Ομιλία του Γενικού Διευθυντή της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, κ. Αλέξανδρου Τουρκολιά. Κυρίες και κύριοι,

Transcript

1 2 η Συνεδρία: Σχέσεις τουριστικού τομέα και χρηματοπιστωτικού συστήματος και συνεργασία στη διαμόρφωση νέου αναπτυξιακού μοντέλου της ελληνικής οικονομίας Κυρίες και κύριοι, Ομιλία του Γενικού Διευθυντή της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, κ. Αλέξανδρου Τουρκολιά. Θέλω να ευχαριστήσω το ΣΕΤΕ για την οργάνωση αυτής της εκδήλωσης, η οποία καθίσταται πιο επίκαιρη από ποτέ, καθώς και τον Πρόεδρο κ. Αγγελόπουλο και τα μέλη του Συνδέσμου για τη τιμή που μου κάνετε να παραβρεθώ εδώ και να μοιραστώ μαζί σας τις σκέψεις μου σε ένα κατά τη γνώμη μου σημαντικότατο ζήτημα για την ελληνική οικονομία. Η επίδραση του ευρύτερου μακροοικονομικού περιβάλλοντος και των διεθνών εξελίξεων είχαν πολύ σημαντική επίδραση στον κλάδο του τουρισμού. Ενδεικτικά να αναφέρω ότι απαιτείται ρυθμός ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας μεγαλύτερος του 2% προκειμένου να υπάρξει ανάκαμψη του τουρισμού στην Ελλάδα, κάτι που δείχνει πόσο εξαρτημένος είναι ο κλάδος και κατά επέκταση η ελληνική οικονομία από την ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας. Η απότομη μετάπτωση της οικονομικής δραστηριότητας σε ύφεση και ότι συνεπάγεται αυτό, σε συνδυασμό με τη διατάραξη της ομαλής λειτουργίας του τραπεζικού συστήματος και των χρηματαγορών είχαν σημαντικές επιπτώσεις στην πραγματική οικονομία. Αποτέλεσμα ήταν από τη μία οι καταναλωτές να μειώνουν δραστικά τις δαπάνες τους, από την άλλη οι επιχειρήσεις να αντιμετωπίζουν μειωμένη ζήτηση και δυσκολία στη χρηματοδότηση στα πλαίσια ενός αρνητικού μακροοικονομικού περιβάλλοντος όπου μεγάλοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί κατέρρεαν ή αναγκάζονταν να προσφύγουν σε κρατική στήριξη. Πέρα από τη μείωση της καταναλωτικής δαπάνης, έντονες ανησυχίες προκαλεί ακόμα τόσο η αύξηση της ανεργίας όσο και οι αποπληθωριστικές πιέσεις, με αποτέλεσμα η ουσιαστική σταθεροποίηση και έπειτα ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας να μην αναμένεται πριν τα μέσα του Αναπόφευκτη παρά τις περί αντιθέτου διαβεβαιώσεις ήταν και η επίδραση στην Ελληνική οικονομία και σε κρίσιμους κλάδους της. Η σημασία και η συμβολή του τουριστικού τομέα στην ελληνική οικονομία Όλες αυτές οι εξελίξεις επηρέασαν σημαντικά και τον τουριστικό κλάδο σε παγκόσμιο επίπεδο. Για την Ελλάδα όμως η επίδραση της κρίσης στον τουρισμό αποκτάει μεγαλύτερη σημασία από ότι σε άλλες χώρες. Ο λόγος είναι η πολύ σημαντική και ουσιώδης συμβολή του κλάδου στην ελληνική οικονομία και στην ανάπτυξή της, συμβολή η οποία έχει αποδειχθεί και έμπρακτα στο παρελθόν. Η άμεση και έμμεση συμβολή του τομέα στο ΑΕΠ της χώρας ανέρχεται σε πάνω από 16% με την προοπτική να φθάσει το 20% σε μια 5ετία, ενώ η άμεση και έμμεση απασχόληση εκτιμάται σε 20% ως ποσοστό της συνολικής απασχόλησης, συμβολή από τις υψηλότερες μεταξύ των χωρών της ΕΕ. Μαζί με την ναυτιλία χαρακτηρίζονται από μια δυναμική ανάπτυξη, ενισχύοντας το πλεόνασμα στο ισοζύγιο των υπηρεσιών, και παράλληλα αντισταθμίζοντας το μεγάλο εμπορικό έλλειμμα. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι η ανταγωνιστικότητα του τουριστικού προϊόντος κάθε χώρας είναι συνάρτηση της ποιότητας της προσφοράς σε σχέση με την τιμή του προϊόντος. Αναμφισβήτητα λοιπόν η ποιότητα είναι υψηλού επιπέδου στο βαθμό που εξαρτάται από τις φυσικές ομορφιές και την ιστορική κληρονομιά της χώρας. Αυτό όμως πρέπει να γίνει γνωστό και να προσφερθεί με κατάλληλο τρόπο στους ξένους τουρίστες, κάτι που εξαρτάται τόσο από την πολιτεία όσο και από την εγχώρια επιχειρηματικότητα. 1

2 Επίδραση της κρίσης στον τουρισμό Πέρα από τα διαρθρωτικά προβλήματα του κλάδου που όλοι σας τα γνωρίζετε πολύ καλά, όπως η εποχικότητα των αφίξεων και εσόδων, η μεγάλη εξάρτηση από τους tour operators, ο χαμηλός εσωτερικός τουρισμός και η μεγάλη συγκέντρωση της προέλευσης τουριστών από λίγες Ευρωπαϊκές χώρες, θέλω να επισημάνω και την πολύ μεγάλη ευαισθησία του τουριστικού προϊόντος, το οποίο επηρεάζεται κατά κύριο λόγο από εξωτερικούς και πολύ διαφορετικούς παράγοντες. Τρομοκρατία, καιρικές συνθήκες και φυσικές καταστροφές, διακυμάνσεις νομισμάτων, πανδημίες είναι μερικούς από αυτούς που μπορούν να καταστρέψουν τον τουριστικό κλάδο μιας χώρας μέσα σε μια χρονιά. Η διεθνής κρίση που ξέσπασε στα μέσα του 2007 και ιδιαίτερα η κλιμάκωσή της από το Σεπτέμβριο του 2008 ήταν ένας τέτοιος απρόβλεπτος παράγοντας, ο οποίος ήρθε να αλλάξει ριζικά το τοπίο δημιουργώντας μια ιδιαίτερα δυσχερή συγκυρία για τον τουριστικό κλάδο παγκοσμίως. Νέες τάσεις αρχίζουν να διαφαίνονται καθώς ο τουρίστας που αντιμετωπίζει την ανασφάλεια στην αγορά εργασίας και τη συμπίεση του διαθέσιμου εισοδήματος θα μειώσει ή και θα εξαλείψει σημαντικά τις δαπάνες του για αναψυχή και τουρισμό. Αυτοί οι τρόποι περιορισμού των δαπανών μεταφράζονται σε τάσεις που αφορούν την μείωση της απόστασης του προορισμού από τον τόπο διαμονής, τη μικρότερη διάρκεια των διακοπών και την επιλογή προορισμών με πολύ καλή σχέση ποιότητας-τιμής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την μεγαλύτερη μείωση των εσόδων καθώς πέρα από τη μείωση των αφίξεων, παρατηρείτε μείωση στις ημέρες διαμονής και στη κατά κεφαλή δαπάνη. Το τελευταίο μάλιστα, παρατηρήθηκε το περασμένο καλοκαίρι, καθώς μεγάλο μέρος των τουριστών ήταν χαμηλότερης ποιότητας και εισοδηματικής τάξης. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί και η μεγαλύτερη μείωση των τουριστικών εισπράξεων κατά 15% από ότι των αφίξεων στο -8%). Πάντως παρά την σημαντική κάμψη η ελληνική τουριστική αγορά συρρικνώθηκε με ηπιότερο ρυθμό από ότι αναμενόταν και συγκριτικά με πιο ώριμες αγορές. Ο ελληνικός τουρισμός αυτή τη χρονιά βρέθηκε από τη μία υπό το καθεστώς της διεθνούς οικονομικής ύφεσης και από την άλλη σε ένα εσωτερικό περιβάλλον κοινωνικής αστάθειας και δυσμενών εξελίξεων σε μακροοικονομικό επίπεδο. Καθίστανται πλέον αναγκαία και επείγουσα η ουσιαστική στήριξη του κλάδου από τον δημόσιο τομέα μέσω της παροχής κινήτρων και μέτρων στήριξης για την απρόσκοπτη λειτουργία των τουριστικών επιχειρήσεων, την ενίσχυση της ζήτησης και την στήριξη της απασχόλησης. Μέτρα για αντιμετώπιση Μετά λοιπόν από αυτή τη σύντομη καταγραφή της κατάστασης του κλάδου όπως τουλάχιστον την αντιλαμβάνομαι εγώ, έρχομαι στο δια ταύτα. Στην αντιμετώπιση των χρόνιων προβλημάτων και στα απαραίτητα μέτρα που πρέπει να παρθούν από τους εμπλεκόμενους φορείς ώστε ο κλάδος να επιστρέψει στην ανάπτυξη και ταυτόχρονα να συνεισφέρει μέσω της σημαντικής του συμβολής στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. Η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάπτυξη και ενίσχυση του τουριστικού κλάδου. Από τη δική μου πλευρά θα δώσω έμφαση στο τραπεζικό σύστημα αλλά συνοπτικά θα ήθελα να αναφερθώ τόσο στην πολιτεία όσο και σε εσάς τους ξενοδόχους. Από πλευράς πολιτείας καταρχήν θεωρώ απαραίτητη να ξεκαθαρίσει την πολιτική και τη στρατηγική στον κλάδο. Απαιτείται επίσης η σημαντική ενίσχυση των υποδομών της χώρας. Τα υπάρχοντα αεροδρόμια, λιμάνια και οδικό δίκτυο κρίνονται ανεπαρκή για το επίπεδο τουρισμού που θέλουμε να προσελκύσουμε. Αλλά και άλλου είδους υποδομές όπως μαρίνες και γήπεδα του golf που θα προσελκύσουν υψηλού επιπέδου τουρισμού βρίσκονται σε βρεφικό στάδιο ανάπτυξης. Η πολιτεία πρέπει να εφαρμόσει άμεσα το χωροταξικό σχέδιο για την εγκατάσταση των τουριστικών επιχειρήσεων με πρόβλεψη για την προστασία του περιβάλλοντος και χωρίς αναίτιες γραφειοκρατικές διαδικασίες και καθυστερήσεις. Η βιωσιμότητα του τουρισμού είμαι σίγουρος ότι θα μας απασχολήσει πολύ περισσότερο στο εγγύς μέλλον. Επίσης πρέπει να υπάρξει η κατάλληλη ενθάρρυνση των μικρομεσαίων μονάδων για την βελτίωση και τον εκσυγχρονισμό των εγκαταστάσεων και τη χρησιμοποίηση εξειδικευμένου προσωπικού για την προσφορά υψηλής ποιότητας υπηρεσιών, καθώς και να δοθούν κίνητρα για την ενίσχυση μορφών εναλλακτικού τουρισμού. 2

3 Από πλευράς φορέων, απαιτούνται σωστές ορθολογικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες. Πρέπει να δουν τι βαθμός κορεσμού υπάρχει σε κάθε περιοχή και σε κατηγορία ξενοδοχείων ώστε να ξεκαθαρίσει η γεωγραφική κατανομή ανάλογα με τις ανάγκες και τις εκάστοτε συνθήκες κάθε περιοχής. Απαιτείται επίσης μια πολιτική προσελκύσεως και των εγχώριων τουριστών και όχι μόνο των ξένων με την προσφορά ελκυστικών πακέτων καθ όλη τη διάρκεια του έτους και κυρίως σε περιόδους off-season ώστε να περιοριστεί το πρόβλημα της εποχικότητας που χαρακτηρίζει τις ελληνικές ξενοδοχειακές επιχειρήσεις. Προσφορά πακέτων all-inclusive βοηθούν τα ξενοδοχεία καθώς αυξάνουν τη ζήτηση αλλά μειώνουν σημαντικά τα περιθώρια λειτουργικού κέρδους. Εκεί ο φορέας πρέπει να σταθμίζει αυτό το trade-off και να παίρνει την καλύτερη απόφαση ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες. Τράπεζες - Εθνική Η κλιμάκωση του ανταγωνισμού από το εξωτερικό ώθησε τα ελληνικά ξενοδοχεία σε επενδύσεις επέκτασης και αναβάθμισης καθώς και βελτίωσης των προσφερομένων υπηρεσιών τους κατά την τελευταία εξαετία. Η χρηματοδότηση του τουρισμού σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος ανέρχεται σε 9 δις ενώ ποντάροντας στις προοπτικές του τουρισμού, περίπου επενδυτικά σχέδια, συνολικού προϋπολογισμού 5 δισ. ευρώ, έχουν εγκριθεί από τον τελευταίο αναπτυξιακό νόμο και υλοποιούνται ή βρίσκονται στο στάδιο της ολοκλήρωσης. Ο ξενοδοχειακός κλάδος είναι κατεξοχήν εντάσεως κεφαλαίου, πράγμα που σημαίνει ότι απαιτούνται υψηλές επενδύσεις σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα. Χορηγήθηκαν όμως δάνεια βάσει των αξιών του real estate και όχι βάσει των αναμενόμενων χρηματορροών και της ικανότητας ανταπόκρισης στις υποχρεώσεις με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουμε καταστάσεις όπου τα EBITDA της επιχείρησης δεν επαρκούν για την ομαλή εξυπηρέτηση του δανεισμού. Επίσης η υψηλή κυκλικότητα κλάδου, η υψηλή μόχλευση, το χαμηλό ROE, και το χαμηλό περιθώριο καθαρού κέρδους είναι χαρακτηριστικά που επιδεινώνουν περαιτέρω την χρηματοοικονομική υγεία του κλάδου. Να αναφερθώ και στο εξωτερικό, όπου σε παγκόσμιο επίπεδο υπάρχουν $76δις τα οποία πρέπει να αναχρηματοδοτηθούν τα επόμενα 5 χρόνια. Από αυτά τα μισά αφορούν τις ΗΠΑ. Από αυτά περίπου το 1/4 πρέπει να αναχρηματοδοτηθεί μέχρι τέλος του Καταλαβαίνεται για τι μεγέθη μιλάμε και πόσο η χρηματοπιστωτική κρίση και η διάθεση των τραπεζών θα επηρεάσει συνολικότερα την πορεία του κλάδου των ξενοδοχείων. Δεν αμφισβητώ ότι και οι τράπεζες έχουν μεγάλο μερίδιο ευθύνης και πρέπει να ανταποκριθούν στο κάλεσμα του κλάδου για στήριξη και ενίσχυση, ιδιαίτερα αυτή τη δύσκολη περίοδο για να αντιμετωπιστούν τυχόν δυσμενές εξελίξεις. Λαμβάνοντας υπόψη τη γενικότερη οικονομική συγκυρία και την αναμενόμενη μειωμένη τουριστική κίνηση που προκαλούν προβλήματα ρευστότητας στις ξενοδοχειακές μονάδες, ιδιαίτερα λόγω των υψηλών σταθερών ανελαστικών δαπανών και των μειωμένων προκαταβολών από τα γραφεία διακίνησης τουριστικών ρευμάτων, οι Τράπεζες πρέπει καταρχήν να κάνουν το αυτονόητο: Να συνεχίσουν την απρόσκοπτη χρηματοδότηση υλοποίησης των ήδη εγκεκριμένων από την Τράπεζα επενδυτικών προγραμμάτων των τουριστικών επιχειρήσεων. Η κρίση σίγουρα δημιούργησε προβλήματα ρευστότητας και άρα ικανότητας ανταπόκρισης στις δανειακές υποχρεώσεις του κλάδου. Ήρθε η στιγμή πιστεύω, οι τράπεζες να δουν θετικά την δυνατότητα αναδιάρθρωσης μακροπρόθεσμων δανείων για επενδύσεις σε πάγιες εγκαταστάσεις με διάφορους τρόπους και πάντα κατά περίπτωση. Εδώ πρέπει να πω ότι παρά τη βούληση των τραπεζών να βοηθήσουν τον κλάδο υπάρχουν δυσκολίες από πλευράς εποπτικών αρχών και Τράπεζα της Ελλάδος. Πρέπει και οι εποπτικές αρχές να βοηθήσουν την κατάσταση και να μην υπαχθούν αυτές οι διευκολύνσεις στον ορισμό της 3

4 ρύθμισης οπότε και θα επιβαρύνουν σημαντικά τις Τράπεζες με αυξημένα εποπτικά κεφάλαια και προβλέψεις σε μια έτσι κι αλλιώς πολύ δύσκολη περίοδο για αυτές. Επιπρόσθετα το τραπεζικό σύστημα πρέπει να προσφέρει ρευστότητα με κεφάλαια κίνησης με βάση τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες που προκύπτουν από το παραγωγικό-συναλλακτικό κύκλωμα των επιχειρήσεων αλλά και ένα βήμα παραπέρα, στη προχρηματοδότηση συμβολαίων με tour operators. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί και μέσω factoring. Επίσης θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και το reverse factoring για τιμολόγια των προμηθευτών των ξενοδοχείων και ενίσχυση της ρευστότητάς τους. Ακόμα και για νέες χρηματοδοτήσεις που θα στοχεύουν στην ανάπτυξη του κλάδου οι τράπεζες πρέπει να είναι διατεθειμένες να συμβάλλουν. Σίγουρα σε έναν κλάδο εντάσεως κεφαλαίου θα απαιτηθούν μεγαλύτερες διάρκειες δανείων που θα φθάνουν τα χρόνια, με έλεγχο όμως των cash flows ώστε να διασφαλίζεται η ομαλή εξυπηρέτηση του δανεισμού. Επίσης χρηματοδότηση ανακαινίσεων με διάρκειες 5-7 έτη θα συμβάλουν περαιτέρω στη στήριξη του κλάδου. Ένας θεσμός που δεν έχει αξιοποιηθεί στον τουριστικό κλάδο όσο θα έπρεπε είναι και το leasing. Το προϊόν αυτό παρουσιάζει πολλά πλεονεκτήματα, ιδίως σε εποχές περιορισμένης ρευστότητας ή σε περιπτώσεις αναδιάρθρωσης του δανεισμού μιας επιχείρησης. Το sale και lease back των κτιρίων με μακροπρόθεσμη μίσθωση οπού αυτό είναι δυνατό και το επιτρέπουν οι συνθήκες, με δυνατότητα καθορισμού εποχικών μισθωμάτων μπορεί να προσδώσει σημαντικά οφέλη σε μια τουριστική επιχείρηση. Επίσης με σύντομες και απλές διαδικασίες και χωρίς να απαιτείται εκταμίευση ιδίων κεφαλαίων μπορεί να γίνει leasing του ξενοδοχειακού εξοπλισμού με διάρκεια 3-7 ετών και χρηματοδότηση του 100% της αξίας του και του ΦΠΑ. Ο κατακερματισμός του κλάδου σε πολλές και μικρές επιχειρήσεις έχει μειώσει σημαντικά την ανταγωνιστικότητά του. Πέρα από το επενδυτικό κόστος, τίθεται πλέον και θέμα ελέγχου του λειτουργικού κόστους, ιδίως στις μεγάλες μονάδες. Παρατηρώντας και ανάλογες κινήσεις διεθνώς, πιστεύω ότι θα οδηγηθούμε εκ των πραγμάτων σε μία συγκέντρωση του κλάδου με στόχο την επίτευξη οικονομιών κλίμακας για μείωση του λειτουργικού κόστους, κάτι που και η Εθνική Τράπεζα ενθαρρύνει και στηρίζει. Η Εθνική Τράπεζά χρηματοδοτεί για τη διενέργεια επενδύσεων ξενοδοχειακές επιχειρήσεις μικρού, μεσαίου και μεγάλου μεγέθους, κυρίως μέσω μακροπρόθεσμων επενδυτικών ή ομολογιακών δανείων, χρήση bridge finance ή εφάπαξ χρηματοδοτήσεις έναντι επιχορηγήσεων. Επίσης χρηματοδοτεί την κάλυψη λειτουργικών αναγκών μέσω χρηματοδοτήσεων κεφαλαίου κίνησης είτε με τη μορφή ορίων είτε με τη μορφή εφάπαξ χρηματοδοτήσεων. Στην αξιολόγηση των αιτημάτων, λαμβάνεται υπόψη τόσο η επάρκεια των εξασφαλίσεων (κυρίως εμπράγματες), όσο και η δυνατότητα αποπληρωμής των δανείων από τις ταμιακές ροές της επιχείρησης, καθώς και η υπαγωγή των επενδυτικών σχεδίων στους εκάστοτε Αναπτυξιακούς Νόμους. Συνεργασία στη διαμόρφωση νέου αναπτυξιακού μοντέλου Κλείνοντας, και αναφερόμενος στη συνεργασία του τραπεζικού και του τουριστικού κλάδου θέλω να αναφερθώ στην ανταγωνιστικότητα του τουρισμού. Όπως ανέφερα αυτή είναι συνάρτηση της τιμής και της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών. Σίγουρα, απαιτείται η σύνδεση του τουρισμού με όλα τα εμπλεκόμενα μέρη ώστε να επιτευχθεί ενιαία προσέγγιση και το τελικό προϊόν να είναι ανταγωνιστικό. Το θετικό για τη χώρα μας είναι ότι προϋπάρχει το στοιχείο της φυσικής ομορφιάς, των αξιοθέατων αλλά και η σύνδεσή τους με το πολιτισμικό στοιχείο. Η έμφαση λοιπόν πρέπει να δοθεί πέρα από τα ξενοδοχεία και στην ενίσχυση και βελτίωση της ποιότητας των παράπλευρων τουριστικών υπηρεσιών όπως των ξεναγήσεων, των επισιτιστικών μονάδων καθώς και των μεταφορών. Εδώ θα χρειαστεί να αναθεωρηθεί και να ορθολογικοποιηθεί το κόστος λειτουργίας αυτών των υπηρεσιών, ώστε να προσφέρονται βελτιωμένες υπηρεσίες σε χαμηλότερες τιμές. 4

5 Θα προσθέσω και το ζήτημα των υποδομών. Πρέπει να δημιουργηθούν οι κατάλληλες υποδομές που χρειάζεται η χώρα, αλλά ταυτόχρονα πρέπει να γίνει προσαρμογή τους στις ιδιαίτερες ανάγκες του τουρισμού. Εδώ θέλω να αναφέρω ότι δεν πρέπει να περνάει απαρατήρητος ο ρόλος των τραπεζών και στη δημιουργία των υποδομών τόσο μέσω του συμβουλευτικού τους ρόλο όσο και με απευθείας χρηματοδότηση αεροδρομίων, λιμανιών, δρόμων, συμμετοχή σε ΣΔΙΤ, κλπ. Στη νέα εποχή που έρχεται όταν η παγκόσμια οικονομία βγει από την κρίση, πρέπει να η Ελλάδα να βγει πιο δυνατή. Στον πολύ δύσκολο αυτό δρόμο ο τουρισμός πρέπει και μπορεί να παίξει καταλυτικό ρόλο λόγω και της μεγάλης συμμετοχής του στην οικονομία και την απασχόληση της χώρας. Ένα νέο αναπτυξιακό μοντέλο που θα στηρίζεται στον τουρισμό είναι επιτεύξιμο εφόσον υπάρξει η αποφασιστικότητα και επιτευχθεί συγκερασμός απόψεων μεταξύ όλων των μερών. Οι τράπεζες από την πλευρά τους, και είμαι βέβαιος ότι θα συμφωνήσουν και οι συνομιλητές μου, έχουν όλη τη διάθεση να στηρίξουν τον κλάδο σε αυτή τη δύσκολη περίοδο αλλά και να τον ενισχύσουν στην ανάπτυξή του μέσα από μια σειρά πρωτοβουλιών και δράσεων όπως αυτές που έχουν ανακοινωθεί ή θα ανακοινωθούν το επόμενο διάστημα. Απαρέγκλιτη πεποίθηση μου είναι ότι ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός από τη μία και η σύμπραξη και σύμπλευση πολιτείας, τουριστικών επιχειρήσεων και τραπεζών από την άλλη, θα προσδώσουν μια νέα δυναμική στην ανάπτυξη του κλάδου, η οποία με τη σειρά της θα συμβάλει αποφασιστικά και στην ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας. 5