114 KΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014 ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ. Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση. Λογοτεχνία και Βιώματα

Transcript

1 114 KΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Διδακτικη λογοτεχνιας και εφαρμογες στο σχολειο Λογοτεχνία και Βιώματα

2 Μasourakos Σ ΤΟ Χ Ω Ρ Ο Τ Η Σ ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Γ Ι Α Π Α Ι Δ Ι Α Κ Α Ι Ν Ε ΟΥ Σ Δ Ι Δ Α Κ Τ Ι Κ Η ΛΟ ΓΟΤ Ε Χ Ν Ι Α Σ Κ Α Ι Ε Φ Α Ρ Μ Ο Γ Ε Σ Σ ΤΟ Σ ΧΟ Λ Ε Ι Ο Λογοτεχνία και Βιώματα Τα βιώματα, οι συσσωρευμένες εμπειρίες της ζωής, όχι μόνο επηρεάζουν γενικά, αλλά και καθορίζουν ενίοτε τη συμπεριφορά του ατόμου. Σε αυτά ανατρέχουμε πολλές φορές για να ερμηνεύσουμε κινήσεις, κλίσεις και δημιουργικές κατευθύνσεις. Λειτουργούν ως στήριγμα και πηγή καλλιτεχνικής έκφρασης. Όσο περισσότερα γνωρίσει κανείς στη ζωή του τόσο περισσότερο πλουτίζει την ψυχή του. Περιπέτειες, ταξίδια, καταστροφές, περίοδοι ευτυχίας και δυστυχίας, πόλεμοι, κατατρεγμοί, κ.λπ., όλα αυτά αφήνουν το στίγμα τους και κάνουν πιο σοφό τον άνθρωπο. «Πολλών δ ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω», λέει ο Όμηρος για τον Οδυσσέα. Ας θυμίσουμε ότι τα πιο ισχυρά βιώματα δημιουργούνται στην παιδική ηλικία και τα παιδικά τραύματα συνοδεύουν τον άνθρωπο σε όλη του τη ζωή. Η λογοτεχνία σε μεγάλο βαθμό είναι βιωματική, υπό την έννοια ότι ο συγγραφέας (ποιητής, διηγηματογράφος, κ.λπ.) αφηγείται προσωπικές βιωματικές καταστάσεις. Ο αναγνώστης, συμμετέχοντας με τον δικό του τρόπο σε αυτόν τον κόσμο της περιπέτειας ή του δράματος, επηρεάζεται ανάλογα. Και περισσότερο επηρεάζονται οι μικρές ηλικίες, που έχουν ακόμη αδιαμόρφωτο το χαρακτήρα τους. Από εδώ, ασφαλώς, απορρέει και η αυξημένη ευθύνη του συγγραφέα που γράφει για παιδιά, καθόσον οι ήρωες με τη δράση τους δημιουργούν πρότυπα μίμησης και ενίοτε χαράσσουν, ανεπαίσθητα, δρόμους ζωής. Στο τεύχος αυτό των Διαδρομών ο αναγνώστης θα βρει άρθρα σχετικά με το βίωμα στη λογοτεχνία, και ιδιαίτερα πώς αυτό συναντάται στα παιδικά βιβλία, μία μελέτη για τα λογοτεχνικά Αλφαβητάρια, τις καθιερωμένες Επισημάνσεις, συνέντευξη, βιβλιοπαρουσιάσεις, επίκαιρη ύλη, κ.ά. Περιέχει CD με αφήγηση από τον συγγραφέα! Ο ΕΚ Δ Σ ΕΙ Κυκλοφορεί και σε e-book. Αναζητήστε περισσότερους από 850 τίτλους στο PUB Ευχόμαστε Καλό Καλοκαίρι! Σ ΨΥΧ Ο ΟΣ ΟΣ 19 Ο Σ ΨΥΧ ΕΚ Δ ΕΙ ΓΙ Σ ΓΙ Ο Ιστορίες για γοργόνες όλοι μας έχουμε ακούσει... Υπήρχε όμως μια γοργόνα αλλιώτικη από τις άλλες,, μοναδική, που γι αυτή δεν έχει γραφτεί ως τα σήμερα κανένα βιβλίο. Ήταν η γοργόνα Ελισσώ και αυτή είναι η ιστορία της. PUB Ο Διευθυντής

3 Περίοδος Γ : Καλοκαίρι 2014 Τεύχος 114 Ιούνιος - Ιούλιος - Αύγουστος 2014 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β : , τεύχη Περίοδος Α : , τεύχη 1-60) Ιδιοκτησία: Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Μπουμπουλίνας 28, Αθήνα kyklos@greekibby.gr Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος, vanagno@ece.uth.gr ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), , angeliki.varella@gmail.com Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), Ελένη Ηλία (Ε.Η.), , eilia@hol.gr Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), iro_papam@yahoo.gr Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), , loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), , tsilimeni@gmail.com Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), , info@psarafti.gr Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο: ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ ΕΚΕΒΙ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΦΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Εικόνα Εξωφύλλου: Ακροφοβία (αδημοσίευτο) του εικονογράφου Mark Weinstein Owner: Greek Section of I.B.B.Y. / Circle of the Greek Children's Book, a Greek non-profit union 28, Bouboulinas str., Αthens kyklos@greekibby.gr Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos, vanagno@ece.uth.gr Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), , angeliki.varella@gmail.com Galatia Soureli (G.S.), Eleni Ilia (Ε.I.), , eilia@hol.gr Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), Iro Papamoschou (Ι.P.), iro_papam@yahoo.gr Loty Petrovits (L.P.), , loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), , tsilimeni@gmail.com Theti Hortiati (Th.H.), Litsa Psarafti (L.Ps.), , info@psarafti.gr Book web sites: GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN S BOOK YOUNG READER KIMENA (TEXTS) JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN S AND YA LITERATURE Cover Illustration: Acrophobia (unpublished) illustrated by Mark Weinstein 3rd Period: Summer 2014 No 114 June - July - August 2014 Quarterly Publication (2nd Period: , No st Period: , No 1-60) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Επισημάνσεις Ο εικονογράφος του τεύχους: Mark Weinstein Λογοτεχνικά αλφαβητάρια: Κριτική προσέγγιση και διδακτική εφαρμογή του Αλέξανδρου Ν. Ακριτόπουλου Το βίωμα ως πηγή έμπνευσης και δημιουργίας του Βασίλη Δ. Αναγνωστόπουλου Λογοτεχνία και βιώματα Mια σύντομη προσωπική ματιά της Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Βιβλιοπαρουσιάσεις (28 τίτλοι) Βιώματα από τον Eλληνοϊταλικό Πόλεμο και την Κατοχή, στο πεζογραφικό έργο για παιδιά και νέους της Αγγελικής Βαρελλά της Διονυσίας Μαργαρίτη Μια ξεχωριστή διεθνής διάκριση για μια σπουδαία Ελληνίδα συγγραφέα, τη Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου του Βασίλη Δ. Αναγνωστόπουλου CONTENTS Points This Issue s Illustrator: Mark Weinstein Literary alphabet books: A critical approach and their educational application by Alexandros N. Akritopoulos Real-life experience, a source of inspiration and creation by Vassilis D. Anagnostopoulos Literature and Experience A brief personal overview by Loty Petrovits-Androutsopoulou Book Presentations (28 titles) Real-life experiences from the Greco-Italian war and the Occupation, in literary works for children and teens of Angeliki Varella by Dionysia Margariti A special international distinction for a singular Greek writer, Loty Petrovits-Andrοutsopοulou by Vassilis D. Anagnostopoulos Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Ελένη Βαζούρα, evazoura@psichogios.gr Marketing, Public Relations and Advertisments: Εleni Vazoura, evazoura@psichogios.gr Η έννοια της παιδικότητας του Γιώργη Κρόκου 62 The meaning of childhood by George Krokos Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, Μεταμόρφωση Τηλ.: Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str Metamorfossi Τel.: Συνέντευξη της Αγγέλας Μάλμου από την Αγγελική Βαρελλά 66 An interview with Angela Malmou by Angeliki Varella Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Το περιοδικό εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights Νέα Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές News Submission Guidelines Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

4 επισημάνσεις επισημάνσεις επισημάνσεις επισημάνσεις επισημάνσεις επισημάνσεις Λ.Π.-Α. το Διεθνές Βραβείο Άντερσεν της ΙΒΒΥ. 5 4 Aλλάζουν όλων το μυαλό; Στην εφημερίδα Το Βήμα δημοσιεύτηκε προ καιρού ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον άρθρο με τίτλο «Τα βιβλία αλλάζουν το μυαλό». Στο άρθρο αυτό δίνονταν πληροφορίες σχετικά με τις διαπιστώσεις ερευνητών του Πανεπιστημίου Έμορι των ΗΠΑ, οι οποίοι απέδειξαν ότι τα βιβλία που διαβάζουμε μας επηρεάζουν βαθύτερα απ ό,τι νομίζαμε και ενδεχομένως ενισχύουν τις γνωσιακές μας ικανότητες. Χαρακτηριστικά, το άρθρο άρχιζε ως εξής: «Λέμε συχνά ότι ένα καλό βιβλίο ανοίγει το μυαλό, τώρα οι επιστήμονες διαπιστώνουν ότι μπορεί και να το αλλάξει». Διαβάζοντας τη φράση αυτή, σίγουρα πολλοί θ αναρωτήθηκαν: Αν το μυαλό των αναγνωστών μπορεί ένα βιβλίο να το «ανοίξει» και να το «αλλάξει», ποιος ή τι θ ανοίξει και θ αλλάξει το μυαλό των ασχέτων πολιτικών του τόπου μας που διαχειρίζονται με τον χειρότερο τρόπο, για να μην πούμε με τρόπο εγκληματικό, τα θέματα που αφορούν την παραγωγή, τη διάθεση και τη διάδοση του βιβλίου, ιδιαίτερα του ελληνικού και μάλιστα του παιδικού/νεανικού; Το χρονικό της εξόντωσης Οι άνθρωποι του βιβλίου αγωνίζονται για την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας με όλες τους τις δυνάμεις, η Πολιτεία όμως κάνει ό,τι μπορεί για να ματαιώσει τέτοιες προσπάθειες. Ιδού το χρονικό που ανάρτησε με θλίψη του, τον περασμένο Μάρτη, ο Πρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα/Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Β. Ηλιόπουλος στην ιστοσελίδα του Κύκλου, σχετικά με όσα διεπράχθησαν τα τελευταία δύο χρόνια: Το χρονικό της εξόντωσης του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου Καταργείται η Διεθνής Έκθεση Παιδικού Βιβλίου στην Helexpo στην Αθήνα. Κατασυκοφαντείται το Πρόγραμμα Φιλαναγνωσίας του ΕΚΕΒΙ. Ανακοινώνεται το κλείσιμο του ΕΚΕΒΙ. Σταματά η ετήσια κάλυψη της συνδρομής του Κύκλου Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου στην ΙΒΒΥ, με κίνδυνο να μην εκπροσωπείται η Ελλάδα στη Διεθνή Οργάνωση, καθώς και η κάλυψη των εξόδων των Ελλήνων υποψηφίων για Κλείνει το Κέντρο Παιδικών και Νεανικών Βιβλιοθηκών. Για πρώτη φορά μετά από δύο και πλέον δεκαετίες ΔΕΝ υπάρχει ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση Παιδικού Βιβλίου στην Μπολόνια. Προωθείται η ψήφιση της κατάργησης της ενιαίας τιμής του Βιβλίου. Τα οικονομικά μεγέθη στο χώρο του βιβλίου δεν είναι τέτοια που να δικαιολογούν αυτή την επίθεση. Αναρωτιέται λοιπόν κανείς ΓΙΑΤΙ; Ίσως δε χρειαζόμαστε μια μελλοντική γενιά αναγνωστών, άρα σκεπτόμενων Ελλήνων; Ίσως ενοχλεί η Ελληνική Γλώσσα; Ίσως η κρίση πρέπει οπωσδήποτε να πλήξει και τον Πολιτισμό; Τα συμπεράσματα ανήκουν στον καθένα. Εμάς, τους ανθρώπους της Παιδικής Λογοτεχνίας όμως, που δουλεύουμε εθελοντικά εδώ και χρόνια, δεν μας σταματά τίποτα. Θα είμαστε πάντα εκεί, κοντά στα παιδιά, για να τα μυήσουμε στην απόλαυση της λογοτεχνίας. Είμαστε βέβαιοι ότι όσοι ενδιαφέρονται πραγματικά για το ελληνικό παιδικό βιβλίο ενστερνίζονται πλήρως τα αισθήματα που προκάλεσαν οι παραπάνω ενέργειες. Λ.Π.-Α.

5 Ραπ τραγούδι με σατιρική διάθεση από τη Θέτη Χορτιάτη ο εικονογράφος του τεύχους 6 ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΡΑΠΕΡ Είμαι ο Ράπερ ο μικρός χιπ-χοπ είν ο χορός μου ρυθμό μού δίνει ο τζίτζικας το κέφι ο ουρανός μου Μια κότα λέξεις μου δωσε ο πετεινός τους ήχους ο αγέρας λόγια ταίριασε γαργάρα κάνω στίχους Γιο γιο γιο γιο! Γιο γιο γιο! Το ραπ τρελή διασκέδαση για το μαθηταριό! Με ραπ τραγούδι στο σχολειό βρίσκω την ευκαιρία να κάνω τα παράπονα και διαμαρτυρία: Θέλουμε μάθημα μικρό διάλειμμα μεγάλο να ναι παιχνίδι κι η δουλειά για να ζητούμε κι άλλο Γιο γιο γιο γιο! Γιο γιο γιο! Κάθε βδομάδα εκδρομή χαρά και γεια να διώ! Να χουμε ζώα και πουλιά να παίζουμε στην τάξη να μάθει ο νους φτερούγισμα ψηλά για να πετάξει Κι όπως παντού τη βρίσκουμε και στο σχολειό η χαρά μας που προσπαθεί σαν του αετού να κάνει τα φτερά μας Και θα σας πω τι αγαπώ στο σπίτι, στο σχολείο: πως μ ένα λάπτοπ φίλο μου θέλω κι ένα βιβλίο Γιο γιο γιο γιο! Γιο γιο γιο! Πάντοτε να χω αγκαλιά τους φίλους και τους δυο! Γιο γιο γιο γιο! Γιο γιο γιο! Κι έτσι πετάω πιο ψηλά κι απ το καμπαναριό! Γιο γιο γιο γιο! Γιο γιο γιο! Κι αν γίνω διαστημόπλοιο πλανήτες πάω να διώ! φωτό: Έλλη Κωνσταντάρα MARK WEINSTEIN Ο Mark Weinstein γεννήθηκε στις ΗΠΑ και ήρθε στην Ελλάδα το Είναι εικονογράφος με πτυχίο στις Καλές Τέχνες από το Parsons School of Design της Νέας Υόρκης. Έχει εργαστεί στην εταιρεία Hallmark Cards για την παραγωγή ευχετήριων καρτών με παραδοσιακά και ηλεκτρονικά μέσα, καθώς και ως κουκλοπαίκτης και εικονογράφος έργων και υλικών για κουκλοθέατρο. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ε Εικονογράφηση του κόμικ Prometheus < com/> που δημοσιεύεται και στην εβδομαδιαία εφημερίδα Athens Plus. BIBΛΙΑ ε Maria Rousakis, Anna Propkos, Baboula Baby, A-to-Z Publishing, ε Αθηνά Ρεϊζάκη, Από Δευτέρα ως Κυριακή, Ψυχογιός, ε Χρήστος Δημόπουλος, Μαθαίνω τους αριθμούς σαν ποίημα, Ψυχογιός, ε Χρήστος Δημόπουλος, Μαθαίνω την αλφαβήτα σαν ποίημα, Ψυχογιός, ε Χρήστος Δημόπουλος, Μαθαίνω τα σχήματα και τα χρώματα σαν ποίημα, Ψυχογιός, ε Αθηνά Ρεϊζάκη, Μετράω από τη Ζούγκλα ως την Κουζίνα, Ψυχογιός, ε Μαρία Ρουσάκη, Ρέος ο Ωραίος, Μεταίχμιο, ε Νίτσα Αργυρού, Καλοκαιρινή Διασκέδαση Νηπιαγωγείο, Μίνωας, ε Νίτσα Αργυρού, Καλοκαιρινή Διασκέδαση Α Δημοτικού, Μίνωας, ε Νίτσα Αργυρού, Καλοκαιρινή Διασκέδαση Β Δημοτικού, Μίνωας, ε Μαρίζα Ντεκάστρο, Πάμε στην Αθήνα;, Παπαδόπουλος, ε Μαρίζα Ντεκάστρο, Πάμε στη Θεσσαλονίκη;, Παπαδόπουλος, ε Mark Weinstein, Χριστουγεννιάτικες Κατασκευές, Κέδρος, ε Λένα Τοξίδου, Σκουπίδια εν δράσει!, Μίνωας, ε Μαρίζα Ντεκάστρο, Πάμε στην Κρήτη;, Παπαδόπουλος, ε Μαρίζα Ντεκάστρο, Πάμε στους Δελφούς;, Παπαδόπουλος, ε Μαρίζα Ντεκάστρο, Πάμε στο Ναύπλιο;, Παπαδόπουλος, ε Mark Weinstein, 20 Κανόνες για να Σέβεσαι το Περιβάλλον και να μην Τρελάνεις τη Φύση, Ελληνικά Γράμματα,

6 8 ε Mark Weinstein, 20 Κανόνες για να Είσαι Υγιής και να μην Τρελάνεις το Γιατρό, Ελληνικά Γράμματα, ε Νίτσα Αργυρού, Με Χαρτί, Μολύβι & Κόλλα... τα Νηπιαγωγάκια Είναι Έτοιμα για Όλα!, Μίνωας, ε Μάκης Τσίτας, Βρες Ποιος Είμαι!, Ελληνικά Γράμματα, ε Mark Weinstein, Η Κρυμμένη Αλφαβήτα, Πατάκης, ε Mark Weinstein, Το Μεγάλο Βιβλίο με τις Λέξεις, Πατάκης, ε Mark Weinstein, Μαμά, Μανούλα, Μανουλίτσα, σ αγαπώ γιατί, Πατάκης, ε Mark Weinstein, Μπαμπά, Μπαμπούλη, Μπαμπακούλη, σ αγαπώ γιατί, Πατάκης, ε Mark Weinstein, Παιδί, Παιδάκι, Πιτσιρικάκι, σ αγαπώ γιατί, Πατάκης, ε Mark Weinstein, Ένα Κατσίκι που το Πονάει η Κοιλιά του, Πατάκης, ε Mark Weinstein, Αυγό-Βόλτα, μια Αλλιώτικη Αλφαβήτα, Πατάκης, ε Ζακλίν Μπέθια-Καμπανάρη, Καυγάς στο Μαγειριό, Αιγέας, ε Εύη Μαυροματίδου, Πόσο μ αρέσουν οι Καραμελίτσες!, Κέδρος, ε Νίκος Τσιώτσος, Ιστορίες με Τέσσερεις Πράξεις, Κέδρος, ε Χαρά Ρεντζέλου, Διαβάζω στο Νηπιαγωγείο, Κέδρος, ε Κώστας Γιουβαντσιούδης-Ειρήνη Μουσιάδου, Σκάκι και Φαντασία, Κέδρος, ε Mark Weinstein, Παίζω με Παραμύθια: Η Κοκκινοσκουφίτσα, Παπαδόπουλος, ε Mark Weinstein, Παίζω με Παραμύθια: Ο Πινόκιο, Παπαδόπουλος, ε Mark Weinstein, Παίζω με Παραμύθια: Η Χιονάτη και οι εφτά νάνοι, Παπαδόπουλος, ε Mark Weinstein, Παίζω με Παραμύθια: Ο λύκος και τα εφτά κατσικάκια, Παπαδόπουλος, ε Mark Weinstein, 20 Κανόνες για να τα Πας Καλά στο Σχολείο Χωρίς να Τρελάνεις τη Δασκάλα Σου, Ελληνικά Γράμματα, ε Mark Weinstein, 20 Κανόνες για Ευχάριστες Διακοπές Χωρίς να Τρελάνεις τους Γονείς Σου, Ελληνικά Γράμματα, ε Χρωματίζω (4 τόμοι), Παπαδόπουλος, ε Χαρά Ρεντζέλου-Δημηρούλη, 110 Φύλλα Εργασίας για τα Προνήπια, Πατάκης, ε Mark Weinstein, Εσύ και το Ζωάκι Σου (Γατάκι), Κέδρος, ε Mark Weinstein, Εσύ και το Ζωάκι Σου (Σκυλάκι), Κέδρος, ε Ζακλίν Μπέθια-Καμπανάρη, Τα Ρολόγια Πάνε Βόλτα, Κέδρος, ε Ζακλίν Μπέθια-Καμπανάρη, Η Μπιχλιμπίδα, Κέδρος, ε Η Πρώτη Μου Ζωγραφική (4 τόμοι), Παπαδόπουλος, ε Χρωματίζω τα Ζώα (4 τόμοι), Παπαδόπουλος, ε Αγνή Παύλου-Αναστασία Μελίστα, Παιχνίδια με το Ευρώ, Πατάκης, ε Μικροσκόπια (8 τόμοι), Άμμος, ε Χαρά Ρεντζέλου-Δημηρούλη, 110 Φύλλα Εργασίας για το Νηπιαγωγείο, Πατάκης, Σε όλα τα βιβλιοπωλεία EΥΓΕΝΙΑ ΦΑΚΙΝΟΥ ΦΡΟΥΤΑ, ΛΑΧΑΝΙΚΑ, ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ, ΑΓΡΙΟΛΟΥΛΟΥΔΑ ΚΑΙ ΒΟΤΑΝΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: Ευγενία Φακίνου Σελ. 176, τιμή:12,50 Κατερίνα Κρις ΤΑ ΧΜ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ! Σειρά: Οι ανακαλύψεις του Εγκμοντ Κλαβιέ ΚΕΙΜΕΝΑ & ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: Κατερίνα Κρις Σελ. 90, τιμή 9,90 EYH ΤΣΙΤΙΡΙΔΟΥ-ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΟΥ ΜΙΑ ΒΟΛΤΑ ΣΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Σειρά: Με ξεναγό την Ιστορία ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: Λέλα Στρούτση Σελ. 64, τιμή:11,00 Παροιμίες, αινίγματα, ποιήματα, τραγούδια, λογοπαίγνια, γλωσσοδέτες, στοιχεία μυθολογίας και χρήσιμες πληροφορίες για τα γνωστότερα φρούτα, λαχανικά, λουλούδια, αγριολούλουδα και βότανα. Με κείμενα ενδιαφέροντα και διασκεδαστικά, άλλα επιλεγμένα και άλλα γραμμένα από την Ευγενία Φακίνου, και με τις όμορφες, γεμάτες ζωντάνια εικόνες της το βιβλίο φέρνει τα παιδιά σε επαφή με τη φύση και τους καρπούς της. Στο τέλος της κάθε ενότητας υπάρχουν παιχνίδια-ασκήσεις συνόλων, και στο τέλος του βιβλίου αυτοκόλλητα. Για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας Αυτή η ιστορία δεν έγινε μία φορά κι έναν καιρό. Το αντίθετο μάλιστα. Γίνεται κάθε φορά κι όλο τον καιρό. Εσύ βέβαια που την ακούς για πρώτη φορά θα νομίζεις πως έγινε μία φορά. Αλλά όχι. Αυτή η ιστορία γίνεται κάθε φορά που διαβάζουμε ένα μεγάλο βιβλίο ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΕΙΣ! κάθε φορά που γυρνάς μια σελίδα, ένα Χμ ξαναβρίσκει το χρώμα του! Αυτό το βιβλίο είναι το πιο πυκνογραμμένο βιβλίο για τα Χμ που έγινε ποτέ. Πυκνογραμμένο σημαίνει πως έχει πολλές πολλές λέξεις στριμωγμένες σε κάθε σελίδα. Είναι σαν να βλέπεις έναν τοίχο από λέξεις αντί για τούβλα. Αυτό δεν είναι κάτι κακό. Απλώς, όταν κοιτάς μια τέτοια σελίδα, μπορεί μερικές φορές να νιώθεις πως ανάμεσα σ εσένα και στην ιστορία υπάρχει ένας τοίχος. Αν βρεις το θάρρος να ξεκινήσεις αυτό το πυκνογραμμένο βιβλίο, ε, θα μάθεις πώς να τον γκρεμίζεις. Και δεν θα φοβηθείς ποτέ ξανά μπροστά σε ένα βιβλίο που είναι χοντρό σαν τούβλο! Για παιδιά από 7 χρονών Πώς ήταν ένα βυζαντινό σπίτι; Τι έτρωγαν οι Βυζαντινοί; Πώς περνούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους; Πήγαιναν όλα τα παιδιά σχολείο; Τι συνέβαινε στα βυζαντινά κάστρα; Πώς κυλούσε ο χρόνος στα μοναστήρια; Τι φορούσαν οι αυτοκράτορες; Τι μαστόρευαν οι τεχνίτες στα εργαστήριά τους και τι ψώνιζαν οι νοικοκυρές στις πολύβουες αγορές; Τρεις ιπτάμενοι φίλοι, η Βάγια, ο Αστέρης και ο Γκάρι, σας προσκαλούν σε Μια βόλτα στα βυζαντινά χρόνια, για να λύσετε μαζί τους αυτές και άλλες πολλές απορίες σας! Το κυρίως κείμενο συνοδεύεται από εκπαιδευτικές δραστηριότητες, δομημένες σε ατομικά φύλλα εργασίας, που συνδυάζουν την εμπέδωση της γνώσης με την ψυχαγωγία και τη δημιουργική έκφραση κάθε παιδιού. Για παιδιά από 5 χρονών

7 τη μορφή, το περιεχόμενο και τους στόχους συγγραφής των βιβλίων αυτών, έχοντας πάντοτε υπόψη την ιστορική και εξελικτική πορεία τους: φιλοξενούν ποικίλο λογοτεχνικό υλικό σε ένα σύνολο ευσύνοπτων κειμένων. Αποτελούν ψυχαγωγικά και ψυχωφελή αναγνώσματα για σχολική ή εξωσχολική ανάγνωση. Εξειδικεύονται στην ποιητική ή την πεζογραφική παραγωγή δόκιμων λογοτεχνών. Απευθύνονται σε διάφορες ηλικίες παιδιών-αναγνωστών. Στόχοι τους είναι η γλωσσική και αισθητική καλλιέργεια, η ψυχαγωγία, η καλλιέργεια του συναισθήματος καθώς και, σε συνδυασμό με τον προβληματισμό και τη διαλογική σκέψη, η δημιουργία ευαισθητοποιημένης συνείδησης του παιδιούαναγνώστη σε διάφορα σύγχρονα θέματα. Έτσι φθάνουμε στη δεκαετία του 1980, οπότε η χρήση του όρου «αλφαβητάριο», μονολεκτικά ή περιφραστικά ή ακόμη και με την αριθμητική του δήλωση, δηλαδή τα 24 γράμματα του ελληνικού αλφάβητου, πυκνώνει και γενικεύεται στην ελληνική λογοτεχνική παραγωγή και ιδιαίτερα στην Παιδι- το πρώτο βασικό βοήθημα για τη μόρφωση, την αισθητική καλλιέργεια και κή Λογοτεχνία. Το κύριο μορφολογικό χαρακτηριστικό των βιβλίων αυτών ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΑ: ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής Παιδαγωγικής Σχολής Φλώρινας Aν ανατρέξει κανείς στην ιστορία του νεοελληνικού έντυπου βιβλίου θα συναντήσει βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά σχολικής ηλικίας και φέρουν τον κυριολεκτικά διατυπωμένο τίτλο «Αλφαβητάριο». Η Ευγενία Κεφαλληναίου στη μελέτη της για τα νεοελληνικά Αλφαβητάρια έδειξε ιστορικά την απαρχή τους και καθόρισε το περιεχόμενό τους: «Το Αλφαβητάριο είναι το πρώτο βιβλίο για τη διδασκαλία της ανάγνωσης στα παιδιά. Είναι γενικά τη διαμόρφωση της πνευματικής τους προσωπικότητας. Με τα βιβλία αυτά διδάσκεται ο μαθητής τα πρώτα γράμματα, δηλαδή τα ψηφία του αλφαβήτου, τους συνδυασμούς αυτών, τη στοιχειώδη ανάγνωση και την αντίληψη του γραπτού λόγου» (Κεφαλληναίου, 1995:13) 1. Αναμφισβήτητα, ο παραπάνω ορισμός καταδεικνύει τη φυσιογνωμία του βιβλίου ως δομή και περιεχόμενο καθώς και τη λειτουργικότητα και την αναγκαιότητά του, τονίζοντας και τη χρονική προτεραιότητα που έχει η μαθητεία και η μάθηση αυτή για τους μικρούς αναγνώστες. Δεν συμβαίνει το ίδιο ακριβώς και με τα βιβλία εκείνα που το υλικό τους είναι αμιγώς λογοτεχνικό και τιτλοφορούνται σήμερα, ας πούμε χάριν συντομίας, «αλφαβητάρια», και θα τα ονομάζαμε, όπως και στο θέμα της μελέτης αυτής, «λογοτεχνικά αλφαβητάρια». Είναι φανερό ότι η χρήση του όρου «αλφαβητάριο» για τα παρόμοια βιβλία σήμερα γίνεται κυρίως μεταφορικά. Τούτο προκύπτει, εκτός από την άμεσα ορατή ομοιότητα στη δομή τους, και από την ιστορική διερεύνηση παρόμοιων βιβλίων. Οι όροι «μαθηματάριο», (Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, 1993) 2, «αναγνωσματάριο» 3, «αναγνώσματα», «εκλογάριον», «εκλογαί», «αλφαβητάρι», «ανθολογία», «ανθολόγιο», στενά συνδεδεμένοι με την ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης, μας οδηγούν στη δομή και το περιεχόμενο, τη λειτουργία και τη χρήση βιβλίων που έχουν λογοτεχνικό υλικό και απευθύνονται σε μαθητές της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Με τους όρους αυτούς είμαστε σε θέση να διαμορφώσουμε τα παρακάτω γενικά κριτήρια αξιολόγησης για είναι ότι η δομή τους ακολουθεί την κυριολεκτική εννοιολόγηση της λέξηςόρου «αλφαβητάριο», τα 24 κατά σειρά γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου. Αποτελούνται δηλαδή από ισάριθμα κείμενα, ποιητικά ή πεζά, και είναι εικονογραφημένα, όπως λόγου χάριν: Αλφαβητάρι με γλωσσοδέτες. Όμως το περιεχόμενο ποικίλλει και συχνά κατά βιβλίο εξειδικεύεται, όπως λόγου χάριν: Συναισθηματικό αλφαβητάρι, Οικολογικό αλφαβητάρι. Από την κυριολεκτική σημασία ενός «αλφαβητάριου» κλασικού τύπου, ένα «λογοτεχνικό αλφαβητάριο» διατηρεί πολύ συχνά (α) τον αριθμό των κειμένων (24) που φιλοξενεί, και (β) το στοιχειώδες περιεχόμενο, αυτό που πρέπει να υπάρξει ως προϋπόθεση, ως κάτι βασικό της γνώσης πάνω στην οποία ο αναγνώστης-μαθητής, κατά την άποψη του συγγραφέα, θα στηρίξει τη μελλοντική του εξέλιξη, συναισθηματική και λογική, σε μια ορισμένη γνώση, όπως λόγου χάριν Το αλφαβητάρι της φύσης, για τη δημιουργία οικολογικής συνείδησης στον μικρό αναγνώστη. Όπως προέκυψε από την ιστορική θεώρηση, ένα «λογοτεχνικό αλφαβητάριο» δεν μπορεί παρά να είναι ένα σύνολο ευσύνοπτων λογοτεχνικών κειμένων. Τα επιλεγμένα κείμενα, γραμμένα με το νόημα της τέχνης, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν για ποικίλες αναγνώσεις με ψυχαγωγικούς, εκπαιδευτικούς και ειδικότερους διδακτικούς σκοπούς και στόχους. *** Αν τώρα από την ιστορική και γραμματολογική οπτική περνούσαμε στη λογοτεχνική και ποιητική θεώρηση του φαινομένου της συγγραφής αλφαβηταρίων, μια γενική κατηγοριοποίηση των λογοτεχνικών Αλφαβηταρίων με βασι-

8 δεν είναι λογοτεχνικά, όπως το Αλφαβητάριο αισθητικής για μεγάλους κό κριτήριο τους στόχους συγγραφής τους και την ποιητική τους ταυτότητα θα ήταν η εξής: 1. Αλφαβητάρια για τη γλωσσική και αισθητική καλλιέργεια του λόγου στοχεύουν στον γλωσσικό και λογοτεχνικό γραμματισμό, π.χ. το Αλφαβητάρι με γλωσσοδέτες του Ευγένιου Τριβιζά. Σε κάποια από τα πολύ απλά αυτά κείμενα, τα όρια ανάμεσα στον αλφαβητισμό ή αλφαβητικό εγγραμματισμό (Ματσαγγούρας, 2007) 4, δηλαδή στην εκμάθηση του στοιχειώδους συστήματος γραφής (τα 24 γράμματα) και στον λογοτεχνικό εγγραμματισμό (Κατσίκη-Γκίβαλου, 2007) 5, συχνά είναι δυσδιάκριτα. Θεωρητικά όμως, οι δύο αυτές ενσυνείδητες κατευθύνσεις σύνθεσης των κειμένων είναι σαφώς διακριτές. 2. Αλφαβητάρια για αισθητικά κατακτημένη ειδική γνώση στοχεύουν στον κριτικό εγγραμματισμό, π.χ. το Αλφαβητάρι της φύσης της Μαρίας Φραγκιά, το Συναισθηματικό αλφαβητάρι της Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη. Με την κατηγορία αυτήν περνάμε στους διά της λογοτεχνικής ανάγνωσης γραμματισμούς ειδικών γνώσεων ή ειδικών θεματικών περιοχών, όπως ο «οικολογικός γραμματισμός», η «συναισθηματική νοημοσύνη» (Goleman, 1998:428) 6, κ.ά. Στην κατηγορία αυτήν υπάγονται και αλφαβητάρια που του Πάνου Πετρίτη, αλλά που βρίσκονται εκτός του αντικειμένου της μελέτης μας. Οι παραπάνω κατηγορίες σε γενικές γραμμές αντιστοιχούν και σε δύο βαθμίδες λογοτεχνικού εγγραμματισμού των μαθητών-αναγνωστών: 1. Λογοτεχνικό υλικό για μια στοιχειώδη βαθμίδα λογοτεχνικού εγγραμματισμού στην προσχολική και πρωτοσχολική ηλικία (λεκτικά παιχνίδια, επαναλήψεις φθόγγων, λέξεων, φράσεων παρηχήσεις, συνηχήσεις, ομοιοκαταληξίες, με σύντομες ποιητικές εικόνες, με γλωσσοδέτες, με αινίγματα, με παροιμίες, κ.λπ., όπου ο λογοτεχνικός γραμματισμός αποσκοπεί στην κατάκτηση και εμπέδωση της αίσθησης του ρυθμού, στη γρήγορη και ορθή άρθρωση, στην έκφραση λογικών στάσεων/ενεργημάτων, όπως είναι η άρνηση, η κατάφαση, η ερώτηση, η απάντηση, στην έκφραση συναισθημάτων, όπως είναι η απορία, ο θαυμασμός, κ.ά.). Το βιβλίο του Ευγένιου Τριβιζά, Αλφαβητάρι με γλωσσοδέτες, αποτελεί ένα καλό παράδειγμα πρωτοβάθμιου λογοτεχνικού εγγραμματισμού αυτής της κατηγορίας για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας. Όλο το βιβλίο είναι γραμμένο με την ίδια λεκτική δομή, και η ποιητική ρητορική αναπτύσσεται σε τέσσερις φράσεις που αντιστοιχούν σε ισάριθμες σειρές-στίχους. Για το γράμμα άλφα (Α, α) είναι το παρακάτω κείμενο: «Ένα αρκουδάκι, / μα ποιο αρκουδάκι; / Ένα αρκουδάκι / που άγγιξε ένα αστεράκι!» Οι επιλεγμένες λέξεις παραδειγματίζουν το πρώτο γράμμα της αλφαβήτου (α). Η ρητορική των κειμένων στηρίζεται στην επανάληψη. Μέσα από την επανάληψη της ίδιας λέξης (αρκουδάκι) επαναλαμβάνονται οι φθόγγοι (α, ου, ι, δ, κ), τα συμπλέγματα (ρκ, γγ, στ), η ομοιοκαταληξία (-άκι). Έτσι, επιτελείται η βασική λειτουργία του γλωσσοδέτη ως λεκτικού παιχνιδιού, δηλαδή η γρήγορη και ορθή άρθρωση δυσκολοπρόφερτων φθόγγων. Οι σειρές-στίχοι καθορίζονται πάντοτε από σύντομες και απλές φράσεις που υποβάλλουν το ρυθμό, είτε με την ομοιοκαταληξία, όπως εδώ, είτε απλώς με την αλλαγή σειράς. Οι σειρές-στίχοι επαναλαμβάνουν και άλλες λειτουργίες της γλώσσας: την κατάφαση, την αντιθετικής μορφής ερώτηση, τη θαυμαστική επεξηγηματική πρόταση όλα αυτά κατακτώνται με την ανάγνωση (Καλογήρου, 2004) ή την ακρόαση (Αναγνωστόπουλος, 2002) 7. Η ποιητική εικόνα που αναπαριστάνεται από το κείμενο εικονογραφείται στην αμέσως επόμενη εικόνα (ζωγραφική αναπαράσταση). Το τρίτο μέρος του βιβλίου, που αποτελείται από παιχνίδια με τέσσερις ερωτήσεις, ουσιαστικά οδηγεί τον αναγνώστη με τον παιγνιώδη αυτόν τρόπο στη διά της μαθητείας μάθηση όσων το λογοτεχνικό κείμενο εμπεριέχει και εικονίζει, αποσκοπώντας στην αγωγή του λόγου. 2. Λογοτεχνία, με λογοτεχνικό υλικό για τη δημιουργία ανώτερης από τη στοιχειώδη βαθμίδας λογοτεχνικού εγγραμματισμού σε μεγαλύτερες σχολικές ηλικίες (διάφορα λογοτεχνικά είδη, όπως το παραμύθι, το θεατρικό παραμύθι, η μικρή ιστορία, το ποίημα, η παροιμία, κ.λπ., όπου ο λογοτεχνικός γραμματισμός αποσκοπεί στην κατάκτηση μιας ειδικής γνώσης και στην εμπέδωση της αφήγησης, της περιγραφής, των χαρακτήρων και ρό-

9 λων, στην έκφραση συναισθημάτων, στοχασμού, κ.ά.). Το βιβλίο της Παυλίνας Παμπούδη, 24 παραμύθια (για γέλια και για γράμματα), μας δίνει ένα πιο σύνθετο και αισθητικά ανώτερο παράδειγμα λογοτεχνικού εγγραμματισμού αυτής της κατηγορίας για παιδιά μεγαλύτερης σχολικής ηλικίας. Είκοσι τέσσερα επιτυχημένα σύγχρονα παιδικά παραμύθια, γραμμένα με φαντασία και τέχνη, με επιλογή λέξεων που αρχίζουν από τα 24 κατά σειρά γράμματα της ελληνικής αλφαβήτου. Στο πρώτο κείμενο, «Ο Αποστόλης και η Αναμπέλα», ένα παραμύθι με ζώα, ένα άλογο («ήταν ένα άσπρο, αδύνατο, άλογο που το λέγαν Αποστόλη,») και μια αλεπού («το πλησίασε μια άσχημη αλεπού που τη λέγαν Αναμπέλα,») κυριαρχούν οι λέξεις που αρχίζουν από Α στο δεύτερο, «Ο βασιλιάς Βρασίδας ο Β και το βατράχι», κυριαρχούν οι λέξεις που αρχίζουν από το Β, κ.ο.κ. BKM 9491 ΣΕΛ. 208 Νέα βιβλία από αγαπημένους Έλληνες συγγραφείς BKM 9476 ΣΕΛ Ποιος όμως θεωρείται «λογοτεχνικά εγγράμματος» και τι είναι ο «λογοτεχνικός εγγραμματισμός»; Το όλο θέμα, όπως προηγουμένως αναφέραμε, το τοποθετούμε και το εξετάζουμε στο πλαίσιο του σχολικού εγγραμματισμού. Η Λογοτεχνία ως ξεχωριστό γνωστικό πεδίο, όπως καταχωρίζεται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης (ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣ), με τις διάφορες μορφές έργων που τη συναπαρτίζουν, είναι δυνατόν να βοηθήσει το μαθητή και να τον καταστήσει καλό αναγνώστη, προσφέροντάς του γλωσσική και αισθητική καλλιέργεια και όταν, όπως προβλέπεται, γίνεται η σύνδεσή της με το παιχνίδι, προσφέρει ψυχαγωγία, καλλιέργεια του συναισθήματος, καθώς και προβληματισμό και διαλογική σκέψη πάνω σε διάφορα θέματα με τον δικό της ξεχωριστό, δημιουργικό και ανοιχτό στη φαντασία τρόπο. Σύμφωνα με την Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, «λογοτεχνικά εγγράμματος είναι αυτός που όχι μόνο μπορεί να προσεγγίσει το λογοτεχνικό κείμενο, αλλά και που μπορεί να παραγάγει ένα δεύτερο, προεκτείνοντας, διευρύνοντας ή ανατρέποντας το αρχικό» (Κατσίκη-Γκίβαλου, 2007:381) 8. Αν εκκινήσουμε από την παραδοχή αυτού του ορισμού, ο οποίος θεωρεί την έννοια του «λογοτεχνικού γραμματισμού» με τρόπο ανάλογο προς τον «γλωσσικό εγγραμματισμό», η ακρόαση ή ανάγνωση των Αλφαβηταρίων από μαθητές της προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας είναι μόνον το πρώτο βήμα του λογοτεχνικού εγγραμματισμού τους. Τα επόμενα στάδια περιλαμβάνουν συζήτηση/διάλογο και διάφορες δραστηριότητες, όπως εικονογράφηση της ποιητικής εικόνας, δραματοποίηση αφηγηματικών κειμένων, κ.ά., οι οποίες καθορίζουν τη διδακτική της λογοτεχνίας μέσα ή και έξω από τη σχολική τάξη. Τα φαντασματάκια της γυάλινης αυλής πάνε κρουαζιέρα! BKM 9503 ΣΕΛ. 160 ΕΚΔΟΣΕΙΣ Καλοκαίρι στα Κύθηρα και μια παρέα παιδιών ψάχνει να βρει το χαμένο κιβώτιο του θησαυρού του Έλγιν. BKM 9506 ΣΕΛ. 152 ΠΑΤΑΚΗ *** Θεωρώντας ότι από την ποιητική του λογοτεχνικού κειμένου καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό η παιδαγωγική του αξία και η διδακτική του αξιοποίηση, όπως έδειξα με το παράδειγμα του βιβλίου του Τρεις αχώριστοι φίλοι αντιμετωπίζουν με επιτυχία τη βία που συναντούν στο σχολείο τους. Τι θα γίνει όμως με τα δικά τους συναισθήματα, για τα οποία δε μιλούν; Οικονομική κρίση. Η Ηλέκτρα ζει τη μεγάλη ανατροπή: δημόσιο γυμνάσιο, ένα μικρό ισόγειο σπίτι, έλλειψη φίλων... Η μόνη χαρά της είναι το αγόρι που γνώρισε στο facebook. Ή μήπως όχι;

10 16 Ευγένιου Τριβιζά, θα σταθώ διεξοδικότερα στη δεύτερη βαθμίδα, στον διά της λογοτεχνικής ανάγνωσης λογοτεχνικό εγγραμματισμό με δύο διαφορετικά παραδείγματα βιβλίων που έχω ήδη αναφέρει. Θα ξεκινήσω αλφαβητικά την ανάγνωση του βιβλίου Συναισθηματικό αλφαβητάρι, ενός λογοτεχνικού Αλφαβηταρίου με ενιαία θεματική (θέματα του βιβλίου είναι τα ανθρώπινα συναισθήματα, όπως η αγάπη, ο φόβος, η λύπη, ο θυμός, κ.λπ.) και που η συγγραφέας του το αφιερώνει σε παιδιά με ειδικές ανάγκες. Θα ξεκινήσω από το ποίημα «Άλφα της αγάπης». Ιδού πώς περιγράφεται το συναίσθημα αυτό στο παιδικό ποίημα (Καϊτατζή-Χουλιούμη, 2009:32) 9 : Στα απλά αλλά όχι απλοϊκά ερωτήματα αναζήτησης, «Άραγε τι υπάρχει τι, που τα δένει στη ζωή; / Ποιο είναι τόσο βαθύ, που τα χωράει όλα μαζί;», από τα τόσα πράγματα που υπάρχουν στη ζωή μας, η απάντηση είναι: «Η ΑΓΑΠΗ! σαν ζεσταίνει τις καρδιές μας τις γλυκαίνει». Επομένως, η ενωτική δύναμη που συνέχει τους ανθρώπους στην οικογένεια και στην κοινωνία είναι η αγάπη. Πρόκειται για μια ζεστή αίσθηση που εντοπίζεται στην καρδιά κάθε ανθρώπου, την αισθάνεται ως ψυχική δύναμη ο άνθρωπος, το παιδί, έχει όμως κοσμικές προεκτάσεις, και ως δύναμη συνοχής και χώρος κοινωνικός συνέχει και συγκρατεί τους ανθρώπους. Πώς όμως η αίσθηση αυτή που παράγει το συγκεκριμένο συναίσθημα εμρίας, και ο βιωματικός αυτός τρόπος έχει τα καλύτερα αποτελέσματα για τη 17 βιώνεται και μεταμορφώνεται σε ενσυναίσθημα από τον άνθρωπο, από το παιδί; Αυτό το εκφράζουν απλά τα ρήματα στον επόμενο στίχο του ποιήματος: «ΑΓΑΠΩ και Μ ΑΓΑΠΟΥΝ κι όλα είναι σ αρμονία / Γίνομαι ένα με τους γύρω, με τη φύση, με τα θεία». Μέσα στην κοσμική τάξη υπάρχει μια διαλεκτική αμφίδρομη κίνηση της κοσμικής δύναμης, μια δυναμική που ενώνει το «εγώ» με το «εμείς», την ψυχή του παιδιού με την ψυχή των άλλων παιδιών, και η ψυχική αυτή ένωση με τους άλλους, με το σύμπαν, είναι που επιφέρει αρμονία. Η εμβίωση του ενσυναισθήματος ενεργοποιεί την ενσυναίσθηση (Πολυζώη, 2008) 10, την ικανότητα να κατανοούν τα παιδιά τόσο τα δικά τους συναισθήματα όσο και τα συναισθήματα των άλλων. Να αποκτούν δηλαδή συναισθηματική νοημοσύνη. Το δεύτερο παράδειγμα βιβλίου αφορά στον οικολογικό ή περιβαλλοντικό εγγραμματισμό. Πρόκειται για το βιβλίο της Μαρίας Φραγκιά, Το αλφαβητάρι της φύσης. Το βιβλίο απαρτίζεται από 24 αφηγήματα που τιτλοφορούνται ως εξής: «Α όπως αβγό», «Β όπως βελανιδιά», «Ξ όπως ξιφίας», κ.λπ. Οι ιστορίες λοιπόν έχουν θέματα σχετικά με τη Φύση κατά αλφαβητική σειρά: αβγό, βελανιδιά, γη, κ.ο.κ. Όμως τα θέματα επεκτείνονται και σε κοινωνικά ζητήματα. Οι επιλογές αυτές της συγγραφέως φανερώνουν την αναντιστοιχία εξαγγελθέντος τίτλου και θεμάτων που πραγματεύεται, γεγονός που αντιτίθεται λογικά στην πρόθεσή της να γράψει ένα λογοτεχνικό αλφαβητάριο με ενιαία θεματική, ώστε να εκπληρώνει το βασικό κριτήριο σύνθεσής του ως βιβλίου: τη δημιουργία οικολογικής συνείδησης μέσα από τη διαλεκτική 24 αφηγημάτων που αφορμώνται από λέξεις-έννοιες σε αλφαβητική σειρά κατά κείμενο. Ο στόχος αυτός βέβαια επιτυγχάνεται με τα αφηγήματα που έχουν θέμα οικολογικό. Λόγου χάριν, στο πρώτο κείμενο, το θλιμμένο και αναστατωμένο αβγό στην ακροποταμιά, τελικά, ύστερα από δυσκολίες, γίνεται ένα αγριοχηνάκι και έτσι συνεχίζει τη βιολογική αλυσίδα στη γη. Ένα άλλο κριτήριο που εφαρμόζεται πιστά στο βιβλίο είναι το ευσύνοπτο των κειμένων. Και το βασικότερο όλων, η λογοτεχνικότητα των κειμένων: τα σύγχρονα αυτά παραμύθια, όπως αυτά που βλέπουμε και στην τηλεόραση, στηρίζουν τη μυθοπλασία τους στην ανθρωπομορφική εμψύχωση στοιχείων του φυτικού και ζωικού βασιλείου με στόχο να μεταδώσουν «ηθικοδιδακτικές» αξίες, γνώσεις και αλήθειες της ζωής. Με βάση την αφήγηση των κειμένων, ο αναγνώστης εισέρχεται στο παιχνίδι της ανάγνωσης με διάφορους τρόπους. Ένας από αυτούς είναι η δραματοποίηση του κειμένου. Οι ρόλοι στηρίζονται στους χαρακτήρες της ιστο- μάθηση, η οποία χρειάζεται μαθητεία για να αποκτηθεί. Τούτο προγραμματίζεται από το δάσκαλο και τους μαθητές στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης στο Σχολείο. Ένα καλύτερο ή έτοιμο παράδειγμα, όσον αφορά στους ρόλους, αποτελεί το αλφαβητάριο της Σοφίας Χατζηνικολάου, Στη χώρα των Γραμμάτων, γραμμένο με τη μορφή θεατρικού παραμυθιού, αλλά αυτό στοχεύει στην αποκατάσταση των «γραμμάτων» κυριολεκτικά και μεταφορικά, δηλαδή στην αποκατάσταση του ίδιου του πολιτισμού των «γραμμάτων» (βλέπε: των ιδεών και του πνεύματος) που βάλλεται από τον σύγχρονο πολιτισμό των εικόνων, όπως παλιότερα ο προφορικός από τον εγγράμματο πολιτισμό. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ευγενία Κεφαλληναίου, Νεοελληνικά αλφαβητάρια , Παρασκήνιο, Αθήνα, 1995, σελ Στο τέλος των σημειώσεων αυτής της εργασίας παρατίθεται ενδεικτικός κατάλογος παρόμοιων βιβλίων που δημοσιεύτηκαν από το 1771 και εντεύθεν. Για τα «νεοελληνικά αλφαβητάρια» υπάρχει βιβλιογράφηση στη μελέτη της Ευγενίας Κεφαλληναίου. Εκτός αυτού, πρέπει να αναφέρουμε και τα «μαθηματάρια», βιβλία σχολικά με διδασκόμενα κείμενα, που έκανε γνωστά η μελέτη της Αγγελικής Σκαρβέλη-Νικολοπούλου, Τα μαθηματάρια των ελληνικών σχολείων της Τουρκοκρατίας Διδασκόμενα κείμενα, σχολικά προγράμματα, διδακτικές μέθοδοι, διδακτορική διατριβή, Αθήνα, Μια σχετικά πρόσφατη αναφορά στα «αναγνωσματάρια» μπορεί να βρει ο αναγνώστης στη μελέτη του Χρήστου Γεωργίου, «Εκπαιδευτικός Δημοτικισμός και Παιδικό Βιβλίο», στο 2 ο Διεθνές Συνέδριο «Η παιδεία στην αυγή του 21 ου αιώνα», Θέματα ιστορίας της Εκπαίδευσης. Β3 Σχολικά Εγχειρίδια, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, 4-6 Οκτ. 2002, και στο <http// 4. Για την έννοια του εγγραμματισμού στο πλαίσιο του σχολείου, βλέπε το βιβλίο του Ηλία Ματσαγγούρα, Σχολικός Εγγραμματισμός: Λειτουργικός, Κριτικός και Επιστημονικός, Αθήνα: Γρηγόρης, 2007.

11 M.-Morretta, T., Poetry Workshop for Middle School Activities That Inspire Meaningful Learning, Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, «Λογοτεχνία και Εγγραμματισμός», στο: Σχολικός Εγγραμματισμός, επιμ.: Ηλίας Ματσαγγούρας, Αθήνα: Γρηγόρης, Την καθοριστική έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης περιγράφει από εκπαιδευτική οπτική γωνία και χρησιμοποιεί η Γεωργία Πολυζώη σε αντιδιαστολή του «συναισθηματικά αναλφάβητος» των Μ. Β. Freedman και B. S. Sweet, στο: Goleman, D., Η συναισθηματική νοημοσύνη, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1998, σ Ο συναισθηματικός εγγραμματισμός είναι αποτέλεσμα καλλιέργειας της συναισθηματικής νοημοσύνης και άλλων ικανοτήτων του παιδιού, όπως η αυτορρύθμιση, κ.ά. Για τον συναισθηματικό εγγραμματισμό στο σχολείο, βλέπε στα βιβλία: St. Killick, Emotional Literacy at the Heart of School Ethos, Paul Chapman Educational Publishing, 2006, και Ar. Roslyn, Empathic Intelligence: Teaching, learning, relating, Sydney: UNSW Press, Για την απαγγελία και την ακρόαση, την ανάγνωση, βλέπε σχετικά στα: Β. Δ. Αναγνωστόπουλου, «Η απαγγελία της ποίησης: μια ξεχασμένη τέχνη», στον τόμο: Η Λογοτεχνία σήμερα: Όψεις, Αναθεωρήσεις, Προοπτικές, Πρακτικά Γ Πανελληνίου Συνεδρίου (Αθήνα, 29 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 2002), Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αθηνών Κ.Ε.ΕΠ.ΕΚ., επιμ.: Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2004, σσ Για την ανάγνωση ως παιχνίδι, βλέπε Τζίνα Καλογήρου, «Lector Ludens: Η ανάγνωση ως παιχνίδι. Παιχνίδια της ανάγνωσης», ό.π., σσ , και Γιώργου Μπαμπινιώτη, Γλωσσολογία και Λογοτεχνία, Αθήνα, 1991, σσ Αντώνη Κάλφα, Ο μαθητής ως αναγνώστης Λογοτεχνική θεωρία και πράξη, Θεσσαλονίκη: Τα τραμάκια, 1993 Τζον Σπινκ, Τι είναι ανάγνωση; Τα παιδιά ως αναγνώστες, μτφρ.: Κυρ. Ντελόπουλος, Αθήνα: Καστανιώτης, Για την ανάγνωση, ακρόαση και συγγραφή ποιημάτων στο σχολείο, βλ. Ambrosini, Newark DE: International Reading Association, 2003, και Hanauer, D.-Rivers, D., Poetry And The Meaning Of Life: Reading and Writing, Ontario Canada: Pippin Publishing Corporation, Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, «Λογοτεχνία και Εγγραμματισμός», ό.π., σ Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη, Συναισθηματικό ΑλφαΒητάρι, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2009, σ H Γεωργία Πολυζώη συμπυκνώνει τη δύναμη της ποιητικής γραφής σε σχέση με την ενσυναίσθηση στoν στίχο του Παλαμά «Ό,τι δεν Αγαπούμε, δεν Υπάρχει» (Σατιρικά γυμνάσματα, Δεύτερη σειρά, , Άπαντα, τόμ. Ε, Αθήνα: Μπίρης-Γκοβόστης, 1964, σ. 260) στη μελέτη της «Ό,τι δεν Αγαπούμε, δεν Υπάρχει : Ποιητική Γραφή και Ενσυναίσθηση στο Δημοτικό Σχολείο», στο < Georgia%20Polyzoi%20doc>. Είναι πράγματι έτσι; Ναι, αν εννοήσουμε μ αυτό ότι γνωρίζουμε πραγματικά μόνον αυτά που πραγματικά αγαπούμε. Πρόσωπα και πράγματα που δεν τα αγγίζουμε με την ψυχή μας, δεν τα γνωρίζουμε καλά και υπάρχουν ξέχωρα από μας, χωρίς να μας αγγίζουν. ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ (κατά χρονολογική σειρά) Λογοτεχνία [Νικολάου του Δαρβάρεως, Δ. (1827), Εκλογάριον Γραικικόν, Εν τω νεωσυστάτω Τυπογραφείω του Βουκουρεστίου. Κοφινιώτου, Ε. Κ. (1884), Αναγνώσματα νεωτέρων Ελλήνων, Εν Αθήναις. Κωνσταντινίδου, Χ. Ι. (1900), Ανθολογία των παίδων, ήτοι συλλογή ποιημάτων και ασμάτων προς χρήσιν των τεσσάρων τάξεων του Δημοτικού Σχολείου, Εν Αθήναις.]* * Τα παραπάνω βιβλία δεν είναι «λογοτεχνικά αλφαβητάρια». Εδώ αναφέρονται απλώς γιατί απηχούν το πνεύμα του λογοτεχνικού εγγραμματισμού των αναγνωστών στους οποίους απευθύνονται και ο οποίος αποτέλεσε βασικό στόχο της συγγραφής τους. Γλώσσα* παπά-γεωργίου, Μ. (1771), ΤΟ ΜΕΓΑ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟΝ, τυπωμένο στη Βιέννη στα 1771, περιέχει τα 24 γράμματα, τις συλλαβές, διάφορα προσωδιακά φαινόμενα και άλλα εκκλησιαστικά κείμενα και αφορά στην εκμάθηση της γλώσσας. Το αρχαιότερο χρονολογημένο έντυπο ελληνικό αλφαβητάριο. Αλφαβητάριον (1911), Εν Μοναστηρίω (Φλώρινα: Δ. Β. Πιτόσκα, 1992). Γεραντώνη, Ε. (1950), Aλφαβητάριο. Τα καλά παιδιά, Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Δημαρά, Α. (επιμ.) (1972), Το αλφαβητάρι με τον ήλιο, Αθήνα: Ερμής. Γιαννέλλη, Ι. Κ.-Σακκά, Γ. (1983), Αλφαβητάριο, Αθήνα: Ν. Σύνορα-Α. Α. Λιβάνη. * Τα παραπάνω βιβλία αναφέρονται ενδεικτικά ως κλασικού τύπου αλφαβητάρια για την εκμάθηση της γλώσσας. Καζαντζάκη, Γ., Ελληνικό Αλφαβητάριο, Αθήνα: Ζησάκης, χ.χ. Μητροπούλου, Κ. (1981), Αλφαβητάριο, για λέξεις σπασμένες που αχρηστεύτηκαν (Μυθιστόρημα), Αθήνα: Δωρικός. Ζαραμπούκα, Σ. (1983), Αλφαβητάριο, Αθήνα: Κέδρος. Παρίζε, Γκ. (1984), Αλφαβητάριο, Αρ. 1, μτφρ.: Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Αθήνα: Κέδρος (Goffredo Parise, Sillabario N. 1, Arnoldo Mondadori Editore, Milano, 1982). Δάσιου, Ο. (1992), Το αλφαβητάρι της Ιλιάδας, Κατερίνη: Μάτι. Δημάση, M.-Κέκια, Aι. (1997), Το παραμυθόσπιτο της αλφαβήτας, Εικ.: Σωτήρης Αγγέλου, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαθητής. Χατζηνικολάου, Σ. (1998), Στη χώρα των Γραμμάτων (Θεατρικό παραμύθι), Θεσσαλονίκη: Μαλλιάρης Παιδεία.

12 20 Μποτής, Γ. Ι. (1998), Το αλφαβητάρι της αγάπης (Ποιήματα), Αθήνα: Εκδόσεις Πλάτανος. Φραγκιά, Μ. ( ), Το αλφαβητάρι της φύσης, Ζωγραφιές: Μάρω Αλεξάνδρου, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Τριβιζάς, Ευ. (2000), Αλφαβητάρι με γλωσσοδέτες, Εικ.: Κέλλυ Ματαθία Κόβο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Τριβιζάς, Ευ. (2000), Οι Παρεούλες της αλφαβήτας (Σειρά): Η Παρεούλα της Γαλάζιας Γάτας, Η Παρεούλα του Ζαφειρένιου Ζαρκαδιού, Η Παρεούλα του Κόκκινου Κροκόδειλου, Η Παρεούλα του Πράσινου Παπαγάλου, Η Παρεούλα του Ροζ Ρινόκερου, Η Παρεούλα της Χρυσής Χελώνας, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Στεφανίδη, Φ. (2000), Αλφαβήτα, Εικ.: Φ. Στεφανίδη, Αθήνα: Εκδ. Στεφανίδη. Τζωρίδου, K. (2001), 24 γράμματα και μια αρκούδα, Εικ.: Ανθή Σαμαρτζίδου, Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες. Κανάβα, Z. (2002), Το αλφαβητάρι της Κυριακής, Εικ.: Χρήστος Δήμος, Αθήνα: Αποστολική Διακονία. Ασλανίδης, Α.-Ζαφειράκης, Γ. (2003), Το οικολογικό αλφαβητάρι, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Γ. (2003), Τα 24 παιδιά της Καλομάνας, Εικ.: Έλλη Γρίβα, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Παμπούδη, Π. (2004), 24 παραμύθια (για γέλια και για γράμματα), Αθήνα: Ροές/Παραμυθολογοτεχνία. Σπυροπούλου, Ζ. Θ. (2005), Τα παιδιά της αλφαβήτας. Αλφαβητάρι, Εικ.: Λιάνα Μερτζάνη, Αθήνα: Κέδρος. Έξαρχου, Γ. (2005), Το αλφαβητάρι των αινιγμάτων Μια συλλογή από 505 αινίγματα που κρύβουν πονηρές απαντήσεις, Αθήνα: Δίαυλος. Αλφαβητάρι για μικρά και μεγάλα παιδιά, εκδόσεις με 48 πίνακες του Νίκου Εγγονόπουλου ( ) «υποτιτλισμένους» με χαϊκού του Χάρη Βλαβιανού, Αθήνα: Μεταίχμιο. Ανδριτσοπούλου-Μανώλη, Κ.-Κέσκου, Σ., Χαρούμενα πουλιά, Αθήνα: Εκδ. Ηράκλειτος. Δεσύπρη, Ευ. (2008), Το αλφαβητάρι με τα αινίγματα, Εικ.: Αλεξάνδρα Μάρω, Αθήνα: Εκδ. Παπαδόπουλος. Καϊτατζή-Χουλιούμη, Δ. (2009), Συναισθηματικό ΑλφαΒητάρι, Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Σακκέτος, Άγγ., Το αλφαβητάρι της Ελληνικής Σοφίας!, στην ηλεκτρονική σελίδα < TO ΒΙΩΜΑ ΩΣ ΠΗΓΗ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ Β. Δ. Αναγνωστόπουλος Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Στο φίλο μου ποιητή Μιχάλη Μπ. Επιχειρώντας μια γενική και σχηματική διαίρεση μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τους ποιητές «βιωματικούς» ή «εγκεφαλικούς» και την ποίηση «βιωματική» ή «εγκεφαλική», προσδιορίζοντας έτσι την πηγή έμπνευσης και δημιουργίας. Αποδεχόμαστε, επίσης, πως η βιωματική λειτουργία αντιστοιχεί στα συναισθήματα της καρδιάς, ενώ η εγκεφαλική στη νόηση, στη λογική. Ας μη βιαστούμε όμως να χωρίσουμε την καλλιτεχνική δημιουργία (ποίηση, ζωγραφική, γλυπτική, κ.λπ.) σε κατηγορίες, εφόσον γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος αποτελεί ένα ενιαίο όλον, μια ψυχοπνευματική και σωματική ολότητα. Τι είναι το βίωμα; Ανατρέχοντας στα λεξικά, σημειώνουμε ότι είναι το αποτέλεσμα της βίωσης, ό,τι έχει ζήσει κανείς, άρα η εμπειρία που αποκτάται από κάποια κατάσταση, σχέση, κ.λπ., και που επιδρά έντονα στη διαμόρφωση της νοοτροπίας του και της συμπεριφοράς του (Μπαμπινιώτης). Είναι το ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αποστολίδου, Β.-Χοντολίδου, Ε. (επιμ.) (1999), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Τυπωθήτω/Γιώργος Δαρδανός. Καλογήρου, Τ.-Λαλαγιάνη, Κ. (επιμ.), Κατσίκη-Γκίβαλου, Α. (Εισαγωγή) (2005), Η Λογοτεχνία στο Σχολείο Θεωρητικές προσεγγίσεις και διδακτικές εφαρμογές στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Κεφαλληναίου, Ευ. (1995), Νεοελληνικά αλφαβητάρια , Αθήνα: Παρασκήνιο. Ματσαγγούρας, Η. (επιμ.) (2007), Σχολικός Εγγραμματισμός, Αθήνα: Γρηγόρης.

13 οικογενειακά δράματα, τα διαζύγια, οι θάνατοι, κ.ά. Ιδιαίτερα οι σχέσεις των μεις θα γίνουμε καλύτεροί σας»)! Κάθε καλλιτεχνική δημιουργία (ποίηση, ζωγραφική, μουσική, κ.ά.) μπορεί να μην προκύπτει κατά παραγγελία και να ξεκινά από την υπερθέρμανση μιας ιδέας, αλλά συνεχίζει βασιζόμενη στο συναίσθημα. Ο Σολωμός σημειώνει στους Στοχασμούς του: «Πρέπει πρώτα με δύναμη να συλλάβει ο νους, κι έπειτα η καρδιά θερμά να αισθανθεί ό,τι ο νους εσυνέλαβε». Η έμπνευση κυρίως τροφοδοτείται, ποτίζεται από τα βιώματα του δημικαταστάλαγμα στην ψυχή μας, το ίζημα της ζωής που παραμένει μέσα μας σε υπνώττουσα κατάσταση και ενεργοποιείται συνήθως κάτω από ορισμένες και απροσδιόριστες συνθήκες. Συνδέεται με τη μνήμη, τη φαντασία, τις αναμνήσεις και τις άλλες λειτουργίες της ψυχής, που φέρνουν στην επιφάνεια τα βιώματα ως ενθυμήσεις, με λόγο πεζό ή ποιητικό, ζωγραφική ή άλλη καλλιτεχνική μορφή. Η ψυχολογία και η παιδαγωγική μιλούν για τα ισχυρά βιώματα της παιδικής ηλικίας που μας συνοδεύουν σε όλη τη ζωή. Απωθούνται στο υποσυνείδητο ως υλικό εύφλεκτο και φορτίο για τη νεανική και ώριμη ηλικία. Συναντούν δε και άλλα βιώματα καθ οδόν, σκληρά, οδυνηρά, τραυματικά, ευχάριστα ή δυσάρεστα, η διαχείριση των οποίων εξαρτάται από την εκπαίδευση και τη γενικότερη παιδεία του ατόμου. Πώς και πού δημιουργούνται τα βιώματα; Η οικογενειακή κατάσταση ευθύνεται κατά κύριο λόγο για την ομαλή ή προβληματική εξέλιξη του νέου ατόμου. Εδώ γεννιέται η ευτυχία αλλά και η δυστυχία, τα ευχάριστα αλλά και τα επώδυνα βιώματα που στιγματίζουν τα παιδικά και νεανικά μας χρόνια. Η αγάπη απεργάζεται καλά βιώματα, συναισθήματα ασφάλειας και ειρήνης. Τραυματικά βιώματα δημιουργούν οι ορφάνιες, οι κακουχίες, η προσφυγιά, τα παιδιών με τη μητέρα και τον πατέρα χαράσσουν ανεξίτηλα δρόμους ζωής. Το σχολείο είναι ένα ακόμη εργαστήριο βιωμάτων. Εδώ το παιδί ζει το μύθο της γνώσης μπαίνοντας σε καινούργια σφαίρα κοινωνίας, με κανόνες και απαιτήσεις. Λίγο ως πολύ, όλοι κουβαλούν μέσα τους αναμνήσεις ευχάριστες ή δυσάρεστες από τους δασκάλους και τις δασκάλες, από συμμαθητές και συμμαθήτριες, και θυμούνται περιστατικά και περιπέτειες που έζησαν σε εκδρομές, σε περιπάτους, μέσα στην αίθουσα, έξω στο προαύλιο, στο παιχνίδι, κ.λπ. Από τα πλέον ισχυρά βιώματα είναι αυτά του έρωτα και του θανάτου, που συνοδεύουν τον άνθρωπο σε όλη του τη ζωή. «Άνθρωπος ανέραστος, στη ζωή απέραστος», λέει ο λαός. Είναι δηλαδή σαν να μην «πέρασε» από τη ζωή. Όλοι θυμούνται τα πρώτα παιδικά και νεανικά σκιρτήματα, τους κεραυνοβόλους έρωτες, τον ψυχικό πόνο, το βουβό κλάμα τις νύχτες... Και δεν είναι τυχαίο ότι ο έρωτας κατέχει την κεντρική θέση μέσα στο πάνθεον των πρωταγωνιστών της τέχνης και ιδιαίτερα της ποίησης. Ο θάνατος, εξάλλου, πολύμορφος και συνήθως αιφνίδιος, ορίζει αμετάκλητα το τέλος της ζωής δημιουργώντας ψυχικά τραύματα και οδυνηρές μνήμες στα οικεία πρόσωπα. Η αίσθηση της φθοράς και της φθαρτότητας που οδηγεί στο θάνατο παράγει εσωτερικές εμπειρίες ανείπωτες και βιώματα καταλυτικά. Όπου κι αν εμφανίζεται σε συγγενικά και φιλικά πρόσωπα, σε πολέμους και σε δυστυχήματα, γεννά έντονα συναισθήματα φόβου και ανατριχίλας. Ο θάνατος και ο έρωτας αποτελούν το φόντο κάθε καλλιτεχνικής έκφρασης. Τα βιώματα της κοινωνικής ζωής είναι πολλαπλά και βαθιά, ανάλογα με την ένταση που τα απέκτησε κανείς. Οι οικογενειακές γιορτές, τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, το Δεκαπενταύγουστο, οι θεατρικές παραστάσεις, οι συναυλίες, κ.ά., δημιουργούν τον κόσμο των αναμνήσεων και το βαθύ ψυχικό υπόστρωμα στην παιδική ηλικία. Τα ήθη και τα έθιμα με τη στερεότυπη επανάληψή τους ορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννιούνται και εμπεδώνονται αξίες και ιδανικά ζωής, ιδεολογίες και βιώματα ακατάλυτα. Παλιότερα, τα πολυήμερα γλέντια στην ύπαιθρο με αφορμή γάμους, βαφτίσεις, εορτασμό αγίων και πανηγύρια, γαλβάνιζαν την ψυχή μικρών και μεγάλων μέσα στην κιβωτό της παράδοσης, της δημοτικής ποίησης, του χορού και της μουσικής. Η συμμετοχή ήταν πάνδημη σε όλες τις εκφάνσεις του γλεντιού, έτσι ώστε τα παιδιά και οι νεότεροι να ακολουθούν τα βήματα των ηλικιωμένων, θυμίζοντας των Σπαρτιατών τον τριπλό, σε τρεις κύκλους, χορό: των γεροντότερων, των πολεμιστών και των παιδιών, που διαβεβαίωναν τους μεγαλυτέρους: «άμμες δε γ εσσόμεθα πολλώ κάρονες» («και Η καλλιτεχνική δημιουργία ξεκινάει από τη σύλληψη μιας ιδέας, μιας ψυχοπνευματικής λειτουργίας που δεν την ελέγχει απόλυτα ο δημιουργός. Η έμπνευση δεν υπακούει σε κανόνες και προστάγματα, όπως και ο έρωτας και το όνειρο. Ο αληθινός δημιουργός είναι πάντα έτοιμος να την καλωσορίσει και να της γίνει υπηρέτης, όσο αυτή διαρκεί. Είναι σαν τους τυφώνες που κορυφώνουν τη δύναμή τους υποχωρώντας βαθμιαία, αλλά και ορίζοντας τη διαδρομή. Άλλοι την παρομοιάζουν με την αντρική στύση. Ο Κύπριος ποιητής Κώστας Μόντης ( ) γράφει: «Είναι κάποιοι στίχοι σαν κάτι άταχτα παιδιά που σου χτυπούν τη νύχτα το κουδούνι και πριν προφτάξεις ν ανοίξεις φεύγουν τρέχοντας».

14 Οικογένεια Οικογένεια Οι ημέρες της εβδομάδας «Φρέσκα» Φρούτα για μικρούς βιβλιοφάγους! Νέο Νέο Δ Παιδικές ανασφάλειες Υγεία Ασφάλεια του παιδιού Νέο Νέο Νέο Αυτισμός Άτομα με ειδικές ανάγκες Νέο Καθαριότητα και υγιεινή ιασκεδαστικά, ποικίλα Φρούτα, μια πρώτη γεύση από το πολύχρωμο περιβόλι της λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική αρτιότητα, που «μεγαλώνουν» παρέα με το παιδί! Μια πρωτότυπη σειρά βιβλίων, εναρμονισμένη με τον γλωσσικό πλούτο του παιδιού, που το βοηθάει να διαχειρίζεται συναισθήματα και εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω απ όλα να αγαπήσει το διάβασμα. Τα Φρούτα έχουν σκοπό να βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει σταδιακά τον γραπτό λόγο μέσω της ανάγνωσης μαζί με τον γονιό του. Τα Φρούτα αποτελούν, επίσης, πολύτιμα εργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις τάξεις του σχολείου, αφού μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης Φιλαναγνωσίας. Κοινωνία Φ ιλία Φιλία Φρούτα επιμελημένα με παιδαγωγικό προσανατολισμό από αγαπημένους Έλληνες και ξένους συγγραφείς και εικονογράφους, που οξύνουν τη φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησιακή εμπειρία για το σπίτι ή το σχολείο. Νέο Ο ΕΚ Δ Σ ΕΙ Σ ΨΥΧ Ο ΟΣ ΟΣ 19 Ο Σ ΨΥΧ ΕΚ Δ ΕΙ ΓΙ Σ ΓΙ Ο Νέο Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 850 τίτλους στο

15 26 ουργού, γι αυτό και έχουν αυτά ιδιαίτερη αξία για τη δημιουργία. Παλιότερα πίστευαν ότι η λογοτεχνική δημιουργία είναι συνυφασμένη με τον πόνο, την περιπέτεια, την έλλειψη, την «απορία», την κοινωνική απομόνωση, τη δυστυχία και τις άλλες οδυνηρές πλευρές της ζωής. Ο ποιητής ή ο μυθιστοριογράφος δημιουργεί μεγάλα έργα, μεγαλόπνοα, όταν έχει βιώσει τις καταστάσεις που περιγράφει. Ο ίδιος ενσαρκώνει τον ήρωά του σε πρώτο ή σε τρίτο αφηγηματικό πρόσωπο. Ακόμα, όταν βασίζεται σε βιώματα τρίτων, σε αφηγήσεις που άκουσε, κατέγραψε και τις οικειοποιήθηκε. Τέτοια εμβληματικά έργα είναι ο Παίχτης του Ντοστογιέφσκι, η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη, η Νανά του Ζολά, ο Αλέξης Ζορμπάς του Καζαντζάκη, οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι του Σολωμού, το Άξιον Εστί του Ελύτη, η Μακρόνησος του Ρίτσου, το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου, κ.ά. Η Τέχνη έχει τους δικούς της κανόνες, όπως και η ζωή. Τέχνη και ζωή συναντώνται στη δημιουργία και στην αλήθεια. Για να συγκινεί, η Τέχνη οφείλει να είναι αληθινή, δηλαδή να εκφράζει βιώματα, ανακαμινευμένο υλικό ζωής μέσα από το εργαστήρι της ψυχής και του νου. Επομένως, δεν έχει ιδιαίτερη αξία το ερώτημα ποια προτεραιότητα δίνει ο δημιουργός, στην τέχνη ή τη ζωή. Η Τέχνη τελικά είναι ένα εποικοδόμημα, ένας εξώστης απ όπου θεάται κανείς Ασφαλώς, η συγκίνηση, η συναισθηματική ταύτιση με ήρωες και καταστάσεις οδυνηρές ή ευχάριστες, δίνει πνοή στο δημιουργικό ένστικτο του ανθρώπου και διεγείρει ανάλογα συναισθήματα. Το ταλέντο παρωθεί κάθε καλλιτέχνη, ποιητή, ζωγράφο, γλύπτη, μουσικό, χορευτή, κ.ά. στη δημιουργία μιας νέας πραγματικότητας με υλικά της ψυχής του. Και αυτή η πραγματικότητα είναι μια διαφορετική πραγματικότητα, μπορεί να αντιγράφει τη ζωή, να την προεκτείνει, να την ανυψώνει, να την ομορφαίνει, να διαμορφώνει συνειδήσεις. Έτσι, λ.χ., παρότι ένας πίνακας ή μια φωτογραφία παριστάνει το δράμα του Τρίτου Κόσμου, μας αρέσει ως αισθητικό γεγονός, ως αποτέλεσμα μιας καλλιτεχνικής έκφρασης. Τα πολεμικά μυθιστορήματα, παρότι περιγράφουν τη φρίκη του πολέμου, παρότι με μελανά χρώματα αναφέρονται σε καταραμένα χρόνια (όπως το Πόλεμος και Ειρήνη του Τολστόι, το Ουδέν νεότερον από το Δυτικόν μέτωπον του Ε. Ριμάρκ, το Για ποιον χτυπάει η καμπάνα του Χέμινγουεϊ, το Εκατό χρόνια μοναξιά του Μάρκες, κ.ά.), αρέσουν στον αναγνώστη. Και, φυσικά, δε συνιστά αντίφαση το γεγονός ότι ο λαϊκός τραγουδιστής τραγουδά με πάθος τραγούδια για το θάνατο, την πείνα, τη δυστυχία, την ξενιτειά, παράλληλα με τραγούδια για τη χαρά της ζωής. Και χορεύει: «Τούτη τη γης που την πατούμε / όλοι μέσα θε να μπούμε». Τελικά, δεν υφίσταται το δίλημμα καρδιά ή νους, γιατί πράγματι η καλλιτεχνική έκφραση αποδεικνύει τη συνύπαρξη καρδιάς και νου με αυξομειωτική συμμετοχή, ανάλογα με τις φάσεις δημιουργίας. Εξάλλου, τεχνοτροπίες όπως ο ρεαλισμός, ο παρνασσισμός, ο ρομαντισμός, ο εξπρεσιονισμός, κ.λπ., επα- καλύτερα τη ζωή. ληθεύουν την παραπάνω διατυπωμένη κρίση, ότι δηλαδή το όποιο καλλιτε- 27 χνικό αποτέλεσμα είναι καρπός αυτού του δυϊσμού. Φαίνεται πως ο μονισμός στην τέχνη δεν οδηγεί σε ισχυρές δημιουργίες, αλλά μάλλον σε αβέβαιες και καταναλωτικές. Επιπλέον, ο νους συλλαμβάνει, συνεπικουρούντος του σώματος, των σωματικών αισθήσεων, κάτι που συνήθως αποσιωπάται. Και δεν απέχει πολύ από την αλήθεια το λεγόμενο ότι ο πλέον σκληρά εργαζόμενος είναι ο συγγραφέας και κάθε καλλιτέχνης. Πώς ενισχύονται τα βιώματα; α. Τα ταξίδια προσφέρουν χαρά και γνώση. Γνωρίζει κανείς πολιτισμούς, συνήθειες, ήθη και έθιμα, ιστορία και ιστορίες ανθρώπων. Ο Οδυσσέας «πολλών δ ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω» («γνώρισε πολιτείες και απέκτησε πείρα ζωής»). Ο Καβάφης στη Ιθάκη του θα πει: «Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε. Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, Ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν». β. Οι σπουδές, η φοιτητική ζωή, τα νεανικά όνειρα, οι στόχοι και οι επιδιώξεις, κάθε μορφή επικοινωνίας, οι φιλίες, οι «τρέλες», οι δοκιμασίες, οι επιτυχίες, οι αποτυχίες, όλα διδάσκουν κι αφήνουν το αποτύπωμά τους ως μνήμες και αναμνήσεις. Ο Μάρκος Αυρήλιος τόνιζε το «ένδον σκάπτε» και οι λατίνοι το «carpe diem» («άδραξε τη μέρα»). γ. Η ανάγνωση των βιβλίων κάνει τους αναγνώστες πλούσιους σε εμπειρίες μέσα από τις περιπέτειες των ηρώων, καθώς συμμετέχουν διανοητικά και συναισθηματικά στην αφήγηση, όχι τόσο ως παρατηρητές όσο ως «συνοδοιπόροι» των ηρώων. Κατά τον Eco πολλαπλασιάζουν τη ζωή τους ζώντας τις

16 28 ζωές των άλλων. Εδώ πρέπει να τονίσουμε το πόσο επηρεάζονται τα παιδιά (λόγω της ψυχολογικής ταύτισης με τους ήρωες) από τα αναγνώσματά τους και γενικά από τα παιδικά βιβλία που έχουν έντονο το βιωματικό στοιχείο γραφής. δ. Οι προσωπικές περιπέτειες και ο αγώνας για επιβίωση, επαγγελματική και κοινωνική καταξίωση, η τριβή με την ίδια τη ζωή και τα προβλήματά της όπως η αποτυχία, το διαζύγιο, η απόρριψη, η φτώχεια, η ξενιτειά, η μετανάστευση, κ.ά., επίσης οι κοινωνικές αναστατώσεις, λ.χ. πόλεμοι, συγκρούσεις, συλλαλητήρια, ακτιβισμοί, πολιτικές διώξεις, εξορίες, κ.ά., δε γεμίζουν την ψυχή μόνο με πίκρα αλλά και με πείρα, με ισχυρά προσωπικά βιώματα. Και «κανένα τέλος δεν έρχεται με αδειανά χέρια», όπως μας λέει η ποιήτρια Κική Δημουλά. ε. Η ιδιαίτερη ευαισθησία του ατόμου, που καλλιεργείται κατά κανόνα μέσα στην οικογένεια, μέσα σε ανάλογο κλίμα ενσυναίσθησης στον πόνο και στη χαρά του άλλου, οι ιδέες για το φυσικό και ζωικό βασίλειο, η αγάπη και προστασία στα ζώα, κ.λπ., είναι ίσως τα πλέον διαρκή βιώματα και στηρίγματα στη ζωή του. Καταλήγοντας, πιστεύω ότι τα βιώματα είναι πολύτιμο δώρο της ζωής, με όλα τα συν και τα πλην που μπορεί να έχουν. Αποτελούν το έρμα της ψυχής. Όπως τα καράβια έχουν το έρμα στα κάτω αμπάρια, για να ισορροπούν σε δύσκολες ώρες, σε κυματισμούς μεγάλους και καταιγίδες, για να μην αναποδογυρίζουν και πνίγονται, έτσι και τα βιώματα μας κρατούν σταθερούς στην πορεία της ζωής. Επιπλέον, όταν υπάρχει στο άτομο κάποιο ταλέντο (καλλιτεχνικό, λογοτεχνικό, κ.λπ.), τότε προκαλούν την έμπνευση και την αισθητική δημιουργία. Είναι, λοιπόν, ευλογημένος όποιος έχει πλούσια βιώματα, όποιος είδε και γνώρισε, έπαθε και έμαθε πολλά στη ζωή του! ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΒΙΩΜΑΤΑ ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΑΤΙΑ Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Συγγραφέας Συχνά, μικροί και μεγάλοι αναγνώστες, όταν συναντήσουν το συγγραφέα κάποιου ή κάποιων λογοτεχνικών βιβλίων που διάβασαν, ρωτούν αν έχουν συμβεί πραγματικά τα όσα εξιστορεί στα μυθιστορήματα ή στα διηγήματά του, αν είναι περιστατικά της δικής του ζωής, αν είναι βιώματά του εφόσον, βέβαια, πρόκειται για πεζογραφήματα με αναφορές στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα ή σε πρόσφατα ιστορικά γεγονότα. Έχοντας επισκεφθεί τα τελευταία 30 και πλέον χρόνια γύρω στα σχολεία συνολικά (που σημαίνει τουλάχιστον τάξεις με μέσον όρο 25 μαθητές η κάθε μία), αλλά και δεκάδες βιβλιοθήκες, όπου συνομίλησα με μεγάλο αριθμό αναγνωστών, δε θυμάμαι ούτε μία τέτοια συνάντηση που να μη μου υπέβαλε την παραπάνω ερώτηση κάποιο από τα παιδιά, ή κάποιος από τους μεγάλους, εκπαιδευτικούς ή γονείς, αν έτυχε να παρακολουθεί τη συζήτηση, σε σχέση με βιβλία μου του είδους που αναφέραμε. Ιδού λοιπόν τα όσα εξηγώ, με τα οποία ίσως να συμφωνήσουν πολλοί συνάδελφοί μου: Κατ αρχάς, ευχαριστώ για την ερώτηση, την οποία θεωρώ κολακευτική για κάθε δημιουργό. Τις περισσότερες φορές σημαίνει ότι ο αναγνώστης βρήκε τόσο πειστική, τόσο αληθοφανή την πλοκή του μυθιστορήματος ή του διηγήματος, ώστε υποθέτει πως δεν μπορεί να πρόκειται για επινόηση, θα πρέπει όντως να έχουν συμβεί στην πραγματικότητα τα όσα διάβασε, και μάλιστα να είναι βιώματα του συγγραφέα. 29

17 30 Ακολουθούν οι απαραίτητες εξηγήσεις. Τα βιώματα, δηλώνω, είναι πολύτιμα για κάθε συγγραφέα, όμως αυτά και μόνο δεν αρκούν. Προσωπικές εμπειρίες μπορεί να υπάρχουν, πρέπει ωστόσο να μεταπλαστούν, να υποστούν την απαραίτητη μετουσίωση. Για να εξηγήσω, στα παιδιά κυρίως, την ανάγκη της μυθοπλασίας (που είναι απαραίτητη ακόμα και στις αυτοβιογραφίες ως ένα βαθμό 1 ) φέρνω το παράδειγμα της παρασκευής του ψωμιού. Το αλεύρι, το προζύμι, το νερό, το αλάτι, είναι υλικά «πραγματικά», όμως δε μεταβάλλονται σε ψωμί αν απλώς τα τοποθετήσουμε σε μια πήλινη λεκάνη. Χρειάζεται ζύμωμα γερό, πλάσιμο ώστε να πάρει το σχήμα που θέλουμε και ψήσιμο προσεκτικό για να μεταβληθούν τα υλικά σε ψωμί, προϊόν εξίσου πραγματικό. Ζύμωμα είναι για το λογοτέχνη η επίπονη ανάμειξη της πραγματικότητας με τη φαντασία. Πλάσιμο είναι η απόφασή του για το είδος του λογοτεχνήματος που θα προσπαθήσει να δημιουργήσει. Και ψήσιμο που συχνά και δικό του μαρτύριο αποβαίνει είναι η αγωνία του εργαστηρίου. Υπάρχουν βέβαια και περιπτώσεις όπου μπαίνουν αυτούσια στα μυθιστορήματα κάποια περιστατικά, αν ταιριάζουν κι αν βρουν τη σωστή τους θέση στην πλοκή. Όπως βάζουμε σταφίδες καμιά φορά στο ψωμί και γίνεται σταφιδόψωμο. Οταν μιλώ με παιδιά του Γυμνασίου για το ίδιο θέμα, τους διαβάζω καμιά «Ο πεζογράφος ξεκινά απ το περιβάλλον. Το επεξεργάζεται στον εαυτό του και πάλι γυρίζει σ αυτό. Είναι τότε ο καλός σπορεύς, που σπέρνει μέσα στην πραγματικότητα τους σπόρους της φαντασίας. Όμως οι σπόροι πρέπει να πιάσουν, να σύρουν ρίζες, όπως λέγει ο λαός. Και θα σύρουν ρίζες οι σπόροι, μόνον αν είναι από κείνα τα κοινά στοιχεία, τόσο της τέχνης όσο και της ζωής. Από κείνα που δεν ξεύρεις ακριβώς αν είναι της ζωής στοιχεία ή της τέχνης. Γιατί σ αυτά τελειώνει η μια κι απ αυτά αρχίζει η άλλη. Και πότε νομίζεις πως η τέχνη τα παίρνει έτοιμα από τη ζωή γι απαρχές της, πότε πάλι πιστεύεις πως από την τέχνη τα μιμείται η ζωή. Μυστική διαπίδυση ανάμεσα τέχνης και ζωής. Σημεία υφής θα μπορούσε να τα ονομάσει κανείς αυτά τα στοιχεία, γιατί γύρω τους πιάνεται κι υφαίνεται ο πλαστικός ιστός της πεζογραφίας κι αυτόν τον πλαστικόν ιστόν θα μπορούσε να τον ονομάσει, στο σύνολό του, μίμηση.»γιατί μη νομίσει κανείς ότι αρκεί να πάρει στα χέρια του μολύβι και χαρτί κι ότι αρκεί ν αρχίσει να γράφει ό,τι βλέπει κι ό,τι ακούει, κι έτσι τα βρήκεν όλα! Αυτή είναι πραγματικότης, δεν είν όμως τέχνη. Η τέχνη, ναι, την χρειάζεται την πραγματικότητα, αλλ η πραγματικότης δεν είναι τέχνη, παρά σπανίως». 2 Άλλοτε πάλι τους μιλώ για τα όσα γράφει ο Παλαμάς στην Ποιητική του, ως αντίδραση στις κατηγορίες που είχε διατυπώσει εναντίον του ο Χατζόπουλος, ότι είναι εγκεφαλικός και ανειλικρινής ποιητής, επειδή η έμπνευσή του δεν προέρχεται πάντα από δικά του ψυχικά παθήματα. Λέει: «Η ειλικρίνεια δεν έχει νόημα στην τέχνη. Γιατί ο καλλιτέχνης μην τρομάζετε είναι και υποκριτής. Δώστε στη λέξη υποκριτής όλη τη δυνατή καλολογική βαρύτητα... Αντιπροσωπεύω ανθρώπους. Τα δικά μου τα βλέπω σαν ξένα και γι αυτό τα τραγουδώ και τα ξένα τραγουδώντας δικά μου τα κάνω». Υπάρχουν ωστόσο συγγραφείς που, σύμφωνα με τις ομολογίες τους, μπορούν να γράφουν μόνο για όσα έχουν ζήσει προσωπικά. Βέβαια, η «ανάπλαση» του προσωπικού μύθου μπορεί να είναι ευεργετική για το συγγραφέα, αφού, σύμφωνα με την αφηγηματική ψυχολογία, «ανακατατάσσει» έτσι το βίο του και δίνει νέο νόημα στη ζωή του. Ως προς το αποτέλεσμα και την ποιότητα του έργου, ωστόσο, με βάζει σε σκέψεις, γιατί ενέχει κάποιους κινδύνους. Ο Νίκος Καζαντζάκης, γνωρίζοντας καλά τους κινδύνους αυτούς, έγραψε κάποτε στη Ρίτα Μπούμη-Παππά: «Θα θελα να μετουσιώνατε ακόμα περισσότερο τη ζωή και να μη γράφετε πριχού νιώσετε πως η ζωή μέσα Σας έχει γίνει παραμύθι. Εκεί που τελειώνει η ζωή κι αρχίζει να βυθίζεται στην περιοχή του ονείρου, από κει αρχίζει η Τέχνη. Τα πριν απ το σημείο αυτό είναι σίγουρα ιδιωτική εξομολόγηση». 3 φορά τα όσα είχε γράψει σε άρθρο του ο Τέλλος Άγρας: Μια πολύ αυστηρότερη θέση ως προς τους αυτοβιογραφούμενους συγγρα- 31 φείς έχει διατυπωθεί σε φιλολογική σελίδα αθηναϊκής εφημερίδας ως εξής: «Σίγουρα δεν είναι πραγματικοί συγγραφείς όσοι απλώς αναπαράγουν προσωπικές ιστορίες. Οι πραγματικοί συγγραφείς εφευρίσκουν πραγματικότητες» 4. Για όλους τους λόγους που ανέφερα, με πείθουν περισσότερο οι συγγραφείς που, πέρα από τα προσωπικά τους βιώματα, με τις ειδικές «κεραίες» που εξυπακούεται ότι διαθέτουν οι προικισμένοι λογοτέχνες, έχουν την ικανότητα να συλλαμβάνουν και να νιώθουν ως δικά τους και τα βιώματα των άλλων. Διότι έτσι μπορούν να «ζουν» και σε διαφορετικές καταστάσεις ή εποχές. Και ευτυχώς που υπάρχουν τέτοιοι δημιουργοί. Διαφορετικά δεν θα είχαμε, λόγου χάρη, ιστορικά μυθιστορήματα για να μην αναφέρουμε τις αρχαίες τραγωδίες, τα σαιξπηρικά έργα ή πλήθος άλλα γνωστά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που δεν αναφέρονται στην εποχή ή στα προσωπικά βιώματα των δημιουργών τους. Προσωπικά, θέλω να πιστεύω ότι όπου και όταν μετέφερα προσωπικά βιώματα στα διηγήματα ή μυθιστορήματα που έχω γράψει «η ζωή μέσα μου είχε γίνει παραμύθι», ότι είχε πια «βυθιστεί στην περιοχή του ονείρου», όπως συμβούλευε ο Καζαντζάκης. Ας αναφέρω μερικά παραδείγματα: Το βιβλίο μου Ο μικρός αδελφός βασίζεται σε προσωπικές εμπειρίες και πραγματικά περιστατικά που έζησε ο πατέρας μου ως έφηβος στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, όντας ένας από τους Έλληνες που σύρθηκαν όμηροι στη γη των τότε εχθρών μας. Τα πάθη του σε κείνη τη φρικτή δίχρονη ομηρεία, οι οδυνηρές περιπέτειες των Μακεδόνων, οι κακουχίες που στοίχισαν τη ζωή σε από αυτούς και ο τρόπος που κατόρθωσαν να γυρίσουν τελικά

18 Ο Σ ΕΙ Σ ΨΥΧ Ο ΟΣ ΟΣ 19 Ο Σ ΨΥΧ ΕΚ Δ ΕΙ ΓΙ Σ ΓΙ Ο «Θέλω, καλή μου, να μη στενοχωρηθείς, να μη λυπηθείς, να μην κλάψεις ποτέ! Γι αυτό Παίρνω την καρδιά σου, τη βάζω σ ένα χρυσό κουτάκι και το κουτάκι αυτό το παίρνω μαζί μου» Αυτά είπε η νεράιδα στο νεογέννητο μωρό και χάθηκε μέσα στη νύχτα. ΕΚ Δ 32 στην Ελλάδα μόνον οι που επέζησαν, ήταν η αληθινή, συγκλονιστική ιστορία που διηγόταν στον αδελφό μου κι εμένα, αντί για παραμύθι, τα κρύα βράδια της Κατοχής, όπως αργότερα και στη μικρή αδελφή μου. Iστορία σκληρή, σε χρόνια σκληρά ενός ακόμα Παγκοσμίου Πολέμου, που τυράννησε και σημάδεψε τη δική μας παιδική ηλικία. Το καλό τέλος της ιστορίας του ο γυρισμός, το αντάμωμα με τους δικούς του, η αρχή μιας νέας ζωής στην Αθήνα μας έδινε κουράγιο κι ελπίδα ότι και τα δικά μας βάσανα, ο δικός μας πόλεμος που κατέτρωγε τα παιδικά μας χρόνια, θα τέλειωνε μια μέρα και η ειρήνη θα επέστρεφε στον τόπο μας. Πολλά χρόνια αργότερα, όταν ο πατέρας μου έφυγε για πάντα, κατάλαβα πως η ιστορία του εκείνη, τα βιώματά του ανταμωμένα με τα δικά μου κι η αγάπη του για τη Μακεδονία έμεναν μέσα μου απέθαντα, ολοζώντανα. Και ήθελα να τα γράψω για τα παιδιά μου, για τα παιδιά της Ελλάδας, να μη χαθούν, να μη σβήσουν κάποτε μαζί μου κι αυτά. Έτσι έγινε κι έπλασα τον Μικρό Αδελφό, «παιδί» μου πνευματικό αλλά και «αδέρφι», αφού στο αφήγημα του πατέρα μου «Σερραίων Ομηρεία»5 στηρίχτηκε και σ εκείνα που άκουγα παιδί από το στόμα του. Ως τότε, μία και μόνη φορά είχα πάει στις Σέρρες, στα εφηβικά μου χρόνια. Όταν βρέθηκα για δεύτερη φορά εκεί, το βιβλίο είχε μόλις εκδοθεί. Και τότε ο τόπος μού φάνηκε εφιαλτικά γνωστός. Ήξερα, θαρρείς, από πάντα πού ακριβώς είχαν πέσει οβίδες το Ήξερα πού βρισκόταν το παλιό Νοσοκομείο των Σερρών, πώς ήταν η πόλη τότε, προτού καταστραφεί για δεύτερη φορά μέσα σε λίγα χρόνια, πού βρισκόταν του παππού μου το κτήμα, πού απλωνόταν η λίμνη του Αχινού προτού την αποξηράνουν το Ήξερα από ποιο χωματόδρομο είχαν ξεκινήσει οι Σερραίοι όμηροι τον Iούνιο του 1917 ήμουν τότε κι εγώ εκεί σίγουρα, είχα πάει κι εγώ μαζί με τον πατέρα μου σ εκείνη την ομηρεία, μόριο μέσα στα σπλάχνα του, στο μυαλό του, στα κόκαλά του. Τα είχα ζήσει, τα είχα δει με τα δικά του τα μάτια όλα εκείνα που έγραφα στο βιβλίο μου. Ωστόσο, με τα δικά μου τα μάτια είχα δει και κάτι ακόμα: την αγάπη για τον συνάνθρωπο και τη λαχτάρα για την ειρήνη. Έτσι, η δική μου ιστορία είχε μέσα της έντονα και τούτα τα δύο στοιχεία. Στο βιβλίο μου πρωταγωνιστούν δύο αδέλφια, ο 17χρονος Άγγελος και ο 12χρονος Αλέξανδρος, που ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος τα χωρίζει από τους γονείς τους. Υπόσχεση δίνει ο Άγγελος να πάει πίσω στη μάνα του τον μικρό του αδελφό, μα σέρνεται όμηρος στη γη του εχθρού, τον χάνει και οδυνηρότατες περιπέτειες αρχίζουν. Αγωνιώντας για την τύχη του μικρού, θα τον αναγνωρίζει κάθε τόσο στο πρόσωπο των παιδιών που τον έχουν ανάγκη στον εξάδελφο πρώτα, έπειτα στο συμπολίτη, αργότερα στο συμπατριώτη, στο σύμμαχο και τελικά στο παιδί του εχθρού. Με άλλα λόγια, στο δικό μου μυθιστόρημα η ζωή του πατέρα μου εκείνα τα χρόνια «μετουσιώθηκε σε παραμύθι», με την έννοια που έδινε ο Καζαντζάκης στη φράση. Αργότερα, σκηνές και μνήμες αχνές από τα μαύρα χρόνια της Κατοχής, που τα έζησα στην προσχολική και πρώτη σχολική μου ηλικία, βρήκαν τρόπο να «τρυπώσουν» στο μυθιστόρημά μου Τρα Κυκλοφορεί και σε e-book. Αναζητήστε περισσότερους από 850 τίτλους στο OS PUBL I OS PUBL I

19 34 γούδι για τρεις. Κι έγιναν διηγήματα στο βιβλίο μου Ο καιρός της σοκολάτας. Η παιδική και η εφηβική μου ηλικία, ανταμωμένη με τη νηπιακή και την παιδική ηλικία της πρόωρα χαμένης αδερφής μου, μετουσιώθηκε στο Ένα αγγελάκι στα Εξάρχεια, βιβλίο που μπορεί να χαρακτηριστεί «μυθιστορηματική βιογραφία» «μετουσιωμένη σε παραμύθι» όμως, θα πρόσθετα. Κι ακόμα, πλήθος πραγματικά περιστατικά, που έχω ζήσει η ίδια, ή που έζησαν φίλοι ή γνωστοί μου και ήταν σαν να τα έζησα προσωπικά, βρήκαν τη θέση τους στο Σπίτι για πέντε, στο Γιούσουρι στην τσέπη ή στο Για την άλλη πατρίδα. Αλλά και πραγματικά ιστορικά γεγονότα, καθώς και συμβάντα παρμένα και από τη σύγχρονη πραγματικότητα υπάρχουν στα βιβλία μου Στο τσιμεντένιο δάσος, Λάθος, Κύριε Νόιγκερ!, Καναρίνι και μένα, Τα τέρατα του λόφου, Ο κόκκινος θυμός. Κι ακόμα, σε κομμάτια από τη ζωή των προγόνων μου, μνήμες και περιστατικά που έφτασαν ως εμένα από στόμα σε στόμα «μετουσιωμένα σε παραμύθι» κι αυτά, αποτέλεσαν βασικά στοιχεία για τα κοινωνικο-ιστορικά μυθιστορήματά μου Η προφητεία του κόκκινου κρασιού και Στη σκιά της πράσινης βασίλισσας, που γράφτηκαν «βυθισμένα στην περιοχή του ονείρου». Τελειώνοντας, παραθέτω μια φράση της διακεκριμένης συγγραφέως παιδικών/νεανικών βιβλίων και κριτικού Mοllie Hunter: «Δεν υπάρχει βιβλίο που να λέει κάτι αξιόλογο, αν πρώτα αυτό το κάτι δεν το είπε η ζωή στο συγγραφέα του που πρέπει μέσα του να έχει σχηματίσει τη δική του φιλοσοφία, τις δικές του ιδέες, το δικό του πνεύμα. Τούτη η βασική διαδικασία πρέπει να έχει συντελεστεί από πριν, για να είναι δυνατή η λογοτεχνική δημιουργία [ ] και λόγω ειδικών ευθυνών, η αλήθεια τούτη αφορά πολύ περισσότερο το συγγραφέα που θέλει να γράψει για παιδιά» 6. Ας μου επιτραπεί να διευκρινίσω και να συμπληρώσω (αυτό άλλωστε προσπάθησα να πω με όλα όσα ανέφερα παραπάνω): Αυτό το «κάτι» μπορεί να το πει στο συγγραφέα η ζωή απευθείας ή μέσω των άλλων συγγενών, φίλων, γνωστών ή ακόμη και αγνώστων, ακόμη και εχθρών. Ή μέσω των όσων διάβασε και αφομοίωσε κι έκανε δικά του με τις ιδιαίτερες ικανότητες που είναι προικισμένος, μέσω των όσων κατάφερε να «βιώσει» από άλλες εποχές, από άλλους κόσμους. Της φαντασίας ή της πραγματικότητας. ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ β ι β λ ι ο π α ρ ο υ σ ι ά σ ε ι ς IOYNIOΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2014 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ο Βασίλης Αλεξάκης, σε πρόσφατη συνέντευξη που έδωσε στην Ελένη Γκίκα, στο ηλεκτρονικό περιοδικό λέει: «εγώ δεν πιστεύω ότι υπάρχουν βιβλία αυτοβιογραφικά. Δεν λένε ψέματα οι άνθρωποι, αλλά απ τη στιγμή που γράφεις, είσαι σε έναν άλλον κόσμο! Άρα και η αυτοβιογραφία αν είναι καλή, αναπόφευκτα θα μοιάζει με ένα μυθιστόρημα! Τα κακά μυθιστορήματα μοιάζουν με αυτοβιογραφίες!» 2. Στον τόμο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, πρόλογος-επιμέλεια: Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1979, σ Βλ. Τρικαλινά, τ. 4 oς, Τρίκαλα 1984, σ Από το άρθρο της Λώρης Κέζα, «Στην εποχή της γραφομανίας», εφ. Το Βήμα, «Νέες Εποχές», Κυριακή 7 Ιουλίου 1996, σ. 46/ Σερραϊκά Χρονικά, τ. 6 ος, Mollie Hunter, Talent is not enough, New York: Harper & Row, 1976, σ /1

20 για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Εύα Βακιρτζή ΤΟ ΑΥΓΟ Εικ.: Νικόλας Ανδρικόπουλος Πατάκης, Αθήνα 2014, σελ. 32 Ο Βίκτωρας είναι ένα περίεργο παιδί. Δε μιλάει σχεδόν καθόλου, δεν κάνει εύκολα φίλους και του αρέσει να στριφογυρνάει ένα κομμάτι σπάγκου στον αέρα για ώρες. Κι όλα αυτά γιατί ο Βίκτωρας ζει μέσα σε ένα μεγάλο άσπρο Αυγό, με σκληρό τσόφλι. Μόνο η δασκάλα του, η Ελβίρα, καταφέρνει να ανοίγει χαραμάδες στο σκληρό τσόφλι, χωρίς τρυπάνι. Για τους μεγάλους που θα διαβάσουν το βιβλίο, η ψυχολόγος Μαρία Ηλιοπούλου γράφει: «Στο Αυγό το λόγο έχει ένα παιδί ιδιαίτερο, αρκετά ξεχωριστό, που περιγράφει τη ζωή του, τη δική του απόλυτη υποκειμενική πραγματικότητα, τα συναισθήματά του, τη δυσκολία του να ζήσει με τους άλλους, τους τόσο διαφορετικούς από το ίδιο... Με λόγια απλά, από καρδιάς, περιγράφει όλα όσα τον ενοχλούν, τον αποσυντονίζουν, μερικές φορές τον βασανίζουν, τον κάνουν να κλείνεται στον εαυτό του. Ήχοι κοινοί, μερικές φορές ανεπαίσθητοι, χρώματα, αγγίγματα των άλλων, ακόμα και αυτών που αγαπά. Κυρίως όμως περιγράφει τη μεγάλη επιθυμία του να συνυπάρχει με τους άλλους, να έχει φίλους, να τον αγαπούν...» Ένα εξαιρετικό βιβλίο για το φαινόμενο του αυτισμού, γραμμένο με ευαισθησία, γνώση, λόγο κατανοητό, που απυθύνεται σε μικρούς και μεγάλους. Δίνει τη δυνατότητα σε γονείς και δασκάλους να συζητήσουν για τη διαφορετικότητα και για τα παιδιά που είναι σαν τον Βίκτωρα. Εύγε στη συγγραφέα! Λ.Ψ. Βαγγέλης Ηλιόπουλος Ο ΦΗΤΑ Εικ.: Πέτρος Χριστούλιας Πατάκης, Αθήνα 2013, σελ. 24 Ο Φώτης είναι πρωτάκι και δυσκολεύεται να γράψει το Φ. Θα ξεπεράσει όμως το πρόβλημά του, θα εφεύρει άλλο ένα γράμμα, το Φήτα, και θα νιώσει πανευτυχής, γιατί τα γράμματα βοηθούν τους συγγραφείς και τους ποιητές να γράφουν τις ιστορίες τους. Χαριτωμένο βιβλίο από τον πολυγραφότατο συγγραφέα. Λ.Ψ. Άννη Θεοχάρη ΜΕΛΣΗ, Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΤΟΥ ΚΕΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΕΛΙΟΥ Εικ.: Αιμιλία Κονταίου Λιβάνης, Αθήνα 2014, σελ. 40 Η Μέλση, μια μελισσούλα που εργάζεται στο τμήμα παραγωγής κεριού σ ένα μελίσσι, θέλει να γίνει βασίλισσα, όμως αυτό δεν μπορεί να γίνει, αφού βασίλισσα σε κάθε μελίσσι είναι μόνο μία. Ή μήπως μπορεί; Μια περιπέτεια που θα ζήσει η φιλόδοξη μελισσούλα, όταν θα πιαστεί κατά λάθος στη στολή του μελισσοκόμου, θα γίνει αφορμή να γνωρίσει μια πανέμορφη λαμπάδα. Και τα όσα θα μάθει από αυτή τη συνάντηση, θα την κάνουν τελικά να νιώσει πραγματική βασίλισσα. Πανέμορφες εικόνες στολίζουν αυτό το παραμύθι, έργα από τα καλύτερα της Αιμιλίας Κονταίου. Λ.Π.-Α. Μάνος Κοντολέων ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΡΟΔΙΑΣ Εικ.: Μυρτώ Δεληβοριά Ψυχογιός, Αθήνα 2014, σελ. 56 Ο μικρός Μάνος, μαζί με τον παππού του, τον μεγάλο Μάνο, περνούν το καλοκαίρι σ ένα νησί που δεν έχει όνομα όλοι το λένε απλά νησί της Ροδιάς. Εκεί ο μικρός θα γνωρίσει μια παρέα παιδιών, τα δεκατέσσερα «σποράκια», που ζουν με τη Ρήγισσα, τη «μανούλα» τους, σ ένα δίπατο λευκό σπίτι. Όχι, δεν είναι ορφανοτροφείο σαν τ άλλα, είναι ένα μεγάλο σπιτικό γεμάτο αγάπη. Το είχε στήσει σε χρόνια πολέμου και συμφοράς η Ροδιά, η μάνα της Ρήγισσας. Και τώρα εκείνη συνέχιζε τ όνειρό της: Να έχουν μια φωλιά και μια αγκαλιά ζεστή να κουρνιάσουν τα παιδιά που χάνουν τους γονείς τους. Η έμπειρη πένα του συγγραφέα μάς χαρίζει ένα έξοχο, τρυφερότατο κείμενο, που μας ξεναγεί ποιητικά στο φανταστικό νησί της ιστορίας αυτής, μας μεταφέρει στα δύσκολα χρόνια που προηγήθηκαν, στον πόνο τον βαθύ της ιδρύτριας που τον μετέβαλε σε αγάπη, και στο έργο της κόρης της, ορφανεμένης κι εκείνης, που το συνεχίζει με τη βοήθεια όλου του νησιού. Ως επίλογος, παρατίθεται ένα σημείωμα σχετικά με τα χωριά SOS, στα οποία και διατίθεται μέρος των εσόδων από την πολυτελή και εξαιρετικά καλαίσθητη αυτή έκδοση ένας ακόμη λόγος για να φτάσει στα χέρια όσο πιο πολλών παιδιών γίνεται. Λ.Π.-Α. 36/2 37/3