Κεφάλαιο 6. Θεωρία της Συμπεριφοράς του Καταναλωτή

Transcript

1 Κεφάλαιο 6 Θεωρία της Συμπεριφοράς του Καταναλωτή Μαθησιακά Αποτελέσματα Μετά την ολοκλήρωση του κεφαλαίου αυτού, θα είστε σε θέση να: 1. Κάνετε διάκριση μεταξύ συνολικής και οριακής χρησιμότητας. 2. Εξηγήσετε την έννοια της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας. 3. Περιγράψετε τι αντιπροσωπεύουν οι καμπύλες αδιαφορίας και ο γραμμή προϋπολογισμού (ή εισοδηματικού περιορισμού). 4. Σχηματίσετε τη γραμμή του προϋπολογισμού για να εξηγήσετε περιπτώσεις μεταβολών στο εισόδημα και στις σχετικές τιμές. 5. Καθορίσετε τη βέλτιστη επιλογή ενός τυπικού καταναλωτή στο σημείο όπου η γραμμή προϋπολογισμού εφάπτεται με την υψηλότερη καμπύλη αδιαφορίας. 6. Εξάγετε την καμπύλη ζήτησης της αγοράς από τις καμπύλες αδιαφορίας και της γραμμής προϋπολογισμού. Προεπισκόπηση Όλοι μας έχουμε μια κλισέ παραστατική εικόνα στο μυαλό μας σχετικά με την αγοραστική συμπεριφορά των πλουσίων: Τους φανταζόμαστε να ψωνίζουν στα καταστήματα της Fifth Avenue στη Νέα Υόρκη ή στο Harrods του Λονδίνου, να ταξιδεύουν σε πρώτη θέση σε αεροπλάνα (ή ακόμα καλύτερα, να έχουν το προσωπικό τους jet), να έχουν διαμονή σε πολυτελή ξενοδοχεία, όπως το Waldorf-Astoria στη Νέα Υόρκη ή το Burj Al Arab στο Ντουμπάι (προς 1,200 το βράδυ), να κατέχουν αρχοντικά, κάστρα, ή ακόμα και το δικό τους νησί (!), ή να ξοδεύουν πέραν από 1,000 για ένα κιλό τρούφας (ένα ειδικό μανιτάρι), κλπ. Αν και αυτές είναι ακραίες αγοραστικές συμπεριφορές, αυτοί οι αγοραστές κάνουν τις επιλογές σε ποια αγαθά θα διαθέσουν το εισόδημα τους, με βασικά τον ίδιο τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον «μέσο» άνθρωπο (όπως οι περισσότεροι από εμάς) να ξοδεύει το εισόδημα του: σε βασικά τρόφιμα, ένα μέσο αυτοκίνητο, ένα σπίτι 2-3 υπνοδωματίων, ταξίδια σε οικονομική θέση, φαγητό σε ένα κανονικό εστιατόριο (π.χ., προς 25 ανά άτομο), διαμονή σε ξενοδοχεία τριών αστέρων προς ανά διανυκτέρευση, κλπ. Φυσικά, υπάρχουν και κάποιοι «μέσοι» άνθρωποι που ξοδεύουν αλόγιστα (συμπεριφέρονται, με άλλα λόγια, ωσάν να είναι πλούσιοι, έστω ότι δεν είναι). Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν πολύ πλούσιοι άνθρωποι που ξοδεύουν «με μέτρο». Σε τελική ανάλυση, η αγοραστική συμπεριφορά σχετίζεται με τις επιλογές (choices) του καθενός! Έτσι, με βάση τις πιο πάνω παρατηρήσεις μας, υπάρχουν δύο διαστάσεις στην αγοραστική συμπεριφορά των ανθρώπων: οι προτιμήσεις προς κατανάλωση (consumption preferences), που καθορίζονται από τα γούστα και τις προτιμήσεις των καταναλωτών, και οι δυνατότητες προς κατανάλωση (consumption possibilities), που καθορίζονται από το εισόδημα των καταναλωτών. Ο Άγγλος φιλόσοφος και πολιτικός οικονομολόγος του 19 ου αιώνα John Stuart Mill αναφέρεται στον μέσο καταναλωτή ως οικονομικό άνθρωπο («homo economicus»). Σε αυτό το Κεφάλαιο θα αναλύσουμε τη συμπεριφορά του «ορθολογικού» καταναλωτή (rational consumer) όταν αγοράζει αγαθά, και θα εξηγήσουμε πώς μπορεί να διαθέσει το εισόδημά του (τον προϋπολογισμό του) μεταξύ διάφορων αγαθών, και θα αναπτύξουμε ένα απλό μοντέλο ισορροπίας του καταναλωτή, χρησιμοποιώντας απλή άλγεβρα και γραφικές παραστάσεις. Με το μοντέλο αυτό, θα συσχετίσουμε το εισόδημα με τις προτιμήσεις και τις επιλογές του καταναλωτή (consumer choices) καθώς επιδιώκει ως ορθολογικός οικονομικός φορέας να μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητα του (maximize utility). Σε αυτήν την ανάλυση, θα διακρίνουμε μεταξύ του αποτελέσματος υποκατάστασης (substitution effect) και του αποτελέσματος εισοδήματος (income effect) και θα εισαγάγουμε την ανάλυση καμπυλών αδιαφορίας (indifference curve analysis). Τέλος, θα χρησιμοποιούμε το μοντέλο της επιλογής των καταναλωτών (το συνδυασμό των καμπυλών αδιαφορίας με τη γραμμή του προϋπολογισμού) για την εξαγάγουμε τη καμπύλη ζήτησης της αγοράς που αναλύσαμε στο Κεφάλαιο 4.

2 Προτιμήσεις προς Κατανάλωση (Consumption Preferences) Ανάλυση Χρησιμότητας (Utility Analysis) Η χρησιμότητα (utility) είναι η ικανοποίηση ή η ωφέλεια που οι άνθρωποι αποκομίζουν από την κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών. Σημειώστε ότι η χρησιμότητα δεν είναι ένα χαρακτηριστικό του αγαθού, αλλά χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά ενός ατόμου, είναι δηλαδή ξεχωριστά στο μυαλό έκαστου καταναλωτή. Επομένως, η αξία της χρησιμότητας (στο βαθμό που μπορούμε να προσδώσουμε συγκεκριμένη αξία στη χρησιμότητα!) που κάθε άτομο αποκομίζει από την κατανάλωση ενός αγαθού μπορεί να είναι (και πιο συχνά είναι!) διαφορετική από τη χρησιμότητα που ένα άλλο άτομο αντλεί από το ίδιο αγαθό. Επομένως, η χρησιμότητα είναι υποκειμενική (είναι προσωπική για κάθε άτομο). Ποια είναι η χρησιμότητα ενός φορητού υπολογιστή; => Μην βιαστείτε να πείτε ότι είναι πολύ υψηλή. Είναι σίγουρα υψηλή για πολλούς ανθρώπους σε αυτήν την σύγχρονη εποχή, αλλά δεν έχει καμία αξία (δεν έχει καμία χρησιμότητα) για κάποια άλλα άτομα (π.χ. τους ηλικιωμένους που δεν ξέρουν πώς να το χρησιμοποιήσουν, ή που «φοβούνται» την τεχνολογία). Ποια είναι η χρησιμότητα μιας πίτας σουβλάκια; => Εξαρτάται από το άτομο. Μερικοί άνθρωποι αγαπούν τα σουβλάκια? Σε άλλους δεν αρέσουν τα σουβλάκια? Ακόμα άλλοι δεν τρώνε σουβλάκια (από χοιρινό κρέας), για λόγους υγείας ή λόγω των θρησκευτικών πεποιθήσεων τους (όπως οι Μουσουλμάνοι και Εβραίοι). Χρησιμότητα (Utility) Η χρησιμότητα είναι η ικανοποίηση που οι άνθρωποι αποκομίζουν από την κατανάλωση αγαθών. Συνολική χρησιμότητα (total utility) είναι η συνολική ικανοποίηση που παίρνει κάποιος από την κατανάλωση όλων των μονάδων ενός αγαθού. Έτσι, η συνολική χρησιμότητα εξαρτάται από τον αριθμό των μονάδων που καταναλώνονται: όσες περισσότερες ώρες παραμένει κάποιος στην παραλία τόσο περισσότερη συνολική ικανοποίηση (ωφέλεια) θα αποκομίσει, περισσότερες διακοπές ετησίως, περισσότερη συνολική απόλαυση (ωφέλεια), κλπ. Στον Πίνακα 6.1, παρέχουμε ένα παράδειγμα της συνολικής χρησιμότητας που ένα άτομο (ας τον ονομάσουμε Big Joe γιατί είναι καλοφαγάς) αντλεί από την κατανάλωση χάμπουργκερ (π.χ., στα McDonalds): Πίνακας 6.1: Συνολική Χρησιμότητα από την Κατανάλωση Χάμπουργκερ Αριθμός χάμπουργκερ που καταναλώνεται Συνολική Χρησιμότητα Υποθέτουμε ότι ο κάθε ένας από εμάς (συμπεριλαμβανομένου του Big Joe) μπορεί υποκειμενικά να προσδώσει μια τιμή για την χρησιμότητα που προέρχονται από διαφορετικές μονάδες αγαθών. Στον πίνακα, οι αριθμοί στη δεξιά στήλη αντιπροσωπεύουν τη συνολική χρησιμότητα του Big Joe που προέρχεται από την κατανάλωση διαδοχικά προσθέτουν χάμπουργκερ. Έτσι, από το πρώτο χάμπουργκερ ο Big Joe λαμβάνει (πάντα υποκειμενικά) 6 μονάδες χρησιμότητας (ικανοποίησης ή ωφέλειας). Οι οικονομολόγοι ονομάζουν αυτές τις μονάδες της ικανοποίησης ως "utils". Καταναλώνοντας δύο χάμπουργκερ, η συνολική χρησιμότητα του αυξάνει σε 11 utils, και ούτω καθεξής. Παρουσιάζουμε το γράφημα της συνολικής χρησιμότητας του Big Joe στο Σχήμα 6.1. Σημειώστε ότι η συνολική χρησιμότητα του αυξάνεται, φθάνει ένα μέγιστο ποσό στα τρία χάμπουργκερ, παραμένει η ίδια μεταξύ 3 και 4 χάμπουργκερ, και στη συνέχεια με την κατανάλωση του πέμπτου χάμπουργκερ μειώνεται (η καμπύλη TU αρχίζει να κλίνει προς τα κάτω).

3 Χρησιμότητα Σχήμα 6.1: Συνολική Χρησιμότητα από την Κατανάλωση Χάμπουργκερ Αριθμός Χάμπουργκερ Big Mac Οριακή Χρησιμότητα (Marginal Utility) Πιο σημαντική και σχετική έννοια είναι η οριακή χρησιμότητα, καθότι στην οικονομική μας ενδιαφέρουν περισσότερο οι οριακές μεταβολές. Με άλλα λόγια, μας ενδιαφέρουν περισσότερο οι μελλοντικές επιπτώσεις των αποφάσεων των οικονομικών μονάδων (άτομα, νοικοκυριά, επιχειρήσεις, κλπ) σε μεταβολές σε διάφορα οικονομικά μεγέθη (κέρδη, πωλήσεις, εισοδήματα, κόστη, κ.λπ.). Η οριακή χρησιμότητα (marginal utility) ορίζεται ως η πρόσθετη ή επιπλέον χρησιμότητα (ικανοποίηση ή ωφέλεια) που λαμβάνει ένα άτομο από την κατανάλωση (αγορά) μιας πρόσθετης μονάδας ενός αγαθού. Ο αλγεβρικός τύπος της οριακής χρησιμότητας (marginal utility, MU) είναι (όπου Δ σημαίνει «μεταβολή σε»): MU = ΔTU / ΔQ (6.1) Οριακή Χρησιμότητα (Marginal Utility) Η οριακή χρησιμότητα είναι η πρόσθετη χρησιμότητα (ικανοποίηση ή ωφέλεια) που λαμβάνει ένα άτομο από την κατανάλωση (αγορά) μιας πρόσθετης μονάδας ενός αγαθού. Χρησιμοποιώντας το πιο πάνω παράδειγμα, μπορούμε να υπολογίσουμε την οριακή χρησιμότητα για κάθε επιπλέον χάμπουργκερ που τρώει ο Big Joe. Ας δείξουμε πώς υπολογίζουμε την οριακή χρησιμότητα (MU). Είναι εύκολο! Στη συνέχεια παρουσιάζουμε τα αποτελέσματα μας στον Πίνακα 6.2. MU για την 1 η μονάδα: ΔQ=1 (από 0 σε 1 μονάδα) και ΔTU=6 (από 0 σε 6 utils) MU = 6/1 = 6 MU για την 2 η μονάδα: ΔQ=1 (από 1 σε 2 μονάδες) και ΔTU=5 (από 6 σε 11 utils) MU = 5/1 = 5 MU για την 3 η μονάδα: ΔQ=1 (από 2 σε 3 μονάδες) και ΔTU=3 (από σε 14 utils) MU = 3/1 = 3 Πίνακας 6.2: Συνολική και Οριακή Χρησιμότητα από την Κατανάλωση Χάμπουργκερ Number of Big Macs consumed Total Utility (Q) Marginal Utility (ΔTU / ΔQ) Όταν σχεδιάσουμε τις τιμές της οριακής χρησιμότητας, έχουμε την καμπύλη οριακής χρησιμότητας (για απλότητα ως μια γραμμική προσέγγιση εδώ), όπως στο Σχήμα 6.2

4 Σχήμα 6.2: Καμπύλη Οριακής Χρησιμότητας από την Κατανάλωση Χάμπουργκερ Χρησιμότητα Γραμμική προσέγγιση της MU Αριθμός Χάμπουργκερ Big Mac Σε γενικές γραμμές, συγκρίνοντας τις καμπύλες στα Σχήματα 6.1 και 6.2 μπορούμε να διακρίνουμε τις ακόλουθες σχέσεις: Η καμπύλη συνολικής χρησιμότητας TU αρχικά κλίνει προς τα πάνω, και μετά φτάνει σε ένα μέγιστο σημείο σε ένα αριθμό κατανάλωσης αγαθών όπου η οριακή χρησιμότητα MU είναι μηδέν (στα 4 χάμπουργκερ στο παράδειγμά μας). Η καμπύλη οριακής χρησιμότητας MU έχει αρνητική κλίση που αντανακλά την έννοια της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας (που συζητούμε αμέσως μετά). Φθίνουσα Οριακή Χρησιμότητα (Diminishing Marginal Utility) Όπως θα παρατηρήσετε από τον Πίνακα 6.2 και το Σχήμα 6.2 η οριακή χρησιμότητα του Big Joe μειώνεται με κάθε πρόσθετο χάμπουργκερ. Για παράδειγμα, μετά το πρώτο χάμπουργκερ, ο Joe τρώει το δεύτερο και το απολαμβάνει ακόμα (αφού είναι καλοφαγάς), αλλά όχι στον ίδιο βαθμό όσο το πρώτο. Με άλλα λόγια, η πρόσθετη χρησιμότητα (ωφέλεια) από το δεύτερο χάμπουργκερ είναι χαμηλότερη από ότι για το πρώτο: Δηλαδή, η οριακή χρησιμότητα του Big Joe αρχίζει να φθίνει (να μειώνεται). Όταν καταναλώσει και το τρίτο χάμπουργκερ η πρόσθετη ικανοποίησή του (η οριακή χρησιμότητα του) είναι ακόμη χαμηλότερη από ότι στο δεύτερο. Έτσι, η οριακή χρησιμότητα φθίνει (μειώνεται) περαιτέρω. Σημειώστε ότι μέχρι αυτό το σημείο, η συνολική χρησιμότητά του Big Joe συνεχίζει να αυξάνεται, εν τούτοις με μικρότερες αυξήσεις κάθε φορά! Ο Big Joe βρίσκεται στο σημείο όπου έστω και αν του προσφερθεί δωρεάν ένα τέταρτο Big Mac, πιθανότατα θα αρνηθεί να το φάει επειδή μπορεί και να κάνει εμετό. Με άλλα λόγια, η οριακή (πρόσθετη) χρησιμότητα του τέταρτου χάμπουργκερ είναι σίγουρα μηδέν (ή μπορεί ακόμη και να είναι αρνητική)! Αυτό φαίνεται και από το Σχήμα 6.2 και τον Πίνακα 6.2 όπου όντως στο τέταρτο χάμπουργκερ η οριακή χρησιμότητα του Big Joe είναι μηδέν! Αυτή η συμπεριφορά του Big Joe περιγράφει την έννοια (ή νόμο) της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας (diminishing marginal utility). Φθίνουσα Οριακή Χρησιμότητα Η έννοια (ή νόμος) της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας λέει ότι καθώς καταναλώνουμε όλο και περισσότερες μονάδες ενός αγαθού, η πρόσθετη ικανοποίηση (η οριακή χρησιμότητα ή ωφέλεια) φθίνει (μειώνεται)! Ο Νόμος της Φθίνουσας Οριακής Χρησιμότητας και ο Νόμος της Ζήτησης Ο νόμος της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας μπορεί επίσης να εξηγήσει το νόμο της ζήτησης. Υπενθυμίζουμε ότι νόμος της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας ορίζει ότι η ωφέλεια (άρα η αξία) που προσδίδει ένα άτομο σε ένα αγαθό μειώνεται με κάθε πρόσθετη μονάδα ενός αγαθού. Άρα, αφού η αξία (the value) που προσδίδει ένα άτομο σε ένα αγαθό μειώνεται με κάθε πρόσθετη μονάδα, τότε το άτομο θα αυξήσει την κατανάλωση ενός αγαθού, μόνο αν η τιμή του αγαθού μειωθεί. Αυτό είναι ακριβώς που ορίζει και ο νόμος της ζήτησης!

5 Εισοδηματικές Δυνατότητες προς Κατανάλωσης (Consumption Possibilities) Γραμμή Προϋπολογισμού (ή Εισοδηματικός Περιορισμός) (Budget Line or Income Constraint) Όπως αναφέραμε στα Κεφάλαιο 1 και 2, οι ανθρώπινε επιθυμίες (τα ανθρώπινα «θέλω») είναι απεριόριστα, αλλά οι πόροι κάθε οικονομικού συστήματος για να παραγάγει αγαθά προς ικανοποίηση αυτών των επιθυμιών είναι περιορισμένοι. Για κάθε καταναλωτή υπάρχει ένα περιορισμένο εισόδημα (ένας προϋπολογισμός) ανά χρονικό διάστημα που μπορεί να αφιερωθεί για την αγορά αγαθών. Αυτή είναι η έννοια του προϋπολογισμού (ή εισοδηματικός περιορισμός). Αυτός το εισόδημα ή προϋπολογισμός καθορίζει τη μέγιστη δέσμη αγαθών (τους διάφορους συνδυασμούς) που ο καταναλωτής δύναται να αγοράσει, λαμβάνοντας υπόψη τις τιμές των αγαθών και μένοντας μέσα στα πλαίσια των οικονομικών δυνατοτήτων του (δηλαδή, το διαθέσιμο εισόδημα του). Ας υποθέσουμε ότι ένα άτομο (έστω ένας σπουδαστής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου) έχει ένα εβδομαδιαίο εισόδημα (έναν προϋπολογισμό) 50, που μπορεί να ξοδέψει σε δύο αγαθά: γεύματα και τσιγάρα. Υποθέστε περαιτέρω ότι η τιμή ενός γεύματος είναι 1.0 και ενός πακέτου τσιγάρων είναι 2.0. Στον Πίνακα 6.3 παρουσιάζουμε τους διάφορους συνδυασμούς των δύο αγαθών που ο σπουδαστής μπορεί να καταναλώσει έχοντας ξοδεύοντας πλήρως το εβδομαδιαίο εισόδημά του. Πίνακας 6.1: Συνδυασμοί Κατανάλωσης Τσιγάρων και Γευμάτων (με Προϋπολογισμό 50) Συνδυασμός Αριθμός Τσιγάρων Αριθμός Γευμάτων A 25 0 B C D E 5 40 F 0 50 Γραφικά, οι πιο πάνω συνδυασμοί των δύο αγαθών απεικονίζονται στο Σχήμα 6.3 με τα σημεία Α μέχρι F. Ενώνοντας αυτά τα σημεία ουσιαστικά σχηματίζουμε την καμπύλη του προϋπολογισμού. Η καμπύλη του προϋπολογισμού εκφράζει τα όρια των δυνατοτήτων προς κατανάλωση του σπουδαστή όσον αφορά την κατανάλωση γευμάτων και τσιγάρων, λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη το εβδομαδιαίο εισόδημα 50 και τις τιμές των δύο αγαθών. Για παράδειγμα, το σημείο C προσδιορίζει το συνδυασμό 20 γευμάτων και 15 πακέτων τσιγάρων. Σχήμα 6.3: Καμπύλη Προϋπολογισμού του Καταναλωτή Τσιγάρα 25 Α Y Β C Αριθμός Τσιγάρων Γευμάτων A 25 0 B C D E 5 40 F Χ D E Γραμμή Προϋπολογισμού F Γεύματα

6 Η καμπύλη του προϋπολογισμού χωρίζει τους εφικτούς συνδυασμούς από τους ανέφικτους συνδυασμούς. Με άλλα λόγια, αριστερά της καμπύλης του προϋπολογισμού όλοι οι συνδυασμοί (συμπεριλαμβανομένων αυτών πάνω στην καμπύλη του προϋπολογισμού) είναι εφικτοί. Δεξιά της καμπύλης του προϋπολογισμού, οποιοσδήποτε συνδυασμός δεν είναι εφικτός, δεδομένου ότι απαιτεί έναν υψηλότερο προϋπολογισμό από τα 50 που διαθέτει ο σπουδαστής. Επομένως, ένα σημείο όπως το Υ δεν είναι εφικτό, αλλά ένα σημείο όπως το Χ είναι εφικτό. Στο σημείο Χ, εντούτοις, ο σπουδαστής δεν ξοδεύει όλο το εισόδημά του, αλλά εξοικονομεί μέρος από το διαθέσιμο εισόδημά του. Για χάριν απλότητας, θα υποθέσουμε ότι ο σπουδαστής δεν εξοικονομεί οποιοδήποτε εισόδημα, αλλά το ξοδεύει όλο σε κάποιο συνδυασμό γευμάτων και τσιγάρων. Η Εξίσωση του Προϋπολογισμού (Budget Equation) Ας εξετάσουμε την εξίσωση του προϋπολογισμού χρησιμοποιώντας απλή άλγεβρα. Καθορίσαμε τον προϋπολογισμό ως το ποσό των δαπανών του σπουδαστή για γεύματα και τσιγάρα. Οι δαπάνες για κάθε αγαθό είναι φυσικά το γινόμενο της ποσότητας που καταναλώνεται επί την τιμή του αγαθού. Εάν συμβολικά δείχνουμε τον προϋπολογισμό (το εισόδημα) ως Υ, την τιμή του γεύματος ως P m., τον αριθμό γευμάτων ως Q m, την τιμή των τσιγάρων ανά πακέτο ως P c, και τον αριθμό πακέτων τσιγάρων που καταναλώνονται ως Q c, τότε μπορούμε να εκφράσουμε τον προϋπολογισμό για το σπουδαστή ως: Υ = P m *Q m + P c *Q c (6.2) Αφού υποθέσαμε ότι η τιμή ενός γεύματος είναι 1 και ενός πακέτου τσιγάρων είναι 2, τότε έχουμε: Υ = 1*Q m + 2*Q c Ο σπουδαστής μπορεί να επιλέξει οποιοδήποτε συνδυασμό γευμάτων και τσιγάρων που ικανοποιεί την ανωτέρω εξίσωση προϋπολογισμού (εισοδηματικού περιορισμού). Εάν υποθέσουμε ότι ο σπουδαστής επιλέγει το συνδυασμό στο σημείο C στο Σχήμα 6.3, τότε η εξίσωση του προϋπολογισμού γίνεται: Υ = ( 1*20)+( 2*15)= = 50. Επομένως ο εισοδηματικός περιορισμός ικανοποιείται. Εάν κάνουμε τους ίδιους υπολογισμούς για όλα τα σημεία στην καμπύλη του προϋπολογισμού (σημείο Α μέχρι F), θα διαπιστώσουμε ότι ο σπουδαστής χρησιμοποιεί ακριβώς όλο το διαθέσιμο εισόδημα. Όπως αναφέραμε, το σημείο Χ (δηλ., 20 γεύματα και 10 πακέτα τσιγάρων) είναι εφικτό δεδομένου ότι βρίσκεται μέσα και αριστερά από την καμπύλη του προϋπολογισμού, αλλά σε τέτοια περίπτωση ο σπουδαστής δεν χρησιμοποιεί όλο το εισόδημά του. Ας δούμε αυτόν τον υπολογισμό: Υ = ( 1*20) + ( 2*10) = 40. Επομένως, ο σπουδαστής εξοικονομεί 10. Επιπλέον, ας εξετάσουμε το σημείο Υ (10 γεύματα και 25 πακέτα τσιγάρων). Οι συνολικές δαπάνες σε αυτό το σημείο ανέρχονται σε: ( 1*10) + ( 2*25) = 60. Επομένως, ο σπουδαστής δεν έχει αρκετά χρήματα (εισόδημα) για να καταναλώσει αυτό το συνδυασμό αγαθών. Άρα, το σημείο Υ δεν είναι ένας εφικτός συνδυασμός. Χρησιμοποιώντας τη γενική εξίσωση του προϋπολογισμού Υ = P m *Q m + P c *Q c, μπορούμε να παραγάγουμε την έκφραση για να καθορίσουμε τις ποσότητες γευμάτων και τσιγάρων που είναι εφικτές για το σπουδαστή. Εάν λύσουμε την εξίσωση προϋπολογισμών για το Q c, έχουμε: Q c = (Υ/ P c ) (P m / P c ) * Q m (6.3) Έτσι, για κάθε ποσότητα γευμάτων Q m που ο σπουδαστής επιλέγει, λαμβάνοντας υπόψη το εισόδημα και τις τιμές, μπορούμε να βρούμε πόσα πακέτα τσιγάρων τη βδομάδα μπορεί να επιλέξει για να ικανοποιηθεί η ακόλουθη εξίσωση: Q c = ( 50/ 2) ( 1/ 2)*Q m ή Q c = *Q m Υπάρχουν δύο έννοιες που είναι σχετικές με αυτή την εξίσωση: πραγματικό εισόδημα και κλίση. Συζητάμε αυτές τις έννοιες σε συντομία:

7 Πραγματικό Εισόδημα (Real Income): Η έκφραση (Υ/ P c ) καθορίζει αυτό που αποκαλούμε πραγματικό εισόδημα, δεδομένου ότι προσαρμόζει το ονομαστικό εισόδημα (τα χρήματα που παίρνει κάποιος σε τρέχουσες τιμές) διαιρώντας το με την τιμή για να μας δώσει το πραγματικό εισόδημα, δηλαδή την αγοραστική δύναμη του ονομαστικού εισοδήματος του ατόμου. Προσδιορίζει, με άλλα λόγια, το μέγιστο ποσό ενός αγαθού (πακέτα τσιγάρων σε αυτήν την περίπτωση) που ο σπουδαστής μπορεί να αγοράσει. Είναι το πραγματικό εισόδημα του σπουδαστή σε σχέση με τα τσιγάρα. Κατά συνέπεια, το πραγματικό εισόδημα του σπουδαστή σε αυτή την περίπτωση είναι 25 πακέτα τσιγάρων την εβδομάδα. Σε σχέση με το Σχήμα 6.3, αυτό είναι το σημείο Α, το οποίο καλείται επίσης τομή (intercept) το σημείο δηλαδή όπου η καμπύλη του προϋπολογισμού τέμνει τον κάθετο άξονα. Κλίση (Slope): Όπως θυμάστε, καθορίσαμε στο Κεφάλαιο 3 τον τύπο της κλίσης μιας γραμμής ως (ΔΥ/ΔΧ), όπου το Δ σημαίνει «μεταβολή σε...». Αυτό μετρά την μεταβολή της μεταβλητής στον κάθετο άξονα (στον άξονα Y) δια της μεταβολής της μεταβλητής στον οριζόντιο άξονα (στον άξονα X). Στο Σχήμα 6.3, η κλίση της καμπύλης του προϋπολογισμού μεταξύ των σημείων B και C είναι: (ΔΥ/ΔΧ) = ΔQ c / ΔQ m -5/10 = (σημειώστε ότι το αρνητικό πρόσημο στην τιμή της κλίσης δείχνει ότι η καμπύλη του προϋπολογισμού κλίνει προς τα κάτω). Με οικονομικούς όρους τώρα, η κλίση της καμπύλης του προϋπολογισμού καθορίζεται από τις σχετικές τιμές (relative prices), δηλαδή το λόγο των τιμών των δύο αγαθών (P m /P c ), και προσδιορίζει πόσες μονάδες ενός αγαθού πρέπει να «θυσιαστούν» προκειμένου να καταναλωθεί μια πρόσθετη μονάδα του άλλου αγαθού (πάντα στα πλαίσια του εισοδήματος, δηλαδή του προϋπολογισμού). Στο παράδειγμά μας, ο λόγος της τιμής γεύματος προς την τιμή τσιγάρων είναι ( 1 / 2). Η κλίση εδώ τότε είναι 0.5, που φυσικά είναι μια αρνητική αξία, καθότι σε κάθε περίπτωση ένα εκ των δύο αγαθών θα «θυσιάζεται» (θα μειώνεται) για να καταναλωθεί μια πρόσθετη μονάδα από το άλλο αγαθό. Σε αυτή την περίπτωση, δείχνει ότι για να καταναλώσει ένα πρόσθετο γεύμα ο σπουδαστής πρέπει να «θυσιάσει» μισό πακέτο τσιγάρων. Αυτό είναι ουσιαστικά το κόστος ευκαιρίας (opportunity cost) του σπουδαστή ως προς την κατανάλωση γεύματος! Μεταβολές στο Εισόδημα Τώρα ας εξετάσουμε την περίπτωση μιας αύξησης στο εισόδημα του σπουδαστή, υποθέτοντας για τώρα ότι οι τιμές των αγαθών παραμένουν σταθερές. Αυτό σημαίνει ότι η κλίση της καμπύλης του προϋπολογισμού που όπως θυμάστε δίνεται από το λόγο των τιμών (P m /P c ) παραμένει η ίδια (σε αυτήν την περίπτωση η κλίση μένει στο -0.5). Αυτό που αλλάζει είναι μόνο η κάθετη τομή (intercept) της καμπύλης του προϋπολογισμού, δηλαδή (Υ 2 / P c ), όπου Υ 2 είναι το νέο εισόδημα. Γραφικά, αυτή η μεταβολή στο εισόδημα απεικονίζεται στο Σχήμα 6.4 με μια παράλληλη μετατόπιση προς τα δεξιά της καμπύλης του προϋπολογισμού. Εάν υποθέσουμε ότι το εισόδημα του σπουδαστή αυξάνεται στα 60 την εβδομάδα, και με τις τιμές να παραμένουν οι ίδιες, τότε ο μέγιστος αριθμός τσιγάρων που ο σπουδαστής μπορεί να καταναλώσει, εάν όλο το εισόδημα αφιερώνεται στο κάπνισμα, είναι 30 πακέτα τσιγάρων την εβδομάδα (αντί 25 προηγουμένως). Αυτό το βρίσκουμε με την εφαρμογή του τύπου (Υ/ P c ) για το αυξημένο εισόδημα, δηλαδή (Υ 2 / P c ) = ( 60/ 2) = 30. Τσιγάρα Σχήμα 6.4: Μεταβολή στο Εισόδημα του Καταναλωτή Αρχική γραμμή προϋπολογισμού (εισόδημα 50) Νέα γραμμή προϋπολογισμού (εισόδημα 60) Γεύματα

8 Μεταβολές στις Τιμές Τώρα ας εξετάσουμε τις προσαρμογές στις ποσότητες που καταναλώνονται όταν μεταβάλλονται οι σχετικές τιμές, υποθέτοντας τώρα ότι το εισόδημα παραμένει σταθερό. Όταν η τιμή ενός αγαθού μεταβάλλεται, τότε η καμπύλη του προϋπολογισμού περιστρέφεται (δεξιόστροφα ή αριστερόστροφα) γύρω από την τομή στον αντίθετο άξονα. Πιο συγκεκριμένα, αν η τιμή του αγαθού στον οριζόντιο άξονα μειωθεί, τότε η καμπύλη του προϋπολογισμού περιστρέφεται δεξιόστροφα γύρω από την τομή στον κάθετο άξονα (τον άξονα των τσιγάρων στο παράδειγμα μας). Στο παράδειγμά μας, όπου τα τσιγάρα είναι στον κάθετο άξονα και τα γεύματα στον οριζόντιο άξονα, βρήκαμε ότι η κλίση της καμπύλης του προϋπολογισμού (P m /P c ) στο αρχικό εισόδημα των 50 είναι 0.5 (= 1/ 2). Εάν τώρα υποθέσουμε ότι η τιμή του γεύματος μειωθεί σε 0.75 (75 σεντ), τότε η καμπύλη θα περιστραφεί δεξιόστροφα προς τα έξω και η κλίση της καμπύλης θα μειωθεί στο αντί που ήταν 0.50 πριν (δηλαδή, 0.75/ 2.0 = 0.375). Με τη μείωση της τιμής του γεύματος σε 0.75 ο μέγιστος αριθμός γευμάτων που ο σπουδαστής μπορεί να καταναλώσει τώρα είναι περίπου 66 γεύματα την εβδομάδα (πάλιν υποθέτουμε ότι το εισόδημα παραμένει σταθερό στα 50). Αυτή η προσαρμογή στις ποσότητες από την μείωση στην τιμή του γεύματος παρουσιάζεται στο Σχήμα 6.5. Τσιγάρα Σχήμα 6.5: Μεταβολές (Αύξηση και Μείωση) στην Τιμή του Γεύματος 25 Γραμμή Προϋπολογισμού με P m = 1.25 Αρχική Γραμμή Προϋπολογισμού με P m = 1.0 Γραμμή Προϋπολογισμού με P m = Γεύματα Εάν τώρα υποθέσουμε ότι η τιμή του γεύματος αυξηθεί σε 1.25, τότε η καμπύλη του προϋπολογισμού θα γίνει πιο «απότομη» αφού ο λόγος των σχετικών τιμών είναι τώρα 1.25/ 2.0 = 0.625, έναντι 0.50 προηγουμένως. Επομένως η καμπύλη θα περιστραφεί αριστερά προς τα έσω. Ως αποτέλεσμα της αύξησης στην τιμή του γεύματος, εάν ο σπουδαστής αφιερώσει όλο το εισόδημα στα γεύματα, θα είναι σε θέση να αγοράσει 40 γεύματα την εβδομάδα ( 50.00/ 1.25 = 40). Σημειώστε ότι και στις δύο περιπτώσεις (μείωσης και αύξησης στην τιμή του γεύματος), η κάθετη τομή (Υ/P c ) παραμένει αμετάβλητη. Δεδομένου ότι ούτε το εισόδημα (Y) ούτε η τιμή των τσιγάρων P c έχει αλλάξει, η τομή παραμένει αμετάβλητη σε 25. Άρα, οι δεξιόστροφες ή αριστερόστροφες περιστροφές στην καμπύλη του προϋπολογισμού γίνονται γύρω από το σημείο τομής του κάθετου άξονα. Μεγιστοποίηση Χρησιμότητας (Utility Maximization) Δεδομένου ότι οι τιμές των αγαθών καθορίζονται στην αγορά από τις δυνάμεις της προσφοράς και της ζήτησης (δηλαδή, είναι εκτός του ελέγχου του κάθε καταναλωτή), τότε ο καταναλωτής αναμένεται να επιλέξει εκείνο το συνδυασμό αγαθών που σε κάθε περίπτωση του δίνει τη μέγιστη χρησιμότητα (ικανοποίηση), πάντοτε μέσα στα πλαίσια του διαθέσιμου εισοδήματος του. Με άλλα λόγια, προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τη συνολική χρησιμότητά του. Ας συνεχίσουμε με το παράδειγμα του σπουδαστή που χρησιμοποιήσαμε ανωτέρω, για να δούμε πώς αποφασίζει να διαθέσει το εισόδημά του (τον προϋπολογισμό) μεταξύ γευμάτων και τσιγάρων για να αποκομίσει τη μέγιστη χρησιμότητα. Ο κανόνας είναι ότι ο ορθολογικός καταναλωτής θα μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητα στο σημείο όπου η οριακή χρησιμότητα που αποκομίζει από ένα ευρώ για ένα αγαθό είναι ίση μεταξύ όλων των αγαθών που

9 καταναλώνονται. Αυτός ο κανόνας αριστοποίησης (ή μεγιστοποίησης) της χρησιμότητας παράγεται με τη διαίρεση της οριακής χρησιμότητας κάθε αγαθού (της πρόσθετης ικανοποίησης που προέρχεται από την κατανάλωση μιας πρόσθετης μονάδας ενός αγαθού) με την τιμή του αγαθού. Αυτό μπορεί να εκφραστεί ως: (MU m / P m ) = (MU c / P c ) (6.4) όπου MU m και MU c είναι οι οριακές χρησιμότητες ενός πρόσθετου γεύματος και ενός πρόσθετου πακέτου τσιγάρων. Με άλλα λόγια, ο ορθολογικός καταναλωτής ενδιαφέρεται να πάρει τη μέγιστη χρησιμότητα από τα χρήματά του (ας πούμε, από το τελευταίο του Ευρώ) ανεξάρτητα αν τα ξοδέψει στα γεύματα ή στα τσιγάρα. Για να γίνει πιο κατανοητή αυτή η έννοια, ας υποθέσουμε ότι ο λόγος (MU m /P m ) δεν είναι ίσος με τον λόγο (MU c /P c ). Συγκεκριμένα, υποθέστε ότι οι οριακές χρησιμότητες MU m και MU c είναι 10 (μονάδες χρησιμότητας ή ικανοποίησης), ενώ οι τιμές των δύο αγαθών είναι P m = 1.0 και P c = 2.0. Τότε έχουμε την ανισότητα: (MU m / P m ) > (MU c / P c ) (10/ 1.0) > (10/ 2.0) 10 > 5 Σε αυτήν την περίπτωση, ο σπουδαστής αποκομίζει περισσότερη χρησιμότητα από ένα ευρώ που ξοδεύεται σε γεύματα παρά από ένα ευρώ που ξοδεύεται σε τσιγάρα. Σε αυτή την περίπτωση αναμένουμε ότι ο σπουδαστής, όπως κάθε ορθολογικός καταναλωτής, θα τείνει να αναπροσαρμόσει τον συνδυασμό των δύο αγαθών, ξοδεύοντας περισσότερα χρήματα σε γεύματα παρά σε τσιγάρα. Με αυτόν τον τρόπο, αυξάνει τη συνολική χρησιμότητά του. Αυτή η διαδικασία της αναπροσαρμογής των συνηθειών κατανάλωσης θα συνεχιστεί έως ότου το τελευταίο ευρώ που ξοδεύεται παράγει την ίδια οριακή χρησιμότητα είτε ξοδεύεται στα γεύματα είτε στα τσιγάρα. Υπάρχει ένα εναλλακτικός τρόπος να καταλήξουμε στο ίδιο αποτέλεσμα ή συμπέρασμα χρησιμοποιώντας την ακόλουθη έκφραση για την αριστοποίηση της συνολικής χρησιμότητας (που είναι ισοδύναμη με την Εξίσωση 6.4): (MU m / MU c ) = (P m / P c ) (6.5) Αυτό λέει ότι ο σπουδαστής θα αντλήσει τη μέγιστη χρησιμότητα από το εισόδημά του εάν ο λόγος των οριακών χρησιμοτήτων των δύο αγαθών είναι ίσος με τις σχετικές τιμές τους (δηλαδή, το λόγο των τιμών). Και πάλι, ας ερευνήσουμε την περίπτωση όπου δεν υπάρχει ισότητα μεταξύ των αναλογιών για να εξηγήσουμε αυτή την έννοια καλύτερα. Υποθέστε όπως κάναμε και πριν ότι η οριακή χρησιμότητα ενός πρόσθετου γεύματος και ενός πρόσθετου πακέτου τσιγάρων είναι ίδιες και ίσες με 10 μονάδες ικανοποίησης ή χρησιμότητας. Αφού ο σπουδαστής καταβάλλει διπλάσια τιμή για ένα πακέτο τσιγάρων από ότι για ένα γεύμα ( 2 αντί 1), τότε ο κανόνας αριστοποίησης της χρησιμότητας, δηλαδή η ισότητα των αναλογιών, δεν ικανοποιείται. (MU m / MU c ) > (P m / P c ) (10 / 10) > ( 2.0 / 1.0 ) 1 > 0.5 Όπως συμπεράναμε ανωτέρω, ο σπουδαστής σε αυτήν την περίπτωση θα τείνει να διαθέσει περισσότερα χρήματα σε γεύματα αφού αποκομίζει περισσότερη χρησιμότητα ανά ευρώ που ξοδεύεται. Με αυτόν τον τρόπο αυξάνει τη συνολική (συνδυασμένη) χρησιμότητά του. Αυτή η διαδικασία της αναπροσαρμογής των συνηθειών κατανάλωσης θα συνεχιστεί έως ότου το τελευταίο ευρώ προσφέρει στο σπουδαστή το ίδιο ποσό χρησιμότητας είτε ξοδεύεται σε γεύματα είτε σε τσιγάρα. Αποτελέσματα Υποκατάστασης και Εισοδήματος (Substitution and Income Effects) Θυμηθείτε ότι έχουμε συναντήσει ήδη τις έννοιες των αποτελεσμάτων υποκατάστασης και εισοδήματος (substitution and income effects) στην αρχή της συζήτησης μας στο Κεφάλαιο 4 για το νόμο της ζήτησης όταν σχεδιάζαμε την καμπύλη ζήτησης. Σύμφωνα με το αποτέλεσμα υποκατάστασης, μια μείωση στην τιμή ενός αγαθού αυξάνει πάντα την ποσότητα που ζητείται του συγκεκριμένου αγαθού, γιατί οι καταναλωτές θα μειώσουν την κατανάλωση υποκατάστατων αγαθών υπέρ του αγαθού του οποίου η τιμή έχει μειωθεί.

10 Ας μείνουμε στο παράδειγμα μας, και ας υποθέσουμε ότι η τιμή του γεύματος μειώνεται. Τότε, η καμπύλη προϋπολογισμού περιστρέφεται δεξιόστροφα προς τα έξω στον οριζόντιο άξονα (ο άξονας των γευμάτων) όπως φαίνεται στο Σχήμα 6.6. Από ένα σημείο Α στην αρχική καμπύλη προϋπολογισμού ο σπουδαστής κινείται προς ένα σημείο C στη νέα καμπύλη προϋπολογισμού. Αυτό είναι ο συνδυασμός του αποτελέσματος υποκατάστασης (άμεσο αποτέλεσμα) και του αποτελέσματος εισοδήματος (έμμεσο αποτέλεσμα). Ας αναφερθούμε σε συντομία στα δύο αποτελέσματα. Η μείωση τιμών δημιουργεί το αποτέλεσμα πραγματικού εισοδήματος (real income effect) δεδομένου ότι ο σπουδαστής έχει τώρα περισσότερη αγοραστική δύναμη λόγω της μείωσης στην τιμή του γεύματος. Με άλλα λόγια, ο σπουδαστής «νοιώθει» πιο πλούσιος! Επομένως, η κατανάλωση γευμάτων θα αυξηθεί. Γραφικά, ο σπουδαστής κινείται από το αρχικό σημείο Α προς το σημείο Β. Μέρος της μεταβολής, όμως όπως αναφέραμε, από το Α στο C είναι το άμεσο αποτέλεσμα υποκατάστασης (substitution effect) που επέρχεται και αυτό από τη μεταβολή των τιμών, δεδομένου ότι ο σπουδαστής υποκαθιστά περισσότερα γεύματα για λιγότερα τσιγάρα σε μία προσπάθεια να μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητά του. Άρα, η τελική μεταβολή στην ποσότητα γευμάτων είναι ο συνδυασμός των αποτελεσμάτων εισοδήματος και υποκατάστασης. Αυτό παρουσιάζεται γραφικά στο Σχήμα 6.6. Τσιγάρα Σχήμα 6.6: Αποτελέσματα Εισοδήματος και Υποκατάστασης B A C Αρχική Καμπύλη Προϋπολογισμού Εισόδημα Υποκατάστατη Αρχική Καμπύλη Προϋπολογισμού Γεύματα Συνολικό Αποτέλεσμα Εύρεση της Καμπύλης Ζήτησης του Καταναλωτή Χρησιμοποιώντας τις πιο πάνω έννοιες που αναπτύξαμε για μεταβολές τιμών, μπορούμε τώρα να δείξουμε πώς βρίσκουμε την καμπύλη ζήτησης ενός καταναλωτή. Στο Σχήμα 6.7 παρουσιάζουμε δύο γραφήματα. Στο άνω γράφημα παρουσιάζουμε διαδοχικές μειώσεις στην τιμή του γεύματος, από 1.25 σε 1.00 και σε Αυτές οι μεταβολές παρουσιάζονται με διαδοχική περιστροφή της καμπύλης προϋπολογισμού εξωτερικά και προς δεξιά. Όπως θα εξηγήσουμε στο Παράρτημα αυτού του κεφαλαίου, η ισορροπία του σπουδαστή σε κάθε περίπτωση βρίσκεται στα σημεία όπου η καμπύλη προϋπολογισμού εφάπτεται της καμπύλης αδιαφορίας. Εδώ τα σημεία ισορροπίας είναι Α, Β, Γ, για τις τρείς τιμές γεύματος. Σημείωση: Για γραφική απλότητα, εδώ δεν παρουσιάζουμε τις καμπύλες αδιαφορίας. Αφού κάθε σημείο ισορροπίας υποδηλώνει αντίστοιχες τιμές και ποσότητα ζήτησης (κατανάλωσης) κάθε αγαθού, μπορούμε να πάρουμε αυτούς τους συνδυασμούς τιμών και ποσοτήτων από το πάνω γράφημα και να τους βάλουμε στο κάτω γράφημα όπου στον κάθετο άξονα έχουμε την τιμή του γεύματος και στον οριζόντιο άξονα την ποσότητα. Αυτό παράγει τρία σημεία Α, Β, και Γ στη κάτω γραφική παράσταση. Εάν ενώσουμε αυτά τα τρία σημεία θα παραγάγουμε την γνωστή μας καμπύλη ζήτησης, που όπως αναμένουμε έχει κλίση προς τα κάτω γιατί παρουσιάζει την αντίστροφη σχέση μεταξύ των τιμών και των ποσοτήτων που ζητούνται.

11 Σχήμα 6.7: Εύρεση της Ατομικής Καμπύλης Ζήτησης Τσιγάρα 25 P m= 1.25 P m= 1.0 A B C P m= 0.75 Τιμή Γεύματος Γεύματα A B C Ατομική Καμπύλη Ζήτησης για Γεύματα Γεύματα Εύρεση της Καμπύλης Ζήτησης της Αγοράς Μέχρι εδώ κάναμε ένα πλήρη κύκλο και ξαναφθάσαμε στην αφετηρία του Κεφαλαίου 4 όπου χαράξαμε την καμπύλη ζήτησης του ατόμου ως μια καμπύλη που κλίνει από άνω προς τα κάτω και δεξιά. Στην ανάλυση του καταναλωτή στο Παράρτημα αυτού του κεφαλαίου θα πάμε βαθύτερα και πίσω από τα «παρασκήνια» και ερευνήσαμε τη συμπεριφορά των καταναλωτών και εξηγήσαμε γιατί καταλήγουμε σε μια καμπύλη ζήτησης που κλίνει προς τα κάτω και δεξιά. Το επόμενο βήμα είναι μια εύκολη και απλή μετάβαση από τις ατομικές καμπύλες ζήτησης στην καμπύλη ζήτησης για ολόκληρη την αγορά για ένα συγκεκριμένο αγαθό. Ας μείνουμε με το παράδειγμα των γευμάτων και ας εξετάσουμε την συνολική ζήτηση για γεύματα. Ας υποθέσουμε ότι η μέση τιμή ενός γεύματος στην αγορά είναι 1.0. Αν θέλουμε να βρούμε τη συνολική ποσότητα ζήτησης από όλους τους καταναλωτές μαζί, θα προσθέταμε απλά όλες τις ποσότητες ζήτησης σε εκείνη την τιμή από όλους τους καταναλωτές για να βρούμε το σύνολο. Εάν υποθέσουμε ότι υπάρχουν μόνο δύο καταναλωτές στην αγορά και διαπιστώνουμε ότι στην τιμή 1.0 ο καταναλωτής Α ζητεί 30 γεύματα ενώ ο Β ζητεί 35 γεύματα, τότε η συνδυασμένη ζήτηση και για τα δύο άτομα (για την «αγορά») όταν η τιμή είναι 1.00 είναι 65 γεύματα. Με άλλα λόγια, όταν η τιμή είναι 1.00 η συνολική ζήτηση στην αγορά είναι 65 γεύματα. Αν επαναλάβουμε αυτή τη διαδικασία για κάθε εναλλακτική τιμή θα βρούμε τη καμπύλη για τη συνολική ζήτηση για τα γεύματα. Σε γραφική παράσταση, για να βρούμε τη συνολική καμπύλη ζήτησης άθροισμα οριζόντια τις δύο ατομικές καμπύλες ζήτησης, όπως παρουσιάζεται στο Σχήμα 6.8.

12 Σχήμα 6.8: Από Ατομικές Καμπύλες Ζήτησης σε Καμπύλη Ζήτησης της Αγοράς P Άτομο A Άτομο B Συνολική Αγορά P P 1 30 Q A Q B Q T Ερωτήσεις Μελέτης Ερωτήσεις Πολλαπλής Επιλογής 1. Όταν μελετάμε τη συμπεριφορά του καταναλωτή υποθέτουμε ότι ο καταναλωτής προσπαθεί να Α) μεγιστοποιήσει τη συνολική χρησιμότητα (ικανοποίηση ή ωφέλεια) του Β) μειώσει την τιμή ενός αγαθού σχετικά με την τιμή ενός άλλου αγαθού Γ) μεγιστοποιήσει τις αποταμιεύσεις του με το να αγοράζει λίγα αγαθά Δ) κάνει τα αποτελέσματα του εισοδήματος και της υποκατάστασης ίσα μεταξύ τους 2. Η καμπύλη προϋπολογισμού (εισοδηματικού περιορισμού) ενός καταναλωτή περιγράφει A) τον φθίνοντα λόγο οριακής υποκατάστασης στην κατανάλωση B) τα ποσά των αγαθών που παράγονται από τις εταιρίες σε διάφορες τιμές Γ) τους συνδυασμούς αγαθών που μπορεί να αγοράσει, λαμβάνοντας υπόψη τις τιμές των αγαθών Δ) το χρηματικό ποσό που ο καταναλωτής λαμβάνει από τον κυβερνητικό προϋπολογισμό 3. Σύμφωνα με το νόμο της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας, η ικανοποίηση που παίρνετε από την κατανάλωση ενός χάμπουργκερ Big Mac μειώνεται A) καθώς η τιμή του Big Mac μειώνεται B) με το κάθε πρόσθετο Big Mac που τρώτε Γ) καθώς η τιμή της πίτσας (ένα υποκατάστατο προϊόν) μειώνεται Δ) καθώς το εισόδημα σας αυξάνεται και υποκαθιστάτε το Big Mac με σουβλάκι 4. Εάν η οριακή χρησιμότητα που ο Γιώργος αντλεί από κάθε ευρώ που ξοδεύει στα χάμπουργκερ είναι μεγαλύτερη από την οριακή χρησιμότητα που προέρχεται από κάθε ευρώ που ξοδεύει σε πίτσα, τότε ο Γιώργος θα μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητά του A) με τη μεταστροφή από την πίτσα στα χάμπουργκερ B) με τη μεταστροφή από τα χάμπουργκερ στην πίτσα Γ) με την κατανάλωση του ίδιου αριθμού χάμπουργκερ και πίτσας Δ) με την εξοικονόμηση κάποιων χρημάτων για την αγορά κινητού τηλεφώνου

13 5. Ένας καταναλωτής για να είναι σε ισορροπία, A) το εισόδημα του πρέπει να αρκεί για να ικανοποιήσει όλες του τις επιθυμίες B) η οριακή χρησιμότητα από κάθε Ευρώ που ξοδεύεται πρέπει να είναι ίση για όλα τα αγαθά Γ) η τιμή που καταβάλλει πρέπει να είναι ίση για όλα τα αγαθά Δ) όλα τα ανωτέρω 6. Η καμπύλη προϋπολογισμού ενός καταναλωτή (ο εισοδηματικός περιορισμός) A) περιγράφει τους συνδυασμούς αγαθών που μπορεί να αγοράσει, λαμβάνοντας υπόψη τις τιμές των αγαθών και το εισόδημά του B) χωρίζει τους εφικτούς από τους ανέφικτους συνδυασμούς δύο αγαθών Γ) προσδιορίζει το λόγο των σχετικών τιμών δύο αγαθών, λαμβάνοντας υπόψη το εισόδημα Δ) όλα τα ανωτέρω 7. Εάν η τιμή ενός γεύματος μειωθεί από 1.25 σε 1.0, με την τιμή των τσιγάρων να παραμένει στα 4.0 (όπου τα τσιγάρα είναι στον κάθετο άξονα) A) η κλίση της καμπύλης προϋπολογισμού θα αυξηθεί σε 4.0 B) η κλίση της καμπύλης προϋπολογισμού θα μειωθεί σε 0.25 Γ) η καμπύλη προϋπολογισμού θα περιστραφεί δεξιόστροφα προς τα έξω Δ) (B) και (Γ) Χρησιμοποιήστε τις ακόλουθες πληροφορίες και το γράφημα για να απαντήσετε στις ερωτήσεις 8 έως 10. Η Νικολέτα έχει ένα εβδομαδιαίο εισόδημα 100, το οποίο ξοδεύει όλο σε γεύματα και τσιγάρα. Η τιμή ενός γεύματος είναι 4.0 και ενός λίτρου βενζίνης είναι 2.0. Γεύματα 25 A 20 B Y 15 C X 10 D 5 E Λίτρα βενζίνης 8. Η κλίση της καμπύλης προϋπολογισμού είναι: Α) η ίδια σε όλα τα σημεία της καμπύλης Β) 0.5 Γ) ίση με το σχετικό λόγο τιμών των δύο αγαθών Δ) όλα τα ανωτέρω 9. Στο σημείο Χ η Νικολέτα A) έχει κάποια αποταμίευση B) ξοδεύει όλο το εισόδημα της Γ) καταναλώνει 10 γεύματα και 15 λίτρα βενζίνης Δ) δεν είναι δυνατό να είναι στο σημείο Χ επειδή η Νικολέτα δεν έχει αρκετό εισόδημα F

14 10. Εάν η τιμή της βενζίνης μειωθεί στο 1.0 (με την τιμή των γευμάτων να παραμένουν στα 4.0) Α) η κλίση της γραμμής του προϋπολογισμού θα αυξηθεί σε -4.0 Β) η κλίση της γραμμής του προϋπολογισμού θα μειωθεί στο Γ) η γραμμή του προϋπολογισμού θα περιστραφεί δεξιόστροφα Δ) (Β) και (Γ) 11. Μετά από 2 ώρες ηλιοθεραπείας στην παραλία αντλείτε 15 μονάδες ικανοποίησης (ας τις ονομάσουμε utils) και 20 utils μετά από 3 ώρες. Τότε, η οριακή χρησιμότητα σας για την τρίτη ώρα είναι: Α) 20 utils Β) 15 utils Γ) 5 utils Δ) -5 utils Χρησιμοποιήστε τις ακόλουθες πληροφορίες για να απαντήσει στις ερωτήσεις 12 και 13: Η Χριστίνα έχει ημερήσιο επίδομα 10 για γεύματα και ποτά (το καθένα κοστίζει 2). Ο παρακάτω πίνακας δείχνει τη συνολική χρησιμότητα (TU) και οριακή χρησιμότητα (MU) που η Χριστίνα έχει από τις διάφορες μονάδες γευμάτων και ποτών. Γεύματα Ποτά Μονάδες TU MU Μονάδες TU MU Η Χριστίνα θα μεγιστοποιήσει τη χρησιμότητά της με την κατανάλωση ποιου συνδυασμού; Α) 1 γεύμα, 4 ποτά Β) 2 γεύματα, 3 ποτά Γ) 5 γεύματα, καθόλου ποτά Δ) καθόλου γεύματα, 5 ποτά 13. Στο συνδυασμό γευμάτων και ποτών που μεγιστοποιεί τη χρησιμότητα, η συνολική χρησιμότητα της Χριστίνας είναι: Α) 96 utils Β) 94 utils Γ) 104 utils Δ) 82 utils 14. Ο Big Joe πληρώνει 3.0 για ένα χάμπουργκερ και 1.00 για μια Κόκα-Κόλα. Σε αυτή την περίπτωση, η κλίση της γραμμής του προϋπολογισμού του (με την κόκα-κόλα στον οριζόντιο άξονα) θα είναι: Α) 3 Β) -3 Γ) 1/3 Δ) -1/3 15. Για ένα άτομο που καταναλώνει δύο αγαθά (Α και Β) να είναι σε ισορροπία, η ακόλουθη προϋπόθεση πρέπει να πληρούται (όπου Ρ Α και Ρ Β είναι, αντίστοιχα, οι τιμές των αγαθών Α και Β, και MU A είναι οριακή χρησιμότητα του Α και MU B είναι οριακή χρησιμότητα του Β): Α) P A = MU A και P B = MU B Β) P A / P B = MU A / MU B Γ) MU A / P A = MU B / P B Δ) (Β) και (Γ)

15 16. Ο νόμος της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας ορίζει ότι: Α) η συνολική χρησιμότητα αυξάνει μέχρι ένα σημείο και μετά μειώνεται με κάθε πρόσθετη μονάδα Β) η συνολική χρησιμότητα γίνεται αρνητική, αν το αγαθό θεωρείται κατώτερο Γ) η οριακή χρησιμότητα μειώνεται, μετά από κάποιο σημείο, με κάθε πρόσθετη μονάδα Δ) (Α) και (Γ) 17. Η γραμμή του προϋπολογισμού ενός καταναλωτή περιγράφει Α) τη φθίνουσα οριακή χρησιμότητα Β) τους συνδυασμούς αγαθών που ο καταναλωτής μπορεί να αγοράσει, με δεδομένες τις τιμές των αγαθών Γ) το ποσό των χρημάτων που ο καταναλωτής λαμβάνει από τον κρατικό προϋπολογισμό Δ) το συνδυασμό των αγαθών που ο καταναλωτής δεν μπορεί να αγοράσει 18. Ας υποθέσουμε ότι ο Ζήνων καταναλώνει μόνο δύο αγαθά (φραπέ και τρόφιμα). Όταν είναι σε ισορροπία, αγοράζει 10 μονάδες φραπέ προς 2 ανά μονάδα και 12 μονάδες τροφίμων προς 3 ανά μονάδα. Στην περίπτωση αυτή, ο λόγος της ΜU του φραπέ στη ΜU των τροφίμων είναι: Α) 2/3 Β) 10/12 Γ) 12/10 Δ) 3/2 19. Όταν οι τιμές αυξάνονται, η αγοραστική δύναμη των ατόμων μειώνεται. Η προσαρμογή που κάνουν οι άνθρωποι για την αγοραστική συμπεριφορά τους οφείλεται: Α) στο αποτέλεσμα της οριακής χρησιμότητας Β) στο αποτέλεσμα της σταυροειδούς τιμής Γ) στο αποτέλεσμα του εισοδήματος Δ) στο αποτέλεσμα της ελαστικότητας 20. Ο Γρηγόρης καταναλώνει μόνο δύο αγαθά, Α και Β. Ο Γρηγόρης είναι σε ισορροπία όταν ο λόγος της οριακής χρησιμότητας του Α προς το Β είναι ίση με το λόγο: Α) της οριακής χρησιμότητας του Α : την ποσότητα ζήτησης του Β Β) της τιμής του Α : τα συνολικά έσοδα του Γρηγόρη Γ) της τιμής του Α: την τιμή του B Δ) της τιμής του A : την οριακή χρησιμότητα του Α 21. Για ένα άτομο να είναι σε ισορροπία σε σχέση με την κατανάλωση δύο αγαθών (Α και Β), πρέπει να πληρείται η ακόλουθη προϋπόθεση (όπου MU A είναι οριακή χρησιμότητα του Α και MU B είναι οριακή χρησιμότητα της Β): Α) ο λόγος των τιμών Α προς Β πρέπει να ισούται με το λόγο MU A προς MU B Β) ο λόγος των τιμών Α προς Β πρέπει να ισούται με το λόγο των ελαστικοτήτων του Α προς Β Γ) ο λόγος των τιμών Α προς Β πρέπει να ισούται με το λόγο των γραμμών προϋπολογισμού Α προς Β Δ) ο λόγος των τιμών του Α προς Β πρέπει να ισούται με το λόγο MU B προς MU A 22. Η μεταβολή της ζητούμενης ποσότητας λόγω μεταβολής της τιμής μπορεί να χωριστεί: Α) στο αποτέλεσμα εισοδήματος και στο αποτέλεσμα υποκατάστασης Β) στα αποτελέσματα της αύξουσας και φθίνουσας οριακής χρησιμότητας Γ) στο αποτέλεσμα της συνολικής χρησιμότητας και στο αποτέλεσμα της τιμής Δ) στο αποτέλεσμα της ζήτησης και στο αποτέλεσμα της προσφοράς

16 Παράρτημα στο Κεφάλαιο 6 Ανάλυση Καμπυλών Αδιαφορίας (Indifference Curves Analysis) Καμπύλες Αδιαφορίας (Indifference Curves) Η ανάλυση χρησιμότητας μπορεί επίσης να εξηγηθεί χρησιμοποιώντας τις καμπύλες αδιαφορίας. Μια καμπύλη αδιαφορίας (indifference curve) παρουσιάζει διάφορους συνδυασμούς δύο αγαθών που παρέχουν στον καταναλωτή την ίδια χρησιμότητα ή ικανοποίηση. Κατά συνέπεια, ο καταναλωτής είναι «αδιάφορος» ποιο από αυτούς τους συγκεκριμένους συνδυασμούς να επιλέξει, αφού όλοι του παρέχουν ίση χρησιμότητα. Οι καμπύλες αδιαφορίας έχουν αρνητική κλίση επειδή με το να καταναλώσει, ας πούμε περισσότερα γεύματα, το άτομο θα πρέπει να καταναλώσει λιγότερα τσιγάρα προκειμένου να έχει το ίδιο επίπεδο ικανοποίησης (δηλαδή να παραμείνει στην ίδια καμπύλη αδιαφορίας). Μια σειρά υποθετικών καμπύλων αδιαφορίας παρουσιάζονται στο Σχήμα 6Α.1 Σχήμα 6A.1: Καμπύλες Αδιαφορίας Τσιγάρα (Y) ΔQ c U 3 ΔQ m U 2 U 1 Γεύματα (X) Η ανάλυση καμπυλών αδιαφορίας (ή ανάλυση χρησιμότητας) είναι βασισμένη στις ακόλουθες βασικές παραδοχές (υποθέσεις): 1. Οι καταναλωτές είναι σε θέση να ιεραρχήσουν τις προτιμήσεις τους μεταξύ εναλλακτικών συνδυασμών, δηλαδή είναι συνεπείς στην ταξινόμηση χρησιμότητας. 2. Οι ορθολογικοί καταναλωτές προτιμούν περισσότερα αγαθά από λιγότερα. 3. Για να κρατηθεί σταθερή η χρησιμότητα, ολοένα και πιο μικρές ποσότητες ενός αγαθού χρειάζεται να «θυσιάζονται» για να αποκτηθούν διαδοχικά ίσες ποσότητες από το άλλο αγαθό. Φθίνον Οριακός Λόγος Υποκατάστασης (Diminishing Marginal Rate of Substitution) Ακολουθώντας το παράδειγμα μας, ο αριθμός των πακέτων τσιγάρων που ο καταναλωτής θα ήταν πρόθυμος να θυσιάσει (να μειώσει) προκειμένου να αποκτήσει ένα πρόσθετο γεύμα, διατηρώντας το ύψος της συνολικής χρησιμότητας σταθερό, ονομάζεται οριακός λόγος υποκατάστασης (marginal rate of substitution, MRS). Αλγεβρικά, αυτό αντιπροσωπεύεται ως: MRS= ΔQ c /ΔQ m Η παραδοχή 3 είναι ο φθίνον οριακός λόγος υποκατάστασης (diminishing marginal rate of substitution). Αυτό μπορεί να παρουσιαστεί στο Σχήμα 6Α.1 χρησιμοποιώντας μια από τις καμπύλες αδιαφορίας (π.χ. τη U 1 ). Όταν ο καταναλωτής διαθέτει πολλές μονάδες από ένα αγαθό, αλλά λίγες από το άλλο, θα ήταν πρόθυμος να ανταλλάξει

17 πολλές μονάδες από το άφθονο αγαθό, για να αποκτήσει μια μονάδα από το άλλο αγαθό. Ένας σπουδαστής που πραγματικά πεινά είναι διατεθειμένος να «θυσιάσει» αρκετά πακέτα τσιγάρων για ένα πρόσθετο γεύμα. Σημειώστε ότι καθώς κινούμαστε προς τα κάτω σε μια καμπύλη αδιαφορίας, ο οριακός λόγος υποκατάστασης (MRS) μειώνεται, δηλαδή ο σπουδαστής είναι πρόθυμος να θυσιάσει ολοένα και πιο λίγα πακέτα τσιγάρων για κάθε πρόσθετο γεύμα. Αυτή η φθίνουσα πορεία του MRS απεικονίζεται στην κυρτή μορφή των καμπυλών αδιαφορίας. Σημειώστε επίσης ότι εάν τα αγαθά είναι στενά υποκατάστατα μεταξύ τους τότε οι καμπύλες θα είναι λιγότερο «κυρτές». Εάν από την άλλη τα αγαθά είναι τέλεια υποκατάστατα, τότε οι «καμπύλες» αδιαφορίας θα είναι ουσιαστικά ευθείες γραμμές (που κλίνουν από πάνω αριστερά προς κάτω δεξιά)! Ισορροπία Καταναλωτή (Consumer Equilibrium) Χρησιμοποιώντας την καμπύλη αδιαφορίας και την καμπύλη του προϋπολογισμού, μπορούμε να δείξουμε ότι το βέλτιστο σημείο ή η άριστη επιλογή για τον καταναλωτή είναι το σημείο όπου η γραμμή εισοδηματικού περιορισμού (ή προϋπολογισμού) εφάπτεται με την υψηλότερη καμπύλη αδιαφορίας. Με βάση τον εισοδηματικό περιορισμό του, ο καταναλωτής επιδιώκει να φθάσει στην πιο υψηλή καμπύλη αδιαφορίας που αντιπροσωπεύει τη μέγιστη δυνατή χρησιμότητα από διάφορους συνδυασμούς αγαθών. Στο παράδειγμα του σπουδαστή, αυτό παρουσιάζεται στο Σχήμα 6Α.2 ως το σημείο Ε. Σε αυτό το σημείο, ο σπουδαστής βρίσκεται σε ισορροπία. Έχει φθάσει δηλαδή στο βέλτιστο σημείο χρησιμότητας αφού δεν υπάρχει άλλο σημείο στην καμπύλη του προϋπολογισμού που θα του προσέφερε μεγαλύτερη χρησιμότητα (ικανοποίηση). Σχήμα 6A.2: Ισορροπία Καταναλωτή Τσιγάρα (Y) Ισορροπία Καταναλωτή (ή Άριστη Επιλογή) A Υ* E D U 3 B U 1 U 2 Χ* Γεύματα (X) Από το πιο πάνω γράφημα προκύπτουν δύο σχετικές ερωτήσεις: Πρώτη ερώτηση: Γιατί τα σημεία Α και Β δεν είναι βέλτιστα; Απάντηση: Παρότι και οι δύο συνδυασμοί είναι εφικτοί, δηλαδή ο καταναλωτής δύναται να τα αγοράσει με το εισόδημα που έχει, αφού βρίσκονται πάνω στην καμπύλη του προϋπολογισμού, εντούτοις δεν είναι βέλτιστοι συνδυασμοί επειδή βρίσκονται στην καμπύλη αδιαφορίας U 1 που είναι χαμηλότερη καμπύλη από την U 2, άρα υποδηλώνουν χαμηλότερη χρησιμότητα. Δεύτερη ερώτηση: Γιατί το σημείο D δεν είναι βέλτιστο; Απάντηση: Αν και το σημείο D βρίσκεται σε πιο υψηλή καμπύλη αδιαφορίας εντούτοις δεν είναι εφικτός συνδυασμός με το δεδομένο εισόδημα. Δηλαδή, βρίσκεται στα δεξιά της καμπύλης του προϋπολογισμού. Άρα, ο καταναλωτής δεν έχει τα απαιτούμενα χρήματα για να αγοράσει αυτό το συνδυασμό.

18 Ερωτήσεις Μελέτης Ερωτήσεις Πολλαπλής Επιλογής 1. Καθώς προχωρούμε προς τα κάτω σε μια καμπύλη αδιαφορίας, ο οριακός λόγος υποκατάστασης Α) μικραίνει Β) μεγαλώνει Γ) παραμένει αμετάβλητος Δ) (Α) και (Β) 2. Εξετάστε την κατανάλωση δύο προϊόντων, Α και Β, με το Β στον οριζόντιο άξονα. Καθώς προχωρούμε προς τα κάτω σε μια καμπύλη αδιαφορίας, ο λόγος οριακών χρησιμοτήτων MU Β προς MU Α : Α) αυξάνεται Β) μειώνεται Γ) παραμένει ο ίδιος Δ) κανένα από τα παραπάνω 3. Η ισορροπία των καταναλωτών επιτυγχάνεται στο σημείο όπου η γραμμή του προϋπολογισμού Α) τέμνει την υψηλότερη καμπύλη αδιαφορίας Β) εφάπτεται με τη χαμηλότερη καμπύλη αδιαφορίας Γ) εφάπτεται με την υψηλότερη καμπύλη αδιαφορίας Δ) κανένα από τα παραπάνω Χρησιμοποιήστε το παρακάτω γράφημα για να απαντήσετε στις Ερωτήσεις 4 έως 7: Το γράφημα δείχνει την καμπύλη αδιαφορίας μεταξύ του χρόνου μελέτης και του ελεύθερου χρόνου για παιχνίδι (σε ώρες ανά εβδομάδα) για ένα φοιτητή του μαθήματος Αρχές Μικροοικονομικής: 4. Αν ο φοιτητής είναι στο σημείο Ε και προχωρήσει προς το σημείο D, περίπου πόσο χρόνο μελέτης κερδίζει ο φοιτητής αν «θυσιάσει» μία ώρα από το παιχνίδι; Α) 1 ώρα Β) 10 ώρες Γ) 2 ώρες Δ) ½ ώρα 5. Αν ο μαθητής είναι στο σημείο Α, και προχωρήσει προς το σημείο Β, περίπου πόσο χρόνο μελέτης θα πρέπει να «θυσιάσει» ο φοιτητής για να κερδίσει μία ώρα παιχνιδιού; Α) 1 ώρα Β) 10 ώρες Γ) 2 ώρες Δ) ½ ώρα

19 6. Σε ποιο σημείο της καμπύλης αδιαφορίας ο οριακός λόγος υποκατάστασης του χρόνου για παιχνίδι με το χρόνο για μελέτη είναι κοντά στο 1; Α) Α B) B Γ) C Δ) Ε 7. Σε ποιο σημείο στην καμπύλη αδιαφορίας βρίσκεται η υψηλότερη κλίση; Α) Α B) B Γ) C Δ) Ε Χρησιμοποιήστε το παρακάτω γράφημα για να απαντήσετε στις Ερωτήσεις 8 και 9. Το γράφημα δείχνει την καμπύλη αδιαφορίας και δύο διαφορετικές γραμμές προϋπολογισμού για τη Νάταλυ: 8. Αν η τιμή των τροφίμων είναι 7 ανά μονάδα και η τιμή της βενζίνης είναι 32 ανά μονάδα (ένα γέμισμα) και ο προϋπολογισμός της Νάταλυ είναι 225, σε ποιο σημείο βρίσκεται η ισορροπία της; Α) Α B) B Γ) C Δ) D 9. Εάν ο προϋπολογισμός της Νάταλυ μεταβάλλεται από Προϋπολογισμό 1 στον Προϋπολογισμό 2, όπως φαίνεται στο γράφημα, τότε γνωρίζουμε ότι: Α) η τιμή της βενζίνης μειώθηκε και των τροφίμων αυξήθηκε Β) η τιμή της βενζίνης αυξήθηκε και η τιμή των τροφίμων μειώθηκε Γ) μόνο η τιμή της βενζίνης αυξήθηκε Δ) μόνο η τιμή των τροφίμων αυξήθηκε 10. Ο ρυθμός με τον οποίο ένα αγαθό μπορεί να ανταλλαγεί με ένα άλλο αγαθό χωρίς να αλλάζει το επίπεδο της χρησιμότητας καλείται α) καμπύλη αδιαφορίας β) φθίνον οριακός λόγος υποκατάστασης Γ) χρονική αξία του χρήματος δ) νόμο της φθίνουσας οριακής χρησιμότητας. 11. Η κλίση της καμπύλη αδιαφορίας μπορεί να εκφραστεί ως α) ο λόγος των τιμών δύο αγαθών β) ο λόγος των ποσοτήτων δύο αγαθών

20 Γ) ο λόγος των οριακών χρησιμοτήτων δύο αγαθών δ) το άθροισμα των οριακών χρησιμοτήτων δύο αγαθών 12. Μια καμπύλη αδιαφορίας αντιπροσωπεύει α) όλους τους συνδυασμούς δύο αγαθών που παρέχουν ένα συγκεκριμένο επίπεδο χρησιμότητας Β) όλους τους συνδυασμούς δύο αγαθών που παρέχουν ένα συγκεκριμένο επίπεδο παραγωγής γ) όλους τους συνδυασμούς χρησιμότητας που παρέχουν δύο συγκεκριμένα αγαθά δ όλους τους συνδυασμούς δύο αγαθών που κοστίζουν το ίδιο ποσό 13. Η κλίση της καμπύλη αδιαφορίας είναι Α) ο οριακός λόγος υποκατάστασης Β) MP K / MP L Γ) -ΔΚ / ΔL Δ) (Α) και (Γ) 14. Ποιο από τα παρακάτω είναι τα χαρακτηριστικά μιας τυπικής καμπύλη αδιαφορίας; Α) όλοι οι συνδυασμοί δύο αγαθών στη καμπύλη αδιαφορίας παρέχουν το ίδιο επίπεδο χρησιμότητας Β) η μεταβολή των τιμών των αγαθών μετατοπίζει τις καμπύλες αδιαφορίας Γ) ο οριακός λόγος υποκατάστασης φθίνει (μειώνεται) καθώς ένα αγαθό υποκαθιστά ένα άλλο και κινούμαστε προς τα κάτω στην καμπύλη αδιαφορίας Δ) (Α) και (Γ) 15. Μια καμπύλη αδιαφορίας Α) κλίνει προς τα κάτω Β) κλίνει προς τα πάνω Γ) είναι οριζόντια Δ) όλα τα παραπάνω ανάλογα με τις τιμές των δύο αγαθών 16. Ο οριακός λόγος υποκατάστασης είναι Α) ο ρυθμός με τον οποίο ο καταναλωτής μπορεί να υποκαταστήσει ένα αγαθό με ένα άλλο, ενώ διατηρείται σταθερή η συνολική χρησιμότητα Β) ο ρυθμός με τον οποίο ο καταναλωτής μπορεί να υποκαταστήσει ένα αγαθό με ένα άλλο, ενώ διατηρείται σταθερό το εισόδημα Γ) η κλίση της γραμμής εισοδηματικού περιορισμού Δ) (Α) και (Γ)