ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΑΝΤΙΛΗΠΤΙΚΑ ΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ... 2

Transcript

1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΑΝΤΙΛΗΠΤΙΚΑ ΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ... 6 Νεοκλασική περίοδος... 7 Μεσοπόλεμος... 8 Μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Α ΣΥΝΟΛΟ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ - ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ / ΧΩΡΟΙ ΣΤΑΘΜΕΥΣΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ / ΠΡΑΣΙΝΟΙ ΧΩΡΟΙ Β ΧΑΡΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Γ ΥΠΟ-ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ - ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΥΨΗ ΚΤΙΡΙΩΝ ΠΑΛΑΙΟΤΗΤΑ ΚΤΙΡΙΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΤΙΡΙΩΝ Δ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΤΩΝ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ / ΤΑΣΕΙΣ / ΣΧΕΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΕΞΑΡΧΕΙΩΝ ΜΕΤΡΟ ΕΞΑΡΧΕΙΑ + ΤΕΧΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 34

3 1. Αντιληπτικά όρια Εξαρχείων 2

4 αντιληπτικα ορια εξαρχειων Πού είναι τα Εξάρχεια; Τα Εξάρχεια είναι περιοχή του κέντρου της Αθήνας που οριοθετείται από τις οδούς Ακαδημίας, Χαρ.Τρικούπη, Λ.Αλεξάνδρας και Πατησίων, ενώ ανατολικά συνορεύει με το Κολωνάκι. Εκτείνεται γύρω από τους πρόποδες του λόφου του Στρέφη. Η γεωγραφική θέση των Εξαρχείων, η σύνθετη πολεοδομική τους συγκρότηση, η ύπαρξη πολιτικών, εκπαιδευτικών, εξουσιαστικών κέντρων στην περιοχή, η πλούσια αρχιτεκτονική τους, η πολυεπίπεδη κοινωνική συγκρότησή τους και η οικειοποίηση του χώρου από τους κατοίκους και επισκέπτες είναι μερικοί από τους λόγους για τους οποίους αποτελούν μία ξεχωριστή συνοικία του κέντρου της Αθήνας. Πώς και πού αντιλαμβάνεται κάποιος τα όρια των Εξαρχείων? Η ερώτηση τέθηκε σε εργαζόμενους και επισκέπτες της περιοχής. Στην αντίληψη των ανθρώπων τα χωρικά όρια έχουν υποκειμενική διάσταση και οι παράμετροι που τα συγκροτούν βασίζονται σε σχέσεις βιωματικές με το χώρο. Η εικόνα, ο ήχος, η μυρωδιά κλπ. είναι στοιχεία που ορίζουν μια περιοχή διαφορετικά για τον καθένα από εμάς. Στην αναζήτηση των ορίων για τα Εξάρχεια οι απαντήσεις που δόθηκαν παρουσιάζουν εκπληκτικές αντιθέσεις αποδεικνύοντας την υποκειμενικότητα και τη ρευστότητα στον ορισμό του ορίου. Οι απαντήσεις θα ήταν πολύ διαφορετικές αν η περιοχή των Εξαρχείων δεν περιβαλλόταν από τρεις μεγάλους οδικούς άξονες: Λ.Αλεξάνδρας, Πατησίων και Ακαδημίας. Αναμφισβήτητα, οι δρόμοι αυτοί βάζουν ένα αυστηρό όριο στα Εξάρχεια. Οι περισσότεροι Θεωρούν τη Λ.Αλεξάνδρας και την οδό Πατησίων ως όρια της περιοχής. Αρκετοί, είπαν πως η οδός Καλλιδρομίου είναι το όριο (και όχι η Λ.Αλεξάνδρας) και πως ο λόφος του Στρέφη δεν ανήκει στα Εξάρχεια αλλά στη Νεάπολη, θεωρώντάς τη ξεχωριστή περιοχή από τα Εξάρχεια. Επόμενο όριο: Ακαδημίας ή Σόλωνος; Εδώ οι απαντήσεις μοιράζονται. Ρωτήσαμε στην συνέχεια που εντοπίζουν την αλλαγή από τα Εξάρχεια στο Κολωνάκι. Πού σταματούν τα Εξάρχεια και που αρχίζει το Κολωνάκι; Αυτή η πλευρά των Εξαρχείων είναι πιό ρευστή καθώς δεν υπάρχει κάποιος μεγάλος δρόμος ούτε κάποιο φυσικό όριο (όπως ο λόφος του Στρέφη που αναφέρθηκε προηγουμένως) ώστε να 3

5 αντιληπτικα ορια εξαρχειων οριστεί με ακρίβεια η αλλαγή. Οι δρόμοι έχουν ίδιο πλάτος και ίδιας έντασης κυκλοφορία. Συνεπώς, αντιληφθήκαμε μια αμηχανία/ δυσκολία στην προσπάθεια τους να εντοπίσουν χωρικά το όριο των δύο περιοχών. Οι απαντήσεις λοιπόν ποικίλουν: Χαρ. Τρικούπη, Ιπποκράτους, Ασκληπιού, Σίνα... Καταλήγουμε ότι προκύπτει μία απροσδιόριστη χωρικά ζώνη μεταξύ Χαρ. Τρικούπη και Ασκληπιού. Αν και το πολεοδομικό όριο των Εξαρχείων τοποθετείται στη Χαρίλαου Τρικούπη, οι περισσότεροι θεωρούν πως η Ασκληπιού είναι το όριο με το Κολωνάκι. Ανέφεραν πως από εκεί και πέρα ξεκινάει κάτι διαφορετικό από ό,τι χαρακτηρίζει τα Εξάρχεια. (Η λέξη διαφορετικό αναφέρθηκε από πολλούς και θα μπορούσε να σημαίνει πως στην αντίληψη των ανθρώπων το βίωμα της κίνησης και περιπλάνησης στα Εξάρχεια συνδέεται με το διαφορετικό, το εναλλακτικό, κάτι ΆΛΛΟ από αυτό που υπάρχει έξω απο τα Εξάρχεια.) Παρατηρώντας τον χάρτη των ορίων προκύπτουν οι εξής ενότητες: γύρω από το μουσείο και το πολυτεχνείο (μπλε χρώμα), γύρω από το λόφο του Στρέφη (μωβ χρώμα) και ο πυρήνας των Εξαρχείων με κέντρο την πλατεία (κόκκινο χρώμα). Αξίζει να σημειωθεί η έντονη παρουσία αστυνομικών δυνάμεων περιμετρικά της κόκκινης ζώνης σαν ένα αόρατο τείχος γύρω από την ενδοχώρα των Εξαρχείων, επαληθεύοντας την αίσθηση κάποιων από τους ερωτηθέντες για τα όρια. Α.Τ. Εξαρχείων Έντονη παρουσία αστυνομικών δυνάμεων: - Μπουμπουλίνας - Ναυαρίνου & Μαυρομιχάλη - Ιπποκράτους & Διδότου - Ακαδημίας & Ζωοδ. Πηγής 4

6 Τα τοπόσημα των Εξαρχείων αντιληπτικα ορια εξαρχειων Πώς ορίζεται ένα τοπόσημο; Ποιό εννοιολογικό περιεχόμενο διαθέτει και πώς αυτό επηρεάζει το σχεδιασμό του αστικού χώρου; Στη σύγχρονη εποχή, όπου κυριαρχεί η εικόνα, η έννοια του τοποσήμου, του καθοριστικού δηλαδή σημείου αναφοράς ενός τόπου, έχει αλλάξει ριζικά. Στην περίπτωση των Εξαρχείων η επιλογή έγινε συνδυάζοντας χώρους με συμβολική, ιστορική, αρχιτεκτονική σημασία, καθώς και φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Χώροι που συνδέονται και με προσωπικά βιώματα. Εν τέλει, τόποι που διατηρούν την ιστορική συλλογική μνήμη των Εξαρχείων. Τα τοπόσημα: Πλατεία Εξαρχείων Λόφος του Στρέφη Αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο Ναυαρίνου Μπλε πολυκατοικία Πολυκατοικία Λογοθετόπουλου Πουκατοικία Βαλεντή - Μιχαηλίδη Οικία Λαπαθιώτη Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυτεχνείο Σχολείο Ν. Μήτσακη στην Κωλέττη Σχολείο στην Αραχώβης Θέατρο Εξαρχείων Βοξ Ριβιέρα NOSOTROS Αn club Μεσολογγίου / Αλ. Γρηγορόπουλου

7 2. Ιστορικό πολεοδομικής εξέλιξης

8 ιστορικο πολεοδομικησ εξελιξησ 1854 κ. μπιρης 1. Νεοκλασική περίοδος Παλαιότερα η περιοχή ονομαζόταν Πιθαράδικα λόγω των εργαστηρίων που υπήρχαν εκεί μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα και κατασκεύαζαν πιθάρια. Στις αρχές του 19ου αιώνα τα Εξάρχεια, και συγκεκριμένα η οδός Τζαβέλα, ήταν το σύνορο της πόλης της Αθήνας. Γύρω στα 1840, παρατηρείται η πρώτη μορφή οικιστικής ανάπτυξης, με την ανοικοδόμηση ενός από τους πρώτους αυθαίρετους οικισμούς της Αθήνας, με το τωπονύμιο Προάστιο. Κατά τον Κώστα Η. Μπίρη, ο οικισμός αυτός εκτεινόταν μεταξύ των οδών Ζωοδόχου Πηγής και Θεμιστοκλέους με κεντρική οδό την Εμμ.Μπενάκη που ονομάστηκε αρχικά οδός Προαστίου. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1840 το σχέδιο πόλης ήταν πολύ περιορισμένο. Η σημερινή περιοχή π.χ., Ακαδημίας / Ζωοδόχου Πηγής / Ανδρέα Μεταξά / Θεμιστοκλέους ήταν εκτός σχεδίου και συγκροτούσε τον αυθαίρετο οικισμό του Προαστίου, τον οποίο είχαν σχηματίσει, αγοράζοντας φθηνά οικόπεδα οικοδόμοι μετανάστες από την Τήνο, την Άνδρο, τη Σκόπελο και την Κάρπαθο (Δ.Ν.Καρύδης, 2008: 53). Ο οικισμός αυτός διαμορφωνόταν με στενά δρομάκια, χαραγμένα χωρίς γεωμετρικούς κανόνες, πολλά από τα οποία διατηρούν τη χαρακτηριστική γραφικότητα και ακανονιστία τους έως σήμερα (Γραβιάς, Νικηταρά, Ζαλόγγου κλπ.) (Μ.Μπίρης, 2003: 27). Στα μέσα του 19ου αιώνα φαίνεται η τάση για επέκταση της Αθήνας προς τα βορειοανατολικά, η οποία ενισχύθηκε και με την ανοικοδόμηση του πολυτεχνείου ( ). Σύμφωνα με τον Δ.Ν.Καρύδη, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1850, περίοδος στην οποία οι βασικές οικονομικές συνιστώσες ανάπτυξης της Ελλάδας (και της Αθήνας κατά μείζονα λόγο) δεν μεταβλήθηκαν, η πόλη αναπαριστά και αναπαράγει ένα πολωτικό σχήμα ανάμεσα στη διοίκηση / κρατική λειτουργία / μεγαλοαστική υποστήριξη από τη μία και τις στοιχειώδεις παραγωγικές ή και ευκαιριακές δραστηριότητες των μικροαστικών και αγροτολαϊκών στρωμάτων από την άλλη (Δ.Ν.Καρύδης, 2008: 52-53). Το δίπολο αυτό χωρικά αποδόθηκε με την διαφοροποίηση σε ανατολική και δυτική περιοχή της Αθήνας, με άξονα διάκρισης την κατεύθυνση από βορρά προς νότο των οδών Αιόλου-Αθηνάς-Πατησίων. Ήδη στο αρχικό πολεοδομικό σχέδιο των Κλεάνθη-Schaubert τονίζεται ο άξονας Βορράς-Νότου. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω είναι η περιοχή των Εξαρχείων να αποτελέσει μέρος του κέντρου της πόλης και σταδιακά να ενσωματωθεί στον αστικό της χαρακτήρα. Το σχέδιο πόλεως του 1865 περιέλαβε στο βορειοανατολικό του τμήμα την περιοχή από το Πολ.Νοσοκομείο μέχρι τις οδούς Στουρνάρη, Αραχώβης, Ζωοδόχου Πηγής, Διδότου, Σίνα, Σκουφά, Πινδάρου, Αναγνωστοπούλου και την πλατεία Κολωνακίου (Ελ. Πορτάλιου, 2008). Από το 1864 μέχρι το 1880 περίπου η περιοχή έχει αποκτήσει τα πρώτα πανεπιστήμια. Στο χάρτη του A.Kaupert του 1875 (πρώτη ακριβής αποτύπωση του κτισμένου χώρου της Αθήνας στα τέλη της δεκαετίας του 1870) φαίνεται ότι όριο της ανάπτυξης των Εξαρχείων αποτελεί η οδός Στουρνάρη ενώ, διακρίνεται μία τάση ανάπτυξης στην περιοχή ανάμεσα στο λόφο του Στρέφη και τον Λυκαβηττό. Η διάνοιξη της λεωφόρου Αλεξάνδρας μεταξύ 1876 και 1878, οριοθετεί (μαζί με τις λεωφόρους Βασιλίσσης Σοφίας και Πανεπιστημίου) την πλέον κεντρική περιοχή του ανατολικού/βορειοανατολικού τμήματος της πόλης, εκείνου το οποίο, με βάση τον άξονα στην κατεύθυνση Βορρά-Νότου (Αιόλου-Πατησίων), διακρίθηκε από το δυτικό τμήμα, της βιοτεχνίας, του μικροεμπορίου, και της κατοικίας των λαϊκών στρωμάτων. Στην περιοχή που οριοθετήθηκε από τους μεγάλους άξονες, εγκαταστάθηκαν μετά το 1880, ευκατάστατοι εξ Αιγύπτου, πυκνώνοντας τον ιστό της Νεάπολης, στο διάσελο μεταξύ του λόφου του Στρέφη και του Λυκαβηττού. Και έτσι η ισορροπία διατηρείται, γιατί οι λαϊκές περιοχές του Κολωνού, του Μεταξουργείου, του Ψυρρή, του Γκαζοχωρίου ήταν από την άλλη πλευρά της πόλης (Δ.Ν.Καρύδης, 2008: 55-56) Τα Εξάρχεια με διαρκείς επεκτάσεις του σχεδίου πόλης φτάνουν βορειοανατολικά την λεωφόρο Αλεξάνδρας. Γύρω από το μικρό άλσος τού Αγίου Νικολάου επικράτησε το τοπωνύμιο Πευκάκια, ενώ στη γύρω της οδού Θεμιστοκλέους περιοχή το τοπωνύμιο Εξάρχεια, από το επώνυμο ενός Ηπειρώτη Έξαρχου, που διατηρούσε παντοπωλείο στην προς τη νοτιοδυτική γωνία διασταύρωση των οδών Θεμιστοκλέους και Σολωμού (Ελ. Πορτάλιου, 2008). Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα η μορφή της Αθήνας αποτυπώνει χωρικά τις κοινωνικές διακρίσεις και τα Εξάρχεια αποτελούν μια περιοχή που εποικίζεται από τη μεσαία αστική τάξη (Γ. Σαρηγιάννης, 2000: 70). 1. Χάρτης της Αθήνας του Άποψη της Αθήνας του Χάρτης της Αθήνας του 1875 από τον A.Kaupert

9 ιστορικο πολεοδομικησ εξελιξησ 2. Μεσοπόλεμος Μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, τα συμφέροντα των ξένων δυνάμεων, αλλά και το κλίμα της Μεγάλης Ιδέας για την ενσωμάτωση των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας στο ελληνικό κράτος ήταν οι κύριοι παράγοντες που οδήγησαν στην καταστροφή της Σμύρνης. Η άνευ προηγουμένου στρατιωτική ήττα που υπέστη η Ελλάδα επέφερε τη συνολική κατάρρευση της πληθυσμιακής δομής στη Μικρά Ασία, με τελικό αποτέλεσμα την εισροή προσφύγων στην Ελλάδα, από τους οποίους οι εγκαταστάθηκαν οριστικά στην Αθήνα (Γ. Σαρηγιάννης, 2000: 70). Η αστικοποίηση που προκλήθηκε από το προσφυγικό κύμα του 1922 (πρόκειται κυρίως για αστικό πληθυσμό) και από την εσωτερική μετανάστευση στις πόλεις από την ύπαιθρο, άλλαξε το τοπίο της Αθήνας. Η οικοδομή αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα της ανάπτυξης της Αθήνας ως επένδυση. Μεγάλο ποσοστό του εισερχόμενου πληθυσμού εγκαθίσταται στις κεντρικές περιοχές της πόλης μεταξύ των οποίων και τα Εξάρχεια. Το θεσμοθετείται το απαραίτητο νομικό πλαίσιο που θα επέτρεπε την εμπορευματοποίηση της κατοικίας με το νόμο 3741/29 περί οριζοντίου ιδιοκτησίας,..., που επιτρέπει την κατάτμηση του κτίσματος σε ανεξάρτητες εμπορικά μονάδες -τα διαμερίσματα (Γ. Σαρηγιάννης, 2000: 99, 106). Λίγους μήνες αργότερα εκδίδεται ο πρώτος Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (Γ.Ο.Κ. 1929), σύμφωνα με τον οποίο αυξάνονται οι συντελεστές εκμετάλλευσης. Την εποχή αυτή ξεκινά η κατεδάφιση των παλιών νεοκλασικών κατοικιών της Αθήνας και η ανοικοδόμηση πολυτελών πολυκατοικιών στη θέση τους. Η ανοικοδόμηση των Εξαρχείων γίνεται κυρίως αυτή την περίοδο ( ). 4. Προσφυγικοί συνοικισμοί στην Αθήνα μετά το Τα προσφυγικά της Λ.Αλεξάνδρας 6. Προσφυγικός καταυλισμός στην Αρχαία Αγορά 7. Η πλατεία των Εξαρχείων με την μπλε πολυκατοικία 3. Μετα τον Β παγκόσμιο πόλεμο 8. Άποψη της σύγχρονης Αθήνας Μετά τον πόλεμο δεν γίνονται σημαντικές πολεοδομικές επεμβάσεις στην περιοχή των Εξαρχείων. Σύμφωνα με την έκθεση Βαρβαρέσου (Κ. Βαρβαρέσος, Έκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος, Αθήνα, 1952) πριμοδοτήθηκε η οικοδομή ως παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης. Η πριμοδότηση αυτή εκφράστηκε με τη σύνταξη και θεσμοθέτηση του νέου Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του 1955, ο οποίος επαύξησε τους ήδη αυξημένους από το 1930 συντελεστές εκμετάλλευσης γης, καθώς και από μια απροκάλυπτη αστυνομική ασυδοσία στους κατασκευαστές. Ταυτόχρονα, η όλη επιχείρηση στηρίχθηκε επάνω στη μέθοδο της αντιπαροχής, πράγμα που επέτρεπε τη γιγάντωση της οικοδομικής δραστηριότητας χωρίς την οικονομική συμμετοχή του κράτους (Γ. Σαρηγιάννης, 2000: 156). Ταυτόχρονα, έχουμε την εισροή νέου κύματος κατοίκων στην Αθήνα είτε λόγω της συρρίκνωσης των αγροτικών παραγωγικών δραστηριοτήτων της υπαίθρου είτε εξαιτίας του εμφυλίου πολέμου. Οι νέοι κάτοικοι βρήκαν τη θέση τους στον πολεοδομικό χάρτη της πόλης ανάλογα με την κοινωνική τους τάξη. Έτσι, τα διαμερίσματα των πολυκατοικιών των Εξαρχείων κατοικήθηκαν από τα μικρομεσαία και ανώτερα στρώματα. 8

10 ιστορικο πολεοδομικησ εξελιξησ Μέχρι το , η πολεοδομική εικόνα της Αθήνας δεν αλλάζει. Η τυπική αστική εμπορική πολυκατοικία όπως παρατηρεί ο Δ.Ν.Καρύδης, είναι το κατεξοχήν προϊόν της λειτουργίας του θεσμού της αντιπαροχής, ως πρωταγωνιστή της κερδοσκοπίας στην κατατεμαχισμένη αστική γη, και ως κύριο φορέα της επιτάχυνσης της διαδικασίας εμπορευματοποίησης της κατοικίας, της διάδοσης και ισχυροποίησης ενός μικροαστικού τρόπου ζωής (Δ.Ν.Καρύδης, 2008: 282). Η παραγωγή κατοικίας και γενικά η συγκρότηση του κτισμένου χώρου που επικρατεί στον ελλαδικό χώρο κυρίως μετά τον εμφύλιο πόλεμο αποτελεί μία παγκόσμια ιδιορρυθμία. Οφείλεται στην κυριαρχία του συστήματος της αντιπαροχής στην ανοικοδόμηση εντός πόλεως ή την περιαστική αυθαίρετη δόμηση καθώς απουσιάζει η συστηματική και γενικευμένη παρέμβαση του κράτους ή μεγάλων ιδιωτικών φορέων στην οργάνωση και ρύθμιση του κτισμένου περιβάλλοντος (Δ.Ν.Καρύδης, 2008: ). Τα χαρακτηριστικά αυτής της αστικής ανάπτυξης συνδέονται με ένα σύνολο μηχανισμών ελέγχου και ρύθμισης από το κράτος, όπου η ανοχή συνδυάζεται με συγκυριακές προσπάθειες ελέγχου, αφήνοντας πολλά κενά, στα οποία οι άτυπες πρακτικές και διευθετήσεις αναδεικνύονται σε δομικό στοιχείο της ζωής στην πόλη και σε κύριο μηχανισμό κοινωνικής ένταξης. Η προσθετική ανάπτυξη (αυθαίρετη δόμηση, διαδοχικές εντάξεις στο σχέδιο πόλης, εκμετάλλευση του αστικού πλέον ακινήτου μέσω της αντιπαροχής), που κυριαρχεί κυρίως μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, οδηγεί σε γενικευμένη πρόσβαση στην μικροιδιοκτησία, αλλά και σε γειτονιές με φτωχό κοινωνικό εξοπλισμό και έλλειψη υποδομών. Ταυτόχρονα όμως συμβάλλει στην ομαλή ένταξη κυμάτων νέων κατοίκων στη ζωή της πόλης και σε ένα είδος ομοιογένειας στον ιστό της πόλης (Ντ. Βαΐου, 2006). Μετά το 1970, η πολυκατοικία εξακολουθεί να κυριαρχεί, σε μικρότερο βαθμό από τις υπόλοιπες συνοικίες της Αθήνας. Ο αστικός χώρος έχει εμπορευματοποιηθεί και χρησιμοποιείται, όχι μόνο για κατοικία, επαγγελματική στέγη κλπ, αλλά και πρωτογενώς για επένδυση και παραγωγή υπεραξίας (Γ. Σαρηγιάννης, 2000: 248). Στο Π.Δ. για την έγκριση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Δήμου Αθηναίων, το 1988, στο οποίο ονομάζονται οι συνοικίες τής Αθήνας, αναφέρεται η ενότητα Μουσείο - Εξάρχεια - Νεάπολη, ορίζονται χρήσεις γης και περιγράφονται στοιχεία συγκρότησης του ιστού, κοινωνικού εξοπλισμού, καθώς και δημόσιων χώρων και πράσινου, με έμφαση στην προσέγγισή τους ως δικτύων απρόσκοπτης κίνησης πεζών. Με Π.Δ. του 1989 χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακό τμήμα της πόλης των Αθηνών η περιοχή Εξαρχείων - Μουσείου - Στρέφη και καθορίστηκαν ειδικοί όροι δόμησης των οικοπέδων. Τέλος, το 1993, εκδίδεται ειδικό διάταγμα χρήσεων γης στις περιοχές Εξαρχείων, Μουσείου, Λόφου Στρέφη (Ελ. Πορτάλιου, 2008). 9. Χάρτης δόμησης της Αθήνας της περιόδου με περιοχές εντός και εκτός σχεδίου 10. Παραδείματα της μεταπολεμικής αστικής πολυκατοικίας 11. Εξάρχεια 2012 Φωτογραφικό υλικό: 1: Κώστας Η. Μπίρης, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα, Αθήνα, 1995, Μέλισσα 2, 3, 4, 9: Δημήτρης Ν. Καρύδης, Τα επτά βιβλία της Πολεοδομίας, Αθήνα, 2008, Παπασωτηρίου 5, 6, 7: 9

11 η αρχιτεκτονικη των κτιριων 1. οικία Ναπ. Λαπαθιώτη - Κουντουριώτου και Οικονόμου 2. Θέατρο Εξαρχείων - Θεμιστοκλέους Μπλε πολυκατοικία - Αραχώβης και Θεμιστοκλέους 4. Θ. Βαλεντής και Π. Μιχαηλίδης - Στουρνάρη και Ζαΐμη 5. Δημήτρη και Σουζάνα Αντωνακάκη - Εμμ. Μπενάκη 118 Η εξέλιξη του πολεοδομικού ιστού απεικονίστηκε στη μορφολογική πολυτυπία των ιδιωτικών, κοινόχρηστων και δημόσιων κτιρίων, ανάλογα με την περίοδο οικοδόμησης και εκφράστηκε στην κλίμακα της περιοχής, που προκύπτει ως συνάρτηση του μεγέθους των οικοπέδων, πριν ή μετά από συνενώσεις, και του ύψους των οικοδομών. Αυτή η σταδιακή διαμόρφωση έχει αποτυπωθεί έντονα στα Εξάρχεια, όπου συνυπάρχει μια πληθώρα τύπων κτηρίων, άμεσα συνδεδεμένων με την ιστορία της εξέλιξης της περιοχής. Στα Εξάρχεια σώζονται ακόμα όλα τα είδη του ελληνικού λαϊκού κλασικισμού σε μονώροφα ή διώροφα κτίρια κατοικίας, μονοκατοικίες ή διπλοκατοικίες που αντλούν από την επίσημη κλασικιστική αρχιτεκτονική, όσον αφορά στην αυστηρή διαμόρφωση της όψης στον δρόμο, και μεταφέρουν στην τυπολογική συγκρότηση (τυπολογίες Γ ή Π) και τον εσωτερικό υπαίθριο χώρο στοιχεία της λαϊκής παράδοσης: αυλές, χαγιάτια, τζαμωτά (Ελ. Πορτάλιου, 2008). Παραδείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής συναντάμε σε στενά δρομάκια, όπως στην οδό Ερεσσού, Οικονόμου κλπ. Δείγμα του αστικού κλασικισμού βρίσκουμε στη γωνία των οδών Κουντουριώτου και Οικονόμου, πρόκειται για την οικία του ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη - ημιτριώροφο κτίριο του το οποίο σώζεται σήμερα σε κακή κατάσταση. Επίσης, το διώροφο νεοκλασικό κτίριο της οδού Θεμιστοκλέους 69, οικοδομήθηκε το διάστημα και σήμερα - μετά την αποκατάσταση της αρχικής μορφής της πρόσοψης και εσωτερικής μετασκευής βάσει μελέτης του αρχιτέκτονα Κ.Ν.Δεκαβάλλα - χρησιμοποιείται ως θέατρο ( Θέατρο Εξαρχείων ). Στην περιοχή των Εξαρχείων και ευρύτερα της Νεάπολης εμφανίζεται ο τύπος συλλογικής κατοικίας που παραπέμπει στη μετέπειτα πολυκατοικία -τα μεταπρατικά, δηλαδή διώροφες ή ημιτριώροφες οικοδομές που κτίζονται για να πουληθούν κυρίως στους ομογενείς της Αιγύπτου, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ύστερα από το 1880 (Δ.Φιλιππίδης, 1984: 145). Καθώς δύει ο ελληνικός, μετά την απελευθέρωση, κλασικισμός, οι μορφές αποδεσμεύονται από αυστηρούς κανόνες. Στις περιοχές του κέντρου και τις γύρω από αυτό, όπως τα Εξάρχεια, οι οποίες οικοδομούνται με γρήγορους ρυθμούς, εμφανίζονται κτίρια που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε με μια γενική έννοια εκλεκτικιστικά, καθώς αντλούν, τροποποιούν ή/και απλοποιούν προγενέστερες μορφές, ενσωματώνουν στοιχεία art nouveau, art déco και άλλα, εισάγοντας ταυτόχρονα κατασκευαστικές μεθόδους και υλικά που θα επικρατήσουν στη δεκαετία του Η πολυτυπία/πολυμορφία της κατοικίας χαμηλού ύψους στα Εξάρχεια προκύπτει και λόγω της κοινωνικής σύνθεσης του πληθυσμού τους, που αποτελείται ταυτόχρονα από χαμηλά και μεσαία αστικά στρώματα, καθώς και ορισμένους επιφανείς ενοίκους. Στην εικοσαετία και πολύ περισσότερο στην εικοσαετία οικοδομούνται πολυώροφα κτίρια κατοικίας στην Αθήνα. Με τον Οικοδομικό Κανονισμό του 1929 και τη δυνατότητα σύστασης οριζόντιας ιδιοκτησίας κτίζονται στις κεντρικές περιοχές οι νέες πολυκατοικίες που απευθύνονται σε μεσαία και ανώτερα αστικά στρώματα. Αρκετές από αυτές χωροθετούνται περί το Μουσείο και εντός της περιοχής της Νεάπολης (Ελ. Πορτάλιου, 2008). Δύο πολυκατοικίες, αποτελούν εμβληματικά κτίρια της μοντέρνας μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής και έχουν κηρυχθεί διατηρητέα μνημεία. Το ένα από αυτά είναι η πολυκατοικία στη γωνία Στουρνάρη και Ζαΐμη με αρχιτέκτονες τον Θουκυδίδη Βαλεντή και Πολύβιο Μιχαηλίδη. Ανήκει στα έργα αναφοράς του ριζοσπαστικού μοντερνισμού του μεσοπολέμου. Κατασκευάστηκε το διάστημα Τόσο η οργάνωση των κατόψεων όσο και η διάρθρωση των όψεων αποτελούν αυθεντικές εκφράσεις του διεθνούς Mοντέρνου Kινήματος. Η άλλη πολυκατοικία είναι γνωστή ως Μπλε πολυκατοικία, υψώνεται στη γωνία των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλέους, στην πλατεία Εξαρχείων, οικοδομήθηκε το από τον αρχιτέκτονα Κυριάκο Παναγιωτάκο, από τους πρωτοπόρους του μοντέρνου κινήματος στην Ελλάδα. Η μεταπολιτευτική έντονη οικοδόμηση πολυκατοικιών υποβάθμισε τη μέχρι τότε αρχιτεκτονική ποιότητα των Εξαρχείων, αλλά, παρότι στέρησε από σημαντικά ιστορικά κτίρια την περιοχή, δεν άλλαξε ριζικά το τοπίο. Υπάρχουν μάλιστα και ορισμένα αξιόλογα δείγματα σύγχρονης αρχιτεκτονικής στα Εξάρχεια: μεταξύ αυτών ξεχωρίζει η πολυκατοικία της οδού Μπενάκη, των αρχιτεκτόνων Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη (Ελ. Πορτάλιου, 2008). Το έργο των Αντωνακάκη - κατασκευή εισάγει μια διαφορετική αντίληψη για την αστική πολυκατοικία. Aξιοποιώντας δημιουργικά τους προβληματισμούς των φίλων τους μελών του Team X, τις υποθήκες του δασκάλου τους Δημήτρη Πικιώνη και τις βιωμένες μνήμες τους από την ελληνική λαϊκή παράδοση, οι δύο αρχιτέκτονες εξαντλούν σχεδόν τα περιθώρια εξέλιξης του κτιριακού αυτού τύπου. 10

12 ιστορικη αναδρομη Στα Εξάρχεια έγινε η πρώτη εξέγερση φοιτητών το 1859, τα γνωστά Σκιαδικά, με την εισβολή του στατού στο Πανεπιστήμιο και την ενίσχυση του αγώνα κατά του Όθωνα. Η πρώτη συνάντηση ιδρυτών του ΕΑΜ έγινε στις 27/9/1941 σε σπίτι της οδού Μαυρομιχάλη. Στα Δεκεμβριανά του 1944, η περιοχή βρισκόταν ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα. Συγκεκριμένα οι Ελασίτες ήταν οχυρωμένοι στον λόφο του Στρέφη και τα γύρω κτίρια ενώ οι κυβερνητικοί στο Χημείο και Κολωνάκι. Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών σημειώθηκαν πολλές μάχες, ενώ για λίγο καιρό η περίφημη μπλε πολυκατοικία είχε καταληφθεί από Ελασίτες για να εγκατασταθεί πολυβόλο. Στο κτίριο της οδού Μπουμπουλίνας 22 επί κατοχής λειτουργούσαν κρατητήρια των Γερμανών και αργότερα, επί χούντας, ήταν η Γενική Ασφάλεια. Στην ταράτσα της βασάνιζαν τον Αντρέα Λεντάκη (γνωστό τραγούδι από τον Μ.Θεοδωράκη). Μετά το 1990, στο κτίριο εγκαταστάθηκε το Υπουργείο Πολιτισμού. Το Φεβροάριο του 1973 πραγματοποιήθηκε η πρώτη κατάληψη κατά τη διάρκεια της χούντας ενώ, λίγο αργότερα ακολούθησαν τα γνωστά γεγονότα της 17ης Νοέμβρη. Στη μεταπολίτευση η περιοχή βρέθηκε στο επίκεντρο πολιτικοϊδεολογικών ζυμώσεων και διεργασιών της εποχής, στεγάζοντας γραφεία πολιτικών οργανώσεων και στέκια αντιεξουσιαστών. Το από τα Εξάρχεια ξεκινούν οι πρώτες καταλήψεις στέγης στην Ελλάδα, οι οποίες θα κατασταλούν σαν άντρα ανομίας και ναρκωτικών πριν συμπληρώσουν ένα χρόνο λειτουργίας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ξεκινά από τον Τύπο η παραφιλολογία για το κράτος των Εξαρχείων και την ανάγκη εκκαθάρισης των Εξαρχείων από τους περιθωριακούς, αναρχικούς και punks. Το σεπτέμβριο του 1984 ξεκινά η πρώτη επιχείρηση αρετή της αστυνομίας, με επιδρομή των αστυνομικών στην πλατεία και σύλληψη οποιουδήποτε θεωρούσαν ύπποπτο. Αποκορύφωμα των καθημερινών επελάσεων της ΕΛ.ΑΣ. στη πλατεία και τη γύρω περιοχή είναι την άνοιξη του 1985 η κατάληψη του Χημείου μετά την απαγόρευση πορείας στο χώρο της πλατείας με αίτημα να φύγει η αστυνομία από τα Εξάρχεια. Το Νοέμβρη του 1985, στην επέτειο του πολυτεχνείου δολοφονείται ο 16 ετών Μιχάλης Καλτεζάς από τον αστυνομικό Θανάση Μελίστα. Το ΕΜΠ καταλαμβάνεται μαζικά ενώ το βράδυ της δολοφονίας καταλαμβάνεται και το Χημείο για δεύτερη φορά. Έγινε καταστολή της κατάληψης με την παραβίαση του ασύλου για πρώτη φορά. Αρχίζει να δημιουργείται το κράτος των Εξαρχείων και να εμφανίζονται αγανακτισμένοι πολίτες που επιζητούν την επέμβαση του κράτους για την απαλλαγή της περιοχής από τους ναρκομανείς, αναρχικούς και κοινό έγκλημα, με τη συνδρομή της ακροδεξιάς. Τον ίδιο χρόνο (1985) εξαγγέλεται ένα σχέδιο ανάπλασης των Εξαρχείων και μετατροπής της συνοικίας, στα βήματα του Θησείου και της Πλάκας: πεζοδρομήσεις, απομάκρυνση σουβλατζίδικων και μπαρ, ανάπτυξη ήπιας τουριστικής υποδομής, γκαλερί κ.λπ. Το σκεπτικό ήταν: η αποθάρρυνση των διαφόρων περιθωριακών κοινωνικών ομάδων στη μονοπώληση και υποβάθμιση του χώρου, μέσω της μετατροπής της συνοικίας σε πόλο έλξης επισκεπτών και τουριστών και της τόνωσης της κατοικίας. Σύμφωνα με τον μελετητή της ανάπλασης Σπύρο Τσαγκαράτο, συμφωνήθηκε με τους κατοίκους η απόρριψη του σχεδίου Πλάκα, δηλαδή η πεζοδρόμηση μίας διαδρομής από την πλατεία μέχρι το Μουσείο, ώστε να έρθουν τουρίστες μέχρι τα Εξάρχεια ενώ, κατέληξαν σε ένα σύνθετο πακέτο από πεζοδρομήσεις και κίνητρα για κατοικία με ανάπτυξη άλλων, ήπιων παρεμβάσεων. Η πρόταση δεν υλοποιείται, καθώς τα ΜΑΤ εισέβαλλαν στην πλατεία και την κατέλαβαν για δύο μήνες με στόχο την εκκαθάριση της από τους αναρχικούς. Τα Εξάρχεια ξαναβρίσκουν τη χαμένη αίγλη τους στα πρωτοσέλιδα των αστικών ΜΜΕ με αφορμή τις φοιτητικές κινητοποιήσεις του Το Δεκέμβρη του 2008 με τη δολοφονία του 15 ετών Αλέξη Γρηγορόπουλου από τον ειδικό φρουρό της ΕΛ.ΑΣ. Επαμεινώνδα Κορκονέα στην οδό Μεσολογγίου, ξεκινά μία από τις μεγαλύτερες εξεγέρσεις που επεκτάθηκε σε ολόκληρη τη χώρα. Πηγές: - Άρθρο της δημοσιογραφικής ομάδας Ιός ΕΞΑΡΧΕΙΑ Η ιστορία ενός ψευδοκράτους / Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 13/05/ (ανάκτηση 8/12/2012) - Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία / ένθετο περιοδικό Έψιλον, τεύχος 606, 17 Νοεμβρίου

13 3. Χαρτογραφική απεικόνιση χαρακτηριστικών του αστικού χώρου 12

14 ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ α. γενικη καταγραφη στο συνολο των εξαρχειων 1. Εμπόριο βιβλίων στη Στουρνάρη 2. Συνύπαρξη αρχιτεκτονικών περιόδων στην Οικονόμου 3. Καφέ σε στοά της Εμμ. Μπενάκη 4. Νύχτα στον πεζόδρομο της Τζαβέλλα Τα Εξάρχεια χαρακτηρίζονται ως περιοχή γενικής κατοικίας που σημαίνει συνύπαρξη της κατοικίας με χρήσεις συμβατές και μη οχλούσες, κυρίως εμπορίου, πολιτισμού και αναψυχής. Το θεσμικό πλαίσιο και η παράδοση έχουν διατηρήσει οικεία μικρά καταστήματα και στέκια σε μπαρ, ταβέρνες και καφέ που, όταν δεν παρανομούν, αξιολογούνται ως σημαντικοί χώροι κοινωνικής συναναστροφής και επικοινωνίας (Ελ. Πορτάλιου, 2008). Είναι ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη περιοχή, δίπλα στο διοικητικό κέντρο της Αθήνας και σε μικρή απόσταση από τα τέσσερα ιστορικά πανεπιστημιακά συγκροτήματά της (Πολυτεχνείο, Νομική, Χημείο, ΑΣΟΕΕ). Από το 1864 και μέσα σε 15 περίπου χρόνια είχαν δημιουργηθεί στην περιοχή τα πρώτα Πανεπιστήμια ξεκινώντας από αυτό στην οδό Πανεπιστημίου (έργο του Christian Hansen). Μέχρι το 1876 είχαν ολοκληρωθεί και τα πρώτα κτίρια του Πολυτεχνείου (σε σχέδια του Λύσανδρου Καυταντζόγλου), ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα λειτούργησε το κτίριο του Παλιού Χημείου (έργο του Ernst Ziller). Σήμερα, στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν το Οικονομικό Πανεπιστήμιο, οι διοικητικές υπηρεσίες της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, τμήματα του ΕΜΠ, διάφορα τμήματα του Πανεπιστημίου Αθηνών και η Νομική. Τα κτίρια αυτά σηματοδοτούν τα Εξάρχεια ως τόπος ενεργούς φοιτητικής παρουσίας. Εκτός από τα δημόσια ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα υπάρχουν και αρκετές ιδιωτικές σχολές μεταλυκειακής εκπαίδευσης, δραματικές σχολές, φροντιστήρια μέσης εκπαίδευσης κ.ά., που και αυτά προσελκύουν ένα μεγάλο αριθμό σπουδαστών. Τόπος συγκέντρωσης φοιτητών και διανοουμένων ήδη από τον 19ο αιώνα, αποτέλεσε και αποτελεί περιοχή που στεγάζονται οργανώσεις και στέκια της κοινοβουλευτικής, εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς καθώς και αναρχικές ομάδες. Η έντονη πολιτικοποίηση που κυριαρχεί στα Εξάρχεια έχει δημιουργήσει ένα βιβλιοφιλικό κλίμα στην περιοχή με πολύ μεγάλο αριθμό καταστημάτων που σχετίζονται με το χώρο του βιβλίου (τυπογραφεία, καλλιτεχνικά βιβλιοδετεία, εκδοτικοί οίκοι, βιβλιοπωλεία κλπ.). Ο χώρος της τέχνης και του πολιτισμού γενικότερα έχει βρει και αυτός τις αναφορές του. Ξεκινώντας από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (αποπερατώθηκε το 1880 σε σχέδια του Παναγιώτη Κάλκου) αποτελεί πόλο έλξης τόσο για τους ντόπιους όσο και για τους ξένους που επισκέπτονται τη χώρα. Έντονη είναι και η παρουσία των θεατρικών σκηνών στην περιοχή (Θέατρο Εξαρχείων, Έναστρον κ.ά.) Επίσης, συναντάμε δύο από τους λίγους εναπομείναντες θερινούς κινηματογράφους της Αθήνας (Βοξ και Ριβιέρα). Επιπλέον, τα Εξάρχεια αποτελούν την κεντρική αγορά για ο,τιδήποτε έχει σχέση με τη μουσική (παρτιτούρες, μουσικά όργανα κ.ά.) Χαρακτηριστικό της περιοχής είναι ότι δεν υπάρχει μέρα, που δεν λαμβάνει χώρα κάποια συζήτηση ή πολιτιστική εκδήλωση είτε στα στέκια είτε στα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Αρκεί μία βόλτα στους γύρω δρόμους για να ενημερωθεί κάποιος για τα δρώμενα από τις τοιχοκολλημένες αφίσες, που έχουν βγει ακόμα και την τελευταία εβδομάδα. Η περιοχή φηµίζεται για τη νυχτερινή (αλλά και πρωινή) διασκέδαση. Καφέ, μπαρ, ταβέρνες κλπ. χωροθετούνται στην κεντρική πλατεία των Εξαρχείων και στα γύρω τετράγωνα. Λίγα βήµατα µόλις από το Πολυτεχνείο στην καρδιά της πολύβουης πόλης, η περιοχή των Εξαρχείων δίνει οικονομικές λύσεις για όλα τα γούστα. Μία από τις πολλές χρήσεις που συναντάμε στα Εξάρχεια είναι και η διοίκηση/υπηρεσίες που βρίσκονται κυρίως προς την Πατησίων και την Ακαδημίας, λόγω του υπερτοπικού τους χαρακτήρα (Δ.Ο.Υ, ΟΤΕ, Υπηρεσίες Υπουργείου Πολιτισμού κ.ά). Επίσης, προς την Λ. Αλεξάνδρας βρίσκονται η Αυστριακή πρεσβεία και το προξενείο της Νικαράγουας. Αλλά και χρήσεις που σχετίζονται με προσωπικές υπηρεσίες συναντάμε σε πολλά κτίρια της περιοχής ιδίως κοντά στα όρια των Εξαρχείων, πρόκειται για δικηγορικά γραφεία, ιδιωτικά ιατρεία. Οι μεγάλες εταιρείες στεγάζονται κυρίως στην Αλεξάνδρας και την Πατησίων. Σε σχέση με την κατοικία, η περιοχή φιλοξενεί πολλούς φοιτητές λόγω της γειτνίασης με τα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Το κέντρο της Αθήνας απαξιώθηκε ως χώρος κατοικίας τις δεκαετίες του (ατμοσφαιρική ρύπανση, έλλειψη πρασίνου, κυκλοφοριακό προβλήμα) με συνέπεια μια αντίστοιχη μετάβαση κατοίκων από το κέντρο και το ευρύτερο κέντρο προς τα προάστια. Δεκάδες χιλιάδες Αθηναίοι, συνήθως των ανώτερων και μεσαίων εισοδηματικά τάξεων, εγκατέλειψαν μαζικά τις κατοικίες τους στο κέντρο. Όσοι τελικά έμειναν στα Εξάρχεια είναι είτε αυτοί που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να φύγουν, κυρίως ηλικιωμένοι και οικογένειες χαμηλότερων εισοδημάτων, είτε αυτοί που τα αξιολογούν σαν μια περιοχή σημαντικής κοινωνικής συναναστροφής και επικοινωνίας, στην πλειοψηφία τους μεσαία και ανώτερα στρώματα. Σήμερα, βρίσκουμε τα ανώτερα κοινωνικά και εισοδηματικά στρώματα σε μονοκατοικίες ή διπλοκατοικίες που βρίσκονται σε κάποιον από τους γοητευτικούς πεζόδρομους των Εξαρχείων και στην περιοχή που ακουμπά στο λόφο του Στρέφη, είτε σε ρετιρέ των υπόλοιπων δρόμων. Τα χαμηλότερα εισοδήματα διαστρωματώνονται κάθετα, με τελευταίους τροχούς της αμάξης τους μετανάστες, που μένουν στα ισόγεια ή ακόμη και στα υπόγεια των Εξαρχείων. 13

15 α. γενικη καταγραφη στο συνολο των εξαρχειων χαρακτηριστικα δομημενου χωρου χρησεισ γησ: ΙΣΟΓΕΙΟ Κατοικία Βιοτεχνία, εργαστήρια, συνεργεία Βιομηχανία Χονδρεμπόριο, αποθήκες, μεταφορές Λιανικό υπερτοπικό εμπόριο Λιανικό τοπικό εμπόριο Εστίαση, αναψυχή, τουρισμός Κτίριο υπό ανέγερση Αθλητικές εγκαταστάσεις Προσωπικές υπηρεσίες Διοίκηση, υπηρεσίες Εκπαίδευση Περίθαλψη, πρόνοια, υγεία Πολιτισμός, σύλλογοι Κτίριο χωρίς χρήση Λοιπές χρήσεις

16 α. γενικη καταγραφη στο συνολο των εξαρχειων χαρακτηριστικα δομημενου χωρου χρησεισ γησ: οροφοσ Κατοικία Βιοτεχνία, εργαστήρια, συνεργεία Βιομηχανία Χονδρεμπόριο, αποθήκες, μεταφορές Λιανικό υπερτοπικό εμπόριο Λιανικό τοπικό εμπόριο Εστίαση, αναψυχή, τουρισμός Κτίριο υπό ανέγερση Αθλητικές εγκαταστάσεις Προσωπικές υπηρεσίες Διοίκηση, υπηρεσίες Εκπαίδευση Περίθαλψη, πρόνοια, υγεία Πολιτισμός, σύλλογοι Κτίριο χωρίς χρήση Λοιπές χρήσεις

17 α. γενικη καταγραφη στο συνολο των εξαρχειων ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ / ΣΤΑΘΜΕΥΣΗ Η περιοχή των Εξαρχείων ορίζεται από τέσσερις μεγάλους οδικούς άξονες: Λ.Αλεξάνδρας, Πατησίων, Ακαδημίας, Χαριλάου Τρικούπη, Σε γενικές γραμμές, η χάραξη των δρόμων έγινε με βάση το ιπποδάμειο σύστημα, ακολουθώντας δύο τεμνόμενους άξονες, της Πατησίων και της Ακαδημίας. Αυτό σε συνδυασμό με τα διάφορα ακανόνιστα στενά που αναπτύσσονται οργανικά, δημιουργεί μία περίπλοκη ρυμοτομία. Αυτή η ακανονιστία στη διάταξη των δρόμων οφείλεται καταρχήν στην αυθαίρετη δόμηση από τους Κυκλαδίτες μάστορες και εργάτες το 1840 και στη συνέχεια (κυρίως μετά το 1920) στην ανεξέλεγκτη δόμηση (αυθαίρετη και νόμιμη), που εξελισσόταν χωρίς καμμία κρατική παρέμβαση. Επιπλέον, το ανάγλυφο του εδάφους παρουσιάζει πολλές διακυμάνσεις ξεκινώντας χαμηλά από την Πατησίων και καταλήγοντας ψηλά με απότομη κλίση προς το λόφο του Στρέφη και πιο ομαλά προς την περιοχή της Νεάπολης και του Λυκαβηττού. Οι δρόμοι γύρω από το λόφο του Στρέφη διατάσσονται σύμφωνα με τη γεωμετρία του. Δύο δρόμοι με πολύ ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι η οδός Στουρνάρη και ο πεζόδρομος στην οδό Τοσίτσα. Η πρώτη, λόγω της γειτνίασης με το Πολυτεχνείο, έχει αποκτήσει εμπορικό χαρακτήρα. Εκεί βρίσκεται η μεγαλύτερη συγκέντρωση καταστημάτων ηλεκτρονικών ειδών της Αθήνας πάνω από 20 χρόνια. Στον ίδιο, όμως, χώρο κοντά στο Πολυτεχνείο ανθεί έντονα το παραεμπόριο από οικονομικούς μετανάστες και όχι μόνο. Ο πολύ όμορφος πεζόδρομος στην Τοσίτσα παραμένει ένας ανενεργός δημόσιος χώρος λόγω της σύνδεσής του με την παρουσία εκεί τοξικοεξαρτημένων τα προηγούμενα χρόνια. Τα Εξάρχεια αποτελώντας μέρος του κέντρου της Αθήνας, έχουν πολύ καλή σύνδεση και πρόσβαση σε όλα σχεδόν τα μέσα μαζικής μεταφοράς (λεωφορεία, τρόλεϊ, ΗΛΠΑΠ, μετρό), Οι πιο κοντινοί σταθμοί ηλεκτρικού είναι η Ομόνοια και η Βικτώρια, ενώ του μετρό είναι η Ομόνοια και το Πανεπιστήμιο. Υπάρχουν αρκετές λεωφορειακές γραμμές (035, 224, 046, 060, Α7, Β7) και γραμμές τρόλεϊ (3, 13, 11, 2, 4, 6, 15), που εξυπηρετούν την περιοχή. Επίσης, υπάρχει και παράρτημα των ΚΤΕΛ για τις βορειοανατολικές περιοχές της Αττικής και την Θεσσαλονίκη. Ένα από τα μεγάλα προβλήματα των Εξαρχείων είναι η κυκλοφοριακή ασφυξία με την κυριαρχία του Ι.Χ. αυτοκινήτου και επακόλουθα την ατμοσφαιρική ρύπανση, τον θόρυβο, την έλλειψη χώρου για τον πεζό και τον ποδηλάτη, συχνά την κατάληψη πεζοδρομίων και πεζόδρομων από τα σταθμευμένα αυτοκίνητα καθώς η περιοχή αντιμετωπίζει μεγάλο πρόβλημα στάθμευσης. Παρατηρώντας το χάρτη της στάθμευσης (σελ. 17) διαπιστώνουμε πληθώρα ιδιωτικών χώρων στάθμευσης κυρίως στην περιοχή γύρω από το μουσείο και στην περιοχή μεταξύ Εμμ. Μπενάκη και Χαρ. Τρικούπη μέχρι το ύψος της Καλλιδρομίου. Οι περιοχές αυτές περικλείονται από κυκλοφοριακά φορτισμένους δρόμους με χρήσεις εμπορίου, υπηρεσιών, εκπαίδευσης, γενικά πρόκειται για περιοχές εργασίας ή με δραστηριότητες που συγκεντρώνουν εργαζόμενους, επισκέπτες με άμεση την ανάγκη της στάθμευσης. Από την άλλη, δεν υπάρχει κανένας δημόσιος χώρος στάθμευσης. Την έλλειψη αυτή καλύπτουν, εκμεταλλεύονται ιδιώτες σε χώρους που προκύπτουν συνήθως από κατεδάφιση παλαιότερων κτιρίων σπάζοντας τον αστικό ιστό σε αδόμητους χώρους που υποβαθμίζουν τη ζωή στην πόλη. 1. Λ.Αλεξάνδρας 2. Διασταύρωση Μπουμπουλίνας και Τοσίτσα 3. Σπ. Τρικούπη, Θεμιστοκλέους, Ανδρέα Μεταξά 4. Κίνηση στην οδό Μαυροματέων Ιδιωτικοί χώροι στάθμευσης 7. Στάθμευση σε πεζόδρομο 16

18 α. γενικη καταγραφη στο συνολο των εξαρχειων Πεζόδρομος της Δερβενίων λειτουργια & χαρακτηριστικα αδομητου χωρου: κυκλοφορια Κύρια οδική αρτηρία Συλλεκτήρια οδός Τοπική οδός Πεζόδρομος

19 Κενό οικόπεδο στον πεζόδρομο της Δερβενίων PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT λειτουργια & χαρακτηριστικα αδομητου χωρου: Σταθμευση Δημόσιοι οργανωμένοι χώροι στάθμευσης Ιδιωτικοί οργανωμένοι χώροι στάθμευσης Παρόδια στάθμευση ED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT α. γενικη καταγραφη στο συνολο των εξαρχειων

20 α. γενικη καταγραφη στο συνολο των εξαρχειων ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ / ΠΡΑΣΙΝΟΙ ΧΩΡΟΙ Η περιοχή γειτνιάζει με δύο από τους σημαντικότερους πνεύμονες πρασίνου της Αθήνας, το Πεδίο του Άρεως και το Λυκαβηττό. Τα Εξάρχεια είναι μια πυκνοκατοικημένη περιοχή με ελάχιστους ελεύθερους χώρους. Η αυθαίρετη δόμηση και το σύστημα της αντιπαροχής που κυριάρχησε τον 20ό αιώνα, προκάλεσε την έλλειψη πρασίνου μέσα στα οικοδομικά τετράγωνα και σχηματισμό των γνωστών ακανόνιστων, αποπνικτικών ακαλύπτων, με δυσάρεστα αποτελέσματα για την υγιεινή των κατοίκων αλλά και την αισθητική της πόλης. Ο Λυκαβηττός, που απλώνεται επιβλητικά δίπλα στην Νεάπολη, ένα από τα πιο σημαντικά τοπόσημα της Αθήνας, αν και δεν ανήκει στα Εξάρχεια, είναι σημαντική η συμβολή του ως φορέα καθαρού, βουνίσιου αέρα στην πολλές φορές αποπνικτική ατμόσφαιρα του κέντρου, αλλά και ως μια όμορφη εικόνα για τους κατοίκους των Εξαρχείων. Ο λόφος του Στρέφη παλαιότερα ονομαζόταν Αγχεσμός και ανήκε στην οικογένεια Στρέφη. Μέχρι τη δεκαετία του 1920 λειτουργούσε εκεί λατομείο, οπότε και ανέστειλε την λειτουργία του και άρχισε η δενδροφύτευσή του. Το 1963 η οικογένεια Στρέφη δώρισε το λόφο στον Δήμο Αθηναίων. Στο λόφο υπάρχει μικρό υπαίθριο θεατράκι, γήπεδο μπάσκετ, παιδική χαρά και χώρος κυλικείου. Η παραμέλησή του, όμως είναι φανερή, καθώς η κρατική μέριμνα για τη φροντίδα και την καθαριότητα είναι από πλημμελής έως ανύπαρκτη. Πολλές φορές οι κάτοικοι παίρνουν πρωτοβουλία να καθαρίσουν μόνοι τους έστω ένα τμήμα του λόφου. Γύρω από το λόφο του Στρέφη υπάρχουν πολλές κλίμακες, που οδηγούν στους πρόποδες του, ενώ παράλληλα με τις κλίμακες βρίσκονται κατοικίες, που διαρθρώνονται βαθμιδωτά. Στη μετάβαση από το κέντρο των Εξαρχείων προς το λόφο του Στρέφη αναπτύσσεται αρκετό πράσινο και γενικά προχωρώντας κανείς προς το λόφο, νιώθει ότι το κλίμα των Εξαρχείων αλλάζει. Από θορυβώδης και αρκετά αποπνικτική συνοικία μετατρέπεται σε μία πιο ήρεμη γειτονιά, με πιο καθαρό αέρα, όπου η ησυχία διαταράσσεται μόνο από τις φωνές των παιδιών που παίζουν. Μικρότερους χώρους πρασίνου βρίσκουμε στην πλατεία των Εξαρχείων, στην πλατεία Κάνιγγος, στην πλατεία Αιγύπτου, στο παρκάκι της Τσαμαδού, στο παρκάκι στη συμβολή Οικονόμου και Κουντουριώτη και στο αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο - που διατηρείται με τη μέριμνα των κατοίκων - στη Ναυαρίνου και Ζωοδόχου Πηγής. Ανάσες πρασίνου στην περιοχή αποτελούν ο χώρος μπροστά από το Μουσείο και ο κήπος του καθώς και ο χώρος μπροστά από το ΕΜΠ. Υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός πεζόδρομων σε όλη την περιοχή όπως της Μεθώνης, της Τσαμαδού, της Θεμιστοκλέους, της Βαλτετσίου, της Δερβενίων, της Τοσίτσα. Η ύπαρξη ενός πεζόδρομου με παράλληλη την ανάπτυξη πρασίνου, ενισχύει το χαρακτήρα της γειτονιάς, προσφέρει μεγαλύτερη ασφάλεια και δυνατότητα για παιχνίδι στα παιδιά, συμβάλλει στην ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των κατοίκων και επιτρέπει τόσο την κίνηση όσο και τη στάση. Ο δημόσιος χώρος που εκτυλίσσεται η καθημερινότητα των ανθρώπων, πεδίο κοινωνικού, πολιτικού, πολιτιστικού διαλόγου και αντιπαραθέσεων, κατατμείται για να περάσει στη σφαίρα του ιδιωτικού (π.χ. η εκμετάλλευση των κενών οικοπέδων από τους ιδιοκτήτες τους με τη μορφή ιδιωτικών χώρων στάθμευσης). Απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα, το πάρκο της Ναυαρίνου αποτελεί ένα ελπιδοφόρο παράδειγμα διεκδίκησης ελεύθερου χώρου από τους κατοίκους, όταν προέκυψε ένα αστικό κενό στο κέντρο των Εξαρχείων. 1. Η πλατεία των Εξαρχείων 2. Ο πεζόδρομος στην οδό Τοσίτσα 3. Πεζοδρομήσεις στις οδούς Κουντουριώτου και Μεθώνης 4. Το αυτοδιαχειριζόμενο πάρκο: Ναυαρίνου και Ζ. Πηγής 5. Θέα από το λόφος του Στρέφη προς την οδό Πατησίων 6. Ο λόφος του Στρέφη 7. Θέα των Εξαρχείων από τον Λυκαβηττό 19

21 α. γενικη καταγραφη στο συνολο των εξαρχειων Το μικρό υπαίθριο θέατρο στο λόφο του Στέφη λειτουργια & χαρακτηριστικα αδομητου χωρου: δημοσιοσ χωροσ Χώροι πράσινου υπερτοπικής σημασίας Χώροι πράσινου τοπικής σημασίας Λοιποί δημόσιοι χώροι (νησίδες, πλατώματα, κλπ.) Πεζόδρομος Αδόμητα οικόπεδα

22 β. το χωρικο αποτυπωμα τησ οικονομικησ κρισησ παρατηρησεισ Η καταγραφή των κενών/κλειστών ισογείων έγινε στην περιοχή που περικλείεται από τις οδούς: Μπουμπουλίνας - Λ.Αλεξάνδρας - Σπ.Τρικούπη - Καλλιδρομίου - Δεληγιάννη το Δεκέμβριο του 2012 (18/12-19/12). Συγκριτικά με την αντίστοιχη καταγραφή του 2011 διαπιστώνεται αύξηση των κλειστών ισογείων. Συγκεκριμένα το σύνολο τους ανέρχεται στα 41. Τα περισσότερα εντοπίζονται στις καθέτους προς τη Λ.Αλεξάνδρας δηλ. Σπ.Τρικούπη (10), Νοταρά (11) και Ζαΐμη (9). Είχαν κυρίως χρήση εμπορική ή χρήση γραφείων, καθώς η περιοχή γενικότερα χαρακτηρίζεται από το λιανικό τοπικό εμπόριο και τις προσωπικές υπηρεσίες, τουλάχιστον στο επίπεδο του ισογείου. Σε μερικές περιπτώσεις όπως στην οδό Ζαΐμη (μεταξύ των Δεληγιάννη και Μετσόβου) διαμορφώνεται ένα συνεχές μέτωπο κλειστών ισογείων, σαν ένα ντόμινο κατα μήκος της οδού, αποδυναμώνοντας την εμπορική κίνηση του δρόμου. Στην Λ.Αλεξάνδρας βρέθηκε ένα μόνο, πρόκειται για τον συναυλιακό χώρο Σφεντόνα, σχηματίζοντας μια τρύπα σε ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς: Μπουμπουλίνας - Λ.Αλεξάνδρας - Ζαΐμη - Μετσόβου. Αξίζει να σημειωθεί ότι κάποια από τα εμπορικά καταστήματα που έκλεισαν (4) μετακόμησαν στην ευρύτερη περιοχή των Εξαρχείων πιθανότατα για λόγους αναζήτησης χαμηλότερου ενοικίου Δεκέμβριος

23 γ. αναλυτικη καταγραφη στην περιοχη μελετησ χρησεισ γησ: ισογειο Πρόκειται για περιοχή γενικής κατοικίας. Η χρήση των ισογείων μοιράζεται ανάμεσα στο εμπόριο - κυρίως λιανικό τοπικό - και την παροχή προσωπικών υπηρεσιών, ενώ υπάρχουν και λίγα ισόγεια με χρήση κατοικίας. Κυριαρχεί ο τύπος της αστικής εμπορικής πολυκατοικίας με στοά στο ισόγειο όπως στις οδούς Σπ.Τρικούπη και Ζαΐμη (με τοπικό λιανικό εμπόριο), αντίθετα σε οδούς που τα ισόγεια έχουν κυρίως χρήση γραφείων δεν υπάρχει στοά (Νοταρά, Μπουμπουλίνας). Στον πρώτο τύπο, το πλάτος των πεζοδρομίων είναι μεγάλο ώστε να διευκολύνεται η διέλευση και στάση των πεζών. Δε συμβαίνει το ίδιο π.χ. στην οδό Μετσόβου όπου το μικρό σε πλάτος πεζοδρόμιο καταλαμβάνεται πολλές φορές από τα παρκαρισμένα αυτοκίνητα. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι στην ενότητα αυτή υπάρχουν έξι ιδιωτικοί χώροι στάθμευσης καλύπτοντας την ανάγκη αυτή τόσο των κατοίκων όσο και των εργαζομένων, επισκεπτών στην περιοχή. Ένα από τα προβλήματα της περιοχής είναι το κυκλοφοριακό, καθώς ορίζεται από ένα μεγάλο οδικό άξονα τη Λ.Αλεξάνδρας, ενώ οι κάθετοι οδοί προς αυτήν (Σπ.Τρικούπη, Νοταρά, Ζαΐμη, Μπουμπουλίνας) αποτελούν πύλες εισόδου-εξόδου προς και από τα Εξάρχεια. Δεν υπάρχουν νησίδες, χώροι πρασίνου ή πλατώματα (με μόνη εξαίρεση το σημείο διασταύρωσης των οδών Σπ.Τρικούπη - Καλλιδρομίου - Μετσόβου - Ασημ.Φωτίλα), πεζόδρομοι ή οποιαδήποτε μορφή χώρου που να επιτρέπει δραστηριότητες όπως ο περίπατος ή το παιχνίδι. Παρόλαυτα, η γειτνίαση με το πεδίο του Άρεως και το λόφο του Στρέφη, ισχυρούς χώρους αστικού πρασίνου, αντισταθμίζουν την έλλειψη πρασίνου εντός της περιοχής. χαρακτηριστικα δομημενου χωρου χρησεισ γησ: ΙΣΟΓΕΙΟ Κατοικία Βιοτεχνία, εργαστήρια, συνεργεία Βιομηχανία Χονδρεμπόριο, αποθήκες, μεταφορές Λιανικό υπερτοπικό εμπόριο Λιανικό τοπικό εμπόριο Εστίαση, αναψυχή, τουρισμός Κτίριο υπό ανέγερση Αθλητικές εγκαταστάσεις Προσωπικές υπηρεσίες Διοίκηση, υπηρεσίες Εκπαίδευση Περίθαλψη, πρόνοια, υγεία 1. Λιανικό τοπικό εμπόριο 2. Δημόσια υπηρεσία 3. Προσωπική υπηρεσία 4. Προσωπική υπηρεσία Πολιτισμός, σύλλογοι Κτίριο χωρίς χρήση Λοιπές χρήσεις

24 γ. αναλυτικη καταγραφη στην περιοχη μελετησ χρησεισ γησ: οροφοσ Η πλειονότητα των ορόφων έχει χρήση κατοικίας, ενώ σε μικρότερο ποσοστό ακολουθούν οι προσωπικές υπηρεσίες και η διοίκηση. Σε γενικές γραμμές, οι υπηρεσίες εντοπίζονται κατά μήκος της Λ.Αλεξάνδρας και της οδού Μετσόβου. Πρόκειται για περιοχή με πολλές πολυώροφες μεταπολεμικές κυρίως πολυκατοικίες, των οποίων οι εξώστες έχουν μικρό πλάτος (συνήθως 1μ.) και καταλαμβάνουν όλο το μήκος της όψης. Ας σημειωθεί, ότι η έλλειψη πρασίνου της περιοχής ωθεί τους κατοίκους στη δημιουργία πράσινων εξωστών και δωμάτων. χαρακτηριστικα δομημενου χωρου χρησεισ γησ: οροφοσ Κατοικία Βιοτεχνία, εργαστήρια, συνεργεία Βιομηχανία Χονδρεμπόριο, αποθήκες, μεταφορές Λιανικό υπερτοπικό εμπόριο Λιανικό τοπικό εμπόριο Εστίαση, αναψυχή, τουρισμός Κτίριο υπό ανέγερση Αθλητικές εγκαταστάσεις Προσωπικές υπηρεσίες Διοίκηση, υπηρεσίες Εκπαίδευση Περίθαλψη, πρόνοια, υγεία Πολιτισμός, σύλλογοι Κτίριο χωρίς χρήση Λοιπές χρήσεις

25 υψη κτιριων Η περιοχή χαρακτηρίζεται από μεγάλα κτιριακά ύψη (πέντε όροφοι και άνω). Γενικά το ύψος των κτιρίων είναι αρκετά μεγάλο σε σχέση με το πλάτος των δρόμων ώστε να μην έχουν όλα τα κτίρια επαρκή ηλιασμό κατά τη διάρκεια της ημέρας. Με τον Γ.Ο.Κ. του 1985 εισάγεται η έννοια του ιδεατού στερεού στη σχεδίαση, το οποίο είναι ένα σχήμα που προκύπτει συναρτήσει της απόστασης των κτιρίων των απέναντι οικοδομικών τετραγώνων και του μέγιστου ύψους της περιοχής. Την εφαρμογή του συναντάμε σχεδόν σε όλες τις πολυώροφες πολυκατοικίες της περιοχής που κατασκευάστηκαν μετα το 1985 και που έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του φωτισμού και της κλίμακας του δρόμου αν και συχνά γίνεται κατάχρησή του. Το συνεχές μέτωπο των πολυώροφων κτισμάτων δείχνει την έλλειψη ελεύθερων / πράσινων χώρων, ενώ οι μόνοι αδόμητοι χώροι προέκυψαν από κατεδάφιση παλιών κτιρίων (συνήθως κάποιου νεοκλασικού, όπως μαρτυρούν τα ίχνη στα διπλανά κτίρια) με χρήση ιδιωτικού χώρου στάθμευσης. το ιδεατό στερεό οδός Δεληγιάννη οδός Σπ.Τρικούπη PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT χαρακτηριστικα δομημενου χωρου οροφοι Ισόγειο Τριώροφο (ισόγειο + 2) Τετραώροφο (ισόγειο + 3,4,5...) PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL Διώροφο (ισόγειο + 1) Y AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT γ. αναλυτικη καταγραφη στην περιοχη μελετησ

26 γ. αναλυτικη καταγραφη στην περιοχη μελετησ παλαιοτητα κτιριων Στην περιοχή υπάρχουν κτίρια από όλες τις αρχιτεκτονικές περιόδους του 20ού αιώνα, με επικρατέστερο τον τύπο της μεταπολεμικής πολυκατοικίας (περίπου 30 πολυκατοικίες χρονολογούνται το διάστημα και 20 κατασκευάστηκαν μετά το 1985). Στις οδούς Ζαΐμη και Μετσόβου εντοπίζονται τα περισσότερα από τα κτίρια της νεοκλασικής και μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Αξίζει να σημειωθεί το τριώροφο νεοκλασικό μέγαρο στη Λ.Αλεξάνδρας 26, που οικοδομήθηκε το 1905, βάσει σχεδίων του αρχιτέκτονα Ernst Ziller για να στεγάσει το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Δεν βρέθηκε καμμία κατασκευή υπό ανέγερση, κάτι αναμενόμενο λόγω της οικονομικής κρίσης των τελευταίων ετών. Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών χαρακτηριστικα δομημενου χωρου Παλαιοτητα Πριν το Νεοκλασικά κτίρια 2. Πολυκατοικία του μοντέρνου κινήματος 3. Μεταπολεμική πολυκατοικία 4. Πολυκατοικία μετά το 1985 Μετά το 1985 Υπό ανέγερση

27 γ. αναλυτικη καταγραφη στην περιοχη μελετησ κατασταση κτιριων Όπως φαίνεται και από τον παρακάτω χάρτη τα περισσότερα κτίρια της περιοχής βρίσκονται σε καλή κατάσταση. Συγκεκριμένα: παρατηρούμε ότι τα περισσότερα από αυτά που διατηρούνται σε καλή κατάσταση είναι τα νεοκλασικά και οι μεσοπολεμικές πολυκατοικίες. Αυτά που βρίσκονται σε μέτρια κατάσταση κατασκευάστηκαν μετά το 1950, την περίοδο της μεγάλης ανοικοδόμησης και του φαινομένου της αντιπαροχής στην Ελλάδα. Στην περιοχή δύο κτίρια βρίσκονται σε κακή κατάσταση, το ένα ανήκει στην νεοκλασική περίοδο και το άλλο κατασκευάστηκε μετά το Επίσης, διασώζονται δύο ερείπια τα οποία χρονολογούνται πριν το Γενικά, τα νεοκλασικά κτίρια είτε έχουν αποκατασταθεί - από κάποιο δημόσιο φορέα (π.χ Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών, Οργανισμός Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού, Ιρλανδικό Ινστιτούτο Ελληνικών Σπουδών) ή από ιδιώτες (κυρίως από δικηγορικά γραφεία) - είτε έχουν εγκαταληφθεί από χρόνια. Η γενική καλή κατάσταση των πολυκατοικιών της μοντέρνας αρχιτεκτονικής αποδεικνύει την ποιότητα και αντοχή των υλικών του μεσοπολέμου στο πέρασμα του χρόνου, κάτι που συχνά δεν ισχύει στις πολυκατοικίες- κλώνους που κτίσθηκαν μετά τις δεκαετίες του 50, 60 σύμφωνα με την επικρατούσα νοοτροπία της γρήγορης κατασκευής με το ελάχιστο κόστος. Κτίριο σε κακή κατάσταση χαρακτηριστικα δομημενου χωρου κατασταση Καλή Μέτρια (αποδεκτή) 1. Κτίριο σε καλή κατάσταση 2. Κτίριο σε μέτρια κατάσταση 3. Κτίριο σε κακή κατάσταση 4. Ερείπιο Κακή Ερείπιο - Παράπηγμα

28 δ. θεματικη καταγραφη εμποριο βιβλιου Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενη ενότητα, η ύπαρξη των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων στην ευρύτερη περιοχή των Εξαρχείων συνέβαλε στη διαμόρφωση ενός βιβλιοφιλικού κλίματος - με πολυάριθμα καταστήματα που σχετίζονται με το χώρο του βιβλίου - που υπάρχει στην περιοχή ακόμη και σήμερα. Τα βιβλία και η νεολαία δε θα αργήσουν να φέρουν με τη σειρά τους, ανθρώπους από το χώρο της τέχνης και των γραμμάτων διαμορφώνοντας μία έντονη πνευματική και πολιτιστική κίνηση στην περιοχή. Η θεματική καταγραφή που αφορά το χώρο του βιβλίου περιλαμβάνει τυπογραφεία/ατελιέ γραφικών τεχνών, βιβλιοδετεία, εκδοτικούς οίκους, βιβλιοπωλεία. Αρχικά αναζητήθηκαν πληροφορίες σχετικά με τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χώρο του βιβλίου (είδος, διεύθυνση). Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονται κυρίως από το διαδίκτυο και συγκεκριμένα από τις ιστοσελίδες: καθώς και από το blog: booklab8.blogspot.com Με βάση αυτά τα στοιχεία διαμορφώθηκε μια διαδρομή καταγραφής που περιέλαβε την περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στις οδούς Σόλωνος, Ασκληπιού, Καλλιδρομίου, Μετσόβου, Μπουμπουλίνας, Στουρνάρη. Γενικά το εκδοτικό κέντρο της Αθήνας χωροθετείται στην περιοχή των Εξαρχείων και κυρίως στην ενότητα από την οδό Θεμιστοκλέους μέχρι την Ασκληπιού. Παρατηρήσαμε ότι τα περισσότερα βιβλιοπωλεία, εκδόσεις (κυρίως βιβλίων ποικίλης ύλης) βρίσκονται στην οδό Σόλωνος. Κατεξοχήν εκδοτικός δρόμος ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, εξακολουθεί να συγκεντρώνει δραστηριότητες που σχετίζονται με τα έντυπα. Τα βιβλιοπωλεία κοντά στο κέντρο των Εξαρχείων έχουν συγκεκριμένη θεματολογία (π.χ. πολιτικού περιεχομένου, κόμικς, τέχνης/ αρχιτεκτονικής, μουσικής) καθώς απευθύνονται σε συγκεκριμένο κοινό, κυρίως νέους και φοιτητές. Να σημειωθεί ότι αρκετοί εκδοτικοί οίκοι και βιβλιοπωλεία διαθέτουν ιστότοπο προκειμένου να προωθήσουν τη δουλειά Η διαδρομή καταγραφής περιλαμβάνει τις οδούς: ΣτουρνΑρη ΜπουμπουλΙνας ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ σολωμου ΓΡΑΒΙΑΣ ΣΟΛΩΝΟΣ ΧΑΡ.ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΝΑΥΑΡΙΝΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ ΒΑΛΤΕΤΣΙΟΥ ΤΖΑΒΕΛΛΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΜΑΝΗΣ ΖΩΟΔ. ΠΗΓΗΣ ΑΡΑΧΩΒΗΣ ΕΡΕΣΣΟΥ ΕΜΜ.ΜΠΕΝΑΚΗ ΖΑΪΜΗ ΠΛΑΠΟΥΤΑ ΚΑΛΛΙΔΡΟΜΙΟΥ ΔΕΡΒΕΝΙΩΝ ΔΙΔΟΤΟΥ 27

29 δ. θεματικη καταγραφη τους και να εξυπηρετήσουν και μέρη εκτός Αττικής. Τα τυπογραφεία και τα βιβλιοδετεία βρίσκονται διάσπαρτα στην περιοχή, συνήθως σε μικρούς δρόμους ή πεζόδρομους (Τζαβέλλα, Μάνης). Τις περισσότερες φορές πρόκειται για μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται χρόνια στην περιοχή. Τα υλικά εργασίας τους (χαρτί, μελάνι κλπ) τα προμηθεύονται εκτός Εξαρχείων (κυρίως από το Περιστέρι) καθώς το μοναδικό κατάστημα υλικών στα Εξάρχεια έκλεισε λόγω κρίσης το Στα τυπογραφεία οι πελάτες έρχονται από διάφορες περιοχές της Αθήνας και λιγότερο από τα Εξάρχεια. Η πελατεία των βιβλιοδετείων - πρόκειται για μικρά καλλιτεχνικά βιβλιοδετεία - αποτελείται από δικηγόρους, φοιτητές, συλλέκτες βιβλίων, κοινό που κινείται συχνά στην περιοχή. Γενικά, η οικονονική κρίση των τελευταίων χρόνων έχει επηρεάσει αρνητικά (πολλές φορές μέχρι και 70%) τα έσοδα των επιχειρήσεων και οι ιδιοκτήτες τους ανησυχούν για την οικονομική τους επιβίωση. Άλλωστε αρκετοι συνάδελφοί τους αναγκάστηκαν να κλείσουν. Εκδοτικός Οίκος Εκδόσεις / Βιβλιοπωλείο Βιβλιοδετείο Βιβλιοπωλείο Τυπογραφείο 28

30 δ. θεματικη καταγραφη 1. Τυπογραφική μηχανή 2. Πρέσα 3. Εσωτερικό καλλιτεχνικού βιβλιοδετείου 4. Πρέσα πριονίσματος 29

31 4. Προβλήματα / τάσεις / σχέδια για την περιοχή των Εξαρχείων 30

32 προβληματα / τασεισ / σχεδια Η σημερινή κατάσταση των Εξαρχείων: προβλήματα / σχέδια Τα προβλήματα, που βιώνουν, οι κάτοικοι της περιοχής είναι αυτά που αντιμετωπίζουν και οι υπόλοιπες συνοικίες του κέντρου, όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση, το κυκλοφοριακό πρόβλημα και η υπέρμετρη χρήση του αυτοκινήτου, η ηχορύπανση, η έλλειψη πράσινου και ελεύθερων χώρων. Υπάρχουν, όμως, και προβλήματα που αφορούν αποκλειστικά την περιοχή όπως η καταστολή και η έντονη παρουσία τοξικοεξαρτημένων. Η αστυνόμευση στην περιοχή είναι τεράστια σε σχέση με τις υπόλοιπες περιοχές της Αθήνας, και η παρουσία ειδικών δυνάμεων στα όρια της περιοχής τροφοδοτεί τα σενάρια για το άβατο και καλλιεργεί ένα κλίμα φόβου ιδίως από τα ΜΜΕ. Είναι γεγονός πως τα Εξάρχεια είναι η μόνη περιοχή της Αθήνας που έχει μόνιμη παρουσία ΜΑΤ και αστυνομίας, αλλά και τις συχνότερες και μεγαλύτερες ρίψεις χημικών. Στα παραπάνω ας προστεθεί και η μεθοδευμένη υποβάθμιση της περιοχής, με την απραξία σε σχέση με τους χρήστες και διακινητές απαγορευμένων ουσιών, και την ελλιπή καθαριότητα που επικρατεί. Η κρατική πολιτική για τα Εξάρχεια βασίζεται στη μερική εγκατάλειψη, στην πυροδότηση εστιών συγκρούσεων και στην εμπέδωση μιας ψευδούς εικόνας της περιοχής ως χώρου ανομίας του κόσμου που ζει εκεί, αναίτιας απειθαρχίας και, τελικά, άβατου από το νόμο και την τάξη. Τα Εξάρχεια χρησιμοποιήθηκαν επανειλημμένα για να τρομάξουν τη φιλήσυχη κοινωνία, με τις φωτιές, τις μολότοφ και τις κουκούλες που η ίδια η αστυνομία πυροδοτεί, αλλά και με τα ναρκωτικά, τη διακίνηση των οποίων πάλι η αστυνομία επιβλέπει, παρέχοντας ασυλία στους εμπόρους θανάτου (Ελ. Πορτάλιου, 2008). Μπορούμε λοιπόν να φανταστούμε την καθημερινότητα των κατοίκων των Εξαρχείων, των φοιτητών, που είναι πολλοί στην περιοχή και την έχουν επιλέξει ως κατοικία τόσο γιατί βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας, όσο και για τις παροχές που απευθύνονται σε αυτούς, των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων, που έχουν επιλέξει να ζουν στην περιοχή, σε αντίθεση με τους μικρομεσαίους, οι οποίοι είναι αναγκασμένοι να ζουν στα Εξάρχεια επειδή εκεί έχουν ένα ακίνητο και ενοχλούνται από την κοινωνική σύσταση της περιοχής οραματιζόμενοι σε μεγάλο βαθμό την ανάπλασή της. Υπάρχουν και πολλοί μετανάστες στα Εξάρχεια που βιώνουν συχνά την έξαρση του ρατσισμού και των επιχειρήσεων σκούπα. Επιπλέον η αγορά ασκεί τις πιέσεις της, σε μια περιοχή όπου εάν πετύχει ο εξευγενισμός της, θα δημιουργήσει μεγάλη κινητικότητα στο real estate και θα βρεθεί στο επίκεντρο. Ήδη στα Εξάρχεια έχει αρχίσει να γίνεται έντονη μια τέτοια διάθεση στην αγορά κατοικίας, αφού πληθαίνουν οι μεμονωμένες περιπτώσεις αναπαλαιώσεων μονοκατοικιών και νεοκλασικών για χρήση κατοικίας από μεσαία και ανώτερα στρώματα. Επίσης, στην περιοχή έχει διαμορφωθεί σταδιακά αλλά ολοένα και αυξανόμενα μια ισχυρή αγορά αναψυχής και κατανάλωσης, η οποία ασκεί πιέσεις για μετασχηματισμό των αποδεκτών της. Με βάση και τα δεδομένα του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου που έχει κατατεθεί, όπου προβλέπει ανάπλαση των περιοχών του ιστορικού κέντρου και δημιουργία πολιτιστικού πόλου στο δίπολο λόφος Στρέφη Λυκαβηττός, τίθεται ο προβληματισμός μήπως η περιοχή των Εξαρχείων βρίσκεται για ακόμη μια φορά στο κέντρο των επιδιώξεων της αγοράς real estate. Ελένη Πορτάλιου, Εξάρχεια: Η ταυτότητα μιας δυναμικής γειτονιάς, 21/12/2008, «Εντός Εποχής», τ.36 31

33 1 2 3 προβληματα / τασεισ / σχεδια Σχέδιο ανάπτυξης γραμμών μετρό Αθήνας Σχεδιάγραμμα θέσεων μετρό και ΗΣΑΠ Σχεδιάγραμμα θέσης μετρό στην οδό Τοσίτσα Το μετρό στην πλατεία Εξαρχείων; Σύμφωνα με τη Μελέτη Ανάπτυξης Μετρό προβλεπόταν η κατασκευή δύο νέων γραμμών, στην πραγματικότητα κλάδοι των υφιστάμενων γραμμών, δηλαδή της Γραμμής 2 (Πανεπιστήμιο - Εξάρχεια - Αλεξάνδρας - Δικαστήρια - Κυψέλη - Γαλάτσι - Αλσος Βεϊκου) και της Γραμμής 3 (Πανόρμου - Φάρος - Σίδερα - ΟΑΚΑ - Παράδεισος - Μαρούσι). Κατά την προμελέτη των έργων διαπιστώθηκε ότι θα ήταν προτιμότερη η κατασκευή μιας νέας αυτόνομης γραμμής σε σχήμα U (Γραμμή 4), η οποία προκύπτει ως αποτέλεσμα της συνένωσης των αρχικά σχεδιασμένων γραμμών και της προσθήκης μερικών νέων σταθμών, μεταξύ των σταθμών Πανεπιστημίου, Ευαγγελισμού και Κατεχάκη, επεκτάσεων προς τον Περισσό και προς τη Λυκόβρυση, καθώς και διακλάδωσης από τον Ευαγγελισμό προς την Άνω Ηλιούπολη. Η Γραμμή 4 αναμένεται να εξυπηρετήσει πολλές πυκνοκατοικημένες περιοχές (Γαλάτσι, Κυψέλη, Παγκράτι κλπ.), σημαντικές εγκαταστάσεις όπως νοσοκομεία (Παίδων, Λαϊκό), εκπαιδευτικά ιδρύματα (Πανεπιστημιούπολη, Πανεπιστήμιο, Πολυτεχνείο - η γραμμή των πανεπιστημίων ) και τα Δικαστήρια. Εκτιμάται ότι θα εξυπηρετούνται καθημερινά περισσότεροι από επιβάτες. Η αύξηση της δικτύωσης του μετρό συνεπάγεται αύξηση του αριθμού των σταθμών ανταπόκρισης, στους οποίους μπορεί να γίνει γρήγορη μετεπιβίβαση μεταξύ των γραμμών του μετρό, καθώς και ανακούφιση υφιστάμενων σταθμών από τη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση του επιβατικού κοινού (π.χ. Σύνταγμα). Η πιθανή χωροθέτηση του σταθμού Εξάρχεια στην πλατεία Εξαρχείων παρουσιάζει σειρά προβλημάτων. Το σχετικά μικρό μέγεθος της πλατείας συνεπάγεται συρρίκνωση του ελεύθερου χώρου και καταστροφή του δημόσιου πράσινου. Αλλοίωση του χαρακτήρα της πλατείας που από χώρος στάσης, αναψυχής, εκδηλώσεων κλπ. κυρίως της νεολαίας, μετατρέπεται σε πέρασμα - ζώνη κατανάλωσης με πιθανή αλλαγή της χρήσης των χώρων γύρω από την πλατεία, με την εγκατάσταση αλυσίδων γρήγορης εστίασης, εταιρειών κινητής τηλεφωνίας, επώνυμων επιχειρήσεων ένδυσης κλπ. εκτοπίζοντας τις μη ανταγωνιστικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Αύξηση της αστυνόμευσης (ιδιωτική, δημόσια) με πρόφαση την ασφάλεια του σταθμού, ειδικά σε μία θερμή περιοχή όπως η πλατεία θα τροφοδοτήσει επιπλέον κοινωνικές εντάσεις. Επιδείνωση του κυκλοφοριακού προβλήματος των Εξαρχείων με την έλευση περισσότερων λεωφορειακών γραμμών που θα εξυπηρετούν τη γραμμή του μετρό και θα έχουν στάση επί της οδού Σπ.Τρικούπη που είναι ήδη φορτισμένη κυκλοφοριακά. Αναμενόμενη αύξηση των αντικειμενικών αξιών των ακινήτων - ανεξάρτητα από την χωροθέτηση του σταθμού - με αποτέλεσμα τον περιορισμό των μικρομεσαίων στρωμάτων της περιοχής και την απομάκρυνση των οικονομικά ασθενέστερων όπως οι μετανάστες. Ως καταλληλότερη θέση προτείνεται ο πεζόδρομος στην οδό Τοσίτσα με δύο εξόδους - μία προς την οδό Πατησίων και μία προς την οδό Μπουμπουλίνας - που από νεκρός χώρος αναβαθμίζεται και ενισχύεται η χρήση του όλη τη διάρκεια της ημέρας. Ακολουθώντας παραδείγματα του εξωτερικού όπου υπάρχει μέριμνα για τη σύνδεση εκπαιδευτικών και πολιτιστικών ιδρυμάτων με σταθμούς του μετρό, η θέση του σταθμού ανάμεσα στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο καλύπτει την παραπάνω ανάγκη. Η κατάληξη του πεζόδρομου στην οδό Πατησίων, επί της οποίας βρίσκονται στάσεις πολλών αστικών λεωφορείων και τρόλεϊ, θα συμβάλλει στην κυκλοφοριακή αποσυμφόρηση των γύρω δρόμων. Τέλος, δίνεται η δυνατότητα με αφορμή το σταθμό του μετρό στον πεζόδρομο, να διαμορφωθεί μία διαδρομή κατά μήκος της οδού Τοσίτσα - με πεζοδρόμηση κατά τμήματα και δεντροφυτεύσεις - μέχρι το λόφο του Στρέφη, στην προσπάθεια επανάχρησης και επανοικειοποίησης του. 32

34 1 τα εξαρχεια στην τεχνη + η τεχνη στα εξαρχεια Η κατάρα της αντιπαροχής - Mariou Gottesman 2. Τα Εξάρχεια - Σπύρος Βασιλείου 3. Οδικός χάρτης Εξαρχείων - Κ. Μουδάτσος 4. Η Πατησίων - Σπύρος Βασιλείου 33