραφή στον ελληνικό χώρο Η γραφή, όπως σωστά έχει υποστηριχθεί, είναι µία από τις δύο ή τρεις µεγαλύτερες ανακαλύψεις ή επινοήσεις του ανθρώπου σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του. Είναι το όπλο µε το οποίο ο άνθρωπος ακινητοποίησε τον προφορικό λόγο, που από τη φύση του είναι φευγαλέος. Ο Όµηρος δήλωσε τον φευγαλέο χαρακτήρα του µε την ανεπανάληπτη έκφραση έπεα πτερόεντα = λόγια εφοδιασµένα µε πτερά, λόγια που φεύγουν γρήγορα. Φυσικά, η γραφή, έως ότου καταστεί ικανή να αποτυπώσει µε θαυµαστή ακρίβεια την ανθρώπινη οµιλία, πέρασε από διάφορα στάδια. Ο πρωτόγονος άνθρωπος διέθετε πληθώρα εκφραστικών µέσων. Παρακάτω αναφέρουµε ορισµένα παραδείγµατα: Στη Βόρεια Αµερική δύο Ινδιάνοι που οµιλούν διαφορετικές διαλέκτους είναι ικανοί να συζητούν επί πολλές ώρες και για διάφορα θέµατα µε µόνη βοήθεια τα δάχτυλά τους. Σε µερικές φυλές της Αυστραλίας για πολλούς µήνες απαγορεύεται στις χήρες να µιλούν, όµως αυτές δεν υποφέρουν καθόλου, συνηθισµένες καθώς είναι να συνοµιλούν χρησιµοποιώντας τα χέρια τους. Στη Σουµάτρα µια φυλή γνωστοποιεί τον πόλεµο σε µια άλλη στέλνοντας ένα κοµµάτι ξύλο µε χαρακιές, συνοδευόµενο από ένα πτερό, µε την άκρη ενός δαυλού και µε ένα ψάρι. Η σηµασία των συµβόλων αυτών είναι η ακόλουθη: οι χαρακιές δηλώνουν τον αριθµό των πολεµιστών, το πτερό ότι οι πολε- µιστές θα είναι γρήγοροι σαν τα πουλιά, ο δαυλός ότι θα καταστρέψουν τα πάντα και, τέλος, το ψάρι ότι θα πνίξουν τους εχθρούς. Από το πλήθος των εκφραστικών µέσων που χρησιµοποιούσε ο πρωτόγονος άνθρωπος, φαίνεται να ξεπήδησαν τα πρώτα σύµβολα της γραφής, τα οποία φυσικά ήταν εικόνες. Εδώ υπάγονται τα ιχνογραφήµατα που εικονίζονται σε τοίχους σπηλαίων, πάνω σε βράχους, σε οστά κλπ. Με βάση τις σηµερινές γνώσεις µας η γραφή δεν είναι δηµιούργηµα µιας µεγάλης προσωπικότητας ούτε γεννήθηκε σε ορισµένο τόπο και χρόνο αλλά σε διάφορα σηµεία της Γης. Για παράδειγµα, σχεδόν ταυτόχρονα αναπτύχθηκαν στην 4η χιλιετία π.χ. η ιερογλυφική γραφή στην Αίγυπτο και η σφηνοειδής στη Μεσοποταµία. Από τα διάφορα συστήµατα γραφής άλλα έµειναν στάσιµα και άλλα εξελίχθηκαν και τελειοποιήθηκαν. Στον ελληνικό χώρο η γραφή είχε την ακόλουθη εξέλιξη: Πρωτοεµφανίστηκε στην Κρήτη γύρω στο 2000 π.χ. εδώ µάλιστα µπορεί να παρακολουθήσει κανείς σχεδόν όλα Πινακίδα σφηνοειδούς γραφής από τη Μεσοποταµία (21ος

5 τα εξελικτικά στάδια της γραφής: 1) Ιερογλυφική. Ονοµάστηκε έτσι γιατί τα σηµεία της, αρχικά τουλάχιστον, ήταν γεγλυµµένα, δηλαδή σκαλισµένα πάνω σε σφραγίδες από πολύτιµους ή ηµιπολύτιµους λίθους. Η µινωική ιερογλυφική γραφή δεν είναι µίµηση της αντίστοιχης αιγυπτιακής. 2) Γραµµική γραφή Α. Προέκυψε από την ιερογλυφική κατά τον Godart η Γραµµική γραφή Α δεν γεννήθηκε από την ιερογλυφική, αλλά δηµιουργήθηκε ανεξάρτητα και παράλληλα µε αυτήν µε βαθµιαία σχηµατοποίηση, απλοποίηση και µεταµόρφωση των στοιχείων της. Εµφανίστηκε στην Κρήτη γύρω στο 1700 π.χ. και είχε ευρεία διάδοση, καθώς µαρτυρείται και έξω από την Κρήτη, στην Κέα, στη Μήλο, στη Σαντορίνη, στη Σαµοθράκη και στη Νάξο. Από το σύστηµα της Γραµ- µικής Α αναπτύχθηκε στην Κύπρο η καλουµένη κυπροµινωική γραφή που ακολούθησε εντελώς ανεξάρτητη πορεία. 3) Γραµµική γραφή Β. Προέκυψε από τη Γραµµική γραφή Α. Το 90% των βασικών συλλαβογραµµάτων της Γραµµικής Α απαντά και στη Γραµµική Β. Οι δύο αυτές γραφές έχουν τα ίδια ιδεογράµµατα και το ίδιο δεκαδικό σύστηµα. Η αποκρυπτογράφηση της γραφής αυτής από τον Άγγλο αρχιτέκτονα Μ. Ventris το 1952 (µε τη συνεργασία του επίσης Άγγλου ελληνιστή και γλωσσολόγου J. Chadwick), που δίκαια χαρακτηρίστηκε ως το σηµαντικότερο φιλολογικό γεγονός του 20ού αιώνα, έδειξε ότι γλώσσα των κειµένων της Γραµµικής γραφής Β είναι η ελληνική. Εποµένως η Γραµµική γραφή Β είναι η πρώτη ελληνική γραφή. Πότε ακριβώς και πού οι Μυκηναίοι Έλληνες, προσαρµόζοντας τη Γραµµική Α στις ανάγκες της γλώσσας τους, δηµιούργησαν τη Γραµµική γραφή Β δεν το γνωρίζουµε. Βέβαιο µόνο είναι ότι την τέχνη της γραφής, όπως και πολλές άλλες τεχνικές, τη διδάχτηκαν από τους Μινωίτες. Το γεγονός ότι η Γραµµική Β παρουσιάζει εκπληκτική οµοιοµορφία σε όλα τα µυκηναϊκά ανάκτορα υπαγορεύει να δεχθούµε ότι η γραφή αυτή δηµιουργήθηκε σε ορισµένο µυκηναϊκό κέντρο και από εκεί διαδόθηκε στα άλλα. Το κέντρο αυτό θα µπορούσε να είναι τόσο Κνωσός όσο και οι Μυκήνες, οι οποίες και µε βάση τη µυθολογική παράδοση και µε βάση τα αρχαιολογικά δεδοµένα υπήρξαν η πολιτισµική πρωτεύουσα του µυκηναϊκού κόσµου. Ο Δίσκος της Φαιστού Είναι πήλινος (διάµετρος 16 εκατοστά, πάχος 12 χιλιοστά) και ανακαλύφθηκε το Χρονολογείται στο π.χ. και θεωρείται το σπουδαιότερο δείγµα ιερογλυφι- Πήλινη πινακίδα µε σύµβολα της Γραµµικής Α (1450 π.χ.) Πήλινη πινακίδα Γραµµικής Α.

6 κής γραφής από την Κρήτη. Το κείµενο είναι τυπωµένο και στις δύο όψεις του δίσκου κοχλιωτά, από την περιφέρεια προς το κέντρο. Τα σηµεία (συνολικά 242, τα διαφορετικά 45) παριστάνουν ανθρώπινες µορφές, πτηνά, ψάρια, κεφάλια και πόδια ζώων, φυτικά θέµατα, καράβια, τόξα, αξίνες κλπ. Ο Δίσκος της Φαιστού αποτελεί την αρχαιότερη εφεύρεση της τυπογραφίας. Ποιο είναι όµως το περιεχόµενο του µοναδικού αυτού κειµένου; Πολυάριθµοι διατείνονται ότι το έχουν ερµηνεύσει. Καθώς όµως το κείµενο είναι µοναδικό, πρακτικά είναι αδύνατον να αποκρυπτογραφηθεί ή να ερµηνευθεί. Κάτι ακόµα που ίσως απογοητεύσει τους επίδοξους ερµηνευτές: το 1979 ο Γάλλος ειδικός L. Godart σε εµπεριστατωµένη µελέτη του (SMEA 20, 1979,36-37) αµφισβήτησε τη γνησιότητα αυτού του αντικειµένου. Μικρή πήλινη πινακίδα Γραµµικής Β (1300 π.χ.) από τον λόφο Το σύστηµα της Γραµµικής γραφής Β Η Γραµµική Β, η πρώτη που χρησιµοποίησαν οι Έλληνες για να αποδώσουν τη γλώσσα τους, είναι συλλαβογραφική γραφή. Περιλαµβάνει ογδόντα οκτώ σηµεία, τα συλλαβογράµµατα. Το κάθε συλλαβόγραµµα ισοδυναµεί µε µία συλλαβή, που αποτελείται είτε από ένα φωνήεν είτε από ένα σύµφωνο και φωνήεν. Μερικά συλλαβογράµµατα δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί, αλλά δεν επηρεάζουν την αποκρυπτογράφηση, γιατί απαντούν σπανιότατα σε κύρια ονόµατα και σε λέξεις που έχουν ελλιπώς διασωθεί. Η φωνητική αξία των συλλαβογραµµάτων έχει αποδοθεί µε στοιχεία του λατινικού αλφαβήτου. Κανόνες της µυκηναϊκής ορθογραφίας Η Γραµµική γραφή Β αποδίδει ατελώς την ελληνική γλώσσα. Αυτό οφείλεται στη φύση της. Η εν λόγω γραφή, όπως είπαµε, είναι συλλαβογραφική. Η γραφή του είδους αυτού είναι κατάλληλη για γλώσσες των οποίων οι λέξεις αποτελούνται από απλές συλλαβές (πβ. την ιαπωνική: Χιροσίµα, Ναγκασάκι κλπ.), ακατάλληλη όµως για την ελληνική, όπου δύο, τρία ακόµη και τέσσερα σύµφωνα συµπλέκονται και πλείστες λέξεις λήγουν σε σύµφωνο. Πάντως οι Μυκηναίοι γραφείς τηρούσαν τα λογιστικά κατάστιχα των µυκηναϊκών ανακτόρων χρησιµοποιώντας την εν λόγω γραφή, της οποίας οι κυριότεροι ορθογραφικοί κανόνες έχουν ως εξής: 1. Δεν γίνεται διάκριση των µακρών και των βραχέων φωνηέντων ή των απλών και Πινακίδα Γραµµικής Β από την Κνωσό (Ashmolean Museum,

7 των δύο οµοίων συµφώνων, π.χ. e-ne-ka: ένεκα, e-u-me-ne: Ευµένης, e-u-me-de: Ευµήδης, te-me-no: τέµενος, pa-te: πατήρ, ma-te: µάτηρ, do-ra: δώρα, do-ke: δώκε, ku-pa-ri-se-ja: κυπαρίσσετα «από κυπαρίσσι». 2. Για τα υγρά χρησιµοποιείται µόνο ένα σηµείο, π.χ. ke-ra-me-u: κεραµείς, e-ra-wo: έλαςfon, do-e-ro: δόελος = δούλος, re-u-ko: λευκός, e-ri-no: σέλινον, me-ri: µέλι, pu-ro: Πύλος. 3. Με τα ίδια σηµεία δηλώνονται τα ψιλά, τα µέσα (µε εξαίρεση του δ-) και τα δασέα, π.χ. pe-di-ra: πέδιλα, pe-re: φέρει, ko-ru-to: κόρυθος (γεν. του κόρους = περικεφαλαία), to-ra-ke: θώρακες, si-to: σίτος, te-se-ri: Θησεύς, te-o-do-ra: Θεοδώρα, e-re-ute-ro: ελεύθερος, ke-ra: κέρας, ke-ra: γέρας, a-ko-ra: αγορά, da-mo: δάµος = δήµος, de-le-me-na: δεδεµένα, e-ke-da-mo: Εχέδαµος. 4. Το c ως δεύτερο στοιχείο διφθόγγου κατά κανόνα δεν σηµειώνεται, π.χ. ku-pa-ro: κύπαιρον, po-me: ποιµήν, e-ke: έχει, na-ri-du-mo: ναυδάµοι, to-ko-do-mo: τοιχοδό- µοι, po-se-da-o: Ποσειδάων = Ποσειδών αλλά και pa-i-to: Φαιστός, wo-i-ko-de: οικόν δε = οικόν δε «προς τον οίκο». 5. Αντίθετα το υ σηµειώνεται πάντοτε, π.χ. e-n-da-mo: Εύδαµος, e-u-ru-da-mo: Ευρύδαµος, ak-ke-wa: ΑυγεFας = Αυγείας, o-n-di-do-si: ου δίδουσι, 6. Τα απλά σύµφωνα στο τέλος της λέξης ουδέποτε σηµειώνονται, π.χ. ku-mi-no: κύµινον, ki-to: χιτών, ki-to-te: χιτώνες, ne-wo: νεfος, ki-nu-ra: Κινύρας, di-pa: δίπας = δέπας. 7. Από ένα συµφωνικό σύµπλεγµα α) παραλείπεται το πρώτο σύµφωνο, οσάκις είναι υγρό, έρρινο ή συριστικό, β) σηµειώνονται και τα δύο ή και τα τρία σύµφωνα σε όλες τις άλλες περιπτώσεις µε την ανάπτυξη ανάµεσα στα δύο ή στα τρία σύµφωνα του λεγόµενου νεκρού φωνήεντος. Ο φθόγγος αυτός, ο οποίος βέβαια δεν προφερόταν αλλά µόνο γραφόταν, είναι όµοιος προς το φωνήεν που ακολουθεί ή σε ελάχιστες περιπτώσεις που προηγείται, π.χ. α) ko-wo: κόefος = κούρος, ko-wa: κόρfα = κούρη, to-no: θόeνος = θeόνος, ka-ke-u: χαλκεύς, a-pi: αµφί, i-jo-te: ιόντες, a-sa-mi-to: ασάµινθος, wa-tu: Fασιυ, pa-ka-na: φάσγανα, ka-to: Κάστωρ, pe-wa: σπέρµα, e-kara: εσχάρα, o-re-ta: Ορέστας, β) a-ki-ti-to: άκτιτον «ακαλλιέργητο», di-ka-ta-jo diwe: Δικταίω ΔιFti «στον Δικταίου Δία», te-ko-to: τέκτων, re-u-ko-to-ro: Λεύκτρον, a-ko-so-ne: άξονες, de-ka-sa-to: δέξατο, to-ko-so-ta: τοξότας, ku-su-pa-ta: ξύµπα-

8 ντα, ta-to-mo: σταθµός, ku-pe-se-ro: Κύψελος, po-ti-ni-ja: Πότνια, ko-ri-ja-do-no: Κορίαδνον = κορίανδρον «κόλιαντρο», du-ru-to-mo: δρυτόµος, ko-do-ro: Κόδρος, a-re-ka-sa-da-ra: Αλεξάνδρα, ku-ru-so: χρυσός, a-ko-ro: αγρός, ku-pi-ri-jo: Κύπριος, ku-ru-me-no: Κλύµενος. Εξαίρεση γίνεται όταν το σύµπλεγµα είναι ην, -vf, -σµ, -σf, π.χ. ma-na-si-we-ko: ΜνασίFεργος = Μνησίεργος, a-mi-ni-so: Αµνισός, ke-se-ni-wi-jo: ξένfιον = οµηρικό ξείνιον, de-so-mo: δεσµός «λαβή», do-so-mo: δοσµός «συνεισφορά», wi-so-mo: FισFo. Τρόπος γραφής των λέξεων Η χρήση µικρών παυλών κατά τη µεταγραφή προς διάκριση της µιας συλλαβής από την άλλη έχει καθαρά πρακτικό χαρακτήρα. Στις πινακίδες οι συλλαβές δεν χωρίζονται µεταξύ τους. Αντίθετα µε µικρή κάθετη γραµµή κατά κανόνα χωρίζονται µεταξύ τους οι λέξεις. Οι µονοσύλλαβες όµως λέξεις πάντοτε ενώνονται µε τη λέξη που ακολουθεί ή που προηγείται, π.χ. ta-ra-nu-qe: θράνυς τε = θρήνος τε «και στο σκαµνί», ma-tede: µάτηρ δε µήτηρ δε, o-u-di-do-si: ου δίδονσι, jo-do-so-si: ως δώσονσι, o-wi-de: ως Fίδε «ως εξής είδε», to-so-pa: τόσσος πανς = τόσος πας «τόσος όλος, συνολικά», da-mo-de-mi pa-si: δάµος δε µίν φασί «ο δήµος όµως ισχυρίζεται ότι αυτή..». Το διαχωριστικό σηµείο δεν τίθεται όταν δύο λέξεις συνεκφέρονται στενά, π.χ. pa-site-o-i: πάνσι θεoihι = πάσι θεοίς, a-ne-mo-i-je-re-ja: ανέµων ιερεία «στην ιέρεια των ανέµων». Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η πλεονάζουσα χρήση του σηµείου αυτού, π.χ. ke-re-si-zo we-ke: κρησιοfεργής «κρητικής κατασκευής», e-ne-wo-pe-za αλλά και e-ne-wo-pe-za: ενεfόπεζα «µε εννέα πόδια ή εννέα ποδιών». Προφανώς ο γραφέας αισθανόταν τις λέξεις αυτές ως αποτελούµενες από δύο λέξεις. Σηµειώνεται ακόµη ότι στις πινακίδες µια λέξη είναι δυνατόν να γραφεί µε µεγαλύτερα στοιχεία από τις άλλες για λόγους έµφασης. Κατά τη µεταγραφή µε µια πλάγια γραµµή που κλίνει προς τα δεξιά δηλώνεται ότι η λέξη που είναι αριστερά έχει γραφτεί µε µεγαλύτερα συλλαβογράµµατα από τις άλλες: Π.χ. στη φράση ta-za-ro/a 3 wo-ro η πρώτη λέξη είναι γραµµένη µε πιο µεγάλα γράµµατα από την άλλη. Τέλος, το κείµενο στις πινακίδες της Γραµµικής γραφής Β είναι γραµµένο από αριστερά προς τα δεξιά. Τα ιδεογράµµατα Πίνακας ιδεογραµµάτων. Πίνακας των συλλαβογραµ- µάτων. Δίπλα σε κάθε σηµείο

9 Στα µυκηναϊκά κείµενα εκτός από τα συλλαβογράµµατα, δηλαδή τα σηµεία που αντιπροσωπεύουν ήχους, απαντούν και τα ιδεογράµµατα, τα σηµεία δηλαδή που εκφράζουν έννοιες. Τα ιδεογράµµατα είναι περίπου 160 και αριθµούνται συµβατικά από τον αριθµό 100 και µετά προς αποφυγή σύγχυσης µε τους αριθµούς των συλλαβογραµµάτων. Η έννοια κάθε ιδεογράµµατος δηλώνεται µε την αντίστοιχή της λέξη γραµµένη µε κεφαλαία γράµµατα. Πολλά ιδεογράµµατα είναι άγνωστο τι σηµαίνουν, άλλα όµως είναι σαφή. Σε µερικές περιπτώσεις έχουµε να κάνουµε µε ιδεογράµµατα κυριολεκτικά οµιλούντα, που φωνάζουν, καθώς το σχέδιο είναι σαφές, για τη σηµασία τους (βλ. τα υπ αρ. 104, 105, 108, 144, 162, 191, 201, 209, 225, 230, 231, 233, 240, 241, 243). Τα ανερµήνευτα ιδεογράµµατα κατά τη µεταγραφή ενός κειµένου παρατίθενται µε τον αντίστοιχο αριθµό τους. Προηγείται του αριθµού αστερίσκος προς αποφυγή σύγχυσης µε τους αριθµούς που ακολουθούν. Πρέπει να σηµειωθεί ακόµη ότι οι Μυκηναίοι γραφείς κάνουν συχνή χρήση ακροφωνικών βραχυγραφιών, π.χ. κι: χι(τών), κu: κύ(µινον), ne: νέ(fος), ο: ό(φελος), si: σί(hαλος), ze: ζε(ύγος) κλπ. Η ίδια βραχυγραφία µπορεί να αντιστοιχεί σε περισσότερες της µίας λέξεις. Έτσι π.χ. η βραχυγραφία κο, ανάλογα µε τα συµφραζόµενα, µπορεί να διαβαστεί ως α) ko-ri-ja-do-no: κορίαδνον β) ko-ru-to (γεν. του κόρυς, κόρυθος) γ) ko-wo: κώfος οµηρικό κώας. Στην κατηγορία των ιδεογραµµάτων υπάγονται επίσης τα σηµεία που χρησιµοποιούνται προς δήλωση α) των µονάδων χωρητικότητας των στερεών (σιταριού, κριθαριού, ελιών, σύκων κλπ.), β) των µονάδων χωρητικότητας των υγρών (λαδιού, κρασιού, µελιού κλπ.), γ) του συστήµατος των σταθµών (προκειµένου περί του χαλκού, χρυσού κλπ.), δ) των αριθµών. Η σχέση της Γραµµικής γραφής Β µε τα γραµµικά συστήµατα της Κύπρου Το αρχαιότερο σύστηµα γραφής στην Κύπρο είναι η καλουµένη κυπροµινωική γραφή, µαρτυρούµενη από το 1600 έως το 1050 π.χ. Το κυπροµινωικό σύστηµα γραφής συγγενεύει µε αυτό της µινωικής Κρήτης (Γραµµική γραφή Α), προφανώς όµως αναπτύχθηκε αυτόνοµα στην Κύπρο και διαδόθηκε στα απέναντι παράλια. Δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. Από τον 11ο αιώνα π.χ. χρησιµοποιείτο στην Κύπρο ένα συλλαβογραφικό σύστηµα γραφής, το γνωστό ως κυπριακό συλλαβάριο. Με αυτό αποδόθηκε η ελληνική γλώσσα

10 από τον 11ο έως τον 3ο αιώνα π.χ. Ειδικότερα µε το κυπριακό συλλαβάριο αποδίδεται η αρκαδοκυπριακή διάλεκτος, η γλώσσα δηλαδή που µιλούσαν οι Κύπριοι, άποικοι από την προδωρική Πελοπόννησο. Η αρχαιότερη ελληνική επιγραφή στην Κύπρο βρέθηκε στην Παλαίπαφο το Είναι χαραγµένη σε ένα χάλκινο οβελό (σούβλα) και περιέχει ένα ανδρικό όνοµα σε γενική ενικού: O-pe-le-ta-u: Οφέλταν = του Οφέλτη. Αξιοσηµείωτη είναι η κώφωση του τελικού ο σε υ. Στη µυκηναϊκή διάλεκτο το όνοµα θα είχε τον τύπο Οφέλταο, το ίδιο και στον Όµηρο. Μέχρι το 1980 οι αρχαιότερες επιγραφές του συλλαβαρίου ήταν του 8ου αιώνα π.χ. Η σχέση της κυπροµινωικής µε το συλλαβάριο δεν έχει διευκρινιστεί. Πάντως τα µισά σύµβολα ταυτίζονται. Μόλις τον 3ο αιώνα π.χ. το κυπριακό συλλαβάριο παραχώρησε τη θέση του στην αλφαβητική γραφή, στο κλασικό ελληνικό αλφάβητο. Οι γραφείς Ειδικοί υπάλληλοι ήταν επιφορτισµένοι µε την τήρηση των λογιστικών βιβλίων των µυκηναϊκών ανακτόρων. Οι ανακτορικοί γραφείς εκπαιδεύονταν σε σχολεία, όπως δείχνει η µεγάλη οµοιογραφία του τρόπου σύνταξης των πινακίδων. Πώς ονοµάζονταν δεν το γνωρίζουµε, καθώς ουδέποτε υπογράφουν τα κείµενα που γράφουν. Είναι πιθανόν το επαγγελµατικό τους όνοµα να απαντά στα µυκηναϊκά κείµενα. Ίσως δηλωνόταν µε τη λ. α-rο-pο: αλοιφός πβ. το κυπριακό, ίσως µε τη λ. di-pte-ra-po-ro: διφθεραφόρος. Τίποτα όµως δεν είναι βέβαιο. Οι Μυκηναίοι γραφείς µας άφησαν µόνο τους γραφικούς τους χαρακτήρες. Οι ειδικοί τους µελέτησαν και στηριζόµενοι στην ανάλυσή τους υποστηρίζουν ότι τα κείµενα της Κνωσού έχουν γραφτεί από εβδοµήντα και κατ άλλους από περίπου εκατό γραφείς και τα κείµενα της Πύλου από σαράντα πέντε. Από τα ίδια τα κείµενα αντλούµε ενδιαφέροντα στοιχεία για τον τρόπο µε τον οποίο εργάζονταν, όπως: χρησιµοποιούσαν πρόχειρα προτού συντάξουν οριστικά το κείµενό τους, άφηναν κενό προκειµένου να το συµπληρώσουν αργότερα, µετά τη συγκέντρωση των αναγκαίων στοιχείων χαράκωναν τις πινακίδες προτού τις χρησιµοποιήσουν, για λόγους οικονοµίας έκοβαν το δίγραφο κάτω τµήµα τους για να γράψουν άλλο κείµενο. Ένας γραφέας στις Μυκήνες είχε την τάση να καταγράφει διάφορα είδη µε ολόκληρα τα ονόµατά τους, ενώ ένας συνάδελφός του αρεσκόταν να χρησιµοποιεί ακροφωνι- Πίνακας των ιδεογραµµάτων.

11 κές βραχυγραφίες. Έτσι ο πρώτος γράφει πάντοτε κu-mi-no: κύµινον, ο δεύτερος ku: κύ(µινον) κλπ. Από τους Μυκηναΐους γραφείς, όπως άλλωστε και από τους γραφείς όλου του κόσµου και όλων των εποχών, δεν έλειπαν τα λάθη αφηρηµάδας. Συνήθως τα διαπίστωναν αµέσως λείαιναν τότε στο σηµείο εκείνο τον πηλό και έγραφαν ξανά το ορθό ή συµπλήρωναν παραπλεύρως αυτό που παρέλειψαν, συχνά µε µικρότερα στοιχεία λόγω έλλειψης χώρου. Τα ίχνη των διορθώσεων είναι φανερά και κάποτε πολύτιµα για τους µελετητές. Άλλοτε όµως τα λάθη που έκαναν δεν τα αντιλαµβάνονταν. Παρέµεναν έτσι αδιόρθωτα και είναι έργο του ερµηνευτή να τα ανακαλύψει, έργο εννοείται δύσκολο και επικίνδυνο, αφού υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος να διορθώσουµε ένα κείµενο που γράφτηκε σωστά για να λύσουµε µια δυσκολία που παρουσιάζει. Όµως οι Μυκηναίοι γραφείς δεν διέπρατταν µόνο λάθη αφηρηµάδας. Κατά τη διάρκεια της γεµάτης από ρουτίνα δουλειάς τους αισθάνονταν την ανάγκη να ονειροπολήσουν. Χάραζαν τότε πάνω στις πινακίδες που είχαν µπροστά τους άσχετα σχέδια: λιοντάρια, πολεµιστές, ακροβάτες και άλλα κατά τις προτιµήσεις τους. Χάρη στην αρχαιολογική έρευνα των τριών τελευταίων δεκαετιών βρέθηκαν µυκηναϊκές γραφίδες τις οποίες χρησιµοποιούσαν οι γραφείς για να γράφουν στον ωµό πηλό των πινακίδων. Είναι οστέινες µε κυλινδρικό στέλεχος διαµέτρου 5-6 χιλιοστών και µήκος που κυµαίνεται από 4 έως 15 εκατοστά. Όταν η µύτη της γραφίδας στόµωνε, ξυνόταν. Με το κυλινδρικό στέλεχος λειαινόταν εύκολα το σηµείο της πινακίδας που είχε γραφτεί λάθος, σβήστηκε και έπρεπε να ξαναγραφτεί. Στους αµφορείς οι επιγραφές είναι ζωγραφισµένες. Τις γραµµένες πινακίδες τις τακτοποιούσαν µέσα σε καλάθια και τις αποθήκευαν σε ειδικά δωµάτια, τα αρχεία. Οι αρχαιολόγοι διακρίνουν δύο είδη: α) το µικρό που βρισκόταν στον εκάστοτε χώρο εργασίας και β) το κυρίως αρχείο που βρισκόταν σε ειδικό τόπο ειδικά διαρρυθµισµένο µε ράφια, θρανία κλπ., όπου συγκεντρώνονταν και αποθηκεύονταν οι πινακίδες από τους επιµέρους χώρους. Ειδικοί αξιωµατούχοι φύλασσαν τα αρχεία, αφού µέσω αυτών η ανακτορική διοίκηση έλεγχε το σύνολο της παραγωγής σε ολόκληρη την επικράτεια. Τα µυκηναϊκά κείµενα. Περιγραφή, ταξινόµηση, χρονολόγηση και περιε- Πίνακας αριθµητικών σηµείων. Αποτύπωση των δύο όψεων του βοτσάλου της Ολυµπίας (1650 Αποτύπωση µυκηναϊκής πινακίδας σελιδόσχηµης.

12 χόµενο Τα αρχαιότερα γραπτά µνηµεία της ελληνικής γλώσσας δεν είναι πλέον τα οµηρικά έπη, η επιγραφή του Διπύλου και το «Νέστορος ποτήριον», που χρονολογούνται στον 8ο αιώνα π.χ. Είναι α) οι περίπου πέντε χιλιάδες ενεπίγραφες πήλινες πινακίδες που βρέθηκαν στα µυκηναϊκά ανάκτορα της Κνωσού (από το 1900 κε), της Πύλου (από το 1939 κε), των Μυκηνών (από το 1950 κε), των Θηβών (από το 1964 κε), της Τίρυνθας (από το 1966 κε) και των Χανίων (από το 1989 κε), β) οι περίπου εκατόν εβδοµήντα ενεπίγραφοι αµφορείς που βρέθηκαν στην Κρήτη (από το 1902 κε), στη Βοιωτία (από το 1903 κε), στην Αργολίδα (από το 1909 κε) και στην Αττική (από το 1933 κε) και γ) το περίφηµο ενεπίγραφο βότσαλο που βρέθηκε το 1994 στην Κουκανιά της Ολυµπίας και δηµοσιεύτηκε την επόµενη χρονιά στα Πρακτικά της Ακαδηµίας Αθηνών. Η ύλη από την οποία έχουν κατασκευαστεί τα µυκηναϊκά κείµενα, όσα έφθασαν έως τις µέρες µας, είναι ο πηλός. Ένα µόνο είναι χαραγµένο πάνω σε πέτρα (κροκάλη). Η µορφή και, κυρίως, οι διαστάσεις των πινακίδων ποικίλλουν. Διακρίνονται κυρίως δύο τύποι: άλλες µοιάζουν µε σελίδα τετραδίου µε γραµµές παράλληλες προς τις δύο µικρές πλευρές και άλλες µε φύλλο φοινικιάς. Αυτές είναι µακρόστενες και έχουν αποστρογγυλεµένες γωνίες. Αυτές οι πινακίδες, οι λεγόµενες φοινικόσχηµες ή φυλλόσχηµες, είναι οι περισσότερες και αποτελούνται κατά κανόνα από µία ή δύο γραµµές, ουδέποτε πάντως περισσότερες των πέντε. Εδώ οι στίχοι βαίνουν παράλληλα προς τις µεγάλες πλευρές. Πολλών πινακίδων η µορφή είναι ενδιάµεση. Γενικά, οι διαστάσεις των πινακίδων είναι ως επί το πλείστον µικρές. Η µεγαλύτερη από τις σελιδόσχηµες είναι 25 x 14 εκ. και αποτελείται από είκοσι πέντε στίχους (ΚΝ Αs 1516). Άλλη όµως πινακίδα µε µικρότερες διαστάσεις έχει είκοσι εννιά στίχους. Η µεγαλύτερη από τις φοινικόσχηµες είναι 18 x 4 εκ. Εκτός όµως από τις δύο αυτές βασικές κατηγορίες πινακίδων έχουν διασωθεί και µερικές άλλες που είναι πολύ µικρότερες και φέρουν σύντοµα κείµενα. Τα πινακίδια αυτά (άλλοι τα ονοµάζουν δελτάρια και άλλοι ετικέτες) ετοποθετούντο πάνω σε καλάθια στα οποία είχαν αποθηκευτεί πινακίδες. Αυτό το γνωρίζουµε γιατί η κάτω επιφάνεια των πινακιδίων έχει το αποτύπωµα του καλαθιού. Τα πινακίδια αυτά µε το συντοµότατο περιεχόµενό τους (συχνά µία-δύο λέξεις και ένα ιδεόγραµµα) έπαιζαν τον ρόλο Αποτύπωση φυλλόσχηµης πινακίδας από την Πύλο η περίφηµη Αποτύπωση σελιδόσχηµης πινακίδας.

13 ετικέτας. Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα λεγόµενα σφραγίσµατα, τα οποία επίσης είναι πήλινα και πολύ µικρών διαστάσεων (2 x 2 εκ.). Έχουν τρίπλευρο πρισµατικό σχήµα, στην εµπρόσθια κύρια πλευρά (α) φέρουν αποτύπωµα σφραγίδας ή δακτυλιδιού ως ένδειξη ταυτότητας, ενώ στις δύο πλάγιες πλευρές (β και γ) φέρουν συντοµότατα κείµενα από µία έως τρεις λέξεις (όνοµα, τοπωνύµια ή λογιστικό όρο). Υπάρχουν και σφραγίσµατα χωρίς επιγραφή. Το µικρό µέγεθος των πινακίδων επέβαλε το εύθραυστο υλικό αλλά και ο τρόπος κατασκευής τους. Κατασκευάζονταν από πηλό, ο οποίος όµως δεν ψηνόταν αλλά ξηραινόταν στον ήλιο. Αυτονόητο είναι ότι σε τέτοιες συνθήκες πινακίδες µεγαλύτερων διαστάσεων δύσκολα θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν. Ο λόγος που απλώς ξηραίνονταν στον ήλιο και δεν ψήνονταν δεν είναι τυχαίος. Από το περιεχόµενο των πινακίδων συνάγεται ότι αυτές µετά την παρέλευση ενός ή το πολύ δύο ετών δεν χρειάζονταν πλέον. Οι Μυκηναίοι γραφείς τότε τις πολτοποιούσαν και µε τον πηλό τους κατασκεύαζαν νέες. Πώς όµως έφθασαν έως τις µέρες µας και δεν µεταβλήθηκαν σε πηλό µε την παρέλευση τριάντα τριών και πλέον αιώνων; Οι αρχαιολόγοι µας βεβαιώνουν ότι τα ανάκτορα όπου βρέθηκαν πινακίδες καταστράφηκαν από πυρκαγιά, η οποία άφησε συγχρόνως τον πηλό και έτσι διατηρήθηκαν έως σήµερα. Η πυρκαγιά λοιπόν που έθεσε τέρµα στον λαµπρό µυκηναϊκό πολιτισµό διέσωσε συγχρόνως τα γραπτά µνηµεία του, όµως µόνο εκείνα που είχαν γραφτεί στην πλέον ευτελή ύλη, τον πηλό. Γιατί βέβαια δύσκολα µπορεί να γίνει δεκτό ότι οι πολυταξιδεµένοι και οι ευρεσιτέχνες Μυκηναίοι αγνοούσαν τον πάπυρο και τις περγαµηνές αλλά και άλλες γραφικές ύλες. Η αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων ετών είναι εξόχως διαφωτιστική. Σε ναυάγιο του 14ου αιώνα π.χ. στη Χελιδονία άκρα της Μικράς Ασίας (απέναντι στο Καστελόριζο) που ανασύρθηκε στα χρόνια βρέθηκε, ανάµεσα στα άλλα, αυτό που ο Όµηρος ονοµάζει στο Ζ 169 της Ιλιάδας πίναξ πτυκτός «δίπτυχη πινακίδα». Οι εσωτερικές επιφάνειες καλύπτονταν από κερί και πάνω στο κερί διακρίνονται χαραγµένα συλλαβογράµµατα της Γραµµική γραφής Β. Βέβαια πρέπει να σηµειωθεί ότι η πυρκαγιά δεν άγγιξε όλες τις πινακίδες. Γι αυτό τον λόγο πολλές µεταβλήθηκαν σε άµορφη µάζα πηλού. Είναι πολύ πιθανόν τα αρχεία των Μυκηνών που θα ήταν πλουσιότατα αφού οι Μυκήνες ήταν το οικονοµικό, διοικητικό Αποτύπωση σφραγίδας από την Κνωσό την εµπρόσθια και την Αποτύπωση θηβαϊκού αµφορέως µε επιγραφή στη Γραµµική

14 και πολιτισµικό κέντρο του µυκηναϊκού κόσµου να καταστράφηκαν για πάντα από τους ανυποψίαστους ανασκαφείς τους. Το ίδιο, ατυχώς, φαίνεται ότι συνέβη και µε την τειχιόεσσαν Τίρυνθα. Αλλά και οι πινακίδες που σώθηκαν έως τις µέρες µας δεν έφθασαν αλώβητες, αλλά κατά κανόνα θραυσµένες σε χιλιάδες κοµµάτια, τα οποία οι αρχαιολόγοι και οι βοηθοί τους, Έλληνες και ξένοι, µε τεράστιο µόχθο συµπλήρωσαν και εξακολουθούν να συµπληρώνουν. Οι µυκηναϊκές επιγραφές έχουν ταξινοµηθεί µε βάση τον τόπο προέλευσής τους αλλά και µε βάση την κατηγορία στην οποία ανήκουν. Ο τόπος προέλευσης δηλώνεται µε τις κάτωθι βραχυγραφίες: ΚΝ (Κνωσός), ΡΥ (Πύλος), ΜΥ (Μυκήνες), ΤΗ (Θήβες), ΤΙ (Τίρυνθα), ΚΗ (Χανιά), ΟR (Ορχοµενός), EL (Ελευσίνα) κλπ. Η ταξινόµηση σε κατηγορίες έγινε µε βάση τα ιδεογράµµατα των πινακίδων. Κάθε κατηγορία δηλώνεται µε ένα κεφαλαίο γράµµα του λατινικού αλφαβήτου, π.χ. στην κατηγορία Α έχουν καταταχθεί όσες πινακίδες χαρακτηρίζονται από το ιδεόγραµµα ΑΝΤΡΑΣ ή ΓΥΝΑΙΚΑ κλπ. Σχεδόν πάντοτε κάθε κατηγορία υποδιαιρείται σε άλλες µικρότερες. Αυτό δηλώνεται µε την παράθεση µικρού γράµµατος αµέσως µετά το κεφαλαίο. Τέλος, ένας αριθµός συνοδεύει κάθε κατηγορία, γιατί σε αυτήν ανήκουν περισσότερες της µίας επιγραφές. Μπροστά από τον αριθµό σηµειώνεται το γράµµα v (vesto), όταν ο στίχος είναι οπισθόγραφος. Χρονολόγηση των µυκηναϊκών κειµένων Με βάση αποκλειστικά αρχαιολογικά στοιχεία, τα µυκηναϊκά κείµενα χρονολογούνται στον 13ο αιώνα π.χ. και ανήκουν στην τελευταία χρονιά, ίσως ακόµη και στις τελευταίες εβδοµάδες της ζωής των µυκηναϊκών ανακτόρων. Οι πινακίδες της Κνωσού θεωρούνται, κατά κοινή γνώµη, παλαιότερες, χρονολογούµενες στον 14ο αιώνα π.χ. (+1380 π.χ.). Πρέπει όµως να σηµειωθεί ότι η χρονολογία αυτή αµφισβητήθηκε από τους Palmer και Henbak. Αυτοί θεωρούν τις πινακίδες των ανακτόρων της Κνωσού πολύ νεότερες και τις χρονολογούν στα τέλη του 12ου αιώνα π.χ. Αυτή τη στιγµή το αρχαιότερο γραπτό µνηµείο της ελληνικής γλώσσας θεωρείται το βότσαλο της Καυκανιάς της Ολυµπίας, που χρονολογείται στον 17ο αιώνα π.χ. (1650 π.χ.). Πάνω στο βότσαλο, το οποίο κυριολεκτικά µπορείς να κρατήσεις µέσα στην παλάµη σου η διάµετρός του είναι πέντε εκατοστά και ζυγίζει περίπου 50 γραµµάτια είναι χαραγµένος ένας διπλούς πέλεκυς και τρεις λέξεις στη Γραµµική γραφή Β, Φυλλόσχηµη πινακίδα που καταγράφει τους γιους των γυναικών Φυλλόσχηµη πινακίδα που καταγράφει ένα ζευγάρι τροχών

15 από τις οποίες η µία είναι ασφαλούς ανάγνωσης και ερµηνείας: Χάροπος, όνοµα γνωστό από την Ιλιάδα, αφού έτσι ονοµαζόταν ο πατέρας του βασιλιά της Σύµης Νιρέως, ο οποίος, κατά την οµηρική διήγηση, ήταν στην Τρωική εκστρατεία ο κάλλιστος ανήρ, µετά τον Αχιλλέα. Με το όνοµα λοιπόν αυτό, που κατά λέξη σηµαίνει «ο έχων χαρού- µενη όψη» αρχίζει η γραπτή ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Φυλλόσχηµη πινακίδα που καταγράφει γιους των γυναικών που Το τέλος της Γραµµικής γραφής Β Τα τελευταία κείµενα της Γραµµικής γραφής Β χρονολογούνται γύρω στο 1200 π.χ. Επικρατεί η γνώµη ότι η γραφή αυτή, επειδή εξυπηρετούσε µόνο το µυκηναϊκό ανακτορικό σύστηµα, χάθηκε µε την κατάρρευση του µυκηναϊκού κόσµου. Όταν το σύστηµα έπαψε να υπάρχει, ξεχάστηκε και η γραφή και ακολούθησαν τέσσερις αιώνες αναλφαβητισµού των Ελλήνων µέχρι τη στιγµή που ξανάµαθαν τη γραφή από τους Φοίνικες. Η κρατούσα αυτή γνώµη φαίνεται ότι δεν είναι ορθή. Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι µε το τέλος του µυκηναϊκού κόσµου επακολούθησαν µεγάλες φυλετικές, κοινωνικές και πολιτισµικές αναστατώσεις. Από το σηµείο όµως αυτό έως το σηµείο να υποστηριχθεί ότι οι Έλληνες λησµόνησαν αυτό που µία φορά έµαθαν η απόσταση είναι µεγάλη. Ένα τόσο χρήσιµο πολιτισµικό αγαθό είναι αδύνατον να χαθεί από τη µία µέρα στην άλλη. Έπειτα, το περίφηµο βότσαλο της Καυκανιάς µαρτυρεί ότι η Γραµµική γραφή Β ήταν εντελώς αναγκαία στην ανακτορική διοίκηση, γινόταν όµως χρήση της και εκτός ανακτόρων. Το πιθανότερο, λοιπόν, είναι ότι η Γραµµική γραφή Β συνέχισε να χρησιµοποιείται στον ελληνικό χώρο (π.χ. από εµπόρους) και µετά την κατάρρευση του µυκηναϊκού κόσµου έως την εµφάνιση της φοινικικής φωνητικής γραφής. Όταν οι Έλληνες έλαβαν γνώση της γραφής αυτής, κατανόησαν τα πλεονεκτήµατά της και την υιοθέτησαν εγκαταλείποντας τη δική τους. Τη νέα γραφή την τελειοποίησαν εφοδιάζοντάς την µε φωνήεντα και προσαρµόζοντάς την στις ανάγκες της γλώσσας τους. Έτσι δηµιούργησαν το πρώτο ελληνικό και ευρωπαϊκό και, σε µεγάλο βαθµό, παγκόσµιο αλφάβητο. Περιεχόµενο των µυκηναϊκών κειµένων Τα µυκηναϊκά κείµενα έχουν διοικητικό και λογιστικό περιεχόµενο. Είναι τα λογιστικά κατάστιχα των µυκηναϊκών ανακτόρων. Οι άρχοντες της εποχής, για λογαριασµό των οποίων γράφονταν, ενδιαφέρονταν να γνωρίζουν αυτού του είδους τα στοιχεία.

16 Εκπλήσσει η λεπτοµερής καταγραφή ακόµη και άχρηστων αντικειµένων και αντικατοπτρίζει την άριστη, προς όφελος βέβαια των κρατούντων, διοικητική οργάνωση. Στα µυκηναϊκά κείµενα καταγράφονται, µεταξύ άλλων, οι άντρες οι επιφορτισµένοι µε τη φύλαξη και προστασία των παραλίων της Πύλου, οι βοσκοί που επιτηρούν τα τετράποδα στην τάδε περιοχή, οι γυναίκες που βρίσκονται στον τάδε οικισµό, οι υπό ειδικούς όρους καλλιεργητές της γης, οι µόσχοι οι σιτευτοί που έχουν παραληφθεί, οι σιτευτοί χοίροι που εκτρέφονται στους τάδε οικισµούς, οι φόροι σε είδος που υποχρεώνονται να δίνουν στη διοίκηση οι διάφορες περιοχές, οι φόροι που έχουν αποδοθεί και οι φόροι που οφείλονται. Το σιτάρι, το κριθάρι και άλλα αγροτικά προϊόντα που διανέµονται σε οµάδες ατόµων ή σε οικισµούς ολόκληρους, το λάδι, το κρασί, το µέλι κλπ. που προσφέρονται για λατρευτικούς σκοπούς σε διάφορες θεότητες. Ο χαλκός που έχει διανεµηθεί στους χαλκείς για κατεργασία, οι χαλκείς που δεν έχουν παραλάβει χαλκό. Καταγράφονται επίσης περικεφαλαίες, θώρακες, δόρατα, ακόντια, βέλη, ξίφη και άλλα αντικείµενα που έχουν σχέση µε τον οπλισµό, ζευγάρια τροχών µε καθορισµό της ποιότητάς τους καθώς επίσης της ύλης και του τρόπου κατασκευής τους, άµαξες ολόκληρες ή ελλιπείς, τραπέζια, θρόνοι και άλλα έπιπλα πολυτελούς κατασκευής, διάφορα οικιακά σκεύη, όπως τρίποδες, πιθάρια, αµφορείς, φιάλες, σχάρες κλπ., ενδύµατα ποικίλων ειδών, ποικίλης προέλευσης, κατασκευής και χρήσης κλπ. Αυτό σε γενικές γραµµές και µε κάθε συντοµία είναι το περιεχόµενο των µυκηναϊκών κειµένων. Θα ήταν βέβαια σφάλµα να θεωρηθεί ότι τα κείµενα αυτά λόγω της φύσης και του περιεχοµένου τους στερούνται ευρύτερου ενδιαφέροντος. Ο προσεκτικός ερευνητής αντλεί από αυτά πολύτιµες ειδήσεις όχι µόνο για τη διοικητική οργάνωση και το οικονοµικό σύστηµα του µυκηναϊκού κόσµου αλλά και για τον µυκηναϊκό βίο γενικότερα: τον ποιµενικό και αγροτικό, τον πολεµικό, τον θρησκευτικό, τον κοινωνικό κλπ. Ο Άγγλος αρχιτέκτονας M. Ventris ο οποίος το 1952 απο- Η γλώσσα των µυκηναϊκών κειµένων Η αποκρυπτογράφηση της Γραµµικής γραφής Β το 1952 από τον Άγγλο αρχιτέκτονα Μ. Ventris µε τη συνεργασία του συµπατριώτη του J. Chadwick έδειξε ότι η γλώσσα των µυκηναϊκών κειµένων είναι η ελληνική, η γλώσσα που µιλούσαν οι Έλληνες της µυκηναϊκής εποχής. Η γλώσσα αυτή εµφανίζει αρχαϊκά στοιχεία, όπως είναι τα εξής:

17 1) Διατήρηση των χειλοϋπερωικών φθόγγων, οι οποίοι στην ελληνική των ιστορικών χρόνων εξελίχτηκαν σε χειλικούς, οδοντικούς και ουρανικούς για παράδειγµα, qa-sire-u: βασιλεύς, qe:-re, e-qe-ta: επέτας, ke-ni-qa: χέρνιβα, ve-to-ro-we: τετρώfες «τετράωτο», jo-qi: ό,τι, qi-ri-ja-to: πρίατο «αγόρασε», su-qo-ta: συβώ(ό)τας «χοιροβοσκός» κλπ. 2) Διατήρηση του δασέος φθόγγου που προέκυψε από το ς της ινδοευρωπαϊκής, όταν βρισκόταν στην αρχή λέξης προ φωνήεντος ή στη µέση µεταξύ φωνηέντων για παράδειγµα, a 2 -te-ro: hάτερος, o-pi-a 2 -ta: οπίhαλα = οµnρ. έφαλα «παράλια», we-a 2 -no: Fεhανός = οµnρ. εανός «ένδυµα», pa-we-a 2 : φάρfεhα = οµnρ. φάρεα «επανωφόρια» κλπ. Είναι βέβαιο ότι ο δασύς αυτός φθόγγος προφερόταν µπροστά και από άλλα φωνήεντα, µολονότι δεν δηλώνεται µε τη γραφή. 3) Διατήρηση του F για παράδειγµα, wa-tu: Fάστυ, wo-no: Fοίνος, we-ka-ta: Fεργάτας, we-to: Fέτος, e-ra 3 -wo: έλαιfον, ne-wo: vέfοs, wi-ri-za: Feίζa, do-we-jo: δόρfειος = δούρειος «από ξύλος» κλπ. 4) Χρήση της οργανικής κατάληξης φι που απαντά στα οµηρικά έπη ως γλωσσικό απολίθωµα για παράδειγµα, a-ni-ja-pi: ανίαφη «µε ηνία», e-ru-ta-ra-pi: ερυθράφι «µε κόκκινο χρώµα», a-di-ri-ja-pi: ανδριάµφι «µε παραστάσεις ανθρώπων», pο-ti-pi: πόρτιφι «µε δαµάλι», po-ni-ki-pi: φοίνικφι «µε φοίνικας» κλπ. 5) Γενική των δευτερόκλιτων σε o-jo: -οιο για παράδειγµα, do-e-ro-jo: δοέλοιο-δούλου, te-o-jo: θεοίο=θεού, ku-ru-me-no-jo: Κλυµένοιο = Κλυµένου, a-re-ki-si-to-jo: Αλεξίτοιο = Αλεξίτου κλπ. 6) Δοτική των τριτόκλιτων σε e: ει (δίπλα στον τύπο σε - ι) για παράδειγµα, pome-ne: ποιµένει= ποιµένι, po-se-da-o-ne: Ποσειδαώνει = Ποσειδάωνι, po-de: ποδεί = ποδί, di-we: ΔιFεί = Διί κλπ. Ίχνη της παλαιάς αυτής δοτικής συναντάµε και στην αλφαβητική ελληνική, στα κύρια ονόµατα ΔιFείθεµις, ΔιFείφιλος και Διειτρεφής. Τα βασικά χαρακτηριστικά της µυκηναϊκής συµφωνούν µε εκείνα της αρκαδικής και κυπριακής των κλασικών χρόνων. Αυτά είναι: 1) Η τροπή του τι-σε σι-, για παράδειγµα, e-ko-si: έχονσι (= έχουσι), αρκαδ. φέρουσι (= φέρουσι). 2) Η τροπή του φωνηεντικού r σε ρο- και -ορ-, για παράδειγµα, qe-to-ro-po-pi: τετρόποπφι (οργανική πληθ. του τετρόποδα (= τετράποδα), to-pe-za: τόρπεζα = τρά- Πινακίδα Γραµµικής Β από τις Μυκήνες (Εθνικό Αρχαιολογικό

18 πεζα. Η αρκαδική έχει τέτορτος (= τέταρτος). 3) Η κατάληξη Μέσης Φωνής τοι (=-ταις στις λοιπές διαλέκτους), για παράδειγµα, e-pi-de-da-to: επιδέδαστοι (= αι). Η αρκαδική έχει έσετοι. Μερικά χαρακτηριστικά, κοινά στην αρκαδική και στην κυπριακή, που απουσιάζουν από τη µυκηναϊκή, δύναται να ερµηνευθούν ως νεωτερισµός µεταγενέστερος από την εποχή των µυκηναϊκών κειµένων. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι: 1) η τροπή της πρόθεσης εν σε ιν, 2) η τροπή του τελικού ο σε u, π.χ. su-qo-ta-o: συβώταο «του χοιροβοσκού» στη µυκηναϊκή, αλλά o-pe-re-ta-u: οφελέταν στην κυπριακή (11ος αι. π.χ.). Η µυκηναϊκή διάλεκτος συγγενεύει αλλά λιγότερο και µε την ιωνική-αττική της Κλασικής εποχής. Η συγγένεια αυτή ίσως οφείλεται στο γεγονός ότι η µυκηναϊκή και η αρκαδοκυπριακή (πρωτοαχαϊκή) από τη µια και η ιωνική-αττική (πρωτοϊωνική) από την άλλη ανήκουν στη µεσηµβρινή ελληνική, που είχε ήδη διαµορφωθεί γύρω στο 1500 π.χ., πριν δηλαδή από την εποχή των µυκηναϊκών κειµένων ( π.χ.). Την ίδια εποχή είχε διαµορφωθεί και η βόρεια ελληνική, στην οποία ανήκουν η πρωτοαιολική και η πρωτοδωρική. Πινακίδα της Γραµµικής Β (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Ο λεξιλογικός θησαυρός των µυκηναϊκών κειµένων και η σηµασία του Στα µυκηναϊκά κείµενα, που δεν είναι παρά λογιστικά κατάστιχα, αφθονούν εκτός από τους αριθµούς, τα ονόµατα προσώπων και τόπων, τα οποία αποτελούν το µεγαλύτερο µέρος του µυκηναϊκού λεξιλογίου. Ακολουθούν, αλλά σε µεγάλη απόσταση και ασθµαίνοντα, τα ουσιαστικά και τα επίθετα, τα ρήµατα, οι αντωνυµίες, τα επιρρήµατα κλπ. Τα ουσιαστικά όµως έχουν ισχυρούς ανταγωνιστές, συχνά τα ιδεογράµµατα, τα οποία, ατυχώς για τους µελετητές της γλώσσας, δεν αντιπροσωπεύουν ήχους, όπως τα συλλαβογράµµατα, αλλά εκφράζουν έννοιες, εικονίζουν τα καταγραφόµενα πρόσωπα, ζώα, φυτά, προϊόντα µε µια λέξη παν, ό,τι έχει υπολογιστεί ή µετρηθεί. Εντούτοις ο γλωσσικός θησαυρός των µυκηναϊκών κειµένων δεν είναι, όπως ενδεχο- µένως θα υποθέσει ο αναγνώστης, µικρός. Το σηµαντικότερο είναι ότι η προσεκτική µελέτη των κειµένων αυτών µε το λογιστικό και διοικητικό περιεχόµενο διαφωτίζει προβλήµατα της οµηρικής έρευνας και συµβάλλει γενναία στην ανασύνθεση της µυκηναϊκής επικής ποίησης. Μολονότι κείµενα του είδους αυτού, δηλαδή λογαριασµοί, δεν θα ανέµενε κανείς να κάνουν λόγο για ιδεώδη, εντούτοις µας οµιλούν για ιδεώδη.

19 Φυσικά όχι άµεσα αλλά έµµεσα και κατά τρόπο συγκεκαλυµµένο, τον οποίο ο φιλόλογος καλείται να αποκαλύψει. Πρόκειται για τα ονόµατα προσώπων, των οποίων η ετυµολογική ανάλυση οδηγεί έµµεσα αλλά µε ασφάλεια στην ανασύνθεση των ιδεωδών της µυκηναϊκής κοινωνίας, µερικά από τα οποία συµβαίνει να είναι υπερχρονικά, επο- µένως και σηµερινά. Τέλος, πρέπει να αναφέρουµε ότι σηµαντικό µέρος του µυκηναϊκού γλωσσικού θησαυρού άµεσα ή έµµεσα επιβιώνει στη σηµερινή ελληνική. Τα ρήµατα της µυκηναϊκής Τα ρήµατα που απαντούν στα µυκηναϊκά κείµενα κινούνται, όπως θα αναµενόταν, στον χώρο της διοικητικής και λογιστικής µηχανής. Την πρώτη θέση κατέχει το ρήµα δίδωµι, που απαντά σε ποικίλους τύπους και ως απλό και ως σύνθετο περίπου 35 φορές για παράδειγµα, α) di-do-si: δίδονσι «δίνουν», β) do-so-si: δώσονσι «θα δώσουν», γ) dose: δώσει «θα δώσει», δ) do-ke: δώκε = έδωκε, ε) de-do-me-na: δεδοµένα, στ) a-pudo-ke: απύδωκε = άπέδωκε, ζ) a-pe-do-ke: απέδωκε, η) di-do-to: δίδοτοι = δίδοται. Πρέπει όµως να τονιστεί ότι το ρήµα δίδωµι στην προκειµένη περίπτωση δεν σηµαίνει «δίνω», «προσφέρω», «κάνω δώρο», αλλά «πρoµηθεύω κάτι που έχω υποχρέωση» για παράδειγµα, οι du-ru-to-mo: δρυτόµοι (= ξυλοκόποι) di-do-si: δίδονσι = προµηθεύουν τις πρώτες ύλες σε ένα εργαστήριο κατασκευής πολεµικών αρµάτων έχουν την υποχρέωση να εισφέρουν. Ανάλογη σηµασία έχουν τα παράγωγα του δίδωµι, απλά και σύνθετα, όπως: α) a-pu-do-si: απύδοσις (απαντά περίπου 30 φορές) «εισφορά από υποχρέωση», «αυτά που έχει την υποχρέωση να καταβάλει κάποιος και τα κατέβαλε». Το αντίθετο δηλώνεται µε τη λέξη o-pe-ro: όφελος, που συχνά δηλώνεται µε την ακροφωνική βραχυγραφία ο: ό(φελος) και σηµαίνει «χρέος», αυτό που υπολείπεται να εισφέρει και εποµένως το οφείλει. β) do-so-mo: δοσµός (απαντά περίπου 60 φορές στην Πύλο) «εισφορά που θα δοθεί» κ.ά. Ότι το ρήµα δίδωµι σήµαινε στα µυκηναϊκά χρόνια και «δίνω», «προσφέρω», «κάνω δώρο» συνάγεται α) από το παράγωγο δώρο ν, που απαντά στη στερεότυπη έκφραση do-ra-qe pe-re: δώρά τε φέρει σε πινακίδα της Πύλου, στην οποία καταγράφονται προσφορές για τέσσερα µεγάλα ιερά, και β) από τα κύρια ονόµατα a-pi-do-ro: Αµφίδωρος, a-pi-do-ra: Αµφιδώρα και te-o-do-ra: Θεοδώρα. Εκτός από το ρήµα δίδωµι απαντούν, µεταξύ άλλων, τα ακόλουθα (παρατίθενται σε αλφαβητική σειρά): Ο Έβανς µε τους ανασκαφείς της Κνωσού. Πήλινη πινακίδα της Γραµµικής Β από την Πύλο.

20 1) άγω, στον τύπο a-ke: άγει «οδηγεί» και το σύνθετο ανάγω, που απαντά στον απαρεµφατικό τύπο a-na-ke-e: ανάγειν = αττ. ανάγειν «να οδηγεί επάνω» 2) αραρίσκω, στον τύπο a-ra-ru-wo-ja:αραρfόα = αραρότα «εφοδιασµένα» µε» 3) αρµόττω, στον τύπο a-ra-ro-mo-te-me-na: αραρµοτµέναι = αττ. ηρµοσµέναι «συναρµολογηµένες» (ενν. οι άµαξες) 4) βασιλήfjω, στον τύπο qa-si-re-wi-jo-te: βασιλήfjοντες = ασκούντες το αξίωµα του βασιλέως (= κατώτερος αξιωµατούχος που είχε σχέση µε το χαλκό) 5) δατέοµαι, στον τύπο da-sa-to: δάσσατο = αττ. εδάσατο, «εµοίρασε, διένειµε»πβ. και το σύνθετο επιδατέοµαι στον τύπο e-pi-de-da-to επιδέδαστοι = επιδέδασται, «συµπληρωµατικά έχει διανεµηθεί» 6) δέκοµαι, στον τύπο de-ka-sa-to: δέξατο = αττ. εδέξατο «παρέλαβε» 7) δέµω, στον τύπο de-me-o-te: δεµέοντες = αττ. δεµούντες, «οι οποίοι θα κτίσουν» 8) δέω, στη µετοχή παρακειµένου de-de-me-no: δεδεµένω (ονοµ. δυϊκού «δεµένοι») 9) είµι, στους µετοχικούς τύπους i-jo: ιών, i-jo-te: ιόντες, «οι οποίοι θα µεταβούν» 10) ειµί, στους τύπους e-e-si: έενσι (οµηρ. έασι, δωρ. εντί, αττ. εισί), «είναι, βρίσκονται», e-o: εών = αττ. ών, e-o-te: εόντες = αττ. οντες πβ. και τα σύνθετα a-pe-e-si: απέενσι = άπεισι, «απουσιάζουν»-, a-pe-a-sa: απέασσα (πβ. δωρ., αρκαδ. έασσα) = αττ. απούσα 11) ελευθερώ, στον τύπο e-re-u-te-ro-se: ελευθέρωσε = αττ. ηλευθέρωσε, «απήλλαξε από την εισφορά» (το ρήµα δεν έχει ακόµη ηθικό περιεχόµενο) 12) εύχοµαι, στον τύπο e-u-ke-to: εύχετοι = αττ. εύχεται «ισχυρίζεται, υποστηρίζει» 13) έχω, στους τύπους e-ke: έχει, «κατέχει», e-ko-si: έχονσι = αττ. έχουσι, «κατέχουν», e-ko-te: έχοντες, «κατέχοντες», e-ke-e: έχεεν = αττ. έχειν 14) Fιδείν, στον αναύξητο τύπο wi-de: Fίδε (= οµηρ. ίδε) = αττ. είδε 15) Fόρζω, στους τύπους wo-ze: Fόρζει (= οµηρ. έρδει και ρέζει) «εργάζεται», «καλλιεργεί», wo-zo: Fόρζωv, wo-zo-te: Fόρζοντες, wo-zo-me-na: Fορζόµενα, «υπό κατασκευήν» (ενν. άρµοτα = τροχοί αρµάτων) 16) ζέω, στον τύπο ze-so-me-no: ζεσοµένω «γι αυτό που θα βραστεί» (ενν. λάδι) 17) θεραπίσκω, στον τύπο te-ra-pi-ke: θεραπίσκει = θεραπεύει «υπηρετεί» 18) ίηµι, στον τύπο i-je-si: ίενσι, «<αποστέλλουν» 19) κτείµι, στον τύπο ki-ti-e-si: κτίενσι «καλλιεργούν» και ki-ti-me-na: κτιµένα = Πήλινη πινακίδα Γραµµικής Β µε εισφορές χάλκινων ειδών από

21 κτιµένη πβ. κτίζω στην αλφαβητική ελληνική 20) καίω, στον τύπο ke-ka-u-me-no: κεκαυµένος «καµένος» 21) λείποµαι, στον τύπο re-qo-me-no: λειπόµενοι 22) όροµαι, στον τύπο o-ro-me-no: ορόµενος «επιτηρών» 23) οφέλλω, στους τύπους o-po-ro: όφλον = αττ. ώφλον «χρωστούσαν», o-pe-ro-te: οφέλλovτες = οφείλοντες, o-pe-ro-sa: οφέλλονσα = οφείλουσα κ.ά. 24) πέλοµαι, στον τύπο qe-ro-me-no: πελόµενος «ευρισκόµενος» 25) ράπτω, στον τύπο e-ra-pe-me-na: ερραπµένα = εραµµένα «ραµµένα» 26) τεύχω, στον τύπο te-tu-ko-wo-a: τετυχfόα = τετευχότα «καλώς κατασκευασµένα» 27) τίθηµι, στον τύπο te-ke: θήκε = έθηκε «τοποθέτησε, αναγόρευσε» 28) τροπέοµαι, στον τύπο to-ro-qe-jo-me-no: τροπεjόµενος «περιφερόµενος» 29) φέρω, στον τύπο pe-re: φέρει «φέρνει» 30) φηµί, στον τύπο pa-si: φασί = φησί «ισχυρίζεται» 31) φθίνω, στον τύπο της µετοχής e-qi-ti-wo-e: εφθιfόες =εφθικότες «που έχουν ψοφήσει» (ενν. χοίροι) 32) χέω, στον τύπο me-ta-ke-ku-me-na: µετακεχυµένα = µετακεχυµένη «διαλυµένη» (ενν. άµαξα). Εκτός από ρήµατα µαρτυρούνται και µερικά ρηµατικά επίθετα σε -τός (κανένα σε -τέος) π.χ. a-na-mo-to: ανάρµοστοι «µη συναρµολογηµένες» (ενν. άµαξες), e-na-ripo-to: ενάλιπτος = ενάλειπτος «βαµµένη στο εσωτερικό» (ενν. άµαξα). Πινακίδες της Γραµµικής Β από τις Μυκήνες µε ίχνη φωτιάς Μυκηναϊκές λέξεις που επιβιώνουν στον Όµηρο Περίπου 260 προσηγορικά και 150 ανθρωπωνύµια που µαρτυρούνται στα µυκηναϊκά κείµενα απαντούν και στα οµηρικά έπη. Ο αριθµός είναι σηµαντικός, αν ληφθεί υπόψη το διαφορετικό γλωσσικό πεδίο των µυκηναϊκών κειµένων (λογαριασµοί) και των οµηρικών επών (ποιήµατα). Τα κοινά αυτά γλωσσικά στοιχεία διδάσκουν ότι η γραµµή που ενώνει τον µυκηναϊκό κόσµο µε τον Όµηρο ουδέποτε διεκόπη. Παρακάτω αναφέρουµε µερικά παραδείγµατα: ΙΙ. Προσηγορικά: 1) Ονόµατα δηλωτικά συγγένειας: ma-te: µάτηρ = µήτηρ, pa-te: πατήρ, tu-ka-te:

22 θυγάτηρ, ko-wo: κόρfος = οµηρ. κούρος, ko-wa: κόρfα = οµηρ. κούρη, ί-ο: Ιός = οµηρ. υιός. 2) Ονόµατα δηλωτικά αξιωµάτων και επαγγελµάτων: wa-na-ka: Fάναξ = οµηρ. άναξ, qa-si-re-u: βασιλεύς, i-je-re-u: ιερεύς, i-je-re-ja: ιέρεια, po-ti-ni-ja: πότνια, a-pi-qoro: αµφίπολος, ke-ra-me-u: κεραµεύς, ka-ke-u: χαλχεύς, po-me: ποιµήν, qo-u-ko-ro: βουκόλος, su-qo-ta: συβώτας = οµηρ. συβώτης «χοιροβοσκός», du-ru-to-mo: δρυτό- µος «ξυλοκόπος», te-ko-to: τέκτων «ξυλουργός», toko-so-ta: τοξότας = οµηρ. τοξότης, re-wo-tο-ro-ko-wo: λεfοτροχόfος = οµηρ. λοετροχόος, e-re-ta: ερέτας = οµηρ. ερέτης. 3) Ονόµατα δηλωτικά όπλων: ko-ru: κόρυς «περικεφαλαία», tο-ra-ke: θώρακες, paka-na: φάσγανα «ξίφη», e-ke-a: έγχεα «δόρατα», ai-ka-sa-ma: αικσµά = οµηρ. αιχµή, qi-si-po: ξίφος, a-mo: άρµο = οµηρ. άρµα «τροχός». 4) Ονόµατα δηλωτικά σκευών και επίπλων:: a-pi-po-re-we: αµφιφορήfες = οµηρ. αµφιφορήες «αµφορείς», di-pa: δίπας = οµηρ. δέπας, ti-ri-ρο: τρίπος = οµηρ. τρίπους, pi-a 2 -ra: φιhάλα = οµηρ. φιάλη, ka-ra-te-ra: κρατήρ, qe-to: πέθος = οµηρ. πίθος, kupe-ra: κύπελλα (πληθ.), ka-ra-to: κάλαθος, po-ro-ko-wo: πρόχofo:; = οµηρ. πρόχοος «πρόχους», e-ka-ra: εσχάρα = οµηρ. εσχάρη «σκάρα», de-mi-ni-ja: δέµνια «κλίνη», to-pe-za: τόρπεζα = οµηρ. τράπεζα, to-nο: θόρνος = οµηρ. θρόνος, ta-ra-nu: θράνυς = οµηρ. θρήνυς «σκαµνί». 5) Ονόµατα δηλωτικά αγροτικών και άλλων προϊόντων: si-to: σίτος, wo-no: Foίvoς = οµηρ. οίνος, e-ra 3 -wo: έλαιfov = οµηρ. έλαιον, ki-ni-ta: κριθά = οµηρ. κριθή, ku-paro: κύπαιρος = οµηρ. κύπειρος, ri-no: λίνον, a-ro-pa: αλοιφά = οµηρ. αλοιφή, a-re-pa: άλειφαρ, tu-ro 2 : τυρρός = οµηρ. τυρός, me-ri: µέλι. 6) Ονόµατα δηλωτικά µετάλλων και άλλων υλών: ku-ru-so: χρυσός, a-ku-ro: άργυρος, ka-ko: χαλκός, mo-ri-wo-do: µόλιfδος= οµηρ. µόλιβος, ku-wa-no: κύανος, e-re-pa: ελέφας «ελεφαντόδοντο». II. Ανθρωπωνύµια: ai-ku-pi-ti-jo: Αιγύπτιος, ai-ti-jo-qo: Αιθίοψ, ai-tο: Αίθων, ai-wa: AiFaς = οµηρ. Αίας, a-ki-re-u: Αχιλλεύς, a-ko-to: Άκτωρ, a-mu-ta-o: Αµυθάων, a-pi-a 2 -ro: Αµφίhαλος = οµηρ. : Aµφίαλος, a-re-ku-tu-ru-wo: Αλεκτρύων, a-re-ta-wo: ΑρετάFων = οµηρ. Αρετάων, a-ta-no: Αντάνωρ = οµηρ. Αντήνωρ, Ρe-u-ka-rί-jo: Δευκαλίων, e-ko-to: Έκτωρ,

23 e-pe-ke-u: Επειγεύς, e-pi-ja-ta: Εφιάλτας = οµηρ. Εφιάλτης, e-ta-wo-ne-u: ΕταFωνεύς = οµηρ. Ετεωνεύς, e-u-me-de: Ευµήδης, e-u-ru-qo-ta: Ευρυβότας = οµηρ. Ευρυβάτης, i-pe-me-de-ja: Ιφεµέδεια = οµηρ. Ιφιµέδεια, ka-ra-u-ko: Γλαύκος, ka-ro-qo: Χάροπος ή Χάροψ, ka-sa-to: Ξάνθος, ka-to (γεν. ka-to-ro): Κάστωρ (γεν. Κάστορος), ke-rete-u: Κρηθεύς, ko-pe-re-u: Κοπρεύς, ku-ru-me-no: Κλύµενος, ma-ka-wo: ΜαχάFωv = οµηρ. Μαχάων, ne-ri-to: Νήριτος, o-re-ta: Ορέστας = οµηρ. Όρέστης, pe-ri-me-de: Περιµήδης, pe-ri-mo: Πέριµος, pe-ri-to-wo: ΠερίθοFος = οµηρ. Πειρίθοος, po-ru-qota: Πολυφόντας = οµηρ. Πολυφόντης, po-te-u: Ποντεύς, pu-ra-ko: Φύλακος, pu-ra-so: Πύρασος, ra-wo-do-ko: ΛαFόδοκος = οµηρ. Λαόδοκος, ta-ta-ro: Τάνταλος, te-se-u: Θησεύς, tu-wve-ta: Θυέστας = οµηρ. Θυέστης, wί-ρί-ηο-ο: Fιφίνοος = οµηρ. Ιφίνοος. Μυκηναϊκές λέξεις που επιβιώνουν στη σύγχρονη ελληνική Όπως είναι γνωστό, η ελληνική γλώσσα συνεχίζεται αδιάκοπα επί πολλές χιλιετίες. Η σύγχρονη ελληνική συνεχίζει τη µυκηναϊκή και την οµηρική ελληνική µέσω της βυζαντινής. Χάρη σε αυτή τη συνέχεια πολλές µυκηναϊκές λέξεις (ανθρωπωνύµια, τοπωνύµια, λέξεις δηλωτικές επαγγελµάτων, µετάλλων, επίπλων και σκευών, προϊόντων κλπ.) επιβιώνουν στη σύγχρονη ελληνική, κοινή και ιδιωµατική. Παρατίθενται οι πιο χαρακτηριστικές σε αλφαβητική σειρά: αγρός (a-ko-ro), Αιγύπτιος (ai-ku-pi-ti-jo), Αλεξάνδρα (a-re-ka-sa-da-ra), αλοιφή (aro-pa: αλοιφά = αλοιφή), ανδριάς (a-di-ri-ja-te: ανδριάντει, δοτ.), άνεµος (a-ne-mo: ανέµων, γεν.), άνθρωπος (a-to-ro-qo), άξων (a-ko-so-ne: άξονες), άργυρος (a-ku-ro), Άρτιµη, χωριό στην Kύπρο, από το αρχαίο Άρτιµις (a-ti-mi-te: Αρτιµίτει, δοτ. του Άρτιµις), Αχιλλεύς (a-ki-re-u), βασιλεύς (qa-si-re-u), βουκόλος (qo-u-ko-ro), γναφιάς < γναφεύς < κναφεύς (ka-na-pe-u), δεξιός (de-ki-si-wo: ΔέξιFος < δεξιfός), δέχοµαι (de-ka-sa-to: δέξατο, αόρ. του δέκοµαι = δέχοµαι), δεσµός (de-so-mo), δένω < δέω (de-de-me-no: δεδεµένος), δίδυµος (di-du-mo: Δίδυµος < δίδυµος), δροµέας < δρο- µεύς (do-ro-me-u), δώρον (do-ra: δώρα, πληθ.), Διόνυσος, τοπων. στην Αττική και στην Κύπρο [Δκιόνυσος], (di-wo-nu-so: ΔιFοvύσω δοτ.), δούλος (do-e-ro: δόελος = δούλος), ελιά < ελαία (e-ra-wa: ελαίαι, πληθ.), ελεύθερος (e-re-u-te-ro), ένεκα (ene-ka), εργάτης (we-ka-ta: Fεργάτας = εργάτης), έρηµος (e-re-mo: ερήµον = έρηµον, ουδέτ.), ερυθρός (e-ru-ta-ra-pi: ερυθράφι, οργανική θηλυκού, πληθ. του ερυθρός),

24 έχω (e-ke: έχει), Ζας α) βουνό στο Φιλώτι Νάξου, β) Ζιας βουνό στη Σύρο, γ) Δκιας βουνό στην Κύπρο, δ) µα το Ζα («Δία»), όρκος στην Κρήτη. Η εξέλιξη ήταν: τόν Δία > το Ζα (πβ. διαβολιά > ζαβολιά) > Ζας (di-we: ΔιFεί = Διί, δοτική του Ζεύς). Ήρα (e-ra), Θεός (te-o), θρόνος (to-no: θόρνος = θρόνος), θυγατέρα < θυγάτηρ (tu-kate), θώρακας < θώραξ (to-ra-ke: θώρακες, πληθ.), ιερός (i-je-ro), καίω (ke-ka-u-meno: κεκαυµένος), κακός (ka-zo-e: κάσσοες < κακίοες = κακίονες,, συγκριτικός του κακός), Κέραµος, στην Κρήτη και τη Χίο (ke-ra-me-u: κεραµεύς; < κέραµος), κίονας < κίων (ki-wo: κίfων = κίων), κόρη (ko-wa = κόρfα = κόρα = κόρη), κρήνη (ka-ra-na: κράνα = κρήνη), κύµινο (ku-mi-no: κύµινον), κυπαρίσσι < κυπάρισσος (ku-pa-ri-so: κυπάρισσος), κύπελλο (ku-pe-ra: κύπελλα, πληθ.), λαός (ra-wo-do-ko: ΛαFόδοκος < λαός + δέκoµαι) Λασύθι (ra-su-to: Λάσυνθος) Λασύνθος>Λασύθι) λείπω (re-qo-me-no: λειπόµενοι), λεπτός (re-po-to), λευκός (re-u-ko), λιµένας < λιµήν (ri-me-ne: λιµένει, δοτική), λουτρό (re-wo-te-re-jo: λεfότρειος, επίθετο από το ουσ. λέfοτρον = λουτρό), µάραθο (ma-ra-tu-wo), µέλι (me-ri), µήνας < µήν (me-no: µηνός, γενική), µητέρα < µήτηρ (mate: µάτηρ = µήτηρ), Μί-θες < µίνθα, τοπων. στην Κάρπαθο (mi-ta: µίνθα), µόλυβδος, µολίβι (mo-ri-wo-do: µόλιfδος = µόλυβδος), µόνος (Μο, ακροφωνική βραχυγραφία του µόνfος = µόνος), νέος (ne-wo: νέfος), ξανθός (ka-sa-to: Ξάνθος < ξανθός), ξίφος (qi-si-pe-e: ξίφεε, ονοµ. δυικού του ξίφος), οφείλω (o-pe-rosi: οφέλλονσι-οφείλουσι), παλαιός (pa-ra-jo), πατέρας < πατήρ (pa-te), πέδιλο (pedi-ra: πέδιλα, πληθ.), πέρα (pe-a-ra3-kο-ra-ί-ja: Πέρα Αιγολαία), περί (pe-ri-ro-qo: περί-λοιπος), περυσινός (pe-ru-si-nu-wo: περυσινfός = περυσινός), πολιός (po-ri-wa: πολιfά = πολιά, πληθ. ουδ.), πολύς (pa-ru-ka-to: Πολύ-καστος), Ποσίδι τωπων. στη Σύρο (po-si-da-i-jo: Ποσιδάιον «ιερό του Ποσειδώνα»), πυξάρι < πύξος (pu-ko-so: πύξος), ράφτρα (ra-pi-ti-ra 2 : ράπτρα < ράπτρια), Ρίο (ri-jo), σέλινο (se-ri-no: σέλινον), σησάµι < σήσαµον (sa-sa-ma, ονοµ. πληθ. ουδ. του σάσαµον = σήσαµον), στάρι < σιτάρι < σίτος (si-to), σκέλος (ke-re-a 2 : σκέλεhα, ονοµ. πληθ.) σκάρα < εσχάρα (e-ka-ra), Τέµενος, Τεµένια τόπων. (te-me-no: τέµενος), Τύλισος (tu-ri-so), φάρµακο (pa-ma-ko), φέρω (pe-re: φέρει), φιάλη, φιάλα στη Μεσσηνία (pi-a-ra), φτελιά < πτελέα (pe-te-re-wa: πτελέfα = πτελέα), χαλκός (ka-ko), χαλκιάς < χαλκεύς (ka-ke-u), χρυσός (ku-ru-so). Εκτός από τις µεµονωµένες λέξεις, στη σηµερινή ελληνική επιβιώνουν και µυκηναϊκές

25 φράσεις: 1) Σε πινακίδα της Πύλου, στην οποία καταγράφονται πολύτιµες προσφορές αποτελούµενες από χρυσά κύπελλα και από γυναίκες και άντρες, απαντά 4 φορές η φράση «δώρα (τε) φέρει». Η ίδια φράση µε την ίδια σειρά των λέξεων απαντά και στον Όµηρο. Η φράση χρησιµοποιείται και σήµερα µε τον τύπο φέρνω δώρα και προφανώς συνεχίζει µακρότατο βίο, αφού ο απώτερος πρόγονός της βρίσκεται στην ινδοευρωπαϊκή εποχή, πβ. λατιν. dona ferentes. 2) Σε πινακίδα της Πύλου που καταγράφει τροχούς πολυτελούς άρµατος, όπως είναι αυτό που περιγράφεται στο Ε722-6 της Ιλιάδας, απαντά η φράση a-ku-ro de-de-me-no: αρyύρω δεδεµένω (δυϊκός). Η φράση αναφέρεται στους καταγραφόµενους τροχούς, οι οποίοι στο κείµενο δηλώνονται µε το αντίστοιχο ιδεόγραµµα. Σηµαίνει «δεµένοι µε άργυρο». Φυσικά το ρήµα δέω εδώ δεν µπορεί να σηµαίνει «δένω», αλλά «διακοσµώ». Όσο και αν φαίνεται παράξενο, το δέω µε τη σηµασία του «διακοσµώ» δεν µαρτυρείται στην κλασική ελληνική αλλά στη βυζαντινή και στη νέα ελληνική. Οι ακόλουθες φράσεις είναι χαρακτηριστικές: α) Εκράτουν εις τα χέρια των κovτάρια και ραβδία, / πράσινα µακρυκόvταρα, µε τ ασήµιν δεµένα. (Διγενής Ακρίτης Εscοrial, έκδ. Στυλ. Αλεξίου). β) Με σέλλας χρυσοκόλλητας και αργυροδεµένας (Διήγησις Παιδιόφραστος στ. 759, έκδ. Wagner). γ) Κτένια έµορφα πολλά, τα δένουν µε χρυσάφιν (αυτ.). δ) Εδώ σε τούτη την αυλή την ασηµoδεµέvη (δηµοτικό τραγούδι), πβ. και τη φράση εικόνα ασηµόδετη. Προφανώς ο άµεσος πρόγονος των νεοελληνικών και των βυζαντινών µε τ ασήµιν δεµένα, αργυροδεµένας, ασηµoδεµέvη κλπ. είναι η µυκηναϊκή φράση a-ku-ro de-deme-no: αργύρω δεδεµένος, «µε τον άργυρο διακοσµηµένος». Μορφολογικά και φωνητικά στοιχεία της µυκηναϊκής που επιβιώνουν στη σύγχρονη ελληνική Εκτός όµως από λεξιλογικά στοιχεία στη σηµερινή ελληνική απαντούν και µορφολογικά και φωνητικά στοιχεία που µαρτυρούνται στα µυκηναϊκά κείµενα. Για παράδειγµα: 1) ρηµατικά παράγωγα σε -µός (µυκην.δεσµός, σπερµός, δοσµός - στη νέα ελληνική