ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΣΤΙΚΩΝ ΛΥΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΓΡΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΥΣΙΚΟ ΖΕΟΛΙΘΟ. ΑΡΘΡΟ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ Α. Φιλιππίδης

Transcript

1 Συνέδριο, Ολοκληρωμένη Διαχείριση Υδατικών Πόρων σε Συνθήκες Κλιματικών Αλλαγών, Βόλος, 27-30/05/2009, Πρακτικά, Τόμος ΙΙ, , Congress on Integrated Management of Water Resources in Climatic Change Conditions, Volos, Greece, 27-30/05/2009, Proceedings, Volume II, , 2009 (in Greek with English summary). ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΣΤΙΚΩΝ ΛΥΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΓΡΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΜΕ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΥΣΙΚΟ ΖΕΟΛΙΘΟ. ΑΡΘΡΟ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗΣ Α. Φιλιππίδης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Θετικών Επιστημών, Τμήμα Γεωλογίας, ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ελληνικός Φυσικός Ζεόλιθος (ΕΛΦΥΖΕ) συγκεκριμένης περιοχής των Πετρωτών Έβρου, περιέχει 89 wt.% ζεόλιθο τύπου-heu (Ca 1,5 K 1,4 Mg 0,6 Na 0,5 Al 6,2 Si 29,8 O H 2 O), παρουσιάζει αξιοσημείωτα υψηλή ικανότητα ανταλλαγής ιόντων (226 meq/100g) και ρυθμίζει προς το ουδέτερο το ph των υδάτων. Η κατεργασία αστικών λυμάτων (αρχικό ph 8,6) με τον ΕΛΦΥΖΕ έδωσε διαυγές νερό (τελικό ph 7,6), απαλλαγμένο από οσμές και βελτιωμένο στις ποιοτικές παραμέτρους κατά 93,5% για το χρώμα, 95,4% για τα αιωρούμενα στερεά, 95,6% για το χημικά απαιτούμενο οξυγόνο (COD), 97,6% για τα P 2 O 5 και 99,8% για την NH 4. Η κατεργασία βιομηχανικών υγρών αποβλήτων βαφείου (αρχικό ph 8,6) με τον ΕΛΦΥΖΕ έδωσε διαυγές νερό (τελικό ph 8,0), απαλλαγμένο από οσμές και βελτιωμένο στις ποιοτικές παραμέτρους κατά 96,8% για το χρώμα, 92,9% για τα αιωρούμενα στερεά, 94,7% για το χημικά απαιτούμενο οξυγόνο (COD), 97,9% για τα P 2 O 5 και την NH 4. Οι τελικές τιμές του ph και των παραπάνω ποιοτικών παραμέτρων στο διαυγές νερό, είναι μικρότερες από το ανώτατο επιτρεπόμενο όριο των πρότυπων νερών, για διάθεση σε φυσικό αποδέκτη, για άρδευση, κολύμβηση και διαβίωση ψαριών. H χρήση του ΕΛΦΥΖΕ σε υδατικά συστήματα και στις αγροτικές καλλιέργειες, εμπλουτίζει τα ύδατα σε οξυγόνο, μειώνει τη χρήση του ύδατος άρδευσης κατά 33-67%, εμποδίζει την έκπλυση και μετακίνηση των επιβλαβών ουσιών από το χερσαίο στο υδάτινο περιβάλλον, προστατεύοντας έτσι την ποιότητα των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. MANAGEMENT OF URBAN AND INDUSTRIAL WASTEWATERS USING HELLENIC NATURAL ZEOLITE. REVIEW ARTICLE A. Filippidis Aristotle University of Thessaloniki, Faculty of Sciences, School of Geology, anestis@geo.auth.gr SUMMARY Hellenic Natural Zeolite (HENAZE) from specific area of Petrota (Evros, N.E. Greece), contains 89 wt.% HEU-type zeolite (Ca 1,5 K 1,4 Mg 0,6 Na 0,5 Al 6,2 Si 29,8 O H 2 O), shows a remarkable high ion exchange capacity (226 meq/100g) and regulates to the neutral the ph of waters. The treatment of urban wastewaters (initial ph 8.6) with the HENAZE, gave clear water (final ph 7.6), free of odors and improved in the quality parameters by 93.5% for the color, 95.4% for the suspended particles, 95.6% for the chemical oxygen demand (COD), 97.6% for the P 2 O 5 and 99.8% for the NH 4 contents. The treatment of Πρακτικά Κοινού Συνεδρίου ΕΥΕ & ΕΕΔΥΠ «Ολοκληρωμένη διαχείριση υδατικών πόρων σε συνθήκες κλιματικών αλλαγών» Βόλος, Μαΐου 2009, σελ Επιμέλεια Έκδοσης: Α. Λιακόπουλος, Β. Κανακούδης Ε. Αναστασιάδου-Παρθενίου Β. Τσιχριντζής

2 textile industry wastewaters (initial ph 8.6) with the HENAZE, gave clear water (final ph 8.0), free of odors and improved in the quality parameters by 96.8% for the color, 92.9% for the suspended particles, 94.7% for the chemical oxygen demand (COD), 97.9% for the P 2 O 5 and the NH 4 contents. These final values of the ph and of the previous mentioned quality parameters, measured in the clear waters, are fulfilling the requirements for disposition as downstream, irrigation, swimming and fish waters. The use of HENAZE in aqua systems and in agricultural soils, enriches the waters by oxygen, reduces the usage of irrigation water by 33-67%, prevents the seepage and transportation of dangerous species from terrestrial into the water environment, protecting thus the quality of surface and underground waters. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ζεόλιθος τύπου HEU, περιέχει μικρο-πόρους σε πλέγμα 10-μελών και 8-μελών δακτυλίων, διαστάσεων 7,5x3,1 Å, 4,6x3,6 Å και 4,7x2,8 Å (Baerlocher et al., 2001). Με τον όρο "φυσικός ζεόλιθος" χαρακτηρίζεται το πέτρωμα που περιέχει ορυκτά της ομάδας των ζεόλιθων. Οι φυσικοί ζεόλιθοι απαντούν σε 43 διαφορετικούς τύπους και ως προς την ποιότητά τους, κάθε τύπος διαχωρίζεται σε α) φτωχή περιεκτικότητα σε ζεόλιθο ( 55%), β) χαμηλή περιεκτικότητα (56-65%), γ) μέτρια περιεκτικότητα (66-75%), δ) υψηλή περιεκτικότητα (76-85%) και πολύ υψηλή περιεκτικότητα (>85%). Έξι (6) τύποι φυσικών ζεόλιθων (ANA, CHA, HEU, LAU, MOR και STI) απαντούν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας (Σαντορίνη, Μήλο, Πολύαιγο, Κίμωλο, Σάμο, Σαμοθράκη, Ροδόπη και Έβρο). Τέσσερις (4) τύποι (ANA, HEU, MOR και STI) απαντούν σε περισσότερες από 20 διαφορετικές περιοχές του Νομού Έβρου. Στον Δήμο Τριγώνου του Νομού Έβρου και γύρω από τα χωριά Πετρωτά και Πεντάλοφος απαντούν ζεολιθοφόροι σχηματισμοί σε 7 περιοχές με την περιεκτικότητα σε ζεόλιθο να κυμαίνεται κατά μέσο όρο από 39% έως 73% (e.g., Kirov et al., 1990, Μάραντος και Περδικάτσης, 1994, Filippidis et al., 1995, Stamatakis et al., 1998, Filippidis and Kassoli-Fournaraki, 2000, Hall et al., 2000, Kassoli-Fournaraki et al., 2000, Barbieri et al., 2001, Koshiaris et al., 2002, Perraki and Orfanoudaki, 2004, Kantiranis et al., 2006). Σε συγκεκριμένη περιοχή των Πετρωτών Έβρου (δέσμευση της GEO-VET Ν. Αλεξανδρίδης & Σια Ο.Ε.), εντοπίστηκε πολύ υψηλής ποιότητας ζεόλιθος (περιεκτικότητας 89%), αποκαλούμενος ΕΛΦΥΖΕ: Ελληνικός Φυσικός Ζεόλιθος (e.g., Φιλιππίδης και Καντηράνης, 2002, 2005, Φιλιππίδης, 2005α,β, 2007, Filippidis and Kantiranis, 2007, Filippidis et al., 2007). Σκοπός του άρθρου ανασκόπησης είναι η ανάδειξη της χρήσης του ΕΛΦΥΖΕ στη διαχείριση αστικών λυμάτων (Φιλιππίδης κ.α., 2007α, 2008α,γ,δ, Filippidis et al., 2008a,b,c,d) και υγρών αποβλήτων βαφείου (Φιλιππίδης κ.α., 2008α,β, Filippidis et al., 2008c), στην εξοικονόμηση του νερού άρδευσης και στη προστασία της ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων (Φιλιππίδης, 2005β, Φιλιππίδης κ.α., 2007β,γ). 2. ΟΡΥΚΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΕΛΦΥΖΕ Ο ΕΛΦΥΖΕ περιέχει 89 wt.% ζεόλιθο τύπου-heu, 3 wt.% μαρμαρυγία + αργιλικά ορυκτά, 6 wt.% αστρίους και 2 wt.% χαλαζία. Η ικανότητα ανταλλαγής ιόντων του ΕΛΦΥΖΕ είναι 226 meq/100g. Ο κλινοπτιλόλιθος έχει μέγεθος κρυστάλλων 5-25 μm και χημικό τύπο Ca 1,5 K 1,4 Mg 0,6 Na 0,5 Al 6,2 Si 29,8 O H 2 O. Ο ΕΛΦΥΖΕ έχει την ικανότητα να απομακρύνει από υδατικά τους διαλύματα, Pb σε ποσοστό 74%, Ag σε ποσοστό 79% και NO - 3 σε ποσοστό 57%. Ο ΕΛΦΥΖΕ επίσης ρυθμίζει προς το ουδέτερο το ph των όξινων υδάτων του ρέματος Κοκκινόλακκα, Ν. Χαλκιδικής (ph 830

3 5,5) σε χρόνο ~1 min και αλκαλικών υδάτων της λίμνης Κορώνειας, Ν. Θεσσαλονίκης (ph 9,5) σε χρόνο ~10 min (Φιλιππίδης και Καντηράνης, 2002, Φιλιππίδης, 2005α). 3. ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΑΣΤΙΚΩΝ ΛΥΜΑΤΩΝ Η κατεργασία (ανάδευση 7-60 min) αστικών λυμάτων (αρχικού ph 8,6) με τον ΕΛΦΥΖΕ (κοκκομετρία <1,5 mm) έδωσε διαυγές νερό (τελικού ph 7,6), απαλλαγμένο από οσμές και βελτιωμένο στις ποιοτικές παραμέτρους χρώμα, αιωρούμενα στερεά, χημικά απαιτούμενο οξυγόνο (COD), P 2 O 5 και NH 4 κατά 93,5-99,8% (Σχήμα 1, Πίνακας 1). Σχήμα 1. Αριστερά: Αρχικό αστικό λύμα, Δεξιά: Διαυγές νερό μετά την κατεργασία με τον ΕΛΦΥΖΕ, Κέντρο: Άοσμη και συνεκτική ζεο-λυματολάσπη Πίνακας 1: Μέσος όρος τιμών ποιότητας σε Αρχικό Αστικό Λύμα (ΑΑΛ) και σε Διαυγές Νερό (ΔΝ), μετά την κατεργασία με ΕΛΦΥΖΕ Παράμετροι ΑΑΛ ΔΝ ± % Βιβλ. ph 8,6 7,6-11,6 1-8 Χρώμα (mg/l) ,5 1-8 Αιωρούμενα Στερεά (mg/l) ,4 1-8 COD: Χημικά απαιτούμενο οξυγόνο (mg/l) ,6 2, 3, 7, 8 P 2 O 5 (mg/l) 13,47 0,32-97,6 1-3, 5-8 NH 4 (mg/l) 60,49 0,15-99,8 3, 7, 8 Βιβλ.: 1)Filippidis et al.(2008a), 2)Filippidis et al.(2008b), 3)Filippidis et al.(2008c), 4)Filippidis et al.(2008d), 5)Φιλιππίδης κ.α.(2007α), 6)Φιλιππίδης κ.α.(2008α), 7)Φιλιππίδης κ.α.(2008γ), 8)Φιλιππίδης κ.α.(2008δ). Οι τελικές αυτές τιμές του ph και των ποιοτικών παραμέτρων στο διαυγές νερό, είναι μικρότερες από το ανώτατο επιτρεπόμενο όριο των πρότυπων νερών, για διάθεση σε φυσικό αποδέκτη, για άρδευση, κολύμβηση και διαβίωση ψαριών. Η ζεολυματολάσπη είναι άοσμη και συνεκτική, φιλική προς τα φυτά, το περιβάλλον και τον άνθρωπο, κατάλληλη για ασφαλή απόθεση ή για χρήση ως λίπασμα στις γεωργικές καλλιέργειες. 4. ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΓΡΩΝ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΒΑΦΕΙΟΥ Η κατεργασία (ανάδευση 7-60 min) βιομηχανικών υγρών αποβλήτων βαφείου (αρχικού ph 8,6) με τον ΕΛΦΥΖΕ (κοκκομετρία <1,5 mm) έδωσε διαυγές νερό 831

4 (τελικού ph 8,0), απαλλαγμένο από οσμές και βελτιωμένο στους ποιοτικούς παραμέτρους χρώμα, αιωρούμενα στερεά, χημικά απαιτούμενο οξυγόνο (COD), P 2 O 5 και NH 4 κατά 92,9-97,9 % (Σχήμα 2, Πίνακας 2). Σχήμα 2. Αριστερά: Αρχικό υγρό απόβλητο βαφείου, Δεξιά: Διαυγές νερό μετά την κατεργασία με τον ΕΛΦΥΖΕ, Κέντρο: Άοσμη και συνεκτική ζεο-λάσπη Πίνακας 2: Μέσος όρος τιμών ποιότητας σε Αρχικό Βιομηχανικό Υγρό Απόβλητο Βαφείου (ΑΒΥΑΒ) και στο Διαυγές Νερό (ΔΝ), μετά την κατεργασία με ΕΛΦΥΖΕ Παράμετροι ΑΒΥΑΒ ΔΝ ± % Βιβλ. ph 8,6 8,0-7,0 3, 6, 9 Χρώμα (mg/l) ,8 3, 6, 9 Αιωρούμενα Στερεά (mg/l) ,9 3, 6, 9 COD: Χημικά απαιτούμενο οξυγόνο (mg/l) ,7 3, 9 P 2 O 5 (mg/l) 8,56 0,18-97,9 3, 6, 9 NH 4 (mg/l) 20,05 0,42-97,9 3, 9 Βιβλ.: 3)Filippidis et al.(2008c), 6)Φιλιππίδης κ.α.(2008α), 9)Φιλιππίδης κ.α.(2008β) Οι τελικές αυτές τιμές του ph και των ποιοτικών παραμέτρων στο διαυγές νερό, είναι μικρότερες από το ανώτατο επιτρεπόμενο όριο των πρότυπων νερών, για διάθεση σε φυσικό αποδέκτη, για άρδευση, κολύμβηση και διαβίωση ψαριών. Η ζεο-λάσπη είναι άοσμη, συνεκτική και κατάλληλη για ασφαλή απόθεση. 5. ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΤΟΥ ΕΛΦΥΖΕ ΣΕ ΥΔΑΤΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΓΕΩΡΓΙΚΑ ΕΔΑΦΗ Η ρίψη του ΕΛΦΥΖΕ στα ύδατα, θα έχει ως αποτέλεσμα τη δέσμευση ανόργανων, οργανικών, οργανομεταλλικών, αερίων, βακτηριδίων, μετάλλων και ραδιονουκλιδίων σε ποσοστό που κυμαίνεται από 20% έως 100% (Carr, 1994, Misaelides et al., 1995, Φιλιππίδης κ.α., 1997, 2007β, Filippidis and Kassoli- Fournaraki, 2000, Φιλιππίδης, 2005β). Ο ΕΛΦΥΖΕ εμπλουτίζει το νερό σε οξυγόνο (οξυγωνούχα ρεύματα), καθώς επίσης ρυθμίζει το ph των υδάτων προς το ουδέτερο, αυξάνοντας ή μειώνοντας αυτό, ανάλογα με την οξύτητα ή αλκαλικότητα των υδάτων (Tsitsishvili et al., 1992, Collela and Mumpton, 2000, Filippidis and Kantiranis, 2007). Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του νερού έκπλυσης που προήλθε από την έκπλυση με απιονισμένο νερό της ζεο-λυματολάσπης (Πίνακας 3), αποδεικνύουν την καθήλωση 832

5 των επιβλαβών ουσιών στον ΕΛΦΥΖΕ (Godelitsas et al., 2001, 2003). Πίνακας 3: Αρχικό Αστικό Λύμα (ΑΑΛ), Διαυγές Νερό (ΔΝ) μετά την κατεργασία με ΕΛΦΥΖΕ και Νερό Έκπλυσης της Ζεο-λυματολάσπης (ΝΕΖ) (Filippidis et al., 2008d) Ποιοτικά Χαρακτηριστικά (Όριο ανιχνευσιμότητας) ΑΑΛ ΔΝ ± % ΝΕΖ ± % ph (0.1) Χρώμα, mg/l (5) Αιωρούμενα Στερεά, mg/l (5) 325 <5-100 <5-100 Διαλυμένο Οξυγόνο, mg/l (0.1) SO 4, mg/l (0.02) 0.74 < < NO 3, mg/l (0.02) NO 2, mg/l (0.02) 0.11 < < Cr, mg/l (0.02) 0.20 < < Mn, mg/l (0.02) < Ni, mg/l (0.02) 0.28 < < Cu, mg/l (0.02) 0.05 < < H προσθήκη του ΕΛΦΥΖΕ στα γεωργικά εδάφη, μειώνει τη χρήση του ύδατος άρδευσης κατά 33-67%, αποτρέπει την έκπλυση και μετακίνηση επιβλαβών ουσιών από το χερσαίο στο υδάτινο περιβάλλον, προστατεύοντας την ποιότητα των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων (Πίνακες 3 και 4) Πίνακας 4: Προσθήκη ΕΛΦΥΖΕ σε γεωργικές καλλιέργειες (Φιλιππίδης κ.α., 2007γ) Λίπασμα Άρδευση Παραγωγή (Kg/στρέμμα) Είδος Kg/στρ. Αριθ. ± % Άνευ ΕΛΦΥΖΕ με ΕΛΦΥΖΕ ± % Τομάτα Σιτάρι Ρύζι Καλαμπόκι ± 0 Ταυτόχρονα, η προσθήκη του ΕΛΦΥΖΕ στα γεωργικά εδάφη θα έχει ως αποτέλεσμα, την αύξηση της παραγωγής (Πίνακας 4) και τη βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων φυτικής προέλευσης (Φιλιππίδης κ.α., 2007γ) και τη μείωση της χρήσης των λιπασμάτων και των φυτοφαρμάκων (επιβαρυμένα εδάφη με τοξικές ενώσεις και ΝΟ 3 -, εξαιτίας της αλόγιστης χρήσης φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων). 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ορυκτολογική του σύσταση και οι φυσικοχημικές του ιδιότητες καθιστούν τον ΕΛΦΥΖΕ, από τα καταλληλότερα υλικά παγκοσμίως, για βελτίωση της παραγωγής και της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων σε πολυάριθμες περιβαλλοντικές, 833

6 γεωργικές, κτηνοτροφικές και βιομηχανικές εφαρμογές, όπως: Ζωοτροφές, βελτιωτικό αγροτικών καλλιεργειών, βελτιωτικό όξινων και αλκαλικών εδαφών, υπόστρωμα θερμοκηπίων και ανθοκομικής, καθαρισμό αστικών και βιομηχανικών υγρών αποβλήτων, βελτίωση ποιότητας πόσιμου νερού, κατεργασία λυματολάσπης, αποσμητικό υλικό, ιχθυοκαλλιέργειες, καθαρισμός και ξήρανση αερίων, οξυγόνωση υδάτινων οικοσυστημάτων, τεχνητούς υγροβιότοπους και μονάδες διαχείρισης υδάτων. Η κατεργασία αστικών λυμάτων (αρχικού ph 8,6) με τον ΕΛΦΥΖΕ, έδωσε διαυγές νερό (ph 7,6), απαλλαγμένο από οσμές και βελτιωμένο στις ποιοτικές παραμέτρους χρώμα, αιωρούμενα στερεά, χημικά απαιτούμενο οξυγόνο (COD), P 2 O 5, και NH 4 κατά 93,5-99,8%. Η δημιουργηθείσα ως ίζημα ζεο-λυματολάσπη είναι άοσμη, συνεκτική και κατάλληλη για ασφαλή απόθεση ή για εδαφοβελτιωτικό στις γεωργικές καλλιέργειες. Η κατεργασία βιομηχανικών υγρών αποβλήτων βαφείου (αρχικού ph 8,6) με τον ΕΛΦΥΖΕ, έδωσε διαυγές νερό (ph 8,0), απαλλαγμένο από οσμές και βελτιωμένο στις ποιοτικές παραμέτρους χρώμα, αιωρούμενα στερεά, χημικά απαιτούμενο οξυγόνο (COD), P 2 O 5, και NH 4 κατά 92,9-97,9%. Η δημιουργηθείσα ως ίζημα ζεο-λάσπη είναι άοσμη, συνεκτική και κατάλληλη για ασφαλή απόθεση. Οι τελικές τιμές του ph και των ποιοτικών παραμέτρων στο διαυγές νερό, είναι μικρότερες από το ανώτατο επιτρεπόμενο όριο των πρότυπων νερών για διάθεση σε φυσικό αποδέκτη, για άρδευση, κολύμβηση και διαβίωση ψαριών. H χρήση του ΕΛΦΥΖΕ σε υδατικά συστήματα και στις αγροτικές καλλιέργειες, εμπλουτίζει τα ύδατα σε οξυγόνο (οξυγωνούχα ρεύματα), μειώνει τη χρήση του ύδατος άρδευσης κατά 33-67%, εμποδίζει λόγω καθήλωσης την έκπλυση και μετακίνηση των επιβλαβών ουσιών από το χερσαίο στο υδάτινο περιβάλλον, προστατεύοντας έτσι την ποιότητα των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. Ευχαριστίες: Ευχαριστίες εκφράζονται στην εταιρεία GEO-VET Ν. Αλεξανδρίδης & Σια Ο.Ε. για την προμήθεια και επεξεργασία του Ελληνικού Φυσικού Ζεόλιθου (ΕΛΦΥΖΕ), καθώς και για την οικονομική στήριξη της έρευνας. 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Baerlocher, Ch., Meier, W.M. and Olson, D.H., Atlas of Zeolite Framework Types. Elsevier, Amsterdam, 301 pp. Barbieri, M., Castorina, F., Masi, U., Garbarino, C., Nicoletti, M., Kassoli-Fournaraki, A., Filippidis, A. and Mignardi, S., Geochemical and isotopic evidence for the origin of rhyolites from Petrota (Northern Thrace, Greece) and geodynamic significance. Chemie der Erde, 61: Carr, D.D., Industrial Minerals and Rocks. Braun-Brumfield, Michigan, 1196 pp. Collela, C. and Mumpton, F.A., Natural Zeolites for the Third Millenium. De Frede Editore, Napoli, 483 pp. Filippidis, A. and Kantiranis, N., Experimental neutralization of lake and stream waters from N. Greece using domestic HEU-type rich natural zeolitic material. Desalination, 213: Filippidis, A. and Kassoli-Fournaraki, A., Environmental uses of natural zeolites from Evros district, Thrace, Greece. Proc. 5 th Int. Conf. Environmental Pollution, Thessaloniki, pp Filippidis, A., Kassoli-Fournaraki, A. and Tsirambides, A., The zeolites of Petrota and Metaxades (Thrace) and the kaolins of Leucogia (Macedonia), Greece. In: Β. Aleksiev (Editor), Field Tripe Guide, International Symposium on Natural Zeolites, Sofia, pp

7 Filippidis, A., Kantiranis, N., Stamatakis, M., Drakoulis, A. and Tzamos, E., The cation exchange capacity of the Greek zeolitic rocks. Bull. Geol. Soc. Greece, 40: Filippidis, A., Apostolidis, N., Filippidis, S. and Paragios, I., 2008a. Purification of industrial and urban wastewaters, production of odorless and cohesive zeo-sewage sludge using Hellenic Natural Zeolite. Proc. 2 nd Int. Conf. Small Decentralized Water & Wastewater Treatment Plants, Skiathos, pp Filippidis, A., Apostolidis, N., Paragios, I. and Filippidis, S., 2008b. Zeolites clean up. Industrial Minerals, April: Filippidis, A., Apostolidis, N., Paragios, I. and Filippidis, S., 2008c. Purification of dyework and urban wastewaters, production of odorless and cohesive zeo-sewage sludge, using Hellenic Natural Zeolite. CD-Proc. 1 st Int. Conf. Hazardous Waste Management, Chania-Crete, Greece, 8pp. Filippidis, A., Apostolidis, N., Paragios, I. and Filippidis, S., 2008d. Safe management of sewage sludge, produced by treatment of municipal sewage with Hellenic Natural Zeolite. CD-Proc. AQUA 2008, 3 rd Int. Conf. Water Science and Technology, Athens, 5pp. Φιλιππίδης, Α., 2005α. Ορυκτολογία και φυσικοχημικά χαρακτηριστικά πέντε δειγμάτων φυσικού ζεόλιθου για λογαριασμό της Ν. Αλεξανδρίδης Ο.Ε., Μελέτη, Θεσσαλονίκη, 10 σελ. Φιλιππίδης, Α., 2005β. Εξυγίανση και προστασία των υδάτων της λίμνης Κορώνειας με φυσικό ζεόλιθο. Πρακτ. 13 ο Σεμ. Προστασία Περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη, pp Φιλιππίδης, Α., Ζεόλιθοι Δήμου Τριγώνου του Νομού Έβρου στη βιομηχανική, αγροτική, κτηνοτροφική και περιβαλλοντική τεχνολογία. Πρακτ. Ημερίδας Δυνατότητες Ανάπτυξης στο Βόρειο Έβρο, Πετρωτά Έβρου, pp Φιλιππίδης, Α. και Καντηράνης, Ν., Μορφολογία, ορυκτολογία, χημεία, ορυκτοχημεία και ιοντο-ανταλλακτική ικανότητα πέντε δειγμάτων φυσικού ζεόλιθου για λογαριασμό της Ν. Αλεξανδρίδης & Σια Ο.Ε. Μελέτη, Θεσσαλονίκη, 5 σελ. Φιλιππίδης, Α. και Καντηράνης, Ν., Βιομηχανικές, αγροτικές, κτηνοτροφικές και περιβαλλοντικές χρήσεις των φυσικών ζεόλιθων της Θράκης. Δελτ. Ελλ. Γεωλ. Ετ., 37: Φιλιππίδης, Α., Κασώλη-Φουρναράκη, Α., Χαριστός, Δ. και Τσιραμπίδης, Α., Οι Ελληνικοί ζεόλιθοι ως μέσο απομάκρυνσης από το νερό ιχνοστοιχείων και ρύθμισης του ph. Πρακτ. 4 ο Υδρογεωλογικό Συν., Θεσσαλονίκη, pp Φιλιππίδης, Α., Αποστολίδης, Ν., Φιλιππίδης, Σ. και Παραγιός, Ι., 2007α. Καθαρισμός αστικών λυμάτων και παραγωγή άοσμης λυματολάσπης με τη χρήση πορώδους Ελληνικού φυσικού ζεόλιθου των Πετρωτών Έβρου. Πρακτ. 3 ο Πανελ. Συμπ. Πορωδών Υλικών, Θεσσαλονίκη, pp Φιλιππίδης, Α., Αποστολίδης, Ν., Φιλιππίδης, Σ. και Παραγιός, Ι., 2007β. Εξυγίανση και προστασία της λίμνης Κορώνειας με Ελληνικό φυσικό ζεόλιθο των Πετρωτών Έβρου. Πρακτ. 3 ο Πανελ. Συμπ. Πορωδών Υλικών, Θεσσαλονίκη, pp Φιλιππίδης, Α., Σιώμος, Α., Μπαρμπαγιάννης, Ν. και Φιλιππίδης, Σ., 2007γ. Αγροτικές και περιβαλλοντικές εφαρμογές με τη χρήση Ελληνικού Φυσικού Ζεόλιθου των Πετρωτών Έβρου. CD-Πρακτ. Συν. Προγρ. Jean Monnet, Βέροια, 10pp. Φιλιππίδης, Α., Αποστολίδης, Ν., Παραγιός, Ι. και Φιλιππίδης, Σ., 2008α. Παραγωγή άοσμης λυματολάσπης, καθαρισμός υγρών αποβλήτων βαφείου και αστικών λυμάτων με Ελληνικό Φυσικό Ζεόλιθο. CD-Πρακτ. 3 ο Περιβαλλοντικό Συν. Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 8pp. Φιλιππίδης, Α., Αποστολίδης, Ν., Παραγιός, Ι. και Φιλιππίδης, Σ., 2008β. Καθαρισμός βιομηχανικών υγρών αποβλήτων βαφείου και παραγωγή συνεκτικής ζεο-λάσπης με 835

8 Ελληνικό Φυσικό Ζεόλιθο. Πρακτ. 8 ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συν. Ελλάδας, Αθήνα, 2, pp Φιλιππίδης, Α., Αποστολίδης, Ν., Φιλιππίδης, Σ. και Παραγιός, Ι., 2008γ. Καθαρισμός αστικών λυμάτων, παραγωγή άοσμης και συνεκτικής ζεο-λυματολάσπης με Ελληνικό Φυσικό Ζεόλιθο. Πρακτ. 8 ο Διεθνές Υδρογεωλογικό Συν. Ελλάδας, Αθήνα, 2, pp Φιλιππίδης, Α., Αποστολίδης, Ν., Φιλιππίδης, Σ. και Παραγιός, Ι., 2008δ. Καθαρισμός αστικών λυμάτων και παραγωγή άοσμης-συνεκτικής λυματολάσπης με Ελληνικό Φυσικό Ζεόλιθο. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πολυτεχνική Σχολή, Ειδική έκδοση, 8pp. (in press). Godelitsas, A., Charistos, D., Tsipis, A., Tsipis, C., Filippidis, A., Triantafyllidis, C., Manos, G. and Siapkas, D., Characterisation of zeolitic materials with a HEUtype structure modified by transition metal elements: Definition of acid sites in Nickel-loaded crystals in the light of experimental and quantum-chemical results. Chemistry European Journal, 7: Godelitsas, A., Charistos, D., Tsipis, C., Misaelides, P., Filippidis, A. and Schindler, M., Heterostructures patterned on aluminosilicate microporous substrates: Crystallisation of cobalt (III) tris(n,n-diethyl-dithiocarbamato) on the surface of HEU-type zeolite. Microporous & Mesoporous Materials, 61: Hall, A., Stamatakis, M. and Walsh, J.N., The Pentalofos zeolitic tuff formation: A giant ion-exchange column. Annales Geologiques des Pays Helleniques, 38: Kantiranis, N., Chrissafis, C., Filippidis, A. and Paraskevopoulos, K., Thermal distinction of HEU-type mineral phases contained in Greek zeolite-rich volcaniclastic tuffs. European Journal of Mineralogy, 18: Kassoli-Fournaraki, A., Stamatakis, M., Hall, A., Filippidis, A., Michailidis, K., Tsirambides, A. and Koutles, Th., The Ca-rich clinoptilolite deposit of Pentalofos, Thrace, Greece. In: C. Colella & F.A. Mumpton (Editors), Natural Zeolites for the Third Millennium, De Frede Editore, Napoli, pp Kirov, G.N., Filippidis, A., Tsirambidis, A., Tzvetanov, R.G. and Kassoli-Fournaraki, A., Zeolite-bearing rocks in Petrota area (Eastern Rhodope Massif, Greece). Geologica Rhodopica, 2: Koshiaris, G., Marantos, I., Tsirambides, A., Stamatakis, M.G., Kassoli-Fournaraki, A. and Filippidis, A., The zeolite deposits of Thrace (North-Eastern Greece). Field Trip Guide, 6 th International Conference on Natural Zeolites, Thessaloniki, 23 pp. Μάραντος, Ι. και Περδικάτσης, Β., Μελέτη ορυκτολογικής σύστασης, αφυδάτωσης / προσρόφησης νερού και ιοντοανταλλακτικής ικανότητας ζεολιθικών τόφφων, από την περιοχή Πετρωτών-Πενταλόφου (Λεκάνη Ορεστιάδας), Ν. Έβρου. Δελτίο Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας, 30/3: Misaelides, P., Godelitsas, A., Filippidis, A., Charistos, D. and Anousis, I., Thorium and uranium uptake by natural zeolitic materials. The Science of the Total Environment, 173/174: Perraki, Th. and Orfanoudaki, A., Mineralogical study of zeolites from Pentalofos area, Thrace, Greece. Applied Clay Science, 25: Stamatakis, M., Hall, A., Lutat, U. and Walsh, J.N., Mineralogy, origin and commercial value of the zeolite-rich tuffs in the Petrota-Pentalofos area, Evros county, Greece. Estudios Geologicos, 54: Tsitsishvili, G.V., Andronikashvili, T.G., Kirov, G.N. and Filizova, L.D., Natural Zeolites. Ellis Horwood Ltd, Chichester, West Sussex, 295 pp. 836