ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΥΜΝΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Transcript

1 ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ ΑΓΑΘΩΝΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΥΜΝΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ γ Κατωτέρα ΛΕΥΚΩΣΙΑ

2 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Α Ὁρισµός. Ὑµνολογία εἶναι τό µάθηµα τό ὁποῖο ἀσχολεῖται µέ τήν ἐν γένει ὑµνογραφική παραγωγή τῆς ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Συγκεκριµένα ἐξετάζει : α) τή γένεση τοῦ πρωτοχριστιανικοῦ ἄσµατος, ὅπως καί τή διαχρονική ἐξέλιξη καί ἀνάπτυξή του. ιακρίνονται τέσσερεις περίοδοι - φάσεις ἐξέλιξης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὑµνογραφίας: 1 η περίοδος (α - δ αἰ.), 2 η περίοδος (ε - ζ αἰ.), 3 η περίοδος, τῶν σαββαϊτῶν, στουδιτῶν καί ἰταλοελλήνων ποιητῶν (η - ια αἰ.), καί 4 η περίοδος, ἡ τῶν νεωτέρων ὑµνογράφων (ιγ - ιστ αἰ.). β) τά διάφορα εἴδη τῆς ὑµνογραφικῆς παραγωγῆς, π.χ. τροπάριον, κοντάκιον, κανόνας, ἀπολυτίκιον, ἰδιόµελον, προσόµοιον, κ.ἄ. γ) τόν βίο τῶν διαφόρων ὑµνογράφων, τά ὑµνογραφικά τους ἔργα, ὅπως καί τή µέσω αὐτῶν διδασκαλία τους. δ) τή µετρική καί τή ρυθµοποιία τῶν ποιητικῶν στίχων. ε) Ἐπίσης ἡ Ὑµνολογία ἀσχολεῖται καί µέ τήν ἑρµηνεία τῶν ὕµνων. Σκοπός τοῦ µαθήµατος. Σκοπός τοῦ µαθήµατος τῆς Ὑµνολογίας εἶναι: α) νά διδάξει τόν σπουδαστή τά εἴδη τῶν ὕµνων, τήν ἱστορία τους, τή δοµή τους, καί τή θέση τους στή λατρεία, καί β) νά τοῦ δώσει τήν εὐκαιρία νά ἐντρυφήσει σέ θέµατα τάξης τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας, ἀφοῦ οἱ ὕµνοι εἶναι συνυφασµένοι µέ τό τυπικό τῶν διαφόρων ἐκκλησιαστικῶν ἀκολουθιῶν. Ἐπί πλέον τό µάθηµα τῆς ἑρµηνείας τῶν ὕµνων σκοπό ἔχει νά καταστήσει τόν σπουδαστή, δι ὅλων ὅσων θά διδαχθεῖ, ἱκανό νά προσεγγίζει καί νά διέρχεται µέ ἐπιτυχία θέµατα ἑρµηνείας καί κατανόησης τῶν ὕµνων. ιάκριση µεταξύ Ὑµνολογίας καί Ὑµνογραφίας. Ὑµνολογία εἶναι τό µάθηµα ἤ καλύτερα ἡ ἐπιστήµη, ἡ ὁποία ἀσχολεῖται µέ ὅσα ἀναφέρθησαν προηγουµένως, ἐνῶ Ὑµνογραφία εἶναι ἡ τέχνη, τό χάρισµα, ἡ ἱκανότητα γιά συγγραφή - ποίηση καί µελώδηση ὕ- µνων. Ὡς ἐκ τούτου ὁ ὑµνογράφος θά πρέπει νά γνωρίζει καλά τήν ἑλληνική γλῶσσα, ὅπως καί τούς τρόπους µελωδίας τῶν ὕµνων. Ἐπίσης θά πρέπει νά διακρίνεται ἀπό ἄφθονη πηγαία ποιητική φλέβα καί νά εἶναι καλός γώστης τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας. 2

3 Ἑρµηνεία τῶν ὕµνων. Μέ τόν ὅρο ἑρµηνεία τῶν ὕµνων ἐννοοῦµε ὄχι ἁπλῶς τή γλωσσική µετάφρασή τους, ἀλλά κυρίως τή µελέτη τῶν ἱστορικοφιλολογικῶν ζητη- µάτων τῶν ὕµνων, δηλ. τό εἶδος τοῦ ὕµνου (π.χ. ἀπολυτίκιο, κοντάκιο, κανόνας κλπ.), τήν ἱστορία καί τή θέση του στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, τόν χρόνο συγγραφῆς του, τόν ὑµνογράφο, τήν ἀφορµή συγγραφῆς. Ἐπίσης ἡ ἑρµηνεία τῶν ὕµνων ἀσχολεῖται µέ τό θεολογικό περιεχόµενο τῶν ὕµνων, γι αὐτό καί θά τούς ἀναλύουµε καί θεολογικά. 3

4 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ν Α 1. «Ὁ µονογενής Υἱός». ΥΜΝΟΙ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ «Ὁ µονογενής Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ* ἀθάνατος ὑπάρχων* καί καταδεξάµενος διά τήν ἡµετέραν σωτηρίαν* σαρκωθῆναι ἐκ τῆς ἁγίας Θεοτόκου* καί ἀειπαρθένου Μαρίας,* ἀτρέπτως ἐνανθρωπήσας,* σταυρωθείς τε Χριστέ ὁ Θεός* θανάτῳ θάνατον πατήσας * εἷς ὤν τῆς ἁγίας Τριάδος,* συνδοξαζόµενος τῷ Πατρί,* καί τῷ ἁγίῳ Πνεύµατι,* σῶσον ἡµᾶς». Ἱστορία - λατρεία: Ὁ ὕµνος καθιερώθηκε στή λατρεία τόν στ αἰῶνα ἀπό τόν αὐτοκράτορα Ἰουστινιανό. Πρίν νά πάρει τή θέση τήν ὁποία ἔχει σήµερα, συγκαταλεγόταν µεταξύ τῶν εἰσοδικῶν ὕµνων. Τέτοιοι ὕµνοι, ἐκτός ἀπό τόν παρόντα, ἦταν καί τά σηµερινά ἀντίφωνα τῆς θείας λειτουργίας, ὡς ἐπίσης καί ὁ τρισάγιος ὕµνος. Οἱ ὕµνοι αὐτοί ψάλλονταν προκειµένου νά καλύψουν τήν εἴσοδο κλήρου καί λαοῦ ἀπό τό αἴθριο στόν κυρίως ναό ἤ ἀπό ναό σέ ναό γιά τήν τέλεση τῆς θείας λειτουργίας. ηλ. ἡ ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου τελεῖτο εἴτε στό αἴθριο εἴτε σέ ἄλλο ναό καί ἀπό ἐδῶ σχηµατιζόταν ποµπή, ἡ ὁποία κατέληγε στόν κυρίως ναό ἤ στόν ναό, στόν ὁποῖο θά τελεῖτο ἡ λειτουργία. Ὁ χρόνος µετακίνησης τοῦ κλήρου καί τοῦ λαοῦ, εἰσόδου στόν ναό καί κατάληψης τῶν θέσεών τους, καλυπτόταν διά τῆς ψαλµωδίας τῶν εἰσοδικῶν λεγοµένων ὕµνων. Σήµερα ὁ ὕµνος ψάλλεται στό τέλος τοῦ δευτέρου ἀντιφώνου. Περιεχόµενο: Ὁ ὕµνος ἔχει καθαρά χριστολογικό περιεχόµενο. Ὁµολογεῖ πίστη στή θεότητα τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ Πατρός (Χριστοῦ) καί ἀνατρέχει ἐν συντοµίᾳ ὅλα τά γεγονότα τῆς θείας οἰκονοµίας, ὅλες τίς σωστικές ἐνέργειες δηλ. τίς ὁποῖες πραγµατοποίησε ὁ Θεός προκει- µένου νά σώσει τόν ἄνθρωπο καί τόν κόσµο. Τοῦτα, κατά τόν ὕµνο, εἶναι ἡ σάρκωση τοῦ Θεοῦ Λόγου, ἡ σταύρωση καί ἡ ἀνάστασή του. Θεολογικό σχόλιο: «ἀτρέπτως ἐνανθρωπήσας». Ἡ σάρκωση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ καί ἡ ἐνοίκησή του στά σπλάχνα τῆς Παναγίας συντελέσθηκε χωρίς ἡ θεϊκή φύση τοῦ Χριστοῦ νά ὑποστεῖ ὁποιαδήποτε τροπή - τροποποίηση - µείωση - ἐλάττωση - ἀλλοίωση - φθορά, καί χωρίς τά σπλάχνα τῆς Θεοτόκου, καί κατ ἐπέκταση ἡ ἴδια, νά φθαροῦν ἤ νά ὑποστοῦν ὁποιαδήποτε ἀλλοίωση πρός τό χεῖρον ἀπό τή σκήνωση σ αὐτή τοῦ πυρός τῆς Θεότητος. 4

5 2. Τά ἐφύµνια τῶν τριῶν ἀρχαίων ἀντιφώνων. «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου* Σῶτερ, σῶσον ἡµᾶς». «Πρεσβείαις τῶν ἁγίων σου,* σῶσον ἡµᾶς Κύριε». «Σῶσον ἡµᾶς, υἱέ Θεοῦ* ὁ ἀναστάς ἐκ νεκρῶν* ψάλλοντάς σοι ἀλληλούια». Ἱστορία - λατρεία: Πρόκειται γιά τά ἐφύµνια τῶν ἀρχαίων ἀντιφώνων τῆς θείας λειτουργίας, ὅπως δηλώνεται καί στόν τίτλο. Ὁ ὅρος ἀντίφωνον εἶναι τεχνικός ὅρος καί δηλώνει µία ὑµνολογική ἑνότητα, ἡ ὁποία ἀποτελεῖται ἀπό τούς στίχους ἤ ἐπιλογή στίχων ἀπό ἕνα ψαλµό καί τό ἐφύµνιο. Γιά τά ὑπό ἐξέταση ἐφύµνια χρησιµοποιοῦνται οἱ ψαλµοί 91, στίχοι 1, 2 καί 6 γιά τό πρῶτο («Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου»), 92, στίχοι 1 καί 5 γιά τό δεύτερο («Πρεσβείαις τῶν ἁγίων σου»), καί 94, στίχοι 1, 2-3 γιά τό τρίτο («Σῶσον ἡµᾶς, υἱέ Θεοῦ»). Καί οἱ ὕµνοι αὐτοί, ὅπως καί ὁ προηγούµενος («Ὁ µονογενής Υἱός») πρίν ἐνταχθοῦν στή θεία λειτουργία ἦταν εἰσοδικοί ὕµνοι. Ψάλλονταν δηλ. προκειµένου νά καλύψουν τήν εἴσοδο κλήρου καί λαοῦ στόν κυρίως ναό γιά τήν τέλεση τῆς θείας λειτουργίας. Στή θέση πού βρίσκονται σήµερα ἐντάχθησαν τόν στ αἰῶνα. 3. Ὁ τρισάγιος ὕµνος. «Ἅγιος ὁ Θεός,* ἅγιος ἰσχυρός,* ἅγιος ἀθάνατος* ἐλέησον ἡµᾶς». Ἱστορία - λατρεία: Ὀνοµάζεται ἔτσι διότι περιέχει τρεῖς φορές τό ἐπίθετο - ὄνοµα «Ἅγιος». Οἱ ρίζες τοῦ ὕµνου εἶναι βιβλικές. Ὁ συντάκτης του ἐµπνέεται τόσο ἀπό τόν ὕµνο τῶν ἀγγέλων, ὅπως αὐτός περιγράφεται στό ὅραµα τοῦ προφήτου Ἡσαΐου κατά τήν κλήση του στό προφητικό ἀξίω- µα, «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ» (Ἡσ. στ 3), ὅσο καί ἀπό τή φράση τοῦ 41 ου ψαλµοῦ, στίχ. 2, «ἐδίψησεν ἡ ψυχή µου πρός τόν Θεόν, τόν ἰσχυρόν, τόν ζῶντα». Ὁ συντάκτης τοῦ ὕµνου δηλ. συνέθεσε πολύ ἀριστοτεχνικά τά τρία «ἅγιος» τοῦ ὁράµατος τοῦ Ἡσαΐου πρός τά τρία «Θεός», «ἰσχυρός», «ζῶν» (ἀθάνατος) τοῦ 2 ου στίχου τοῦ 41 ου ψαλµοῦ, καί ἔτσι κατέληξε στόν τρισάγιο ὕµνο. Συντάκτης τοῦ ὕµνου ἤ ἐν πάσῃ περιπτώσει αὐτός ὁ ὁποῖος υἱοθέτησε - δέκτηκε τόν ὕµνο εἶναι ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Πρόκλος (+447). Ὁ ὕµνος εἰσήχθη στή λατρεία τῇ προσταγῇ τοῦ αὐτοκράτορος τοῦ Βυζαντίου Θεοδοσίου Β τοῦ Μικροῦ ( ). Ἀρχικά ψαλλόταν ὡς ἐφύµνιο στόν 79 ο ψαλµό, «Ὁ ποιµένων τόν Ἰσραήλ, πρόσχες», καί συγκαταλεγόταν καί αὐτός µεταξύ τῶν εἰσοδικῶν ψαλµῶν, γιά τούς ὁποίους µιλήσαµε στίς δύο προηγούµενες παραγράφους. Ἀπό τόν στ αἰῶνα, ἀπό τότε δηλ. πού ἄρχισε νά διαµορφώνεται τό πρό τῶν ἀναγνωσµάτων τµῆ- µα τῆς θείας λειτουργίας, ὁ ὕµνος ἐντάχθηκε σ αὐτήν ὑπό τό σχῆµα καί τή µορφή πού ἔχει µέχρι σήµερα. 5

6 Θεολογικό σχόλιο: Ὁ ὕµνος ἑρµηνεύεται τριαδολογικά. Ψάλλοντάς τον ὑµνοῦµε τόν ἕνα ἐν Τριάδι ὑπάρχοντα Θεόν. «Ὡς Τριάδα τόν Θεόν ἀνυ- µνοῦµεν» σηµειώνει ὁ ἅγιος Νικόλαος ὁ Καβάσιλας. Τήν καλύτερη ὅµως τριαδολογική ἑρµηνεία τοῦ ὕµνου µᾶς τή δίνει τό δοξαστικό τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τῆς Πεντηκοστῆς. «Ἅγιος ὁ Θεός, ὁ πάντα δηµιουργήσας δι Υἱοῦ, συνεργείᾳ τοῦ ἁγίου Πνεύµατος (Πατέρας). Ἅγιος ἰσχυρός, δι οὗ τόν Πατέρα ἐγνώκαµε, καί τό Πνεῦµα τό ἅγιον ἐπεδήµησεν ἐν κόσµῳ (Υἱός). Ἅγιος ἀθάνατος, τό παράκλητον Πνεῦµα, τό ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευόµενον, καί ἐν Υἱῷ ἀναπαυόµενον. Τριάς ἁγία, δόξα σοι». 4. Τά διάφορα χερουβικά. «Οἱ τά χερουβίµ* µυστικῶς εἰκονίζοντες* καί τῇ ζωοποιῷ Τριάδι* τόν τρισάγιον ὕµνον προσάδοντες,* πᾶσαν νῦν βιωτικήν ἀποθώµεθα µέρι- µναν*, ὡς τόν βασιλέα τῶν ὅλων ὑποδεξόµενοι*, ταῖς ἀγγελικαῖς ἀοράτως* δορυφορούµενον τάξεσιν*. Ἀλληλούια». Ὀνοµασία: Εἶναι φανερό ὅτι ἡ ὀνοµασία τοῦ ὕµνου τούτου, καί κατ ἐπέκταση ὅλων τῶν ὕµνων οἱ ὁποῖοι ψάλλονται ἀντί χερουβικοῦ σέ ἄλλες περιπτώσεις, καί τούς ὁποίους θά ἀναλύσοµε πάρα κάτω, ὀφείλεται στήν ἀρχική φράση τοῦ ὕµνου «Οἱ τά χερουβίµ». Ἱστορία - λατρεία: Κατά τόν Κεδρηνό, ὁ ὕµνος αὐτός ὁρίσθηκε νά ψάλλεται ὡς χερουβικός περί τό ἔτος 573 µ.χ. ἀπό τόν αὐτοκράτορα Ἰουστίνο τόν νεώτερο. Ὁ ὕµνος καί τά περιβάλλοντα αὐτόν λειτουργικά στοιχεῖα ἔχουν νά παρουσιάσουν µία ἰδιαίτερη ἱστορία. Ἡ εἰσαγωγή τοῦ ὕ- µνου, ὡς πρός τήν ψαλµωδία του, γίνεται µέ τήν ἐκφώνηση τῆς δεύτερης εὐχῆς τῶν πιστῶν «Ὅπως ὑπό τοῦ κράτους σου πάντοτε φυλαττόµενοι». Ἡ σηµερινή πράξη, κατά τήν ψαλµῳδία τοῦ χερουβικοῦ, διαλαµβάνει τήν ἀνάγνωση τῆς εὐχῆς του «Οὐδείς ἄξιος», τή θυµίαση τοῦ ἱερατείου, τοῦ εἰκονοστασίου καί τοῦ λαοῦ ἀπό τόν ἱερέα ἀπαγγέλλοντας τόν Ν ψαλµό, καί τή µεταφορά τῶν τιµίων δώρων ἀπό τήν προσκοµιδή στήν ἁγία τράπεζα ἐκφωνουµένου τοῦ «Πάντων ὑµῶν µνησθείη Κύριος ὁ Θεός». Στό σηµεῖο τοῦτο, γινόταν παλαιότερα ἡ προσκοµιδή τῶν τιµίων δώρων καί ἡ προετοιµασία τους γιά τόν ἐπακολουθούµενο καθαγιασµό. Τά δῶρα ἐναποτίθονταν ἀπό τούς πιστούς στό παστοφόριο κατά τήν εἴσοδό τους στόν ναό. Τό παστοφόριο ἦταν τό ἰδιαίτερο δωµάτιο, ὅπου φυλάσσονταν οἱ προσφορές τῶν πιστῶν εὑρισκόταν δέ τίς περισσότερες φορές στό αἴθριο. Ἀπό ἐδῶ τά παρελάµβαναν οἱ διάκονοι, καί ἐν σιγῇ τά µετέφεραν, τά προσκόµιζαν στήν ἁγία τράπεζα, ἐξ οὗ καί ὁ ὅρος προσκοµιδή. Τούς διακόνους περίµενε στό θυσιαστήριον ὁ ἐπίσκοπος, ὁ ὁποῖος παρελάµβανε τά δῶρα καί εἶχε καί τήν εὐθύνη γιά τήν τακτοποίησή τους. Ἀπό τόν στ αἰῶνα καί ἐντεῦθεν ἡ λιτή αὐτή πράξη γίνεται µεγα- 6

7 λοπρεπέστερη καί ἐπισηµότερη, ἀφοῦ λάµβαναν µέρος καί οἱ ἱερεῖς, ἀκό- µη καί αὐτός ὁ αὐτοκράτορας. Ἡ ἐπισηµότητα αὐτή τῆς ἔδωσε τόν χαρακτηρισµό «µεγάλη», ὅρος ὁ ὁποῖος ἐπικρατεῖ τελικά ἀπό τόν ιδ αἰῶνα, διακρίνοντάς την ἀπό τήν «µικρή», τήν εἴσοδο δηλ. τοῦ Εὐαγγελίου. Ἕνα δεύτερο βῆµα στήν ἀνάπτυξη τῆς λειτουργικῆς αὐτῆς ἑνότητας ἦταν καί ἡ ἐµφάνιση κάποιου ψαλµοῦ - ὕµνου, ὁ ὁποῖος θά κάλυπτε τόν χρόνο µεταφορᾶς τῶν δώρων ἀπό τό παστοφόριο στήν ἁγία τράπεζα. Ὡς καταλληλότερος κρίθηκε ὁ κγ ψαλµός «Τοῦ Κυρίου ἡ γῆ καί τό πλήρωµα αὐτῆς», στόν ὁποῖο ὑπάρχει ὁ στίχος «Ἄρατε πύλας, οἱ ἄρχοντες ὑµῶν, καί ἐπάρθητε πύλαι αἰώνιοι, καί εἰσελεύσεται ὁ βασιλεύς τῆς δόξης», τοῦ ὁποίου τό περιεχόµενο ὑποµνηµατίζει τό τί ἀκριβῶς λαµβάνει χώραν ἐκείνη τή στιγµή. Ὁ ψαλµός αὐτός ψαλλόταν ἀντιφωνικά. Ἐπί τῇ βάσει αὐτοῦ συνετάχθη τόν στ αἰῶνα, καί συγκεκριµένα τό ἔτος 573, ὁ γνωστός µέχρι καί σήµερα χερουβικός ὕµνος («Οἱ τά χερουβίµ»), ὁ ὁποῖος κατ ἀρχάς, προκειµένου νά καλύψει τόν χρόνο προετοιµασίας τοῦ ἱερέως καί τῶν διακόνων γιά τήν εἴσοδο τῶν δώρων, ψαλλόταν τρεῖς φορές. Περιεχόµενο: Ὁ ἐντός τοῦ ναοῦ εὑρισκόµενος λαός τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος εἰκονίζει κατά ἕνα µυστικό τρόπο τά ἀγγελικά χερουβίµ καί ἄδει (ψάλλει) πρός τή ζωοποιό ἁγία Τριάδα τόν τρισάγιο ὕµνο, καλεῖται νά ἀποθέσει, νά παραµερίσει κάθε τωρινή βιοτική µέριµνα («πᾶσαν νῦν βιωτικήν ἀποθώµεθα µέριµναν») καί νά ὑποδεχθεῖ τόν Βασιλέα τῶν ὅλων, ὁ ὁποῖος δορυφορεῖται (φρουρεῖται, ἐξέρχεται µέ τή συνοδεία) ἀοράτως ἀπό τά ἀγγελικά τάγµατα (τάξεις). Ἐφύµνιο τοῦ ὕµνου εἶναι τό Ἀλληλούια, λέξη ἑβραϊκή, ἡ ὁποία µεταφράζεται σέ: αἰνεῖτε τόν Θεόν. * * * «Σιγησάτω πᾶσα σάρξ βροτεία* καί στήτω µετά φόβου καί τρόµου,* καί µηδέν γήινον ἐν ἑαυτῇ λογιζέσθω * ὁ γάρ βασιλεύς τῶν βασιλευόντων,* καί κύριος τῶν κυριευόντων* προσέρχεται σφαγιασθῆναι* καί δοθῆναι εἰς βρῶσιν τοῖς πιστοῖς * προηγοῦνται δέ τούτου* οἱ χοροί τῶν ἀγγέλων,* µετά πάσης ἀρχῆς καί ἐξουσίας * τά πολυόµµατα χερουβίµ,* καί τά ἑξαπτέρυγα σεραφίµ,* τάς ὄψεις καλύπτοντα* καί βοῶντα τόν ὕµνον * ἀλληλούια, ἀλληλούια, ἀλληλούια». Λατρεία: Εἶναι ὁ ἀντί χερουβικοῦ ψαλλόµενος ὕµνος κατά τή λειτουργία τοῦ ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου (σήµερα ἡ λειτουργία αὐτή τελεῖται τήν ἡµέρα τῆς µνήµης του -23 Ὀκτωβρίου- καί κατά τήν Κυριακή µετά τήν Χριστοῦ γέννησιν, ὁπότε ἑορτάζεται καί πάλιν ἡ µνήµη τοῦ ἁγίου µαζί µέ τούς ἁγίους αυίδ τόν βασιλέα καί Ἰωσήφ τόν µνήστορα), καί κατά τήν ἑσπερινή λειτουργία τοῦ Μεγάλου Σαββάτου. Κατά παρα- 7

8 τήρηση τοῦ καθηγητῆ Παναγιώτη Τρεµπέλα ὁ ὕµνος αὐτός εἶναι ἀρχαιότερος ἀπό τόν ὕµνο «Οἱ τά χερουβίµ». Μετάφραση: «Κάθε ἀνθρώπινη θνητή ὕπαρξη (σάρκα) ἄς σιγήσει καί ἄς σταθεῖ µέ φόβο καί τρόµο, καί ἄς µήν λογίζεται ἐν ἑαυτῇ τίποτα τό γήινον καί ἀνθρώπινον, διότι ὁ βασιλειᾶς τῶν βασιλευόντων καί ὁ κύριος τῶν κυριευόντων προσέρχεται γιά νά σφαγιασθεῖ καί νά δοθεῖ ὡς ἁγιωτική βρῶσι (τροφή) στούς πιστούς. Τούτου (τοῦ πορευοµένου πρός τή σφαγιαστική θυσία Χριστοῦ) προηγοῦνται οἱ χοροί - τά τάγµατα τῶν ἀγγέλων ἱεραρχικά - κατά τάξη καί ἐξουσία, τά πολυόµµατα χερουβίµ καί τά ἑξαπτέρυγα σεραφίµ, τά ὁποῖα κατακαλύπτουν τά πρόσωπά τους, λόγω τῆς φρικτότητος τοῦ µυστηρίου, καί βοοῦν τόν ὕµνο ἀλληλούια». Θεολογικό σχόλιο: «προσέρχεται σφαγιασθῆναι καί δοθῆναι εἰς βρῶσιν τοῖς πιστοῖς». Ὁ Χριστός κατά τήν τέλεση τῆς κάθε θείας λειτουργίας προσφέρει ἑκούσια τόν ἑαυτό του στούς πιστούς ὡς θυσία ζῶσα. Παραθέτει σ αὐτούς µυστηριακή τράπεζα καί τούς προσκαλεῖ σέ συνεστίαση πνευµατική. Τούς προσφέρει τό σῶµα καί τό αἷµα του πρός κοινωνία γιά τόν δικό τους ἐξαγιασµό καί τή δική τους τελείωση. * * * «Νῦν αἱ δυνάµεις τῶν οὐρανῶν* σύν ἡµῖν ἀοράτως λατρεύουσιν * ἰδού γάρ εἰσπορεύεται* ὁ βασιλεῦς τῆς δόξης * ἰδού θυσία µυστική τετελειω- µένη δορυφορεῖται * πίστει καί πόθῳ προσέλθωµεν,* ἵνα µέτοχοι ζωῆς* αἰωνίου γενώµεθα.* Ἀλληλούια». Ἱστορία - λατρεία: Κατά τό Πασχάλιον Χρονικόν ὁ ὕµνος τοῦτος εἰσήχθη στή «λειτουργία τῶν προηγιασµένων» καί ὁρίσθηκε νά ψάλλεται ὡς χερουβικός «τῷ τρίτῳ ἔτει τῆς βασιλείας τοῦ Ἡρακλείου», δηλ. τό ἔτος 617 ἐπί πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Σεργίου. Ἡ εἰσαγωγή τοῦ ὕ- µνου στήν προηγιασµένη συµπίπτη περίπου µέ τόν χρόνο ἐµφάνισής της ὑπό τή µορφή σχεδόν πού ἔχει σήµερα. Ὡς γνωστόν ἡ προηγιασµένη συγκροτήθηκε σέ πλήρη ἀκολουθία τόν ζ αἰῶνα. Φαίνεται πώς γιά πολύ µικρό χρονικό διάστηµα ἡ εἴσοδος τῶν τιµίων δώρων κατ αὐτήν γινόταν ἐν σιγῇ. Ἐν συνεχείᾳ, καί κατά µίµηση τῆς πράξης τῆς πλήρους λειτουργίας, κρίθηκε σκόπιµο ὅπως καί ἐδῶ τήν εἴσοδο τῶν δώρων συνοδεύει ἡ ψαλµωδία κάποιου ὕµνου. Σύµφωνα µέ τήν ἴδια ἱστορική πηγή ὁ ὕµνος αὐτός ὁρίσθηκε νά ψάλλεται ὡς χερουβικός «οὐ µόνον ἐν ταῖς νηστείαις τῶν προηγιασµένων, ἀλλά καί ἐν ἄλλαις ἡµέραις, ὁσάκις ἄν προηγιασµένα γίνηται». Ἀπό τό χωρίο τοῦτο ἐξάγεται τό συµπέρασµα ὅτι ἡ προηγιασµένη σέ παλαιότερες ἐποχές ἐτελεῖτο καί ἐκτός τῆς περιόδου τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Ἀπό τή µελέτη καί ἄλλων ἱστορικῶν πηγῶν πληροφορούµεθα ὅτι αὐτή ἐτελεῖτο καί κατά τήν Τετάρτη καί Παρασκευή τῆς ἑβδοµάδος τῆς Τυρινῆς καί τήν Μεγάλη Παρασκευή. Τό ἰσχύον Τυπικόν 8

9 προβλέπει τήν τέλεση τῆς προηγιασµένης τίς Τετάρτες καί Παρασκευές τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, τήν Πέµπτη τοῦ µεγάλου κανόνος καί τίς τρεῖς πρῶτες ἡµέρες τῆς Μεγάλης Ἑβδοµάδος. Μετάφραση: «Αὐτή τή στίγµη οἱ ἀγγελικές οὐράνιες δυνάµεις λατρεύουν µαζί µέ ἐµᾶς ἀοράτως τόν Τριαδικό Θεό. Ὁ βασιλεύς τῆς δόξης εἰσπορεύεται - πορεύεται ἐν µέσῳ τῶν πιστῶν πρός τό θυσιαστήριον. Ἡ θυσία µας εἶναι µυστική καί τετελειωµένη - ἔχει ἤδη πραγµατοποιηθεῖ ἐκ τῶν προτέρων. Ἄς προσέλθωµε µέ πίστη καί πόθο γιά νά γίνοµε µέτοχοι τῆς αἰωνίου ζωῆς. Ἀλληλούια». Παρατηρήσεις: 1) Σύµφωνα µέ τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἡ ἐπιτελουµένη ἀπό τούς ἀνθρώπους λατρεία τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ στή γῆ εἶναι τύπος καί εἰκόνα τῆς ἐπιτελουµένης ἀπό τούς ἀγγέλους λατρείας τοῦ Θεοῦ στόν οὐρανό. Λατρεύουν οἱ ἄγγελοι ἀοράτως στόν οὐρανό, λατρεύουν οἱ ἄνθρωποι ὁρατῶς στή γῆ. Ἡ λατρεία τῶν ἀγγέλων ὀνοµάζεται ἀγγελική ἤ λατρεία τῶν νοερῶν δυνάµεων. Ἡ λατρεία τῶν ἀνθρώπων ὀνο- µάζεται λογική, ἡ λατρεία τῶν λογικῶν ὄντων. 2) Τά προσφερόµενα πρός κοινωνία τῶν πιστῶν δῶρα (τό σῶµα καί τό αἷµα τοῦ Κυρίου) κατά τήν ἀκολουθία τῆς προηγιασµένης εἶναι ἤδη καθαγιασµένα ἐκ τῶν προτέρων. Καθαγιαζόνται δηλ. σέ τέλεια θεία λειτουργία, ἡ ὁποία τελεῖται τά Σάββατα ἤ τίς Κυριακές τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, φυλάσσονται στήν ἁγία τράπεζα, καί προσφέρονται πρός τούς πιστούς γιά κοινωνία ἐνδιάµεσα (τίς Τετάρτες καί τίς Παρασκευές) τῆς ἐπακολουθούσης ἑβδοµάδος. Γι αὐτόν ἀκριβῶς τόν λόγο ὀνοµάζονται προηγιασµένα καί ἡ ἀκολουθία κατά τήν ὁποία τά κοινωνοῦµε προηγιασµένη. * * * «Τοῦ δείπνου σου τοῦ µυστικοῦ* σήµερον, Υἱέ Θεοῦ,* κοινωνόν µε παράλαβε * οὐ µή γάρ τοῖς ἐχθροῖς σου* τό µυστήριον εἴπω * οὐ φίληµά σοι δώσω* καθάπερ ὁ Ἰούδας * ἀλλ ὡς ὁ ληστής ὁµολογῶ σοι * µνήσθητί µου, Κύριε,* ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου». Ἱστορία - λατρεία: Ὁ ὕµνος τοῦτος εἰσήχθη στή λατρεία πιθανότατα κατά τόν ζ αἰῶνα, καί ὁρίσθη νά ψάλλεται ἀντί χερουβικοῦ στήν ἑσπερινή λειτουργία τῆς Μεγάλης Πέµπτης. Στήν ἴδια λειτουργία ψάλλεται ἐπίσης καί ὡς κοινωνικό καί ἀντί τοῦ «Εἴδοµεν τό φῶς τό ἀληθινόν». Τά τελευταῖα χρόνια παρατηρεῖται µία προσπάθεια καθιέρωσης τοῦ ὕµνου ὡς τοῦ µόνιµου κοινωνικοῦ κάθε λειτουργίας, προσπάθεια ἡ ὁποία υἱοθετεῖται µάλιστα καί ἀπό τίς ἐπίσηµες ἐκδόσεις τῆς Ἀποστολικῆς ιακονίας. Πρέπει ὅµως νά σηµειώσοµε ὅτι ὁ ὕµνος, καθώς δηλώνει καί τό περιεχόµενό του, ἀνήκει στή Μεγάλη Πέµπτη, γιά τήν ὁποία καί ἐγράφη. Ἀνήκει στήν ἡµέρα κατά τήν ὁποία ἀναµιµνησκόµεθα τήν παράδοση τοῦ µυ- 9

10 στηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας κατά τόν µυστικό δεῖπνο καί τήν προδοσία τοῦ Ἰούδα. Περιεχόµενο: Ὁ ὕµνος ἔχει σαφῶς ἱστορικό καί εὐχαριστιακό περιεχό- µενο. α) Ὑποµνηµατίζεται τό γεγονός τοῦ µυστικοῦ δείπνου, τῆς πρώτης δηλ. θείας λειτουργίας, ὁ ὁποῖος πραγµατοποιήθηκε τό βράδυ τῆς Πέµπτης, λίγο πρίν τήν παράδοση τοῦ Κυρίου πρός τό σταυρωθῆναι, β) ἀναφέρεται µέ ἀποστροφή στήν προδοσία τοῦ Χριστοῦ ἀπό τόν Ἰούδα, καί γ) εὐχαριστεῖται ὁ Θεός γιατί ἀξίωσε τόν κάθε πιστό νά γίνει σήµερον κοινωνός τοῦ µυστηρίου τοῦ µυστικοῦ δείπνου, τοῦ µυστηρίου δηλ. τῆς θείας εὐχαριστίας. Ὁ ὑµνογράφος ἀκόµη βάζει στό στόµα τοῦ κοινωνοῦντος τό σῶµα καί τό αἷµα τοῦ Χριστοῦ πιστοῦ τήν ὑπόσχεση πώς δέν θά ἐπιδείξει τήν ἴδια µέ τόν Ἰούδα συµπεριφορά (προδοτικό φίληµα καί ἀποκάλυψη τοῦ µυστηρίου στούς ἐχθρούς τῆς Ἐκκλησίας), ἀλλά θά συνταχθεῖ µέ τό µέρος τοῦ ὁµολογήσαντος τή θεότητα τοῦ Χριστοῦ ληστῆ, καί µαζί µ αὐτόν θά ζητήσει ἀπό τόν Κύριο νά τόν θυµηθεῖ στή βασιλεία του. * * * «Πληρωθήτω τό στόµα ἡµῶν αἰνέσεως, Κύριε*, ὅπως ἄν ὑµνήσωµεν τήν δόξαν σου* ὅτι ἠξίωσας ἡµᾶς τῶν ἁγίων σου µετασχεῖν µυστηρίων*. Τήρησον ἡµᾶς ἐν τῷ σῷ ἁγιασµῷ* ὅλην τήν ἡµέραν µελετᾶν τήν δικαιοσύνην σου*. Ἀλληλούια». Ἱστορία - λατρεία: Καί τό τροπάριο τοῦτο εἰσήχθη στή λατρεία ἐπί πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Σεργίου (ζ αἰ.), γιά νά ψάλλεται ὡς εὐχαριστία µετά τή θεία κοινωνία, καί συγκεκριµένα µετά τήν ἐκφώνηση «Πάντοτε, νῦν καί ἀεί, καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων». Τό τροπάριο τοῦτο µέ πολλή εὐκολία θά µποροῦσε νά ἐπανενταχθεῖ στή λειτουργία, στό σηµεῖο ὅπου ψαλλόταν παλαιότερα καί γιά λειτουργική εὐκοσµία, ἀλλά καί γιά τόνωση τῆς πρός τόν Θεόν εὐχαριστίας µας διότι ἀξιωθήκα- µε τῆς κοινωνίας τῶν ἁγίων του µυστηρίων. Σχόλια: 1) «Τήρησον ἡµᾶς ἐν τῷ σῷ ἁγιασµῷ». Παρακαλοῦµε τόν Θεό ἁ- γιασµένοι καθώς εἴµαστε διά τῆς κοινωνίας τῶν ἁγίων µυστηρίων νά µᾶς τηρήσει, νά µᾶς διατηρήσει, νά µᾶς κρατήσει στόν δικό του ἁγιασµό «ὅλην τήν ἡµέραν» καί κατά τήν παροῦσα ἡµέρα πού ἔχοµε κοινωνήσει, ἀλλά καί καθ ὅλο τό χρονικό στάδιο τῆς ζωῆς µας. 2) «Ὅλην τήν ἡµέραν µελετᾶν τήν δικαιοσύνην σου». Καθαγιασµένος ὁ ἄνθρωπος διά τοῦ σώµατος καί τοῦ αἵµατος τοῦ Χριστοῦ, ὑπόσχεται ὅτι «ὅλην τήν ἡµέραν» θά µελετᾶ «τήν δικαοσύνην» τοῦ Θεοῦ. Θά πράττει δηλ. σύµφωνα µέ τό θέληµα τοῦ Θεοῦ καί θά ζεῖ βάσει τοῦ εὐαγγελικοῦ τρόπου ζωῆς. 10

11 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ν Β ΥΜΝΟΙ ΘΕΟΜΗΤΟΡΙΚΩΝ ΕΟΡΤΩΝ 8 Σεπτεµβρίου: Ἡ γέννησις τῆς ὑπεραγίας δεσποίνης ἡµῶν Θεοτόκου καί ἀειπαρθένου Μαρίας. 1. όξα, Καί νῦν. Ἦχος πλ. β. Σεργίου. «Σήµερον* ὁ τοῖς νοεροῖς θρόνοις* ἐπαναπαυόµενος Θεός*, θρόνον ἅγιον* ἐπί γῆς ἑαυτῷ προητοίµασεν* ὁ στερεώσας ἐν σοφίᾳ τούς οὐρανούς*, οὐρανόν ἔµψυχον* ἐν φιλανθρωπίᾳ κατεσκεύασεν* ἐξ ἀκάρπου γάρ ῥίζης* φυτόν ζωηφόρον ἐβλάστησεν ἡµῖν* τήν µητέρα αὐτοῦ*. Ὁ τῶν θαυ- µασίων Θεός* καί τῶν ἀνελπίστων ἐλπίς*, Κύριε δόξα σοι». Λατρεία: Πρόκειται γιά τό δοξαστικό τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τῆς γεννήσεως τῆς Θεοτόκου. Ἐκτός ἀπό δοξαστικό ψάλλεται καί ὡς πρῶτο στιχηρό στό «Κύριε ἐκέκραξα» τῆς ἴδιας ἑορτῆς. Ἀπό τήν ἐπιγραφή τοῦ ὕ- µνου πληροφορούµεθα ὅτι εἶναι ποίηµα τοῦ πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Σεργίου (ζ αἰ.). Ἀνήκει στό εἶδος τῶν ἰδιοµέλων καί ψάλλεται σέ ἦχο πλ. β. Μετάφραση: Σήµερα, ὁ ἐπαναπαυόµενος ἐπί τῶν νοερῶν θρόνων (ἀγγελικῶν δυνάµεων) Θεός, προετοίµασε καί ἕνα ἅγιο θρόνο γιά τόν ἑαυτό του ἐπί τῆς γῆς. Αὐτός ὁ ὁποῖος στερέωσε (δηµιούργησε) µέ σοφία τούς οὐρανούς, κατεσκεύασεν ἀπό φιλανθρωπία καί ἕνα ἔµψυχον οὐρανόν. Ἀπό ἄκαρπη ρίζα (ἡ µητέρα τῆς Παναγίας Ἄννα) βλάστησεν γιά µᾶς ζωηφόρον φυτόν, τή µητέρα του (Θεοτόκος). Σέ σένα Κύριέ µου, πού εἶσαι ὁ Θεός τῶν θαυµασίων (τῶν θαυµαστῶν γεγονότων), καί ἡ ἐλπίδα τῶν ἀνελπίστων δόξα σοι. Θεολογικά σχόλια: α) «Σήµερον». Ἡ ἔκφραση αὐτή εἶναι προσφιλής στούς ὑµνογράφους, γι αὐτό καί συναντᾶται καί σέ ἄλλους ἐκκλησιαστικούς ὕµνους (πρβλ. «Σήµερον κρεµᾶται ἐπί ξύλου», ιε ἀντίφωνον τοῦ ὄρθρου τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς. «Σήµερον γεννᾶται ἐκ Παρθένου», τροπάριον Θ Ὤρας τῶν Χριστουγέννων). ιά τοῦ ὅρου «σήµερον» ἕνα γεγονός, τό ὁποῖο συνέβηκε πρίν ἀπό δύο καί πλέον χιλιάδες χρόνια γίνεται αἰώνια παρόν καί ψηλαφητό. Τά ἱστορικά γεγονότα, τά ὁποῖα ἀφοροῦν στή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου γίνονται διαχρονικοί σταθµοί καί αἰώνιες πραγµατικότητες. Ὁ χρόνος χωρεῖ στό τώρα καί τό τώρα γίνεται αἰώνιο. Ἔτσι, ἐνῶ ἕνα περιστατικό ἔλαβε χώρα χθές, ἐπαναλαµβάνεται διά τοῦ 11

12 «σήµερον» καί τώρα, αὐτή τή στιγµή, καί θά ἐπαναλαµβάνεται καί στό διηνεκές µέ στόχο τή σωτηριολογική προσέγγιση τοῦ ἀνθρώπου. β) «Θρόνον ἅγιον ἐπί γῆς ἑαυτῷ προητοίµασεν». Ὁ προετοιµασµένος ὑπό τοῦ Θεοῦ ἐπί τῆς γῆς ἅγιος θρόνος, γιά νά καθίσει ὁ ἴδιος, δέν εἶναι ἄλλος ἀπό τήν ὑπεραγία Θεοτόκο. Ἡ Παναγία, θεωρεῖται ἀπό τόν ὑµνογράφο, ὅπως καί ἀπό σύνολη τήν πατερική παράδοση, ἡ προεκλεχθεῖσα ἀπό πασῶν τῶν γενεῶν ὑπό τοῦ Χριστοῦ, γιά νά διενεργήσει τήν ἐνανθρώπησή του, τή σάρκωσή του. Ἡ Παναγία εἶναι ὁ ἅγιος θρόνος, εἶναι ὁ ἔµψυχος ἀνθρώπινος οὐρανός ἐντός τοῦ ὁποίου σκηνώνει καί κυοφορεῖται ὁ Θεός Λόγος. Ἐπιλέγεται ἀπό τόν Θεό ἀπό φιλανθρωπία πρός τούς ἀνθρώπους, διότι αὐτή του ἡ ἐνέργεια ἀποσκοπεῖ στή σωτηρία τους. Ἡ Παναγία ἀπό τή στιγµή τῆς γεννήσεώς της τιµᾶται ἐξαιρετικά ἀπό τούς ἀνθρώπους γιά τόν ρόλο, τόν ὁποῖο µέλλει νά διαδραµατίσει ὥς πρός τή σωτηρία καί τή λύτρωσή µας. 2. Ἀπολυτίκιον. Ἦχος δ. «Ἡ γέννησις σου, Θεοτόκε,* χαράν ἐµήνυσε* πάσῃ τῇ οἰκουµένῃ * ἐκ σοῦ γάρ ἀνέτειλεν* ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης,* Χριστός ὁ Θεός ἡµῶν * καί λύσας τήν κατάραν,* ἔδωκε τήν εὐλογίαν * καί καταργήσας τόν θάνατον,* ἐδωρήσατο ἡµῖν* ζωήν τήν αἰώνιον». Μετάφραση: Ἡ γέννησή σου Θεοτόκε στέλνει µήνυµα χαρᾶς σ ὅλη τήν οἰκουµένη διότι ἀπό ἐσένα ἀνέτειλεν ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης, ὁ Χριστός ὁ Θεός µας, ὁ ὁποῖος, λύνοντας τήν κατάρα τῶν προτοπλάστων, ἔδωκε τήν εὐλογία - τήν ὑπόσχεση τῆς σωτηρίας καί καταργῶντας τόν θάνατο, ἐδώρησε σέ µᾶς ζωήν τήν αἰώνιον. Θεολογικό σχόλιο: «Καί λύσας τήν κατάραν, ἔδωκε τήν εὐλογίαν». «Κατάρα» ἐν προκειµένῳ θεωρεῖται ἡ ἀνυπακοή τῶν πρωτοπλάστων στήν ὑπόδειξη τοῦ Θεοῦ ὅτι ἡ σωτηρία τους θά γινόταν κατορθωτή µέ τήν κοινωνία πού θά εἶχαν µαζί του, καί ἡ συνεπείᾳ τούτης ἔξωσή τους ἀπό τόν Παράδεισο. Μετά τήν πτώση τῶν πρωτοπλάστων ὁ ἄνθρωπος ὁδηγεῖται µακράν τοῦ Θεοῦ, χωρίς νά ἔχει καµιά ἐλπίδα ἐπιστροφῆς καί σωτηρίας. Τήν κατάρα τούτη λύει ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος µέ τήν ἐ- νανθρώπησή του φέρνει τόν ἄνθρωπο σέ κοινωνία µέ τόν Θεό καί τοῦ δίνει τή δυνατότητα τῆς ἐπιστροφῆς καί τῆς σωτηρίας. Ἄρα, ὡς «εὐλογία» ἐκλαµβάνεται ἡ ὑπό τοῦ Χριστοῦ παρεχόµενη εὐκαιρία στόν ἄνθρωπο γιά ἐξαγιασµό καί ἀπόκτηση τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. 3. Κοντάκιον. Ἦχος δ. Αὐτόµελον. «Ἰωακείµ καί Ἄννα ὀνειδισµοῦ ἀτεκνίας* καί Ἀδάµ καί Εὔα ἐκ τῆς φθορᾶς τοῦ θανάτου* ἠλευθερώθησαν, ἄχραντε,* ἐν τῇ ἁγίᾳ γεννήσῃ σου * αὐτήν 12

13 ἑορτάζει καί ὁ λαός σου,* ἐνοχῆς τῶν πταισµάτων* λυτρωθείς ἐν τῷ κράζειν σοι * ἡ στεῖρα τίκτει τήν θεοτόκον* καί τροφόν τῆς ζωῆς ἡµῶν». Ὁ ὕµνος εἶναι ποίηµα τοῦ Ρωµανοῦ τοῦ Μελωδοῦ (ε - στ αἰ.), ἑνός ἀπό τούς µεγαλύτερους καί σηµαντικότερους ὑµνογράφους τῆς Ἐκκλησίας. Ἀνήκει στό εἶδος τῶν κοντακίων καί εἶναι αὐτόµελον, ἐπί τῇ βάσει αὐτοῦ δηλ., µποροῦν νά γραφοῦν καί µελωποιηθοῦν καί ἄλλα τροπάρια. Σχολιασµός: Ἡ γέννηση τῆς Θεοτόκου γίνεται αἰτία γιά τήν ἐλευθέρωση, γιά τήν ἀπαλλαγή τοῦ Ἰωακείµ καί τῆς Ἄννας ἀπό τό ὄνειδος, τή ντροπή τῆς ἀτεκνίας. Ἡ ἴδια αὐτή γέννηση γίνεται αἰτία καί γιά τήν ἀπελευθέρωση, γιά τήν ἀπαλλάγη τοῦ Ἀδάµ καί τῆς Εὔας ἀπό τή φθορά τοῦ θανάτου. Στό πρόσωπο τοῦ Ἀδάµ καί τῆς Εὔας ἀντιπροσωπεύεται ὁλόκληρη ἡ ἀνθρωπότητα. Ἄρα, ἡ γέννηση τῆς Θεοτόκου σηµαίνει γιά ὁλόκληρη τήν ἀνθρωπότητα τήν ἀπαλλαγή ἀπό τή φθορά καί τόν θάνατο. Τή γέννηση τῆς Θεοτόκου ἑορτάζει καί ὁ λαός της, ὁ ὁποῖος λυτρωµένος ἀπό τίς ἐνοχές τῶν πταισµάτων του (ἁµαρτίες) κράζει πρός αὐτή ἡ στεῖρα Ἄννα τίκτει τή Θεοτόκο, ἡ ὁποία εἶναι ἡ τροφός, ἡ τροφοδότης µας. ιατυπώνοντας τίς πάρα πάνω ἀπόψεις, ὁ Ρωµανός, δέν ἐννοεῖ ὅτι ἡ διενεργοῦσα τή σωτηρία µας εἶναι ἡ Θεοτόκος. Ἡ σωτηρία µας ἀπό τόν θάνατο, καί ἡ λύτρωση τῶν ἁµαρτιῶν τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ πραγµατοποιεῖται ἀπό τόν Χριστόν, τόν ὁποῖον ἐκ Πνεύµατος ἁγίου ἐκυοφόρησε καί ἔφερε στόν κόσµο ἡ Παναγία. Ἡ Θεοτόκος ἐξυµνεῖται ἀπό τούς ὑ- µνογράφους καί ἐξαίρεται ἡ προσωπικότητά της γιά τόν ρόλο, τόν ὁποῖο διεδραµάτισε ὡς πρός τή σωτηρία µας. Ἀπό τή στιγµή τῆς γεννήσεώς της, ὁ λαός ἐνατενίζει µέσῳ της πρός τόν σωτήρα καί λυτρωτή του, τόν Χριστό. 21 Νοεµβρίου: Ἡ ἐν τῷ ναῷ εἴσοδος τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου. 1. Ἀπολυτίκιον. Ἦχος δ. «Σήµερον τῆς εὐδοκίας* Θεοῦ τό προοίµιον,* καί τῆς τῶν ἀνθρώπων* σωτηρίας ἡ προκήρυξις.* Ἐν ναῷ τοῦ Θεοῦ* τρανῶς ἡ παρθένος δείκνυται* καί τόν Χριστόν* τοῖς πᾶσι προκαταγγέλλεται.* Αὐτῇ καί ἡµεῖς* µεγαλοφώνως βοήσωµεν * χαῖρε τῆς οἰκονοµίας* τοῦ Κτίστου ἡ ἐκπλήρωσις». Μετάφραση: Σήµερα ἀπάρχεται τό προοίµιο - ὁ πρόλογος τῆς εὐδοκίας (τοῦ θελήµατος) τοῦ Θεοῦ Πατρός καί προκηρύσσεται ἡ ὑπόθεση τῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων. Μέσα στόν νοµικό ναό τοῦ Θεοῦ (ναός τοῦ Σολοµῶντος) ἡ παρθένος καθιστᾶ γνωστό πρός τά ἔξω κατά ἕνα τρανό τρόπο πώς καί ἡ ἴδια θά γίνει ναός, προκαταγγέλλουσα ἔτσι πρός ὅλους τούς ἀνθρώπους τόν ἐρχοµό τοῦ Χριστοῦ. Σ αὐτήν ἄς βοήσωµε µεγα- 13

14 λοφώνως νά χαίρεσαι ἐσύ, πού ἔγινες αἰτία γιά τήν ἐκπλήρωση - πραγ- µατοποίηση τῆς οἰκονοµίας τοῦ Κτίστου (Θεοῦ). Θεολογικό σχόλιο: «Χαῖρε τῆς οἰκονοµίας τοῦ Κτίστου ἡ ἐκπλήρωσις». Οἰκονοµία στή θεολογική ὁρολογία ὀνοµάζουµε: α) τίς ὁποιεσδήποτε σχέσεις, τίς ὁποῖες ὁ Τριαδικός Θεός ἀναπτύσσει µέ τόν κτιστό κόσµο, ὅπως π.χ. ἡ δηµιουργία τοῦ κόσµου καί ἡ ἀποκάλυψη - φανέρωση τοῦ Θεοῦ στούς ἀνθρώπους, καί β) ὅλες τίς σωστικές ἐνέργειες, τίς ὁ- ποῖες πραγµατοποιεῖ ὁ Θεός προκειµένου νά σώσει τόν κόσµο. Τέτοιες ἐνέργειες εἶναι ἡ σάρκωση τοῦ Θεοῦ Λόγου, ἡ σταύρωση, ὁ θάνατος καί ἡ ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, ἡ ἐπιφοίτηση τοῦ ἁγίου Πνεύµατος. Συνοπτικά θά λέγαµε ὅτι οἰκονοµία εἶναι τό θέληµα τοῦ Θεοῦ γιά τή δηµιουργία καί τή σωτηρία τοῦ κόσµου. Ἡ Παναγία σ ὅλην αὐτή τήν ὑπόθεση εἶναι τό σκεῦος, τό ὁποῖο ἐπελέγη ἀπό τόν Θεό, προκειµένου νά συµβάλει στήν ἐκπλήρωση τῆς οἰκονοµίας τοῦ κτίστου Θεοῦ, ἀφοῦ δι αὐτῆς ὁ σωτήρας Χριστός σαρκώνεται καί κατέρχεται στόν κόσµο. 2. Κοντάκιον. Ἦχος δ. Ὁ ὑψωθείς ἐν τῷ σταυρῷ. «Ὁ καθαρώτατος* ναός τοῦ Σωτῆρος,* ἡ πολυτίµητος* παστάς καί παρθένος,* τό ἱερόν θησαύρισµα* τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ* σήµερον εἰσάγεται* ἐν τῷ οἴκῳ Κυρίου* τήν χάριν συνεισάγουσα* τήν ἐν πνεύµατι θείῳ * ἥν ἀνυµνοῦσιν* ἄγγελοι Θεοῦ * αὕτη ὑπάρχει* σκηνή ἐπουράνιος». Ἑρµηνεία - σχόλια: Ἡ Παναγία χαρακτηρίζεται ἀπό τόν ὑµνογράφο ὡς «ὁ καθαρώτατος ναός» ἐντός τοῦ ὁποίου κατοικεῖ καί ἐπαναπαύεται ὁ σωτήρας Χριστός. Ὁ ναός τοῦ Σολοµῶντος ἧταν ὁ χῶρος, ὅπου, κατά τήν ἀντίληψη τῶν ἑβραίων κατοικοῦσε ὁ Θεός. Ἡ Παναγία εἶναι ὁ ναός, ὅπου, ὄχι θεωρητικά, ἀλλά σωµατικά σκήνωσε µέσα της ὁ Θεός. Ὁ ναός τοῦ Σολοµῶντος ἀποτελεῖ προτύπωση καί προεικόνιση τῆς Θεοτόκου. Ἡ Παναγία χαρακτηρίζεται ἐπίσης ὡς «ἡ πολυτίµητος παστάς καί παρθένος». «Παστάς» εἶναι τό νυµφικό δωµάτιο. Νύµφη ἐν προκειµένῳ εἶναι ἡ Παναγία. Νύµφη ὅµως παρθένος καί ἀµόλυντος. Νύµφη ἀνύµφευτος. Νύµφη τοῦ Θεοῦ καί Λόγου, ἡ ὁποία καί µετά τή σύλληψη τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ στά σπλάχνα της παραµένει παντοτινά παρθένος. Ἡ Παναγία χαρακτηρίζεται ἐπίσης ὡς «τό ἱερόν θησαύρισµα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ». Εἶναι τό πρόσωπο στό ὁποῖο ἔχει θησαυριστεῖ, ἔχει µαζευτεῖ, ἔχει ἀποταµιευτεῖ ὅλη ἡ δόξα τοῦ Θεοῦ. Ἡ Παναγία εἶναι τό πρόσωπο, τό ὁποῖον ἔχει πλουτίσει µέ τή δόξα τοῦ Θεοῦ. «Σήµερον εἰσάγεται ἐν τῷ οἴκῳ Κυρίου». Αὐτός ὁ ναός, αὐτή ἡ παστάς, αὐτό τό ἱερό θησαύρισµα τῆς δόξας τοῦ Θεοῦ εἰσάγεται σήµερα στόν οἶκο τοῦ Κυρίου (ναός τοῦ Σολοµῶντος), συνεισάγουσα ταυτόχρο- 14

15 να στόν ναό τή χάρι τοῦ ἁγίου Πνεύµατος. Τό ἅγιο Πνεῦµα συνοδεύει οὐσιαστικά τήν Παναγία σ αὐτή της τήν ἐνέργεια. «Ἥν ἀνυµνοῦσιν ἄγγελοι Θεοῦ αὕτη ὑπάρχει σκηνή ἐπουράνιος». Εἰσοδεύουσα ἡ παρθένος στόν ναό ἀνυµνεῖται ἀπό τούς ἀγγέλους, χαρακτηριζόµενη ὡς ἐπουράνιος σκηνή τοῦ Θεοῦ καί Λόγου. 25 εκεµβρίου: Ἡ κατά σάρκα γέννησις τοῦ Κυρίου ἡµῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Σύσταση τῆς ἑορτῆς: Ὅπως εἶναι γνωστό ἡ ἀνατολική Ἐκκλησία ἑορτάζει τό ἱστορικό γεγονός τῆς σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου ἀπό τό ἔτος 376 µ.χ. τήν 25 ην εκεµβρίου, ἡµέρα κατά τήν ὁποία οἱ ἐθνικοί (εἰδωλολάτρες) ἑόρταζαν τόν θεό ἥλιο, ἐξ ἀφορµῆς τοῦ χειµερινοῦ ἡλιοστασίου. Στήν προσπάθειά της δηλ., ἡ Ἐκκλησία, γιά νά θεσπίσει ἑορτή γιά τά Χριστούγεννα, ἐκµεταλλεύθηκε τήν προϋπάρχουσα εἰδωλολατρική ἑορτή πρός τιµήν τοῦ ψεύτικου θεοῦ ἥλιου, ἀντικαθιστῶντάς την µέ τή γέννηση τοῦ ἀληθινοῦ ἥλιου, τοῦ νοητοῦ ἥλιου τῆς δικαιοσύνης, τοῦ ἀληθινοῦ φωτός, τοῦ Χριστοῦ. Στήν οὐσία ἔχουµε ἐκχριστιανισµό µίας εἰδωλολατρικῆς ἑορτῆς, στήν ὁποία δίδεται πλέον ἄλλος χαρακτήρας καί ἄλλο περιεχόµενο. Τά ψεύτικα εἴδωλα παραχωροῦν τήν θέση τους στόν ἀληθινό Θεό. Οἱ θυσίες ζώων καί τά παγανιστικά πανηγύρια ἐξανεµίζονται. Οἱ χριστιανικοί ναοί καθίστανται πλέον οἱ πόλοι ἕλξεως τῶν πιστῶν, ὅπου τελεῖται ἡ λογική λατρεία καί ἀναπέµπονται εὐχαριστίες στόν Τριαδικό Θεό γιά τήν κοσµοσωτήρια ἐνέργεια τῆς σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου. Ἡ σωτηρία τοῦ κτιστοῦ κόσµου, συµπεριλαµβανοµένου καί τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία ἐπιτυγχάνεται µέ τήν σάρκωση τοῦ Θεοῦ Λόγου (Χριστοῦ) ἐκ Πνεύµατος ἁγίου καί ἀπό τήν Παναγία, καί ἡ ἔξαρση τοῦ γεγονότος τούτου διά τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων, ἐνέπνευσε ἀρκετούς ἀπό τούς ἐπιφανέστερους ἐκκλησιαστικούς ὑµνογράφους νά διαλαλήσουν διά τῶν ὕµνων τους τήν ἑορτή τῆς ἐπί γῆς φανερώσεως τοῦ Θεοῦ. Πλῆθος ὕµνων, οἱ ὁποῖοι εὑρίσκονται εἴτε ἐν χρήσει, εἴτε µή, µᾶς παρουσιάζουν τά ἐσσωτερικά βιώµατα τῶν συντακτῶν τους, καί τόν ὕψιστο βαθµό θεολογίας, στόν ὁποῖο συνέλαβαν τό µυστήριο αὐτό τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Καί ἐπειδή οἱ ὑµνογράφοι εἶναι ταυτόχρονα πατέρες καί διδάσκαλοι τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ, τά ποιήµατά τους γίνονται γιά τόν λαό κτῆµα καί βίωµά του. Ἀπό τούς πρώτους χρόνους τῆς συστάσεως τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων στήν Ἀνατολή, κάνουν τήν ἐµφάνισή τους ἐκκλησιαστικοί ὕµνοι, οἱ ὁποῖοι ἐντάσσονται στίς διάφορες ἀκολουθίες, ἐµπλουτίζοντάς τες. Ἀρκετοί εἶναι οἱ κύριοι συντάκτες τῶν ὕµνων γιά τήν ἑορτή. Ποιητές ὅπως ὁ Ρωµανός ὁ Μελωδός (ε - στ αἰ.), ὁ Ἀνδρέας ὁ Ἱεροσολυµίτης (ζ 15

16 αἰ.), ὁ Γερµανός Κωνσταντινουπόλεως ( µ.χ.), ὁ Ἰωάννης ὁ α- µασκηνός (η αἰ.), ὁ Ἀνατόλιος µοναχός (θ αἰ.), ἡ Κασιανή µοναχή (θ αἰ.), ὁ Ἰωάννης µοναχός (ια αἰ.) καί ἄλλοι, τῶν ὁποίων τά ὀνόµατα δέν µνηµονεύονται στό ἐν χρήσει µηναῖο τοῦ εκεµβρίου, ἐκφράζουν ὁ καθένας µέ τόν δικό του τρόπο τά µεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ καί τίς σωστικές γιά τόν κόσµο ἐνέργειές του. 1. Ἀπολυτίκιον. Ἦχος δ. «Ἡ γέννησίς σου* Χριστέ ὁ Θεός ἡµῶν,* ἀνέτειλε τῷ κόσµῳ* τό φῶς τό τῆς γνώσεως * ἐν αὐτῇ γάρ* οἱ τοῖς ἄστροις λατρεύοντες,* ὑπό ἀστέρος ἐδιδάσκοντο,* σέ προσκυνεῖν,* τόν ἥλιον τῆς δικαιοσύνης,* καί σέ γινώσκειν* ἐξ ὕψους ἀνατολήν.* Κύριε δόξα σοι». Σχολιασµός: Εἶναι ὁ ἀρχαιότερος ὕµνος πού γράφτηκε γιά τήν ἑορτή τῶν Χριστουγέννων. Μέσα ἀπό αὐτόν ἐκφράζεται ἡ πίστη τῆς Ἐκκλησίας, ὅτι ἡ κατά σάρκα γέννηση τοῦ Χριστοῦ ἀνατέλλει στόν κόσµο τό ἀληθινό φῶς, τό ὁποῖο ὁδηγεῖ πρός θεογνωσία. Σ αὐτή τήν θεογνωσία εἶναι καλεσµένοι, ὄχι µόνον οἱ χριστιανοί, ἀλλά καί οἱ εἰδωλολάτρες, οἱ ὁποῖοι ἐκπροσωποῦνται ἐν προκειµένῳ µέ τούς τρεῖς µάγους. Γιά νά κατορθώσουν, ὅµως, τήν θεογνωσία οἱ ἐθνικοί λαοί θά πρέπει νά ἀποπτύσουν τόν δρόµο τῆς πλάνης καί ταπεινά νά προσκυνήσουν τόν ἥλιο τῆς δικαιοσύνης, πού σπαργανωµένος κεῖται στήν φάτνη τῆς Βηθλεέµ. Αὐτό πράττουν οἱ µάγοι, καί µέ αὐτό τόν τρόπο καθίστανται θεόπτες, ὅπως ἐπίσης καί οἱ πρῶτοι κήρυκες τοῦ Χριστοῦ στά µέρη τῆς Ἀνατολῆς. «Ἡ γέννησίς σου Χριστέ ἀνέτειλε τῷ κόσµῳ τό φῶς τό τῆς γνώσεως τόν ἥλιον τῆς δικαιοσύνης ἐξ ὕψους ἀνατολήν». Καί στά τρία ὑπογραµµισµένα χωρία παρατηρεῖται µία ταύτιση τοῦ σαρκωθέντος Θεοῦ Λόγου (Χριστοῦ) µέ τό φῶς, τόν ἥλιο καί τήν ἀνατολή. Οἱ τρεῖς αὐτοί ὅροι προσλαµβάνουν µάλιστα καί ἀπό ἕνα χαρακτηρισµό. Εἶναι «τό φῶς τῆς γνώσεως», «ὁ ἥλιος τῆς δικαιοσύνης» καί «ἡ ἐξ ὕψους ἀνατολή». Στό Εὐαγγέλιο ὁ Χριστός χαρακτηρίζει τόν ἑαυτό του ὥς τό φῶς τοῦ κόσµου. «Ἐγώ εἰµι τὸ φῶς τοῦ κόσµου» (Ἰω. 8, 12), γιά νά προσθέσει στήν συνέχεια «ὁ ἀκολουθῶν ἐµοὶ οὐ µὴ περιπατήσῃ ἐν τῇ σκοτίᾳ, ἀλλ' ἕξει τὸ φῶς τῆς ζωῆς» (Ἰω. 8, 12). Στό πρόσωπο τοῦ Κυρίου, ὅταν αὐτός, µετά τούς τρεῖς πειρασµούς στήν ἔρηµο, κατοικεῖ καί διδάσκει στήν Καπερναούµ, ὁ εὐαγγελιστής Ματθαῖος βλέπει νά ἐκπληρώνεται µία ἀπό τίς προφητεῖες τοῦ προφήτου Ἡσαΐου. Μιλῶντας ὁ Ἡσαΐας ὀκτακόσια χρόνια πρίν γιά τήν ἐµφάνιση καί διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ ἀναφέρει ὅτι «ὁ λαὸς ὁ καθήµενος ἐν σκότει φῶς εἶδεν µέγα, καὶ τοῖς καθηµένοις ἐν χώρᾳ καὶ σκιᾷ θανάτου φῶς ἀνέτειλεν αὐτοῖς» (Ματθ. 4, 16). 16

17 Ἀπό τά πιό πάνω χωρία, ἀλλά καί ἀπό ἄλλα πολλά, παρατηροῦµε ὅτι οἱ ἔννοιες τῆς ἀνατολῆς, τοῦ ἡλίου καί τοῦ φωτός ὑποστασιάζονται στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. Ἀπό τήν ἀνατολή ἀνατέλλει ὁ ἥλιος, ὁ ὁποῖος δίδει στούς ἀνθρώπους τό αἰσθητό φῶς. Ὁ Χριστός εἶναι ἡ ἐξ ὕψους ἀ- νατολή ἀπό τήν ὁποία ἀνατέλλει ὁ ἀληθινός ἥλιος τῆς δικαιωσύνης, ὁ ὁποῖος χαρίζει στούς ἀνθρώπους τό θεϊκό φῶς. Ὁ Χριστός εἶναι ταυτόχρονα καί ἀνατολή καί ἥλιος καί φῶς. Ὁ Χριστός ἀντιδιαστέλλεται πρός τό σκοτάδι. Σκοτάδι εἶναι ἀφ ἑνός ὁ κόσµος τῆς εἰδωλολατρείας, τῆς ἄγνοιας τοῦ Θεοῦ, καί ἀφ ἑτέρου ὁ κόσµος τῆς ἁµαρτίας. Σκοτάδι χαρακτηρίζεται ἐπίσης ἡ κατάσταση τοῦ θανάτου πρό τῆς ἐλεύσεως τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Χριστός µέ τήν σάρκωσή του, ὡς τό ἀληθινό φῶς πού εἶναι, ἀποκαλύπτει στούς ἀνθρώπους τό φῶς τῆς θεότητος. Αὐτό τό φῶς δίδει στούς ἀνθρώπους τήν δυνατότητα: α) νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό τήν λατρεία τῶν ψεύτικων εἰδωλολατρικῶν θεῶν καί νά γνωρίσουν καί νά λατρεύσουν τόν ἀληθινό Θεό. β) νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό τό σκοτάδι τῆς ἁµαρτίας καί διά τῆς µετανοίας νά γίνουν τέκνα φωτός, καί γ) νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό τό σκότος τοῦ θανάτου καί νά βιώσουν τό φῶς τῆς ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου. Πρός αὐτές τίς τρεῖς καταστάσεις στοχεύει ἡ σωτηρία, τήν ὁποία ὁ Θεός φέρνει στούς ἀνθρώπους, στήν γνώση τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ, στήν ἀπαλλαγή ἀπό τήν ἁµαρτία καί στήν ὑπέρβαση τοῦ θανάτου ο ἰδιόµελο ἑσπερινοῦ τῶν Χριστουγέννων Ἦχος β. Γερµανοῦ. «εῦτε ἀγαλλιασώµεθα τῷ Κυρίῳ,* τό παρόν µυστήριον ἐκδιηγούµενοι.* Τό µεσότοιχον τοῦ φραγµοῦ διαλέλυται,* ἡ φλογίνη ῥοµφαία τά νῶτα δίδωσι,* καί τά χερουβίµ παραχωρεῖ,* τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς * κἀγώ τοῦ παραδείσου τῆς τρυφῆς µεταλαµβάνω,* οὗ προεξεβλήθην διά τῆς παρακοῆς.* Ἡ γάρ ἀπαράλλακτος εἰκών τοῦ Πατρός,* ὁ χαρακτήρ τῆς ἀϊδότητος αὐτοῦ,* µορφήν δούλου λαµβάνει,* ἐξ ἀπειρογάµου µητρός προελθών,* οὐ τροπήν ὑποµείνας * ὅ γάρ ἦν διέµεινε,* Θεός ὤν ἀληθινός * καί ὅ οὐκ ἦν προσέλαβεν,* ἄνθρωπος γενόµενος διά φιλανθρωπίαν * αὐτῷ βοήσωµεν * ὁ τεχθείς ἐκ Παρθένου Θεός,* ἐλέησον ἡµᾶς». Σχολιασµός: Συντάκτης τοῦ ὕµνου εἶναι ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γερµανός (η αἰ.). Ὁ ὕµνος διαπερνᾶται ἀπό µία ἔντονη θεολογική σκέψη γιά τόν τρόπο µέ τόν ὁποῖο ὁ Θεός ἐνεργοποιεῖ τήν σωτηρία τοῦ κόσµου καί τοῦ ἀνθρώπου. Ἐπίσης γίνεται χρήση εἰκόνων τῆς Π.. Ἡ ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ Πατρός νά ἐπαναφέρει τό γένος τῶν ἀνθρώπων καί τόν φυσικό κόσµο στό ἀπολεσθέν διά τῆς πτώσεως κάλλος τοῦ παραδείσου, πραγµατοποιεῖται διά τῆς συγκαταθέσεως τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου του νά γίνει ὁ ἴδιος ἄνθρωπος. Ἡ ἐνέργεια αὐτή τοῦ Θεοῦ πηγάζει ἀπό τό θέληµα καί τήν ἀγάπη του γιά τήν σωτηρία τοῦ κόσµου. Πρός τήν κατεύθυνση αὐτή ἕνας δρόµος ὑπάρχει. Ἡ ἀποστολή τοῦ Υἱοῦ του καί ἡ 17

18 πρόσληψη ἀπ αὐτόν τοῦ ἀνθρωπίνου φυράµατος. ι αὐτοῦ τοῦ τρόπου τό µυστήριο συντελεῖται. Ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ κλίνει τούς οὐρανούς καί κατεβαίνει στήν γῆ. Ἀπό τήν κλίµακα τοῦ Ἰακώβ, τήν Παναγία µας, καί ἐξ ἁγίου Πνεύµατος προσλαµβάνει στήν θεϊκή του φύση καί τήν ἀνθρώπινη. Ἑνώνει τίς δύο φύσεις ὑποστατικά στό ἕνα πρόσωπο, τόν Χριστό, γιά νά ὁδηγήσει τήν ἀνθρώπινη στόν ἁγιασµό καί τήν θέωση. Προσπαθῶντας νά κατανοήσει τό γεγονός τῆς σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου, ὁ ποιητής µας, µένει ἔκθαµβος. Κοιτάζει ἐκστατικά τό «τεχθέν παιδίον», τόν σπαργανωµένο στήν φάτνη τῶν ζώων Χριστό καί προσπαθεῖ νά διηγηθεῖ «τό παρόν µυστήριον». Ταυτοχρόνως, ὅµως, ἀγάλλεται καί προσκαλεῖ καί ἐµᾶς νά γίνοµε µέτοχοι αὐτῆς τῆς χαρᾶς καί τῆς εὐφροσύνης. Ἡ θύµισή του στρέφεται στά θλιβερά ἐκεῖνα ἐπεισόδια, τά ὁποῖα ἀκολούθησαν τήν παράβαση καί παρακοή τῶν πρωτοπλάστων. Παράξενο, ὅµως. έν βλέπει τόν φραγµό, πού ὕψωσαν οἱ ἄνθρωποι, γιά νά ἀποκοποῦν ἀπό τόν Θεό. «Ἡ φλογίνη ροµφαία», ἡ ὁποία φύλαγε τήν θύρα τῆς Ἐδέµ, δέν στρέφεται ἀπειλητικά ἐναντίον τους. Τά χερουβίµ τούς παραχωροῦν τό ξύλο τῆς ζωῆς (τόν σταυρό τοῦ Κυρίου), γιά νά µεταλάβουν τόν παράδεισο τῆς τρυφῆς. Ἡ παρακοή τοῦ Ἀδάµ, ἡ ὁποία ἔγινε αἰτία τῆς ἐκπτώσεώς του ἀπό τόν παράδεισο, αἴρεται µέ τήν ὑπακοή τοῦ Υἱοῦ πρός τόν Πατέρα. Ἔτσι, «ἡ ἀπαράλλακτος εἰκών τοῦ Πατρός», ὁ συναΐδιος µαζί του Υἱός, τό «ἀπαύγασµα τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ», λαµβάνει «µορφήν δούλου». Γίνεται γιά ἐµᾶς ὑπηρέτης ἀπό µία ἄλλη δούλη, τήν ἀπειρόγαµο παρθένο Μαρία, ἡ ὁποία ὑπουργεῖ στό θέληµα τοῦ Θεοῦ. Τοῦτο ὅλο τό θαῦµα συντελεῖται χωρίς ἡ θεότητα νά ὑποστεῖ ὁποιαδήποτε τροπή. Ὅπως Θεός ἀληθινός ἦταν καί προηγουµένως, τό ἴδιο µένει καί µετά τήν κατά τό ἀνθρώπινο γέννησή του. Ἡ διαφορά στήν πραγµατοποίηση τοῦ µυστηρίου συντελεῖται µέ τήν πρόσληψη αὐτοῦ τοῦ ὁποίου δέν εἶχε. Προσλαµβάνει ἀπό φιλανθρωπία στήν θεϊκή του φύση καί τήν ἀνθρώπινη, γιά νά τήν θεώσει καί ἁγιάσει ο ἰδιόµελο ἑσπερινοῦ τῶν Χριστουγέννων Ἦχος β. Ἀνατολίου. «Τί σοι προσενέγκωµεν Χριστέ,* ὅτι ὤφθης ἐπί γῆς ὡς ἄνθρωπος δι ἡµᾶς;* ἕκαστον γάρ* τῶν ὑπό σοῦ γενοµένων κτισµάτων,* τήν εὐχαριστίαν σοι προσάγει * οἱ ἄγγελοι τόν ὕµνον * οἱ οὐρανοί τόν ἀστέρα * οἱ µάγοι τά δῶρα * οἱ ποιµένες τό θαῦµα * ἡ γῆ τό σπήλαιον * ἡ ἔρηµος τήν φάτνην * ἡµεῖς δὲ µητέρα παρθένον.* Ὁ πρό αἰώνων Θεός,* ἐλέησον ἡµᾶς». Σχολιασµός: Ὁ ὕµνος εἶναι ποίηµα τοῦ µοναχοῦ Ἀνατολίου. Τό περιεχό- µενο τοῦ ἰδιοµέλου τούτου ἔγινε ἡ βάση καί ἡ πηγή ἔµπνευσης γιά τήν 18

19 ἁγιογράφηση βυζαντινῆς εἰκόνας µέ τό ἴδιο ἀκριβῶς θέµα, ἡ ὁποία ἐπιγράφεται µάλιστα «Τί σοι προσενέγκωµεν Χριστέ;». Συνειδητοποιῶντας ὁ ποιητής µας τό µέγεθος τῆς ἀγάπης καί τῆς κενώσεως τοῦ Θεοῦ γιά τά πλάσµατά του, διερωτᾶται µέ ποία ἀντιπροσφορά θά µποροῦσε ὁ ἄνθρωπος νά σταθεῖ ἐπάξια ἀπέναντι στόν σωτῆρά του. Γνωρίζει ὅµως καλά πώς ὅ,τι καί ἄν προσφέρει εἶναι ἐλάχιστο ἐνώπιον αὐτοῦ τοῦ ὁποίου ὁ Θεός τοῦ δίδει. Ἔτσι ἀρκεῖται, ὁ ὑµνογράφος, στό νά ἀναφέρει τό πῶς τά διάφορα κτίσµατα λαµβάνουν µέρος στήν γέννηση τοῦ Μεσσία, προκειµένου νά ἐκφράσουν πρός αὐτόν τήν εὐχαριστία τους. Κάνει ἀρχή ἀπό τούς ἀγγέλους, τῶν ὁποίων τό κατ ἐξοχήν ἔργο εἶναι ἡ δοξολογία τοῦ Θεοῦ. Αὐτοί, τήν ὥρα τῆς γεννήσεως κατεβαίνουν ἀπό τούς οὐρανούς καί διαλαλοῦν πρός τούς ἀνθρώπους τό χαρµόσυνο µήνυµα, ὅτι «ἐτέχθη ὑµῖν σήµερον σωτήρ» (Λουκ. β 11). Ὁ οὐρανός προσφέρει τό πιό µεγάλο, τό πιό λαµπρό, τό πιό φωτεινό ἀστέρι, γιά νά δείχνει τόν χῶρο ὅπου ὁ µικρός Χριστός κεῖται σπαργανωµένος. Τό ἀστέρι εἶναι αὐτό, τό ὁποῖο καθοδηγεῖ τούς µάγους τῆς µακρινῆς Περσίας, τούς µελετητές τῶν ἄστρων, στήν πορεία τους νά φθάσουν µέχρι τήν ἐλάχιστη πόλη τῆς περιοχῆς τοῦ Ἰούδα, τήν Βηθλεέµ, νά βροῦν αὐτόν γιά τόν ὁποῖον ἄκουσαν στά µέρη τους ἀπό τόν Βαλαάµ, καθώς καί ἀπό τούς Ἰουδαίους, ὅταν οἱ τελευταῖοι ἦταν αἰχµάλωτοι στήν χώρα τους καί νά τόν προσκυνήσουν. Τί προσφέρουν οἱ µάγοι; ῶρα συµβολικά καί προφητικά. Προσφέρουν: α) χρυσάφι, τό ὁποῖο δηλώνει τήν βασιλική ἰδιότητα τοῦ Χριστοῦ. β) λιβάνι, τό προσφερόµενο «εἰς ὀσµήν εὐωδίας πνευ- µατικῆς πρός τόν Θεό». γ) σµύρνα, τό πολυτελές ἄρωµα γιά τήν ἄλειψη τοῦ νεκροῦ σώµατος τοῦ Χριστοῦ τήν ὥρα τοῦ ἐνταφιασµοῦ του. Οἱ φτωχοί ποιµένες µή ἔχοντες κάτι τό σηµαντικό νά προσφέρουν, µένουν ἄφωνοι καί θαυµάζουν ὅλα ὅσα βλέπουν καί ἀκούουν. Ὁλό-κληρη πόλη δέν στάθηκε ἄξια νά παράσχει ἕνα ἀνθρώπινο κατάλυµα στήν µητέρα τοῦ Θεοῦ. Ἡ γῆ ἀποδεικνύεται πιό φιλόξενη ἀπό τούς ἀνθρώπους καί ἡ ἔρη- µος πιό προσιτή ἀπό τά πανδοχεῖα. Ἡ µέν γῆ προσφέρει τό σπήλαιον, ἡ δὲ ἔρηµος τήν φάτνη, γιά νά ἀνακλιθεῖ ὁ νεογέννητος Χριστός. Οἱ ἄνθρωποι, τέλος, προσφέρουν τό πιό ἁγνό πλάσµα, τό ὁποῖο διέθεταν, τό πιό καθαρό καί ἄσπιλο δοχεῖο, τήν παρθένο κόρη, γιά νά γίνει κατοικητήριον τοῦ παντάνακτος Θεοῦ. Προσφέρουν τό µέσον, γιά νά γίνει ὁ Θεός ἄνθρωπος. Προσφέρουν τήν γέφυρα πού ἑνώνει τά διεστῶτα. Προσφέρουν τήν κλίµακα, γιά νά κατεβεῖ ὁ οὐράνιος στά ἐπίγεια. Προσφέρουν τό πιό πολύτιµο πρᾶγµα ἀπό ὅλη τήν κτίση, τήν µητέρα. 4. όξα. Ἦχος β. Κασιανῆς. «Αὐγούστου* µοναρχήσαντος ἐπί τῆς γῆς,* ἡ πολυαρχία τῶν ἀνθρώπων ἐπαύσατο * καί σοῦ ἐνανθρωπήσαντος ἐκ τῆς ἁγνῆς,* ἡ πολυθεΐα τῶν 19

20 εἰδώλων κατήργηται.* Ὑπό µίαν βασιλείαν ἐγκόσµιον* αἱ πόλεις γεγένηνται * καί εἰς µίαν δεσποτείαν Θεότητος* τά ἔθνη ἐπίστευσαν. Ἀπεγράφησαν οἱ λαοί* τῷ δόγµατι τοῦ Καίσαρος * ἐπεγράφηµεν οἱ πιστοί* ὀνόµατι Θεότητος.* Σοῦ τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Θε-οῦ ἡµῶν,* µέγα σου τό ἔλεος,* δόξα σοι». Σχολιασµός: Συντάκτρια τοῦ ὕµνου, ὅπως δηλώνεται στήν προµετωπίδα του, εἶναι ἡ µοναχή Κασιανή (θ αἰ.). Ἡ ὑµνογράφος προσπαθεῖ νά συζεύξει στόν ὕµνο της διάφορα ἱστορικά γεγονότα, τά ὁποῖα ἔλαβαν χώρα πρό τῆς σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου, µέ θεῖες ἐνέργειες, καί ὅλα µαζί νά τά ἐντάξει στό σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιά τήν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. Τέτοια γεγονότα εἶναι: α) ἡ µοναρχία τοῦ καίσαρος Αὐγούστου καί ἡ ὑποταγή τῶν λαῶν ὑπό τήν Ρωµαϊκή αὐτοκρατορία, καί β) ἡ ἀπογραφή τοῦ πληθυσµοῦ «ὑπό µίαν βασιλείαν ἐγκόσµιον». Κάθε τοπική ἐξουσία, κάθε τοπικός ἄρχοντας, εἶχαν καταργηθεῖ. Ὅλες οἱ «πόλεις», τά διάφορα ἔθνη δηλ., ὑπήχθησαν στήν ἐγκόσµιο ἐξουσία τοῦ ρωµαίου δεσπότου. Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι, µετά τήν διαταγή τοῦ καίσαρος, πολυτογραφοῦνται στά κατάστοιχα τῆς Ρωµαϊκῆς αὐτοκρατορίας. Κάτι παρόµοιο, ἀλλά µέ πνευµατικό περιεχόµενο, συµβαίνει µέ τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Χριστοῦ. Μέ τήν ἔλευση καί τήν φανέρωσή του στόν κόσµο καταργεῖται ἡ «πολυθεΐα» καί ἡ λατρεία τῶν «εἰδώλων», εἰσάγεται ἡ ὀρθή πίστη τῆς «µίας» ἀληθινῆς «Θεότητος», καί πολυτογραφοῦνται «οἱ πιστοί ὀνόµατι Θεότητος», λαµβάνουν γνῶσιν τοῦ ὀνόµατος καί τῆς ταυτότητος τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ, στοῦ ὁποίου τήν βασιλεία δύνανται νά γίνουν πολίτες. Πολυτογραφοῦνται «ἐν βίβλῳ ζωῆς» (Φιλιπ. δ 3). Τά ὀνόµατα τῶν πιστευόντων στόν Θεό γράφονται στά κατάστοιχα τοῦ παραδείσου, ὅπου τούς περιµένει, ὄχι πρόσκαιρη καί παροδική χαρά, ἀλλά ἡ µακαριότητα τῆς ἀτελεύτητης βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ δίδει τήν δυνατότητα στόν ἄνθρωπο νά γνωρίσει τόν πραγµατικό Θεό καί νά ἀπαλλαγεῖ τῆς πλάνης τῶν εἰδώλων. Μ αὐτή του τήν ἐνέργεια, ὁ Θεός, «ὅτε ἦλθε τό πλήρωµα τοῦ χρόνου» (Γαλ. δ 4) ἀποσκοπεῖ στό νά ὁδηγήσει ὅλα τά ἔθνη «εἰς µίαν δεσποτείαν Θεότητος». Μονάρχης καί ἀληθινός Θεός εἶναι ἡ τρισυπόστατος Θεότης ὁ Πατέρας, ὁ Υἱός καί τό ἅγιον Πνεῦµα. Σηµεῖο ἀναφορᾶς τῆς ἑνότητος τῶν λαῶν, ὡς πρός τήν πίστη, εἶναι ἡ Ἐκκλησία. Ὅλα σχεδόν τά κτίσµατα, ὁ ἥλιος, τό φεγγάρι, τά ἄστρα, ἡ θαλασσα, οἱ ποταµοί, τά βουνά, τά ζῶα, ἀποτελοῦσαν πρίν καί µία ξεχωριστή θεότητα. Κάθε ἄνθρωπος λάτρευε ὡς θεό του ὅ,τιδήποτε ἀπ αὐτά θεωροῦσε πιό δυνατό ἤ πιό εὐεργετικό. Τό δωδεκάθεο τοῦ Ὀλύµπου καί οἱ ἄλλοι ψεύτικοι θεοί, τόσο τῶν ἑλλήνων, ὅσο καί τῶν λοιπῶν λαῶν, ὁλοένα καί αὔξαναν τόν ἀποπροσανατολισµό τῶν ἀνθρώπων ἀπό τήν ἀναζήτηση τοῦ ὄντως ὄντος (Θεοῦ), καί συνάµα τούς βύθιζαν στό σκοτάδι τῆς ἄγνοιας. Σ ὅλα αὐτά ἀντιτάσσεται ὡς ἀναιρετικός ἀντίποδας ἡ 20

21 φανέρωση τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ καί ἡ δυνατότητα γνώσης καί λατρείας του. 6 Ἰανουαρίου: Τά ἅγια Θεοφάνεια. Σύσταση τῆς ἑορτῆς: Ἡ 6 η Ἰανουαρίου ἦταν γιά τήν Ἀνατολή ὅ,τι ἦταν γιά τήν ύση ἡ 25 η εκεµβρίου, ἡ ἡµέρα δηλ. τοῦ χειµερινοῦ ἡλιοστασίου. Ὅ,τι πραγµατοποίησαν οἱ χριαστιανοί τῆς ύσης γιά τήν 25 η εκεµβρίου, τόν ἐκχριστιανισµό δηλ. τῆς εἰδωλολατρικῆς ἑορτῆς τῆς γέννησης τοῦ θεοῦ ἥλιου, καί τήν µετετροπή της σέ ἑορτή τῆς γέννησης τοῦ ἀληθινοῦ Ἥλιου, τοῦ Χριστοῦ, πραγµατοποίησαν καί οἱ χριστιανοί τῆς Ἀνατολῆς γιά τήν 6 η Ἰανουαρίου, µέ τήν διαφορά ὅτι στήν Ἀνατολή ἡ ἑορτή, ἡ ὁποία θεσπίστηκε ἔφερε τήν ὁνοµασία «Ἐπιφάνεια», καί εἶχε ὡς περιεχόµενό της τήν ἐπιφάνεια - φανέρωση τοῦ Θεοῦ κατά τήν σάρκωση τοῦ Θεοῦ Λόγου (Χριστούγεννα) καί τήν ἐπιφάνεια - φανέρωση τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ κατά τήν βάπτιση τοῦ Χριστοῦ (Θεοφάνεια). Ἑόρταζαν δηλ. στήν Ἀνατολή τά Χριστούγεννα καί τά Θεοφάνεια µαζί στίς 6 Ἰανουαρίου. Ὅταν τό 376 µ.χ., ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἀνατολῆς, δέκτηκε ἀπό τήν ύση τήν 25 η εκεµβρίου ὡς ξεχωριστή ἡµεροµηνία ἑορτασµοῦ τῶν Χριστουγέννων, τότε παρέµεινε γιά τήν 6 η Ἰανουαρίου ὡς µόνο ἑορτάσιµο γεγονός τά Θεοφάνεια. 1. όξα. Καί νῦν. Ἦχος β. Βύζαντος. «Ὑπέκλινας κάραν τῷ Προδρόµῳ,* συνέθλασας κάρας τῶν δρακόντων,* ἐπέστης ἐν τοῖς ῥείθροις,* ἐφώτισας τά σύµπαντα,* τοῦ δοξάζειν σε Σωτήρ,* τόν φωτισµόν τῶν ψυχῶν ἡµῶν». Σχολιασµός: Πρόκειται γιά τό δοξαστικό τῶν ἀποστίχων τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων. Ψάλλεται σέ ἦχο β, καί εἶναι ἔργο τοῦ ὑµνογράφου Βύζαντος. Τό περιεχόµενο τοῦ ὕµνου µπορεῖ νά γίνει κατάνοητό ἐάν ἔχουµε κατά νοῦν τίς χριστιανικές πεποιθήσεις περί τοῦ ὕδατος. Τό ὑγρό στοιχεῖο εἶναι ὁ χῶρος ὅπου ἐµφωλεύουν οἱ πονηρές δυνά- µεις, τά πονηρά πνεύµατα. Τό ἴδιο τό ὑγρό στοιχεῖο ἀφοῦ καθαγιαστεῖ καί ἐκδιωχθοῦν ἀπ αὐτό τά πονηρά πνεύµατα γίνεται µέσον φωτισµοῦ τῶν ἀνθρώπων. Ἔτσι, κατά τήν προσέλευση τοῦ Χριστοῦ στόν Ἰωάννη τόν Πρόδροµο, καί τήν ἐν ταπεινώσει ὑπόκλιση σ αὐτόν τῆς κεφαλῆς του, µέσα στά ὕδατα τοῦ Ἰορδάνου, προκειµένου νά λάβει ἀπ αὐτόν τό βάπτισµα, οἱ κεφαλές τῶν ἐµφωλευόντων στά νερά τοῦ ποταµοῦ δρακόντων, συνθλίβονται. Μέ τήν κάθοδο τοῦ Χριστοῦ δηλ., στόν Ἰορδάνη, κατανικᾶται ἡ δύναµή τους. Ἡ κατατρόπωση αὐτῶν τῶν σκοτεινῶν δυνάµεων γίνεται φανερή καί στήν εἰκόνα τῆς βαπτίσεως τοῦ Χριστοῦ, ὅπου παρουσιάζονται οἱ πονηροί δράκοντες νά τρέπονται σέ φυγή τήν ὥρα πού ὁ Χριστός κατέρχεται στόν Ἰορδάνη. Ἡ φυγάδευση τῶν πονη- 21

22 ρῶν πνευµάτων ἀπό τό νερό καί ἡ παρουσία τοῦ Χριστοῦ µέσα στόν ποταµό ἐξαγιάζει, ὄχι ἁπλῶς τά νάµατα τοῦ Ἰορδάνη, ἀλλά καί ὅλη τήν κτίση. Αὐτός ὁ ἐξαγιασµός τῶν ὑδάτων καί ἡ φυγάδευση ἀπ αὐτά τῶν πονηρῶν πνευµάτων ἐπαναλαµβάνεται διαρκῶς στό µυστήριο τοῦ βαπτίσµατος. Τό νερό καθαγιάζεται κατά τό βάπτισµα διά τῆς χάριτος τοῦ ἁγίου Πνεύµατος καί στήν συνέχεια καθίσταται φωτιστικό γιά τόν ἐν αὐτῷ βαπτιζόµενο. 2. Ὑπακοή. Ἦχος πλ. α. «Ὅτε τῇ ἐπιφανείᾳ σου* ἐφώτισας τά σύµπαντα,* τότε ἡ ἁλµυρά τῆς ἀπιστίας θάλασσα ἔφυγε,* καί ὁ Ἰορδάνης κάτω ῥέων ἐστράφη,* πρός οὐρανόν ἀνυψῶν ἡµᾶς * ἀλλά τῷ ὕψει τῶν θείων ἐντολῶν σου,* συντήρησον Χριστέ ὁ Θεός,* πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου,* καί ἐλέησον ἡµᾶς». Ὑπακοή ἐν προκειµένῳ χαρακτηρίζεται τό τροπάριο, τό ὁποῖο ἀναγινώσκεται µετά τήν γ ὠδή τοῦ κανόνος τοῦ ὄρθρου. Αὐτό τό εἶδος τῶν τροπαρίων συναντᾶται στίς δεσποτικές ἑορτές. Εἶναι τά τροπάρια δηλ., τά ὁποῖα ἀντικαθιστοῦν τά συνήθη µεσώδια καθίσµατα. Σχολιασµός: Ἡ ἐπιφάνεια, ἡ φανέρωση δηλ., ἤ ἡ ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ ἐπί τῆς γῆς, γίνεται αἰτία, ὅπως γράψαµε καί στούς ὕµνους τῶν Χριστουγέννων, τά σύµπαντα, ὁ κόσµος ὅλος, ὁ ἄνθρωπος, νά φωτιστοῦν ἀπό τό φῶς τῆς Θεότητος, νά ἐξέλθουν δηλ. ἀπό τό σκοτάδι τῆς θεϊκῆς ἄγνοιας καί τῆς εἰδωλολατρείας καί νά γνωρίσουν καί νά λατρεύσουν τόν ἀληθινό Θεό. Τοῦτο τονίζεται καί στήν ὑπακοή τῶν Φώτων. Ἡ φανέ-ρωση τοῦ Θεοῦ Χριστοῦ στόν Ἰορδάνη, ὅπου βαπτίζεται ἀπό τόν Ἰωάννη τόν Πρόδροµο, µαρτυρουµένου ἀπό τό ἅγιον Πνεῦµα, τό ὁποῖο ἐν εἴδει περιστερᾶς κατέρχεται ἐπ' αὐτόν, καί τόν Θεό Πατέρα, ὁ ὁποῖος ἐπιλέγει ὅτι «οὗτός ἐστιν ὁ υἱός µου ὁ ἀγαπητός» (Ματθ. γ 17), γίνεται αἰτία φωτισµοῦ τῶν πάντων. Γίνεται αἰτία ἡ ἁλµυρά θάλασσα τῆς ἀπιστίας νά φύγει καί τά κάτω ρέοντα ὕδατα τοῦ Ἰορδάνου ποταµοῦ νά στραφοῦν πρός τά ὀπίσω. Ὁ ὑµνογράφος χρησιµοποιῶντας µία πραγµατική γεωγραφική εἰκόνα καί ἕνα ἱστορικό γεγονός τῆς Π.., θέλει νά τονίσει τήν σωτηριολογική σηµασία πού ἔχει γιά τόν ἄνθρωπο ἡ βάπτιση τοῦ Χριστοῦ, καί κατ' ἐπέκταση ἡ φανέρωση καί ἡ ἀποκάλυψή του στούς ἀνθρώπους. Ὡς εἰκόνα χρησιµοποιεῖ τήν ἁλµύρα τῆς Νεκρᾶς θάλασσας, καί ὡς ἱστορικό γεγονός τήν στάση τῶν ὑδάτων τοῦ Ἰορδάνου ποταµοῦ, προκειµένου νά τόν διαπεράσουν οἱ ἰσραηλίτες καί νά εἰσέλθουν στήν γῆν τῆς ἐπαγγελίας, τήν Παλαιστίνη (Ἰησ. Ναυῆ γ 16). Ὁ Ἰορδάνης ποταµός σχηµατίζεται ἀπό τήν συµβολή τριῶν ὑδάτινων ρευµάτων, τά ὁποῖα ἐκπηγάζουν ἀπό τούς πρόποδες τοῦ ὄρους Ἀερµών, διέρχεται ἀπό τήν λίµνη τῆς Γαλιλαίας καί ἐκβάλλει στήν Νεκράν θάλασσα. Ἡ Νεκρά θάλασσα χα- 22

23 ρακτηρίζεται ὡς τέτοια διότι εἶναι τόση ἡ ποσότητα ἅλατος πού βρίσκεται σ' αὐτήν, ὥστε τίποτα νά µήν µπορεῖ νά ζήσει. Ἡ ζωή µακράν τοῦ Χριστοῦ ὁµοιάζει µέ νεκρή θάλασσα. Ὁ ἄνθρωπος νεκρώνεται καί δέν µπορεῖ νά παράξει κανένα πνευµατικό καρπό. Ἡ παρουσία τοῦ Χριστοῦ στήν ζωή µας αἴρει αὐτή τήν ἁλµύρα. Φεύγει ἡ νέκρωση καί ὁ ἄνθρωπος µπορεῖ κατά Χριστόν νά ζήσει πνευµατικά. Καί ὄχι µόνον, τοῦ δίνεται ἡ δυνατότητα νά ἐπιστρέψει πρός τά ὀπίσω, πρός τίς ρίζες του, ἐκεῖ ὅπου ἀνήκει, στόν Θεό δηλαδή. Ὅπως ὁ Ἰορδάνης στάθηκε καί ἐπέστρεψε στά ὀπίσω, προκειµένου οἱ ἰσραηλίτες νά περάσουν στήν γῆν τῆς ἐπαγγελίας, ἔτσι καί ἡ φανέρωση τοῦ Χριστοῦ στήν γῆ, δίδει τήν δυνατότητα στόν ἄνθρωπο νά ἐπιστρέψει στόν Θεό ἐν µετανοίᾳ καί νά περάσει στήν γῆ τῆς δικῆς του ἐπαγγελίας, νά γίνει δηλ. µέλος τῆς βασιλείας του. 23

24 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Τί εἶναι ἡ Ὑµνολογία καὶ τί ἐξετάζει; 2. Ποιός ὁ σκοπὸς τοῦ µαθήµατος τῆς Ὑµνολογίας; 3. Τί εἶναι ἡ Ὑµνογραφία; 4. Τί ἐννοοῦµε ὅταν λέµε ἑρµηνεία τῶν ὕµνων; 5. Ἡ ἱστορία τοῦ ὕµνου «Ὁ µονογενής Υἱός» καί ἡ θέση του στη λατρεία. 6. Νά σχολιάσετε τήν φράση «ἀτρέπτως ἐνανθρωπήσας». 7. Πῶς θά χαρακτηρίζατε διαφορετικά τόν ὕµνο καί γιατί; 8. Τί εἶναι τό ἀντίφωνο; ποιά εἶναι τά ἀρχαῖα ἀντίφωνα; ποιά ἦταν καί ποιά εἶναι ἡ θέση τους στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας; 9. Ἡ ἱστορία τοῦ τρισαγίου ὕµνου καί ἡ θέση του στή λατρεία. 10. Νά σχολιάσετε θεολογικά τόν τρισάγιο ὕµνο. 11. Πότε εἰσήχθηκε στή λατρεία ὁ ὕµνος «Οἱ τά χερουβίµ»; Ποιά ἡ ἱστορική πορεία στή λατρεία µέχρι τήν συγγραφή του. 12. Ποιά λειτουργικά στοιχεῖα περιβάλλουν σήµερα τόν ὕµνο «Οἱ τά χερουβίµ». 13. «πᾶσαν νῦν βιωτικήν ἀποθώµεθα µέριµναν*, ὡς τόν Βασιλέα τῶν ὅλων ὑποδεξόµενοι». Νά σχολιάσετε τό κείµενο. 14. Ἡ θέση τοῦ ὕµνου «Σιγησάτω πᾶσα σάρξ» στή λατρεία. 15. Νά σχολιάσετε τόν στίχο «προσέρχεται σφαγιασθῆναι καί δοθῆναι εἰς βρῶσιν τοῖς πιστοῖς». 16. Ἡ ἱστορία καί ἡ θέση στήν λατρεία τοῦ ὕµνου «Νῦν αἱ δυνάµεις». 17. Τί εἶναι ἡ προηγιασµένη «θεία λειτουργία»; 18. Πότε τελεῖτο παλαιότερα καί πότε τελεῖται σήµερα ἡ προηγιασµένη «θεία λειτουργία»; 19. Ἡ ἱστορία καί ἡ θέση στήν λατρεία τοῦ ὕµνου «Τοῦ δείπνου σου τοῦ µυστικοῦ». 20. Ποιό τό περιεχόµενο τοῦ ὕµνου «Τοῦ δείπνου σου τοῦ µυστικοῦ»; 21. Ἡ ἱστορία καί ἡ θέση στήν λατρεία τοῦ ὕµνου «Πληρωθήτω τό στόµα ἡµῶν». 22. Νά σχολιάσετε: α) «Τήρησον ἡµᾶς ἐν τῷ σῷ ἁγιασµῷ», καί β) «Ὅλην τήν ἡµέραν µελετᾶν τήν δικαιοσύνην σου». 23. Πότε ἑορτάζονται καί πῶς καθιερώθησαν οἱ ἑορτές τῆς γεννήσεως, τῶν εἰσοδίων καί τῆς κοιµήσεως τῆς Θεοτόκου στίς συγκεκριµένες ἡµεροµηνίες; 24. «Σήµερον* ὁ τοῖς νοεροῖς θρόνοις* ἐπαναπαυόµενος Θεός*, θρόνον ἅγιον* ἐπί γῆς ἑαυτῷ προητοίµασεν* ὁ στερεώσας ἐν σοφίᾳ τούς οὐρανούς*, οὐρανόν ἔµψυχον* ἐν φιλανθρωπίᾳ κατεσκεύασεν* ἐξ ἀκάρπου γάρ ῥίζης* φυτόν ζωηφόρον ἐβλάστησεν ἡµῖν* τήν µητέρα αὐτοῦ*. Ὁ τῶν θαυµασίων Θεός* καί τῶν ἀνελπίστων ἐλπίς*, Κύριε δόξα σοι». Ποιός εἶναι ὁ συγραφέας τοῦ ὕµνου καί ποιά ἡ θέση του στήν λατρεία; Νά µεταφράσετε τόν ὕµνο. 25. Νά σχολιάσετε τό «Σήµερον» ἀπό τό δοξαστικό τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς 8 ης Σεπτεµβρίου. Ποιός ὁ ὑµνογράφος; 26. «Ἰωακείµ καί Ἄννα ὀνειδισµοῦ ἀτεκνίας* καί Ἀδάµ καί Εὔα ἐκ τῆς φθορᾶς τοῦ θανάτου* ἠλευθερώθησαν, ἄχραντε,* ἐν τῇ ἁγίᾳ γεννήσῃ σου * αὐτήν ἑορτάζει καί ὁ λαός σου,* ἐνοχῆς τῶν πταισµάτων* λυτρωθείς». Ποιός ὕµνος εἶναι; Ὁ ὕµνος µιλᾶ γιά τρεῖς ἐλευθερίες. Τά σχόλιά σας. 27. Νά σχολιάσετε τόν στίχο «Καί λύσας τήν κατάραν ἔδωκε τήν εὐλογίαν καί καταργήσας τόν θάνατον». Ἀπό ποιόν ὕµνο εἶναι παρµένο; 28. «Σήµερον τῆς εὐδοκίας* Θεοῦ τό προοίµιον». Ἀπό ποιόν ὕµνο εἶναι παρµένο. Τί ἐννοοῦµε ὅταν λέµε «εὐδοκία τοῦ Θεοῦ»; 29. Νά σχολιάσετε θεολογικά τό «χαῖρε τῆς οἰκονοµίας* τοῦ Κτίστου ἡ ἐκπλήρωσις». 24