yuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλιq

Transcript

1 Qwφιertyughjklzxερυυξnmηqςwωψ erβνtyuσiopasdρfghjklzxcvbnmqwert Μαρία Κέκκου yuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλιq Η ποίηση του κρύφιου λόγου. ωeτrioρνμpκaλsdfghσjklzxcvλοπbn αmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmςγq wφertyuioςδφpγρaηsόρωυdfghjργkl αzxcvb nβφδγ ωmζqwertλκοθξyuiύαςφdfghjklzxcv

2 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 2 Μαρία Κέκκου ΙΣΒΝ:

3 Μαρία Κέκκου Η ΠΟΙΗΗ ΣΟΤ ΚΡΤΦΙΟΤ ΛΟΓΟΤ ΤΠΑΣΙΑ ΑΘΗΝΑ 2003 [3]

4 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 4

5 Μαρία Κέκκου Περιεχόμενα Η ιδεολογία της ποίησης του Άγγελου Σικελιανού 7 Α) Η ενότητα και πάλη των αντιθέτων 8 Β) Ορφισμός Διονυσισμός (επιρροές από τα έργα του Μπαχόφεν και από άλλους κοινωνικούς ανθρωπολόγους καθώς από τον Φριστιανισμό και τις Αιρέσεις του). 9 Γ) Από τη διαλεκτική του Ηρακλείτου στους σύγχρονους υπαρξιστές 20 Μελέτη Θανάτου 29 Εισαγωγή 29 Νοηματική ανάλυση 32 Νοηματική ανάλυση κατά ενότητες. 39 Πρώτη ενότητα 39 Τρίτη ενότητα 52 Σέταρτη ενότητα 59 Πέμπτη ενότητα 66 Ο Διθύραμβος του ρόδου 68 Ο Ορφισμός στην Ελλάδα 71 Ένα υπαίθριο Θέατρο στην Αθήνα 81 Ανάλυση 87 ΒΑΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ ΓΙΑ ΣΟΝ ΟΡΥΙΜΟ 163 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ ΓΙΑ ΣΗΝ ΑΝΑΛΤΗ ΣΟΤ ΚΕΙΜΕΝΟΤ 166 ΑΠΟ ΚΛΑΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 168 [5]

6 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 6

7 Μαρία Κέκκου Η ιδεολογία της ποίησης του Άγγελου ικελιανού Η ποίηση του Άγγελου ικελιανού είναι δυνατόν να κατανοηθεί μόνον, αν τη δούμε σα μια τιτάνια προσπάθεια συνένωσης, σε ένα οργανικό σύνολο, πολλών αντίπαλων ιδεολογιών, που απέχουν μεταξύ τους χρονικά αλλά και α- πό την άποψη του περιεχομένου, και που καλύπτουν σχεδόν κάθε μορφή της κοινωνικής συνείδησης. Ξεκινά από το πιο μακρινό παρελθόν, από τα πιο δυσεξιχνίαστα ανθρώπινα βιώματα, που χάνονται στο βάθος της προϊστορίας, μέχρι τα τελευταία συγκλονιστικά γεγονότα του καιρού του, επιχειρώντας μια σύνθεση. Οι Ορφικοί, οι Πυθαγόρειοι, οι Προσωκρατικοί, ο Φριστιανισμός και οι αιρέσεις του, ο πινόζα, ίσως ο Σζορτζάνο Μπρούνο, ο Μπερξόν και οι σύγχρονοι του υπαρξιστές αντανακλώνται στην ποίηση του. Σο έργο όμως του Άγγελου ικελιανού δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί, ή μάλλον καλύτερα να βιωθεί, παρά σαν μια κατορθωμένη προσπάθεια σύζευξης αυτών των στοιχείων. Ο ί- διος αναφέρει στην εισαγωγή του «Λυρικού βίου» ότι: «όπως σε κάθε ανθρώπινο έμβρυο υπάρχουνε κρυμμένα όλα τα στάδια της οργανικής εξέλιξης του κόσμου, όμως και γι αυτό ακριβώς, ο ποιητής καλείται να αναπτύξει αυτό το σπέρμα όχι μονόπλευρα, αλλά σφαιρικά και μέσα στους κόλπους του παντός, καλείται με άλλα λόγια να κερδίσει τη ζωή και τη συνείδηση της ζωής όχι σαν ένα θησαυρό κομματιστό, αλλά σαν μια ενιαία και άρτια αποτίμηση ταυτόχρονα της κοσμικής Χυχής και της ψυχής του». 1 Έτσι μπορούμε να πούμε ότι ο κάθε στίχος λειτουργεί, ως προς το ποίημα και ως προς το όλο έργο, σαν αναβαθμός, που οδηγεί στην πιο «μύχια» θέληση του 1 Άγγελου ικελιανού: «Λυρικός Βίος», Σόμος 1, «Εισαγωγή», Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1981, σελ. 16. [7]

8 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 8 ποιητή να μεταμορφώσει τον εαυτό του μέσα στο πνεύμα του βαθύτερου και μείζονος αιτήματος της ζωής. 2 Η κάθε προσπάθεια των επιμέρους στοιχείων και επιρροών, που επιχειρείται για λόγους μεθόδου, φαίνεται να είναι μάλλον από πριν καταδικασμένη, αλλά και κάθε ανάλυση ερήμην των στίχων μοιάζει κενή νοήματος. Η κάθε προσπάθεια παρουσίασης, παρ όλο που στοχεύει στην κατανόηση, μάλλον αδικεί, τόσο ένα συγκεκριμένο ποίημα, όσο και ένα συνολικό έργο, ακόμα και όταν είναι επιτυχής. Η επιστροφή στο ίδιο το ποίημα είναι το αρχικό χρέος και η μόνη ουσιαστική εμπειρία. Κάτω από αυτές τις αρχικές σκέψεις μπορούμε να δούμε το ιδεολογικό φιλοσοφικό, θρησκειολογικό και πολιτικό υπόστρωμα του ποιητή, ακολουθώντας μια χρονολογική διαδρομή. Α) Η ενότητα και πάλη των αντιθέτων Η σπονδυλική στήλη που αρθρώνει το συνολικό έργο του Α.. είναι προσπάθεια να ξεπεραστούν οι διχασμοί που συσσώρευσε ο πολιτισμός, αλλοιώνοντας την ενότητα του σύμπαντος. Η διάσπαση αυτής της ενότητας οφείλεται κατά τον ποιητή στον εγωιστικό διαχωρισμό της συνείδησης, τον εαυτό της και το γύρω κόσμο. την ιστορική της έκφραση αυτή η διάσταση εμφανίζεται με χωρισμό του ανθρώπου από τη «μητέρα φύση» και την εχθρική στάση απέναντι της, με την εχθρότητα και τον ανταγωνισμό ανάμεσα στα δύο φύλλα. τη συνέχεια εμφανίζεται η διάσταση ανάμεσα στο πνεύμα και την ύλη, την ψυχή και το σώμα, ανάμεσα στη λογοκρατία και τη διαισθητική, ας πούμε, ενορατική προσέγγιση της πραγματικότητας. Ο κατακερματισμός αυτός, που συντελείται με την πρώτη κιόλας χαραυγή της ανθρώπινης ιστορίας, αποτελεί την ουσία της αλλοτρίωσης του ανθρώπου από τον εαυτό του, αλλά και από την «κοσμική ψυχή, την κοσμική πραγματικότητα», και ταυτόχρονα υπάρχει γύρω από τον εαυτό μας και βαθιά μας, και που δεν αποκαλύπτεται ουσιαστικά παρά σε κείνον 2 ό.π. σελ. 74.

9 Μαρία Κέκκου «που θα πληρώσει ολοσώματο και ολόψυχο το φόρο, της με απόλυτης συνέπειας προσπάθειας» προς αυτή την κατεύθυνση 3. Όλο το έργο του ποιητή, αν το χαρακτηρίσουμε με δύο λόγια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η διαρκής και επώδυνη προσπάθεια αυτής της σύνθεσης. Όπως ο ίδιος αναφέρει: γι αυτό το λόγο, η λύτρωση που ζήτησα από την ποίηση, μεταλογική και μεταδιαλεκτική, δεν αναπτύχθηκε βέβαια, More geometrico, αλλά προχώρησε βαθιά μέσα μου, ως βαθμιαία μύηση σε γνώση και σε ζωή ε- νός ρυθμού υπερτερικής απαίτησης, με την οποία συναρμολογούσαν το πνεύμα και το σώμα μου 4. Β) Ορφισμός Διονυσισμός (επιρροές από τα έργα του Μπαχόφεν και από άλλους κοινωνικούς ανθρωπολόγους καθώς από τον Φριστιανισμό και τις Αιρέσεις του). Ο Α.. διακρίνεται για τη βαθιά του αρχαιομάθεια και την προσεκτική προσέγγιση των μύθων. Κύρια πηγή της έμπνευσης του είναι η Αρχαία Ελλάδα, αλλά ιδιαίτερη έμφαση δίνει στους μύθους. Σους προσεγγίζει βιωματικά, αλλά και θρησκειολογικά, προσέχοντας τους ιδεολογικούς συσχετισμούς που συνδέονται μαζί τους, προσέχοντας τη βιωματική στάση του ανθρώπου απέναντι στη ζωή, όπως περνάει μέσα από αυτούς. Ο ίδιος ο ποιητής ζει το περιεχόμενο και το βαθύτερο νόημα τους. Αυτό το θρησκειολογικό υπέδαφος παίρνει νόημα και αξία από το αντίστοιχο του κοινωνικό, το οποίο εκφράζει. Φρησιμεύει σα γνώμονας διερεύνησης των ιδεών και των κοινωνικών δομών, που συνδέονται μαζί του. Α- νιχνεύει μέσα σ αυτούς τα σφάλματα του ανθρώπου, αλλά και τις στιγμές που ήταν χαλαρός και ευτυχής, σφιχτοδεμένος σε μια ενότητα με τη φύση και τον ε- 3 ό.π. σελ ό.π. σελ. 75. [9]

10 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 10 αυτό του. Σην εποχή, που αισθανότανε να ενυπάρχει μέσα σε μια ενότητα «με τη ζωή και την ανακύκληση της», ταυτίζοντας το γύρισμα των εποχών με τους κύκλους της ζωής, συνθέτοντας με βάση την αρχική ομοιογένεια των όντων, μια ενότητα του κόσμου. Η πρωτόγονη αρχαϊκή σκέψη αναγνώριζε την ατομικότητα των πραγμάτων, αλλά ταυτόχρονα συνέδεε μερικά ή ολικά την ομοιότητα με την ταυτότητα, ή έστω τους απέδιδε μια εσωτερική συνοχή, οφειλόμενη σε μια μερική ταυτότητα, πιστεύοντας σε ένα μυστικό κρυφό ρυθμό του κόσμου. Η σχέση του α- τόμου προς το όλον, είναι η συμπαθητική συμμετοχή. Με βάση αυτήν την αρχή, ότι το όμοιο γεννάει το όμοιο 5, επεδίωκε ο πρωτόγονος άνθρωπος τη λύση των προβλημάτων του. Παρά τα μειονεκτήματα της αυτή η σκέψη συγκρατεί ένα βασικό προσόν, δε χάνει ούτε στιγμή τη θεμελιώδη ιδέα της συμπαντικής ενότητας και τη μοριακή υποστασιωποίηση του ανθρώπου μέσα σε αυτήν. Έτσι διαμορφώνεται βαθμιαία από τη μαγεία η επιστήμη και η θρησκεία, αλλά και οι διάφορες τελετουργίες που αποτέλεσαν τον κυρίως κορμό των θρησκευτικών τελετών. Καθώς όμως η κοινωνία μετασχηματίστηκε οι τελετές αυτές διασώζουν τις ιδεολογικές επιβιώσεις της περιόδου της αθωότητας και στη συμπαθητική συμμετοχής του ατόμου στο φυσικό και στο κοινωνικό του περιβάλλον. Η αξία των μυητικών αυτών τελετών από αυτήν, κατά κύριο λόγο, τη σκοπιά συγκίνησε τον ποιητή. Που από ότι φαίνεται γνώριζε όχι μόνο τους μύθους και τις τελετές, αλλά και τις παραπέρα αναλύσεις του όπως τις έδωσαν ο Μπαχόφεν για την μητριαρχική περίοδο ή ο Μόργκαν για το σύστημα οργάνωσης της καθώς και την διασύνδεση της τοτεμικής μετάληψης μ τη θυσία (μιθ). τη διασύνδεση του εποχιακού δράματος με τη διονυσιακή θρησκεία (Μπάδερ) προσπαθώντας πάντοτε μέσα από την επιστημονική ανάλυση να πλάσει τη δική του ποιητική αλήθεια. Μια αλήθεια που είναι πάντοτε σε εξέλιξη, που πλάθεται διαρκώς και εκφράζεται με την βεβαιότητα πως τίποτε δε συμβαίνει ταυτόχρο- 5 J. B. Frayer: «Φρυσός κλώνος», τόμος 1ος, εκδόσεις ΕΚΑΣΗ, Αθήνα 1990, σελ

11 Μαρία Κέκκου να και σε μας του ίδιους. Έτσι αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε πως μια εμπειρία των συμβάντων του σύμπαντος και η συμμετοχή μας σε αυτά είναι ένα δυναμικό και αδιαχώριστο όλο, οργανικό, αεικίνητο, ζωντανό, ταυτόχρονα πνευματικό και υλικό. Αυτή η ενότητα προσδιορίζεται σα «βιολογική ενότητα». Κάθε άλλη ενότητα, όπως λέει ο ίδιος, είναι «εφήμερη, αφηρημένη και τεχνητή». Με τη νέα μέθεξη του καθαρού βιολογικού θεού μου προχωρώ φωτίζοντας τα προβλήματα< που αποσπάσθηκαν από τον αρχικό πυρήνα, το πρόβλημα «της γης μου», της «γυναίκας», της «φυλής μου», «της πίστης». Γιατί εκεί, στα αρχαιότατα βάθη της ανθρώπινης ιστορίας, βρίσκεται ο άνθρωπος ο πρωτόπλαστος, αθώος και αναμάρτητος, οργανωμένος σε μια κοινωνία χωρίς αντιτιθέμενα συμφέροντα, ενωμένος με τη φύση την οποία δεν επιδιώκει να υποτάξει και της οποίας αποτελεί οργανικό μέλος προσεγγίζοντας την με ένα φυσιοκρατικό εμπειρισμό. Η φύση δεν είναι παρά «μητέρα φύση», «η Μεγάλη Θεά», η «Πόντια Θηρών» των Ελληνικών Πελασγικών αντιλήψεων. Ι- δεολογική προβολή μιας Μητρογραμμικά οργανωμένης κοινωνίας, στην οποία και τα δύο φύλα ζουν το χωριστό τους ρόλο με τη συμπληρωματικότητα και όχι την αντίθεση, σαν προσδιοριστικό τους στοιχείο «μέσα σε μια κοσμική ακεραιότητα» όπως γράφει ο ποιητής «πέρα από την βραχύπνοη μοίρα ενός ανούσιου και άψυχου αισθησιασμού και ρομαντισμού». τους πρώτους γεωργικούς πολιτισμούς η αντιπαράθεση ψυχή σώμα ή ύλη πνεύμα είναι άγνωστη. Σο θηλυκό, έκφραση της ύλης (μητέρα γη) και το αρσενικό, έκφραση του πνεύματος (ουρανός) υπάρχουν αρμονικά και αλληλοσυμπληρούμενα 6. Αυτή είναι η βασική ιδέα που συγκινεί τον Α.. Αυτή η έννοια της οργανικής αλληλουχίας του Sexus, που επεκτείνεται από το καθεαυτό ερωτικό πεδίο προς όλο το σύμπαν και 6 Mircea Eliade: «Πραγματεία πάνω στην ιστορία των Θρησκειών», Εκδόσεις Φατζηνικολή, Αθήνα [11]

12 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 12 που είναι πολύ οικεία σε όλους τους πανάρχαιους αγροτικούς πολιτισμούς. Η ε- νότητα του «γινγκ» και «γιανγκ» στην κινέζικη φιλοσοφία εκφράζει αυτή ακριβώς την αντίληψη και υπογραμμίζει τη σχετικότητα των καταστάσεων. Οι αρχέτυποι πόλοι της φύσης ταυτίζονται. Σο πνεύμα, το αρσενικό, η δύναμη, ο ουρανός εκφράζονται από το «γινγκ». Η ενόραση, η προφητεία, η γη, το σκοτάδι, η ζωή, η μητέρα, το θηλυκό και παθητικό εκφράζονται από το «γιανγκ» και ξεπερνιούνται μέσα από το γνωστό συμβολισμό της ισορροπίας του κύκλου, που χωρίζεται συμμετρικά και δυναμικά με μια καμπύλη δίκην «ς». Πέρα από το θρησκειολογικό χαρακτήρα αυτών των απόψεων, που εντάσσονται στο έργο του Α.., στα πλαίσια ενός παγανιστικού πανθεϊσμού, οι φιλοσοφίες της Άπω Ανατολής με τον ανορθόλογο χαρακτήρα τους διεισδύουν στον αιώνα μας στη δυτική φιλοσοφία και διαμορφώνουν μια περιρρέουσα διανοητική ατμόσφαιρα, επηρεάζοντας την εποχή του, αλλά και τη δική μας, περνώντας όλο και πιο πολύ στη λογοτεχνία, κυρίως, αλλά και στη φιλοσοφία. Έτσι βλέπουμε το Φάιντεγκερ να στρέφεται προς το τέλος της ζωής του στις φιλοσοφίες της Ανατολής, αλλά και προς την ποίηση, η οποία πιστεύει ότι εκφράζει γνησιότερα καθαρές αλήθειες. (Σις απόψεις του αυτές τις αναφέρει, τονίζοντας τες ιδιαίτερα ο Α..) Σόσο στις πρωτόγονες θρησκείες, όσο και στην ανατολική φιλοσοφία συνεκτικός κρίκος της ενότητας, που προβάλλεται είναι ο έρωτας, ο οποίος ταυτόχρονα συμβολίζει την ενότητα ζωής και θανάτου 7 και ενσαρκώνεται σε ένα διπολικό θεό «αρσενοθήλυς έρως» 8 ή «Ανδρόγυνος ίβα» ή σε μια διπολική θεά της αναγέννησης και του θανάτου όπως: Αστάρτη Άρτεμις Αφροδίτη, που συνδέονται με έναν ερωτισμό, αλλά και με κυρίαρχο το στοιχείο της γέννησης, που συνεπιφέρει τη φθορά και αναπαράγει τη γέννηση με μια εσωτερική μυστική δύναμη, που οδηγεί από το «άνθος στον καρπό», και τανάπαλιν, έχοντας πάντοτε την αρχή στο τέλος, στη διαγραφή ενός κύκλου ή μιας σπειροειδούς κί- 7 Σάκη Δημόπουλου: ικελιανός ο Ορφικός», Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1981, σελ Παναγή Λεκατσά: «Έρως, Ερμηνεία μιας μορφής της προϊστορικής και ορφικοδιονυσιακής θρησκείας», Εκδόσεις ΔΙΥΡΟ 1963, σ

13 Μαρία Κέκκου νησης που συνεχίζεται αέναη μέσα στο χρόνο, στο ανακύκλισμα των εποχών κάτω από τη δύναμη του «αρματωμένου έρωτα». Μέσα σε ένα κλίμα που στο ποίημα γίνεται «μυστικός ερωτισμός» διαβάζουμε στο Επάνοδος του Μεγάλου Νόστου»: «Όργιο βαθύ! τον πάγκοσμο παλμό σου μες το νέο που γνώρισα κορμί. της δύναμης σου την πηγή κατάβαθα αναπνέω μ ανήκουστη ορμή και ως κατεβαίνει αγνάντια μου χωρίς να το γυρεύω, από τα βάθη του ουρανού ο αρματωμένος έρωτας, σκιρτώ κι αντιχορεύω με άρματα του νου. Γιατί το ξέρω πιο βαθιά και από το πηχτόν αστρόφως κρυμμένος σαν αϊτός. Με περιμένει, εκεί που πια ο θείος αρχίζει ζόφος ο πρώτος μου εαυτός». Αυτή η κοσμική οντολογική αναζήτηση του Sexus, που χάνεται και ξανασυναντιέται σε διάφορα ποιήματα σύροντας μια αγωνία υπαρξιακή, γίνεται ουσιώδης πυρήνας, κεντρικός άξονας του συνολικού του έργου. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τα εννοιολογικά του όρια αξίζει, νομίζω, να δούμε πώς το προσδιορίζει ο ίδιος ο ποιητής: «καταματωμένος όμως και πάνοπλος, στην κοσμική ερωτική σκοπιά μου, ο ουρανός της κοσμικής μου νοσταλγίας γεμίζει ξάφνου από τη μυστική μεγάλη πρωτοεικόνα της θηλύτητας, που δεν πηγάζει από τον χρονικά και ιστορικά δημιουργημένο χώρο και από το προπατορικό ζευγάρι, αλλά «απάνω από το μύθο μακρύτερα από τον κύκλο τον γραμμένο της ιστορίας πιο πέρα και απ τον λόγο» - ανατέλλει από τα βάθη της [13]

14 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 14 προοντολογικής αβύσσου σαν μια δύναμη απόλυτη, ουσιαστική και ερωτική, συγχρόνως δε και θρησκευτική, όπου η δημιουργία δεν κατάφερε να την προβάλει ολόκληρη στο φως της ζωής< αγάλι αγάλι αρχίνησε να ανασυντίθεται βαθιά μου, ως να ταυτιζόταν με τα Πλουτώνια βάθη της δοκιμασίας μου η πιο καθάρια της θηλύτητας μορφή< που χάθηκε μέσα στην άλλη την κοινωνική και ιστορική και που ένοχος για το χαμό της είναι ο άντρας: που αποσπάστηκε τόσο βίαια από τα σπλάχνα της μητέρας γης από το κοσμικό μυστήριο< που α- ποσπάστηκε με άλλα λόγια από την ίδια την ακεραιότητα και αγνότητα του, δημιουργώντας ένα διχασμό, που στέκει πλέον αδύναμος μπροστά του ή να τον γεφυρώσει ή να τον ξεπεράσει για να βρει τη μυστική και αυθεντική οντολογική πραγματικότητα του sexus». Αυτός είναι ο χώρος και ο χρόνος, τα βάθη της προοντολογικής αβύσσου, που αναζητιέται η αλήθεια και η ουσία της ταυτότητας μας και αυτά δεν έχουμε άλλο τρόπο να τα πλησιάσουμε, μας μένουν οι επιβιώσεις τους στα αρχαία Μυστήρια καις τις σύγχρονες θρησκείες και δοξασίες, επιβιώσεις του αρχικού μητρικού προτύπου και της συμμετοχικής δραστηριότητας στην κοσμική παλιγγενεσία. Αυτός είναι ο αρχικός στόχος που κάνει να ψηλαφείται, τόσο ανάγλυφα ο Ορφισμός, ο Διονυσισμός, οι αρχαίες θρησκείες αλλά και ο Φριστιανισμός μέσα στην ποίηση του. Ο Ορφισμός, η πανελλήνια αίρεση που διαμορφώνεται στον 6 ο π.φ. αιώνα α- ποτελεί μια πολύ πετυχημένη σύνθεση προς αυτή την κατεύθυνση. Σο κοσμοθεωρητικό του βάθρο είναι η οντολογική ταυτότητα της ύλης και του πνεύματος και η αλληλοεπίδραση των δύο κόσμων, του φυσικού και του ανθρώπινου. Αναλώνεται βέβαια σε μια λατρεία των προγόνων, κάτω από την αντίληψη ε- νός αέναου κύκλου μετενσαρκώσεων «παλαιός μεν έστι τις λόγος, ως εισίν ενθέδε αφικόμενοι εκεί και πάλιν γε δεύρο αφικνούνται και γίγνονται εκ των τεθνεώτων», έχουμε όμως και την αναβίωση των μυητικών τελετών, που παρου-

15 Μαρία Κέκκου σιάζουν τον άνθρωπο να περνά από την επίγεια ζωή σαν απαραίτητος κρίκος στον κύκλο των συνεχών μετενσαρκώσεων 9. Οι μυστηριακές τελετές διασώζουν σε ένα κύκλο θυασικό τις τελετές φυλετικής μύησης των πρωτόγονων σταδίων. Μια ιδέα που διαρκεί μεταπλάθεται και επανέρχεται μέσα στην ποίηση του Α.., όπως π.χ. στην «Ιερά οδό». Οι κύκλοι του θανάτου και της ζωής σχετίζονται με το φεγγάρι που είναι διπλό σύμβολο του έρωτα και του θανάτου (π.χ. το ποίημα «το δείπνο»). Όλη αυτή η ιστορία του θανάτου και της αναβίωσης συνθέτουν την ύλη του βαθύτερου μυστηρίου στους Ορφικούς, τους Πυθαγόρειους και σε όλους τους Βακχικούς μυστικούς ομίλους που τους θεωρεί συμμέτοχους ενός «βαθύτερου παλμού του κόσμου». Η ουσία της ζωής είναι στην ποίηση του Α.. ο αγωνιζόμενος Διόνυσος ή άλλοτε ο «αρματωμένος έρωτας», συμβολικά μοτίβα των Ορφικών. «Όλο ν αθλεί και να μην λέει ποτέ του κανένας πως νικά, γιατί, όση νάναι η νίκη και η θυσία, θάναι πάντα μικρά μπροστά στον έρωτα». Ο ικελιανός συνθέτει αυτά τα στοιχεία, όχι με μια ενιαία λογική αρχή, αλλά κύρια με ένα βαθύ αισθησιασμό. Ο ικελιανός μέσα από τον Ορφισμό και τον Διονυσισμό του προβάλλει την υπερλογική θεώρηση των πραγμάτων, είναι πάντα συνεπής ιρασιοναλιστής. Η πεμπτουσία της κοσμοθεωρίας του, που θέτει σε κραδασμό το εσώτατο «είναι» του, είναι ο παντοδύναμος κοσμικός έρως. Μέσα σ αυτή την ερωτική συγχώνευση διασπώνται το όρια του αντικειμενικού και του υποκειμενικού. Αυτήν την κατάσταση της εξόδου του ατόμου από τον εαυτό του, την έκσταση την ενωτική του «εγώ» και «μη εγώ» οι αρχαίοι Έλληνες την ονόμασαν Διονυσισμό, «ιερή βακχεία». Αυτή είναι η κύρια βιωματική 9 «Έρως», ό.π [15]

16 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 16 εμπειρία, που επιδιώκει ο ποιητής. Ο λυρισμός του είναι αυτή η εκστατική κατάσταση της μέθης της ψυχής, μέσα στην ποιητική υπέρβαση εμφανίζεται διαρκώς ο συνειδητός συγκρητισμός ετερόκλητων στοιχείων. Όπως στην περίφημη σφραγίδα του 3 ου μ.φ. αιώνα, που εμφανίζει έναν εσταυρωμένον κάτω από ένα μισοφέγγαρο και 7 φεγγάρια με την επιγραφή «ορφεύς βακχικός», έτσι και στην ποίηση του. εμφανίζεται αυτός ο συγκρητισμός των ιδεών και των συμβολισμών, που τονώνουν τον ταυτισμό των πασχόντων θεών σε ένα οικουμενικό θείο δράμα. Η επίκληση «Ψ Εσταυρωμένε Βάκχε», «Γλυκό μου βρέφος, Διόνυσε μου και Φριστέ μου», ή στο ποίημα «Διόνυσος Ιησούς», «εσύ σαι μέρα και σκοτάδι, υφάδι και στημόνι, φαίνοντας τα σε σιγόβοον αργαλειό» στο ποίημα «Απόλλων Διονυσόδοτος». «Ψ Λόγε Διόνυσε< Θεία ενότητα βαθιά μου, μεσ την άτυπη Αρμονία ή μεσ την μάχη των λαών και των ουράνιων από πάνω μου σφαιρών» στο ποίημα «του Όσιου Λουκά το μοναστήρι», «Και ενώ έστεκε εκεί θωρώντας τις γυναίκες να κλαίνε για το σπαραγμένο Άδωνι», στο ποίημα «το κατορθωμένο σώμα» βλέπουμε την αναγέννηση και το θάνατο να ξεπερνιούνται σε κοσμικό επίπεδο, μες τον καταρράκτη των βαθιών μεταμορφώσεων, ο εμπρηστής και ο εραστής και ο καρπιστής Ρυθμός καλούν τον άνθρωπο». Η ορφική κοινότητα μοιάζει στα μάτια του μια κοινότητα των αφυπνισμένων συνειδήσεων, που έ- χουν πετύχει την αφύπνιση με μια ισορροπημένη και ευτυχισμένη σύνθεση ύ- λης και πνεύματος 10. «Η κάθε επιτυχημένη σύνθεση για τους Ορφικούς είναι μια νίκη του ανθρώπου και ταυτόχρονα μια προσφορά προς την μητέρα, που ταυτίζεται με το σύμπαν. Όταν διαταράσσεται η ισορροπία εμφανίζονται αποκλίσεις ως (ηδονισμός πλεονεξία) θηλυκό στοιχείο ή (επιθετικότητα βία αδικία) αρσενικό στοιχείο. το «πνευματικό εμβατήριο» διαβάζουμε «ιμώνει ο νέος Λόγος, που όλα θα τα βάψει στην νέα του φλόγα Νου και σώμα ατόφιο ατσάλι» και πάλι στη «ίβυλ- 10 i. «ικελιανός ο Ορφικός», ό.π. σελ ii. ό.π. σελ. 102.

17 Μαρία Κέκκου λα» «ο νους μονάχος αν μένει ψεύτικος είναι βασιλιάς. Σα βάθη του κόσμου, άλλη είναι η δύναμη η κρυμμένη, που τα κρατεί, με τούτη, αν δε σμίξει ο νους, από τον ίδιο του σκοπό ξεπέφτει». την ποίηση του η ερωτική πορεία είναι ένα μυστικό εσωτερικό αγώνισμα για να ξανακερδηθεί η ενότητα, να ξεπεραστεί ο διχασμός που εμφανίζεται ι- στορικά με το πέραμα προς την πατριαρχία και συμβολίζεται τόσο στην ποίηση του, όσο και στη θρησκεία με την εμφάνιση ηλιακών θεοτήτων, που αντικαθιστούν τα σύμβολα της μεγάλης θεάς της «Μάνας Γης» μια εποχή που οι κοινωνικοί σχηματισμοί επιβάλλουν το δίκαιο, αλλά και τη βία, επιβάλλουν τη λογοκρατία, τη λογική προσέγγιση της πραγματικότητας, αλλά αρνούνται την ε- νορατική γνώση την υλοζωική ενωτική αντίληψη. Ο έρωτας, κοσμικό στοιχείο με πλαστουργό δύναμη, δύναμη θεϊκή, που επιχειρεί στο πρόσωπο κάθε νέου μύστη να συμπληρώσει την εικόνα με τον ζώντα θεό, που «από ανάσταση προς άλλη ανάσταση περνάει τη μια σάρκα γυρεύοντας να πλάσει, πάνω απ όλα, σάρκα από τη σάρκα του βαθιά, τον ζώντα θεό, που όχι σε μάρμαρα ή σε στίχο μα σε κορμί αθάνατο, να δώσει ψυχή και ανάστημα, άξιο της πνοής του, πασχίζει, πάντα ακοίμητος τεχνίτης, μες τη φωτιά, τον πήλινο ανδριάντα του ανθρώπου τέλος, πύρινο να πλάσει ζητώντας». Ο Φριστιανισμός, η Νέα Θρησκεία, διαιωνίζει κατά τον ποιητή το αμάρτημα του διχασμού ανάμεσα στο πνεύμα και το σώμα, κρατά ωστόσο το πανάρχαια σύμβολα με κυριότερο το κλήμα. Ο «Διόνυσος Βότρυς» αντιπαρατίθεται προς τον «Βότρυν Ιησού». Ο Κλήμης αναφέρει «ο μέγας βότρυς ο Λόγος ο υπέρ υμών θλιβείς». Σο Διονυσιακό κλήμα σύμβολο της Αθανασίας στολίζει με έλικες, κληματόκλαδα και βακχικά μοτίβα τις χριστιανικές κατακόμβες. Και διατηρεί [17]

18 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 18 και στις δύο θρησκείες τα μεταληπτικά του στοιχεία 11. Σο μέγα κλήμα γεφυρώνει τα χάσματα στο ποίημα «μέγιστο μάθημα», ο Διόνυσος Φριστός ενώνει το βακχικό όργιο με τη χριστιανική αγάπη, την ιερή μανία, με την ενδοσκόπηση ή το Νιρβάνα. «Ο Διόνυσος ο ίδιος προβοδώντας της γης κυρίαρχος μυστικός και μόνος γεφυρώνει με κλήμα κάθε χάσμα, βουνά, φεγγάρια, αδιάβατα ποτάμια, το Γάγγη ή τον Ινδό ή τον Ευφράτη». Αν υποθέσουμε ότι κεντρικό μοτίβο στην ποίηση του Α.. είναι ο πανανθρώπινος μύθος του θείου δράματος, ο Εσταυρωμένος ή Διαμελισμένος Θεός, που ζητά να λυτρωθεί συμπυκνώνοντας όλη την ανθρώπινη αγωνία, ο χαμένος παράδεισος, η γη της επαγγελίας θα πρέπει να θεωρηθεί υποτιθέμενη περίοδος της μητριαρχίας, έξω βέβαια από χρονικά όρια ή κοινωνιολογικούς προσδιορισμούς, η περίοδος της ισορροπίας των αντιθέσεων και η περίοδος που το πνεύμα ύλη, το αρσενικό θηλυκό και ο λόγος ενόραση έδεναν σε μια ενότητα. Νοσταλγός του χαμένου παράδεισου, που κατά τα λεγόμενα του ίδιου, χάθηκε ύστερα «από αιώνες λογοκρατικής αρτηριοσκλήρυνσης στις< αισθηματικές και διακοσμητικές περιοχές ενός ασύμμετρου πολιτισμού, στου οποίου την τραγική πνευματική και ηθική περιοχή κατά μια μοίρα ιστορική σκληρότατη υπαγόμαστε και εμείς». το ποίημα «Ιερά Οδός» φαίνεται και η αντιλογοκρατική στροφή του ποιητή από την Αθήνα (κέντρο της λογοκρατίας) προς την Ελευσίνα (κέντρο των μυστικών μυητικών μυστηρίων της μεγάλης Θεάς).. Μοναχικός περπατητής πάνω στην «Ιερά Οδό» με τα σύμβολα της αλυσοδεμένης αιώνιας μάνας (μια γιγάντια αρκούδα) και το τραγικό σύμβολο του γύφτου, ενσαρκωτή της βίας του τεχνικού πολιτισμού, που συνοδεύεται από την ανακάλυψη των μετάλλων (ο 11 «Διόνυσος», Π. Λεκατσά, ό.π. σελ

19 Μαρία Κέκκου χαλκάς του γύφτου) παράλληλα συνοδεύεται με τη δουλεία και χαρακτηρίζεται από την υποδούλωση της φύσης, αλλά και την υποδούλωση ολόκληρης της κοινωνίας στην νέα κοινωνική δύναμη του χρήματος, που μπροστά υποκλίνονται όλοι, και ο ποιητής: «Καθώς στο ντέφι μέσα έριχνα, σκλάβος κι εγώ του κόσμου μια δραχμή». Είναι ένα ποίημα με υψηλή σύνθεση, που περιγράφει τις αντιθέσεις, αλλά και το ξεπέρασμα τους μέσα από μια καθώς φαίνεται τελετουργική Ιερογαμία 12 της Χυχής με τον πλαστουργό παλμό. ακολουθεί μια θειοδραματική ταφή και η προσδοκία μιας λυτρωτικής ανάστασης, «η καρδιά μου με σήκωσε να ξαναπάρω πάλι το δρόμο όπου τέλειωνε στα ρείπια του Ιερού της Χυχής, στην Ελευσίνα, Κι η καρδιά μου, ως εβάδιζα, βογκούσε: «Θα ρτει τάχα ποτέ, θε να ρτει η ώρα που η ψυχή μου, που Μυημένη την ε κράζω θα γιορτάσουνε μαζί;» Κι ως προχωρούσα, κι εβράδιαζε, ξανάνιωνα απ την ίδια πληγή, που η μοίρα μ άνοιξε, το σκότος να μπαίνει ορμητικά μες στην καρδιά μου καθώς από ραγισματιάν αιφνίδια μπαίνει το κύμα σε καράβι που ολοένα βουλιάζει< Κι όμως τέτοια ως να διψούσε πλημμύραν η καρδιά μου, σας βυθίστηκε ως να πνίγηκε ακέρια στα σκοτάδια, ένα μούρμουρο απλώθη απάνωθέ μου, 12 «Λυρικός βίος», ό.π. σελ. 59. [19]

20 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 20 ένα μούρμουρο, κι έμοιαζ έλλε: «θα ρτει<» μιας ανάστασης της μυημένης ψυχής, στον ξαναπλασμένο νέο άνθρωπο σε μια συμπαντική ενότητα, που εκτός των άλλων και ο χρόνος εκμηδενίζεται μέσα από τη συνολική αποτίμηση του ιστορικού παρελθόντος προς μιαν κατάκτηση μιας «μείζονος συνείδησης της ιστορίας» σε ένα αμείλικτα υπεύθυνο ιστορικό παρόν. Γιατί τα οράματα της νέας ζωής στην ποίηση του Α.. δεν είναι μόνο μια μυστική ενατένιση, μια ομφαλοσκόπηση, παραπέμπουν στους κοινωνικούς αγώνες και συνδέονται μαζί τους, έτσι οι πνευματικοί και οι αιματηροί αγώνες είναι «πονδές για το τάμα του Νέου Ναού που ονειρευτήκαμε για σένα Ελλάδα». Γ) Από τη διαλεκτική του Ηρακλείτου στους σύγχρονους υπαρξιστές Πέρα τώρα από τη μυστική εμπειρία βρίσκουμε τις σκέψεις των υλοζωιστών φιλοσόφων της Ιωνίας και των Πυθαγορείων. Κορυφαία ποιητική στιγμή είναι το «πνευματικό εμβατήριο» που ξεκινά με μια πυκνή αναφορά σ όλη τη Υιλοσοφία του Ηρακλείτου συνδέοντας τη με τους εθνικούς και κοινωνικούς α- γώνες της αντίστασης. «αν έριξα και το στερνό δαυλί μου στο φωτογώνι, (δαυλί της ζωής μου της κλεισμένης μες στο χρόνο), στο φωτογώνι της καινούριας Λευτεριάς ου, Ελλάδα μου αναλαμπάδιασε άξαφνα η ψυχή μου σα νάταν όλο χαλκός το διάστημα, η ως νάχα γ άγιο κελί του Ηρακλείτου τριγύρα μου, όπου χρόνια, για την Αιωνιότη εχάλκευε τους λογισμούς του

21 Μαρία Κέκκου και τους κρεμνούσε ως άρματα στης Έφεσος το Ναό<» «Σο διάστημα» είναι το «Άγιο κελί του Ηρακλείτου» που χαλκεύει τους στοχασμούς του. «γιγάντιες σκέψεις σαν νέφη πύρινα»< ανάβουν στον νου του ποιητή. Ο χρόνος ο ατομικός αλλά και ο άλλος ο χωρίς όρια συμπίπτουν. Ο Η- ράκλειτος ποταμός, η αέναη μεταβολή, η ενότητα των πάντων συναντώνται στην κοσμική φωτιά «δαδί» από την οποία είναι η μεμονωμένη ψυχή του καθένα, έτσι ο θάνατος σηματοδοτεί το τέλος της παροδικής χωριστότητας και επανασυνδέει την ύπαρξη με την οντολογική ρίζα του παντός. Η αρχική σκέψη του. της μη διαφοροποίησης του ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα διέπει τη σκέψη των σοφών της Μιλήτου. Αυτοί δεν έκαναν διάκριση α- νάμεσα στη θρησκεία, τη φιλοσοφία και την επιστήμη. Η σκέψη τους αναζητούσε τη φύση των πραγμάτων και όχι την αιτία. Αργότερα τους ονόμασαν «υλοζωιστές». (Ο όρος σημαίνει ότι η ύλη είναι ζωντανή). Οι Μιλήσιοι δεν έκαναν καμία διάκριση ανάμεσα στα έμψυχα και τα άψυχα, ανάμεσα στο πνεύμα και την ύλη 13. Κάθε ζεύγος αντιθέτων αποτελεί μια αδιάσπαστη ενότητα και ο Ηράκλειτος ονόμασε «Λόγο» 14 κάθε επέκταση της ενότητας αυτών των αντιθέτων. το. απαντάται η ίδια λέξη με το ίδιο ακριβώς νόημα εμπλουτισμένη με τα μετέπειτα θεολογικά στοιχεία. το «πνευματικό εμβατήριο» διαβάζουμε: «ιμώνει ο Νέος Λόγος που όλα θα τα βάψει στη νέα του φλόγα νου και σώμα ατόφιο ατσάλι». 13 Kirk Raven M. Schofield: «Προσωκρατικοί φιλόσοφοι», εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Σ., Αθήνα 1988, σ Κώστας Αξελός: «Ηράκλειτος και Υιλοσοφία», κεφ. ο ΛΟΓΟ, σελ , Εκδόσεις ΕΞΑΝΣΑ, Αθήνα [21]

22 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 22 Η ιδέα αυτής της άρρηκτης ενότητας των αντιθέτων και του μη διαχωρισμού τους υπερσκελίστηκε από την ελεατική σχολή, που υποστήριξε αρχικά την ύ- παρξη μιας ανώτατης αρχής η οποία αργότερα προσωποποιήθηκε στην έννοια του μοναδικού και παντοδύναμου Θεού, που όχι μόνον είναι ανώτερος από τον κόσμο, αλλά και ασκεί και εξουσία επάνω του. Από το σημείο αυτό και έπειτα φαίνεται ότι αρχίζει κατά τον ποιητή η καθοδική ιδεολογική πορεία, που κατέληξε στο δυϊσμό που κυριαρχεί σε όλη τη δυτική φιλοσοφία και δεν είναι παρά μια αποπλάνηση της ανθρώπινης σκέψης για αιώνες. Από τους άλλους του 5 ου και 6 ου μ.φ. αιώνα περισσότερο οικείους μπορούμε να πούμε ότι αισθάνεται τους Πυθαγόρειους 15. Γιατί οι Πυθαγόρειοι μπορεί να συνεχίζουν το χωρισμό του σώματος από την ψυχή, θεωρώντας όμως το σώμα τυχαίο και την ψυχή αιώνια, μέσα σ ένα δίκτυο διαρκών μετενσαρκώσεων, διατηρούν πολλά στοιχεία από τον Ορφισμό, κ επειδή δέχονται ως μαγικές τις ιδιότητες των αριθμών, στέκονται κοντά στα μαθηματικά τηρώντας μια στάση αντιλογοκρατική στα πεδία που η δυτική σκέψη έδρασε κατ απόλυτα λογοκρατικό τρόπο. Η «μουσική των σφαιρών» και η ανώτερη ζωή δοσμένη στην ενατένιση είναι θέματα που απαντώνται αυτούσια στην ποίηση του Α.. τον «Απόλλωνα Διονυσόδοτο» διαβάζουμε: «Θεία ενότητα βαθιά μου μεσ την άσωτη αρμονία ή μες την μάχη των λαών μαζί και των ουράνιων από πάνω μου σφαιρών». Η στάση του. είναι σαφώς αντιλογοκρατική. Οι νόμοι της παγκόσμιας μηχανικής των σωμάτων και η καρτεσιανή φιλοσοφία, που έχουν τόση σημασία για το δυτικό τρόπο σκέψης, απορρίπτονται, εν μέρει, και άλλοτε ολοκληρωτικά από το ικελιανό. Οι συνακόλουθες ιδεολογίες που είναι σε απόλυτη αναλογία με την ιδέα του μοναδικού Θεού, που κυβερνά έναν κόσμο θεμελιωμένο σε αιώνιους και αναλλοίωτους νόμους εκ των άνω δυναστεύουν τη σκέψη. Οι νόμοι 15 i: «Οι προσωκρατικοί» ό.π. σελ. 221, ii: Hobat Huson «Πυθαγόρας», εκδόσεις ΝΕΑ ΕΠΟΦΗ.

23 Μαρία Κέκκου αυτοί κυριαρχούν τόσο στην ύλη, όσο και στο πνεύμα. Ο. δε δέχεται το cogito ergo sum, γιατί οδήγησε τον άνθρωπο στο να εξισώσει την ταυτότητα του με το μυαλό του, αγνοώντας τη λειτουργική ενότητα του παντός. Η τραγωδία του Δυτικού πολιτισμού είναι ακριβώς αυτή. Σο μυαλό χωρίστηκε και ανέλαβε να ε- λέγχει το σύμπαν. Έτσι έφερε σε σύγκρουση τη θέληση με τις εσωτερικές δυνάμεις και τα ασυνείδητα ένστικτα. Ο αρχικός διαχωρισμός επεκτάθηκε, ο άνθρωπος χωρίστηκε σε επί μέρους τμήματα, ιεραρχημένα κάτω από την οπτική μιας αυθαίρετης ηθικής αξιολόγησης. Ο διχασμός του υποκειμένου/ αντικειμένου, που επιβάλλεται από τον καρτεσιανισμό πρέπει να ξεπεραστεί για να ελευθερωθεί ο άνθρωπος. τον πρόλογο του λυρικού βίου διαβάζουμε: «Είμαστε υποχρεωμένοι να διασπάσουμε την οριζόντια ντετερμινιστική ροή και αλληλουχία των γεγονότων» και αλλού «αφήνονται στην άκρη τα κριτήρια ενός άδειου νεόπλουτου ορθολογισμού, που δεν σταμάτησε με όσα μέσα διέθετε, και με τα εξαρτήματα των κριτηρίων (επιστήμη και εκπαίδευση) να συντρίβουν σε αναρίθμητα κομμάτια όλα τα σύμβολα της αιώνιας συνοχής και να σκεπάζουν όλα τα ίχνη της ενότητας του ανθρώπου και του κόσμου δημιουργώντας τον άνθρωπο της εποχής μας, ένα πλάσμα αξιοθρήνητο και ασύμμετρο ολοένα πιο αχόρταγο για τις μικρές και κατά δύναμη τμηματικές βεβαιότητες». Υαίνεται καθαρά πως θεωρεί ορθολογισμό αυτή ακριβώς την κατάρα που μεταβάλλει την οπτική του ανθρώπου απέναντι στον κόσμο, που τον κάνει να βλέπει τον κόσμο σαν ένα σύμβολο, από χωριστά αντικείμενα και συμβάντα, ορθώνοντας διαρκώς με την πρόοδο του πολιτισμού όλο και πιο πολλά χωριστικά τμήματα. Σο φυσικό περιβάλλον δεν είναι η κοιτίδα της δημιουργίας, αλλά σύμπλεγμα σχημάτων μεμονωμένων, που το καθένα προσφέρεται για εκμετάλλευση από διαφορετικές ομάδες συμφερόντων. Η διάσπαση συνεχίζεται και [23]

24 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 24 την κοινωνία με το σχηματισμό φυλών, εθνών, θρησκευτικών μειονοτήτων κ.λ.π. Η αλυσίδα των διαχωριστικών κριτηρίων διαρκώς εμπλουτίζεται. Η ορθολογική γνώση καταστροφική στην πρακτική της εφαρμογή πιστεύει πως είναι και περιορισμένης γνωστικής εμβέλειας, δίνει μόνο μια κατά προσέγγιση αντίληψη της πραγματικότητας. Έτσι στέκεται με θαυμασμό στη σύγχρονη φυσική, που πιστεύει ότι εντοπίζει αυτές τις αλήθειες. τον πρόλογο του λυρικού βίου αναφέρει τον Φάιζενμπεργκ 16 και άλλους ο- δηγούς προς αυτήν την κατεύθυνση, την άποψη του Φάιζενμπεργκ ότι «κάθε έννοια όσο συγκεκριμένη κι αν φαίνεται δεν εφαρμόζεται παρά σε περιορισμένο χώρο». Έτσι και ο ποιητής δε μιλάει με έννοιες, χρησιμοποιεί σύμβολα που δεν αναλύονται εννοιολογικά και μόνο. Η έννοια του συμβόλου έχει μια δική της οντολογική πληρότητα. Επίσης στέκεται θετικά απέναντι σε οποιοδήποτε ι- δεολόγημα που βοηθάει στο ξεπέρασμα του διχασμού υποκειμένου αντικειμένου. «Είναι» - «Μη είναι». Κατά συνέπεια την ορθή γνώση τη θεωρεί μια εντελώς εξωδιανοητική εμπειρία, μια εμπειρία, η οποία δεν έχει σχέση με τον τρόπο που έχουμε μάθει να σκεφτόμαστε. Η άποψη του Σζέιμς «η συνηθισμένη μας συνείδηση, όπως την αντιλαμβανόμαστε κατά τη διάρκεια της εγρήγορσης αποτελεί ένα τρόπο συνείδησης και οπωσδήποτε όχι το μοναδικό» θα ήταν δυνατόν να είναι και άποψη του. Ο ποιητής πολύ απέχει βέβαια από το να παρουσιάζει ένα ενιαίο φιλοσοφικό σύστημα, με εσωτερική συνοχή και συνέπεια, αλλά ο- πωσδήποτε θεωρεί την ποίηση μια αυθεντική μορφή φιλοσοφίας. την εισαγωγή του «λυρικού βίου» γράφει «η φιλοσοφία της ποίησης τείνει στο να γίνει σήμερα αυτή καθ αυτή ολόκληρη η φιλοσοφία». Αυτό μάλλον με την έννοια ότι η βιωματική εμπειρία είναι σαφώς ανώτερη από τη γνωστική και η συμμετοχική έκσταση στις δυνάμεις του «κοσμικού ρυθμού» μορφή ουσιαστικής γνώσης. Αυτό μας φέρνει κοντά στη φιλοσοφία του Μπερξόν. Αναφέρεται επίσης θετικά 16 Καρλ Γιουνγκ, i: «Σα σύμβολα της μεταμόρφωσης», ii: «Ο άνθρωπος και τα σύμβολα του», εκδόσεις Αρσενίδη, Αθήνα 1991.

25 Μαρία Κέκκου στο έργο του Γιουνγκ 17. Όλη η ψυχολογία του βάθους, αλλά κυρίως οι έννοιες που εισάγει ο Γιουνγκ με την υπερατομική μνήμη, τα προϊστορικά αρχέτυπα, τα προανθρώπινα σύμβολα, που τους δίνει ιδεολογική και οντολογική αξία16, είναι κάτι που έρχεται και ξανάρχεται στη θεματολογία του. Η αιώνια Μάνα, ο ερμαφρόδιτος έρως, ο αρσενοθήλυς, είναι σύμβολα μέσα στα οποία βρίσκεται η ενότητα της ελληνικής φυλής και η ενότητα των λαών. Η φιλοσοφία του πινόζα και του Μπρούνο, του δεύτερου κατά κύριον λόγον, που αποτελούν μια σύνθεση του χριστιανισμού και του νεοπλατωνισμού, φαίνονται να είναι πολύ κοντά στην κοσμοθεωρία του ποιητή, συνδέονται μέσα από την πανθεϊστική φιλοσοφία που υποστηρίζει με την εσωτερική συγγένεια των πολλαπλών όντων. Η φιλοσοφία του Α.. συνολικά περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον αντιστοιχεί προς τον Μπρούνο. το πινόζα βρίσκουμε την οντολογική ταυτότητα του Θεού με τη φύση, η ε- νόραση αποτελεί θεμέλιο της αξιόπιστης αλήθειας, πηγή άλογης, άμεσης επικοινωνίας με το θεό φύση. Η ενόραση επιτρέπει τη γνώση των πραγμάτων α- πό την άποψη της αιωνιότητας. τον Απόλλωνα Διονυσόδοτο διαβάζουμε: 17 Α. ικελιανού: «Ιερά Οδός». [25]

26 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 26 «Ψ Λόγε Μέθη Αηδονοκάλεσμα από τα βάθη των αιώνων. υμφωνία συμπαντική Ιερό εκστατικό μου μένος Θεία ενότητα βαθιά μου ημαία ενότητα θεϊκή Κυριευμένη στις κορφές του αγώνα Ψ Λόγε Μυστικέ». Οι απόψεις του Νίτσε με τις διάσπαρτες θελήσεις του βολονταρισμού, με τη μορφή κοσμικών ή βιολογικών δυνάμεων, βρίσκουν το ανάλογο τους στον «εμπρηστή» και «εραστή» και «καρπιστή ρυθμό» τον αδιαίρετο βιολογικό, δημιουργικό παλμό», η «τη φύση, την ψυχή και την ιστορία, που ζητούν να λυτρωθούν σ ένα ομόφωνο και ομόπνοο ρυθμό». Η αναφορά του στο Νίτσε δεν είναι τυχαία. Ακόμα και η ενόραση του Μπερξόν, σαν εξωλογική κατηγορία με τον προσδιορισμό του άφατου και του ανέκφραστου, φέρνουν την φιλοσοφία του με το μεταφυσικό της χαρακτήρα και το απροσδιόριστο της έννοιας «ζωτικής ορμής» πολύ κοντά στο Διονυσισμό και Ορφισμό που τόσο τον συγκίνησαν. Από τους σύγχρονους του και τόσο διαδεδομένους στην εποχή του υπαρξιστές είναι σίγουρο ότι θα πρέπει να κράτησε το ξεπέρασμα του διχασμού υποκειμένου αντικειμένου και κυρίως την άρνηση τους να δεχτούν το χρόνο σαν φυσική οντότητα. Οι υπαρξιστές αναγνωρίζουν το χρόνο σαν υποκειμενικό και ατομικό. Σο παρελθόν συγχωνεύεται μέσα στο παρόν. το πνευματικό εμβατήριο διαβάζουμε: «Πρωτάκουστες βαριές με ζώνουν αρμονίες Και τον μακριά και τον σιμά για με πια είναι ένα» την «Ιερά Οδό» διαβάζουμε: «Κι εγώ, ως εκοίταζα, τραβούσα

27 Μαρία Κέκκου έξω από το χρόνο, μακριά από το χρόνο ελεύθερος από μορφές κλεισμένες στον καιρό, από αγάλματα κι εικόνες ήμουν έξω, ήμουν έξω από το χρόνο<» Η απολυτοποίηση της χρονικής στιγμής αποτελεί και πάλι ένα χωριστικό τμήμα προς την «μονοκόμματη γιγάντια σύλληψη του κόσμου» που επιχειρεί ο ποιητής. Οπωσδήποτε όμως από τον υπαρξισμό δεν κρατάει τις οριακές αγωνίες, τον τρόμο για το νόημα της ύπαρξης και περισσότερο αρνείται το θρήνο για την έλλειψη νοήματος. Ο ποιητής έχει βρει το δρόμο της ψυχής του, που «μυημένη τηνε κράζει» 26 μπορεί όχι το τέρμα, αλλά δεν οριοθετεί το νόημα της ζωής του δια του τέλους της και δεν τρέμει μπροστά στο γεγονός του θανάτου ή του μηδενός, όπως οι σύγχρονοι του υπαρξιστές. Αισθάνεται τις κοσμικές αγωνίες αλλά αλλού οριοθετούνται, δε δίνει έμφαση στην ατομικότητα σαν μια απόλυτη χωριστότητα. Δεν αντιδιαστέλλει το άτομο προς το όλον. Σο νόημα βρίσκεται στη συμμετοχική συμπαντική Βακχεία, όπου ακόμα και ο έρωτας παύει να είναι απόλυτα ατομικός. Μ αυτή την έννοια η ζωή και ο θάνατος δεν είναι απόλυτες εμπειρίες, που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες, αλλά δυο πλευρές της ίδιας πραγματικότητας, ακραία σημεία ενός ενιαίου συνόλου. Η συνειδητοποίηση της πολικότητας των αντιθέσεων αποτελεί ένα απ τους υψηλότερους και δυσκολότερους στόχους του ανθρώπου. Ο μηδενισμός και η συντριπτική οδύνη για το θάνατο δεν έχουν θέση στην ποίηση του Α.. Ένα ποίημα μικρό αλλά υψίστης συνθετικής τεχνικής, που εμπεριέχει όλα τα βασικά ιδεολογικά μοτίβα, τις αντιθέσεις και το ξεπέρασμα τους, τη συνολική ί- σως θεωρία του ποιητή είναι το: «Γιατί βαθιά μου δόξασα<» [27]

28 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 28 την πρώτη ενότητα παρουσιάζει τις δυνάμεις της γης, την άρνηση της απολυτοποίησης της μεταφυσικής, την οποία θεωρεί φυγή, αλλά και την κατάφαση προς την ενόραση. τη δεύτερη ενότητα αναφέρεται στον ουρανό, στο πνεύμα, στη δύναμη του λόγου, αλλά και στην άρνηση του να απολυτοποιήσει την αιτιοκρατία. την τρίτη ενότητα ξεπερνιούνται όλες οι αντιθέσεις ακόμα και αυτές της ζωής και του θανάτου. ΓΙΑΣΙ ΒΑΘΙΑ ΜΟΤ ΔΟΞΑΑ Γιατί βαθιά μου δόξασα και πίστεψα τη γη και στη φυγή δεν άπλωσα τα μυστικά φτερά μου, μα ολάκερον ερίζωσα το νου μου στη σιγή, να που και πάλι αναπηδά στη δίψα μου η πηγή, πηγή ζωής, χορευτική πηγή, πηγή χαρά μου< Γιατί ποτέ δε λόγιασα το πότε και το πώς, μα εβύθισα τη σκέψη μου μέσα στην πάσα ώρα, σα μέσα της να κρύβονταν ο αμέτρητος σκοπός, να τώρα που, η καλοκαιριά τριγύρα μου είτε μπόρα, λάμπ η στιγμή ολοστρόγγυλη στο νου σαν οπώρα βρέχει απ τα βάθη τ ουρανού και μέσα μου ο καρπός!< Γιατί δεν είπα: «εδώ η ζωή αρχίζει, εδώ τελειώνει<» μα «αν είν η μέρα βροχερή, σέρνει πιο πλούσιο φως< μα κι ο σεισμός βαθύτερη τη χτίση θεμελιώνει, τι ο ζωντανός παλμός της γης που πλάθει είναι κρυφός<» να που, ότι στάθη εφήμερο, σα σύννεφο αναλιώνει, να που κι ο μέγας θάνατος μου γίνηκε αδερφός!<

29 Μαρία Κέκκου Μελέτη Θανάτου Εισαγωγή Σ ο «Μήτηρ Θεού» είναι ένα μακροσκελές ποίημα που αποτελείται από 5 ενότητες. Σο κείμενο δημοσιεύεται ολόκληρο το 1939 στο Περιοδικό «Νέα Πολιτική» 18 με τα πολύ αναλυτικά και κατατοπιστικά σχόλια της Έλλης Λαμπρίδη (προλεγόμενα, επιλεγόμενα και υποσημειώσεις). Είχε πραγματοποιηθεί η έκδοση χωρίς σχόλια, ολόκληρου του ποιήματος, στο περιοδικό «Σα Νέα Γράμματα». Σο ποίημα αυτό ο Άγγελος ικελιανός άρχισε να το γράφει το 1917 εξ αιτίας του θανάτου της αδελφής του, που πέθανε την ίδια χρονιά στο Νταβός της Ελ- 18 Μήτηρ Θεού, Περ. Νέα Πολιτική Μάϊος - επτ. 1939, σελ , , , Ξαν. τον αρ. 20. [29]

30 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 30 βετίας. Σο 1917 δημοσίευσε ένα μέρος από το ποίημα, το «Μήτηρ Θεού Ι» στο περιοδικό Λόγος 19, σαφέστατα διακρίνεται μέσα σ αυτό το ψυχικό κλίμα του πένθους που αισθάνθηκε για το θάνατο της αδελφής του και επίσης διακρίνεται καθαρά ότι το έγραψε και εξ αιτίας αυτού. Για να το γράψει, κατέφυγε στην γνώριμή του σιωπή των μοναστηρίων. Έτσι, τo άρχισε στο Μέγα πήλαιο και τo συνέχισε στη μονή του Οσίου Λουκά της Βοιωτίας και τo τελείωσε στην Αθήνα 20. Σο ποίημα αποτελείται από 279 άψογα λυρικά δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα, χωρισμένα σε πέντε μέρη, με άνιση κατανομή των στίχων. Έτσι, στο πρώτο μέρος έχουμε 56 στίχους, στο δεύτερο 136, στο τρίτο 174, στο τέταρτο 146 και στο πέμπτο 46. Σο ποίημα διακρίνεται από μια μορφική τελειότητα. Σο κάθε δίστιχο περικλείει ένα νόημα. Η ομοιοκαταληξία, δίνει έναν ιδιαίτερο ρυθμό, ο οποίος συμπίπτει με τον εσωτερικό ρυθμό του ποιήματος, που υπακούει σε ένα νόμο αισθητικό μαζί και ψυχολογικό. Σο δίστιχο είναι καλλιεργημένο πλατιά στο λαό και αποδίδει καλύτερα τα λαϊκά βιώματα. Ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος επίσης αποδίδει κατά ένα τρόπο άμεσο την εσωτερική εμπειρία μεταγλωττισμένη σε ένα εύληπτο μορφικά τουλάχιστον σχήμα. Ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος, έλκοντας την καταγωγή του στο προσωδιακό καταληκτικό ιαμβικό τετράμετρο και την βυζαντινή υμνογραφία, πέρασε στο δημοτικό τραγούδι όπου και ζυμώθηκε με τη λαϊκή ψυχή και στη συνέχεια τελειοποιήθηκε στα χέρια του ολωμού, του Παλαμά και του ικελιανού. Η επιλογή της στιχουργικής δένει το ποίημα με τη λαϊκή και θρησκευτική παράδοση, παγανιστική και χριστιανική, καθώς το περιεχόμενο συγ- 19 Περιοδικό «Λόγος» Μάης 1917, σελ Ξανατυπ. το αρ. 20, Μήτηρ Θεού ΙΙ Περ. Λόγος, Αύγουστος 1917, σελ Ξανατ. τον αριθμό 20, Μήτηρ Θεού ΙΙΙ Περ. Λόγος Νοέμβ σελ Ξανατυπώνεται στον αριθ. 20. Μήτηρ Θεού ΙV, περ. Λόγος Μάρτης 1918, σελ Ξανατυπώνεται στον αριθ. 20. Μήτηρ Θεού V, Περ. Λόγος, Υεβρουάριος 1919 σελ Ξανατυπώνεται στον αριθ Θ. Ξύδη «ΑΓΓΕΛΟ ΙΚΕΛΙΑΝΟ», Εκδ. ΙΚΑΡΟ, Έκδ. Β σελ. 113.

31 Μαρία Κέκκου κλίνει προς μια σύνθεση όλων αυτών των στοιχείων. Η μορφική τελειότητα δένει σε ολόκληρο το ποίημα απαρέγκλιτα σε μια οργανική ενότητα με το σφικτά δομημένο περιεχόμενο. «Σην ποικιλία στο στίχο φέρνει το πλουσιότατο λεξιλόγιο, ο παμπληθής εκφραστικός τρόπος. Ο δεκαπεντασύλλαβος στη «Μήτηρ Θεού», ενώ είναι παντού παροξύτονος για να συγκρατεί σταθερή την ίδια αρμονία έως το τέλος, σ ολόκληρο το ποίημα, η επινοητική μετάβαση από νόημα σε νόημα, το καλοβαλμένο επίθετο, η ομοιοκαταληξία η αβίαστη, η πλαστικότητα». το ποίημα αυτό οι δυνάμεις του αλαφροΐσκιωτου, φτάνουν σε μια έξοχη ωριμότητα. Και δεν είναι τυχαίο που θεωρήθηκε «το πιο μουσικό έργο που γράφτηκε στην Ελληνική γλώσσα μετά το θάνατο του ολωμού». Η αισθητική του ποιήματος επιτυγχάνεται και με τη χρήση συνώνυμων και ι- σοδύναμων λέξεων και περιφράσεων, την ποικιλία μετρικών και ρυθμικών τόνων, την τοποθέτηση της λέξης στην κατάλληλη θέση και άλλα απεριόριστα στιχουργικά ευρήματα, που είναι αποτέλεσμα βαθύτερο και όχι απλή δεξιοτεχνία στον στίχο. ωστόσο έχει πολλή ποικιλία στους μετρικούς και ρυθμικούς τόνους. Παρ όλη όμως την μορφική του συγγένεια με το δημοτικό τραγούδι δεν έχει το ίδιο εύληπτο περιεχόμενο. Είναι χαρακτηριστική άλλωστε και η φράση του εφέρη που αναφέρεται στις «Δοκιμές»: «Δεν γνωρίζω να έχει γραφεί δυσκολότερο ποίημα στην Ελληνική γλώσσα< αλλά και σε τούτο το παράδειγμα μου φαίνεται αδύνατο να υπάρχει αντίθεση αλόγου και ελλόγου στοιχείου. Απεναντίας, εκείνο που βρίσκω και νομίζω ότι είναι βασικό γνώρισμα του ποιήματος, είναι ότι υπάρχει μία φανερή λογική συνέπεια ανάμεσα στην έμπνευση και την εκτέλεση. Ο παραλογισμός ποιητικά θα άρχιζε αν έλειπε η συνέπεια αυτή». Σο ποίημα παρά την εξωτερική του ακρίβεια και γλαφυρότητα, νοηματικά επεκτείνεται σε πολύ δυσνόητες και σύνθετες περιοχές της σκέψης, που γίνονται [31]

32 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 32 τόσο δυσκολότερες στην προσπέλασή τους, όσο εμφανίζουν εντονότερο συγκριτικό χαρακτήρα, και ακόμα είναι πολύ συχνή η χρήση επάλληλων παρομοιώσεων που προσεγγίζουν τον παραλογισμό, γεγονός το οποίο οδήγησε τον εφέρη στο να διατυπώσει την ανωτέρω άποψη. Κατά την άποψη του Κ.Π. Μιχαηλίδη, «Σο ποίημα είναι αφιερωμένο στην πρωτοεικόνα της Μάνας Υύσης που από την αρχή υπήρξε για τον ποιητή ο χώρος της ιερής ενότητας των πάντων. Ο θάνατος σμίγει με τον έρωτα μέσα στον κόσμο μιας ζεστής μητρικής θαλπωρής από την οποία τώρα ξεπηδά το μυστικό της δημιουργίας. Μικρόκοσμος και μακρόκοσμος συγκλίνουν, όπως συγκλίνει η φύση με το πρόσωπο της Παναγίας». Νοηματική ανάλυση Σ ο κεντρικό θέμα του ποιήματος είναι ο θάνατος της αδελφής, ωστόσο στο ποίημα εμφανίζονται ανεστραμμένες οι σχέσεις των πραγμάτων. Εκείνο που κυριαρχεί δεν είναι ο θρήνος, ο γενικότερος τόνος του ποιήματος δεν είναι πένθιμος. Έχουν προηγηθεί εσωτερικές διεργασίες οι οποίες και μετέτρεψαν το βιωμένο πένθος σε μια αφορμή για ανάδειξη της συνολικής κοσμοθεωρίας του ικελιανού που είναι η καθολική αποδοχή και κατάφαση, «η βιωματική και λογική επανένταξη του ανθρώπου σε μια οργανική ενότητα του παντός.» 21 Η αναζήτηση αυτή είναι ο σκοπός της ζωής του, της «μυστικής άθλησής του», αλλά και της ζωής γενικότερα. Μέσα σ αυτόν τον κοσμικό στόχο τη θέση του την αντιλαμβάνεται ως μία αναγκαία διαμεσολάβηση, επομένως θεωρεί τον εαυτό του μύστη και προφήτη ταυτόχρονα, που σαν τον «αλαφροΐσκιωτο» κινείται κάτω από τον αστερισμό του μυστηρίου, βρίσκεται μέσα σε έναν ο- νειρισμό και η βιωματική του εμπειρία μετατοπίζεται στην περιοχή του «εντελώς άλλου» που δεν είναι άλλη από την περιοχή του απόλυτα Ιερού. Η περιοχή αυτή διέπεται από τις τεταμένες σχέσεις μεταξύ του ιερού βιώματος και του ορ- 21 Εισαγωγή στο Λυρικό Βίο

33 Μαρία Κέκκου θολογικού, οι οποίες εντείνονται κυρίως στα προβλήματα που δημιουργούνται κατά την προσπάθεια του περάσματος της βιωματικής εμπειρίας στην γλώσσα. Η προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του κόσμου και η φαντασιακή αναδόμησή του μέσω της ποίησης είναι εκείνη που κατ εξοχήν επιχειρείται με τον ποιητικό λόγο τον οποίο ο ικελιανός θεωρούσε το εργαλείο προς αυτήν την κατεύθυνση. Από το σημείο αυτό και μετά αρχίζει η συστηματική διεργασία μέσω της οποίας θα ξεπεραστεί το πρόβλημα, θα ξεπεραστεί δηλαδή η α- δυναμία εκφοράς των εμπειριών αυτών μέσα από τη γλώσσα. Ο τρόπος που μέχρι τώρα έχει κατοχυρωθεί ως ο καλύτερος είναι η αλλαγή της συνηθισμένης σημασίας των λέξεων και η μετάλλαξή τους σε σύμβολα. Σα σύμβολα, μη έχοντας σαφώς διατυπωμένα σημαινόμενα είναι και τά πλέον ενδεδειγμένα να εκφράσουν τις ποιότητες του γοητευτικού και τρομακτικού συμπλεγμένες σε μια διαλεκτική ενότητα. Και η γλώσσα η ποιητική όντας από τη φύση της συμβολική, γίνεται στα χέρια του ικελιανού ένας ιδιότυπος λόγος, ένας κρυπτικός λόγος. Με τον τρόπο αυτό φάνηκε αρχικά ευκολότερο να εκφραστούν πράγματα, όπως είναι το θείον και η ιερότητα του κόσμου, ως πηγή φρικίασης και τρόμου και ταυτόχρονα σαν μία πηγή έλξης σαγηνευτική και ακαταμάχητη όπου το κάθε πλάσμα μπορεί να ριγεί ενώπιόν της έντρομο και καταπτοημένο ως τον έ- σχατο βαθμό. Αυτή η διαλεκτική αντίθεση που ανήκει στα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της μυστικιστικής εμπειρίας δεν είναι αυτό που κάποιον τον κάνει να γεμίζει απορία και τον μαγεύει, αλλά είναι αυτό που τον περιπλέκει και τον συνταράσσει, νιώθει κάτι που τον φέρνει συχνά στο αποκορύφωμα μιας έκστασης και μιας ιλιγγιώδους μέθης. Αυτό ακριβώς είναι και το Διονυσιακό και Παγανι- [33]

34 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 34 στικό στοιχείο που ο ικελιανός θεωρεί ως θεμελιώδες στην δική του συγκριτική αναδόμηση της ποιότητας του ιερού 22. Αυτός είναι ο θεμελιώδης πυρήνας από τον οποίο εξακτινώνονται όλες οι άλλες ανθρώπινες εμπειρίες, στον ποιητικό του λόγο. Ψστόσο, τα πράγματα δεν είναι και απολύτως σαφή στο χώρο της μυστικής εμπειρίας. Δεν έχουν το λογικό άρτιο των καθαρών συλλογισμών. Βρίσκονται σε ένα χώρο ονειροσυγκεχυμένο και συχνά νεφελώδη, όπως σε όλους τους μυστικούς και τις αρχαίες μυστηριακές θρησκείες, έτσι και στην ποίηση του Άγγελου ικελιανού αποκλείεται το ευθύγραμμο του χρόνου. Ο γραμμικός χρόνος είναι ο αμετάκλητος χρόνος ό,τι αφήνει πίσω ποτέ δεν ξαναγυρίζει, ενώ ο χρόνος ο κυκλικός και κυρίως ο χρόνος, όταν προσδιορίζεται σαν κατηγορία του χώρου, αφορά μια έλευση, μια άνοδο, η εποχή έρχεται «από κάτω» και όχι από το «χθες», ο κόσμος της γης βρίσκεται σε αέναη κίνηση, αλλά στον κόσμο αυτό, εκείνο που βρίσκουμε στη θέση του «χρόνου» είναι ο ρυθμός 23. Αυτό είναι ίσως εκείνο που ο ικελιανός ονομάζει «κοσμικός ρυθμός». Σο ίδιο συμβαίνει και με την έλλειψη ταυτότητας, αυτό που κάνει να λειτουργεί το όλο σύστημα δεν είναι τα περιγράμματα που προσδιορίζουν και που προσδίδουν ταυτότητα στα πράγματα και στα πλάσματα, είναι οι οδοί κυκλοφορίας που τα ενώνουν και που τους επιτρέπουν να επικοινωνούν αδιάκοπα. Έτσι τα συμφέροντα των ζωντανών όντων συγχέονται με αυτά άλλων εποχών και τα χαρακτηριστικά τους επίσης. Μέσα στις τελετουργικές πράξεις, ο άνθρωπος, το φυτό και το ζώο συγχωνεύονται μέσα στα ίδια τα σύμβολα. Όλα τα όντα, αναπτύσσονται από τους χυμούς της γης που ανεβαίνουν μέσα τους. Από καμία πλευρά το «ανθρώπινο» δεν είναι αποκομμένο από το μη ανθρώπινο με όρους που να προσδιορίζουν μί- 22 Rudolf Otto «Das Heilige». Πρώτη Γερμανική Έκδοση 1917, Αγγλ. Μετφ. Jow. Harvey: The idea of the Holy (Oxford University Press). 23 Μαρία Δαράκη, Ο Διόνυσος και η Θεά Γη, Δαίδαλος, Ζαχαρόπουλος σελ. 258.

35 Μαρία Κέκκου α αυστηρή ταυτότητα, γιατί θα έφραζε όλες τις οδούς του συστήματος επικοινωνίας. Όλος αυτός ο κόσμος, το καθολικό συμπεριέχον και μέγα συγκείμενο, βρίσκεται σε μια αέναη κίνηση, στον κόσμο αυτό που διαχέεται η ετερότητα ο χρόνος αντικαθίσταται από τον ρυθμό. Οι τελετουργίες δεν είναι γεγονότα, αλλά επαναλήψεις, δραματοποιούν ακούραστα την σύνδεση του «επάνω» και του «κάτω». Οι αναχωρήσεις και οι αφίξεις που σκηνοθετούν, εγγράφονται όχι μέσα στο χρόνο, αλλά μέσα στη γεωγραφία της Τπερφύσης. Η διάρκεια δεν έχει σημασία, ούτε το μεσοδιάστημα, αλλά ο ρυθμός της επανάληψης. Η διάρκεια ποικίλει, ο ρυθμός μένει πάντοτε ο ίδιος. Σίποτε δεν χάνεται μέσα σ ένα αποκομμένο «παρελθόν». Ο γραμμικός χρόνος, ο αμετάκλητος χρόνος αφήνει πίσω του, ό,τι ποτέ δεν ξαναγυρίζει, πάντα και τίποτε δεν χάνεται καθ οδόν μέσα σ ένα σύστημα που ζει από την κυκλοφορία τους. Έτσι, δεν επιτρέπεται η πολυτέλεια ενός χαμένου παρελθόντος. Έτσι, ότι στα δικά μας μάτια φαντάζει ως ανεπάρκεια, δεν είναι παρά αμυντικός μηχανισμός του συστήματος, του συστήματος της διαρκούς επικοινωνίας. Η απλή αιτία αυτής της απουσίας, είναι η ιδιάζουσα μορφή που έχει μέσα σ αυτό το σύστημα ο θάνατος. δεν είναι ένα γεγονός, αλλά ένας χώρος, ένα μέρος ευλογημένο, με το οποίο πρέπει πρώτα απ όλα να διατηρηθεί η επαφή. Ο θάνατος ως τόπος είναι το θεμέλιο της σκέψης της κυκλοφορίας, αλλά είναι επίσης και το μεγάλο εμπόδιο για την συγκρότηση της ταυτότητας. Δεν επιτρέπεται να συλλάβει κανείς τον θάνατο ως γεγονός και να τον δει ως τέλος. Εγγεγραμμένος μέσα σε κύκλο, είναι ταυτόχρονα μία αρχή και ένα τέλος. Αυτές είναι οι μαγικοθρησκευτικές σχέσεις, ένας κόσμος χωρίς ουρανό, που βασιλεύει η γη, και συνομιλητής του ανθρώπου είναι η «φύση». ε αντιδιαστολή με τη λογική, τις συμβάσεις, τις συμφωνίες και τα συμβόλαια που ορίζει η γραμμική ορθο- [35]

36 Η ποίηση του κρύφιου λόγου 36 λογική σκέψη. Βασικά εργαλεία για την επινόηση της λογικής της ηθικής και της ιστορίας. Ήδη ο αρχαίος Ελληνικός λόγος άρχισε να περιθωριοποιεί τις αρχαίες λατρείες. Η ολύμπια όψη του κόσμου συνθέτει έναν κόσμο αυστηρών ορίων. Ο χώρος και η δράση καθορίζονται από την άποψη του ανθρώπου. Η ορθολογική σκέψη είναι γραμμική σκέψη. Περικλείει βασικές επιλογές. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι πολλά πράγματα ταυτόχρονα, πρέπει να επιλέγει κάτω από την ώθηση της παραίνεσης, η σκέψη ακολουθεί το όχημα του προοδευτικού χρόνου, της διαδοχής των διαδοχικών αποκλεισμών και τέλος του ο- ριακού και αμετάθετου θανάτου. Σον επαναληπτικό κοσμικό ρυθμό τον διαδέχεται μία διαδικασία προοδευτική, παραγωγός πρωτότυπων σχημάτων, δημιουργός της ζωής. Ο πολιτισμός μας δύσκολα το δέχεται αυτό. Ήδη οι Έλληνες της κλασσικής εποχής ανέχονταν δύσκολα τον μονότονο ρυθμό των αρχαίων μηνυμάτων. Η κυκλική σκέψη είναι μάρτυρας μιας πολύ σταθερής ισορροπίας. Δημιουργεί μιαν εντύπωση γαλήνης, ένα αίσθημα επάρκειας, η σκέψη προσκολλάται σε μια κίνηση επιτόπου. Σα χρονικά όρια εντοπίζονται και εξαντλούνται στην χρονική στιγμή που επεκτείνεται και διαρκεί αιώνια. το σύστημα αυτό τον πρωτεύοντα ρόλο τον παίζει η γη ως αιώνιο θηλυκό μέσω του οποίου οι νεκροί συμμετέχουν στην αναπαραγωγή. ύστημα συγγένειας και κοσμοθεωρίας ασφαλώς παλαιότατο το οποίο μεταφέρεται στην επικαιρότητα μέσω της συστηματικής εργασίας των κοινωνικών ανθρωπολόγων καιμεταπλάθεται από τους ποιητές. Αυτές οι προσεγγίσεις, τα ρεύματα είναι, ίσως, ενσταλαγμένα στο υποσυνείδητο του και αναδύονται όχι με ένα τρόπο μηχανιστικό και ανεξέλεγκτο, αλλά με ένα τρόπο εκλογικευτικά ελεγχόμενο. Προφανώς η παιδεία του ικελιανού που ήταν αρχαιοκεντρική, του έδινε την δυνατότητα να ενοποιεί το θεωρητικό του υπόβαθρο με την ποιητική του έκφραση. Από αυτήν την άποψη ο ικελιανός κρίνεται ως φιλόσοφος ποιητής.