ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΑΚΤΩΝ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ. Πολιτική ολοκληρωµένου σχεδιασµού και διαχείρισης του παράκτιου µητροπολιτικού χώρου

Transcript

1 ΕΜΠ-ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΑΚΤΩΝ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ Πολιτική ολοκληρωµένου σχεδιασµού και διαχείρισης του παράκτιου µητροπολιτικού χώρου 2001

2 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχοι και γενικές αρχές πολιτικής για την παράκτια ζώνη Μεθοδολογία της έρευνας Σύνθεση της Οµάδας Έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΑΚΤΩΝ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ 1.1. Η ακτή κατά το πρώτο ήµισυ του 20ου αιώνα 1.2. Οι εξελίξεις της µεταπολεµικής περιόδου Έως το Μετά το Η παραλία ως «σύνολο» και ως «διακριτές» ενότητες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗΣ ΤΟΥ ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ 2.1. Αναγνώριση των λειτουργικών χαρακτηριστικών της παράκτιας ζώνης 2.2. Τα αίτια της υποβάθµισης 2.3. Λανθάνον δυναµικό και προοπτικές λειτουργικής ένταξης της παραλίας στο Λεκανοπέδιο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΤΙΑΣ ΖΩΝΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ 3.1. Ενότητα Φαληρικός Όρµος Χαρακτηριστικά της ενότητας Προτεινόµενες παρεµβάσεις 3.2. Ενότητα µαρίνα Φλοίσβου Τροκαντερό Χαρακτηριστικά της ενότητας Προτεινόµενες παρεµβάσεις 3.3. Ενότητα Παλαιό Φάληρο (Μπάτης - Παλµύρα - Εδεµ) Χαρακτηριστικά της ενότητας Προτεινόµενες παρεµβάσεις 3.4. Ενότητα µαρίνα Αλίµου- πλαζ ΕΟΤ Αλίµου Χαρακτηριστικά της ενότητας Προτεινόµενες παρεµβάσεις 3.5. Ενότητα Άγιος Κοσµάς Χαρακτηριστικά της ενότητας Προτεινόµενες παρεµβάσεις 3.6. Ενότητα Γλυφάδα Χαρακτηριστικά της ενότητας Προτεινόµενες παρεµβάσεις 3.7. Ενότητα ΠΙΚΠΑ Βούλα Καβούρι / Βουλιαγµένη - Λιµανάκια Βουλιαγµένης - Βάρκιζα Χαρακτηριστικά της ενότητας Προτεινόµενες παρεµβάσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

3 2 ΟΙ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΤΙΑΣ ΖΩΝΗΣ 4.1. Η υφιστάµενη υποδοµή και τα προγραµµατιζόµενα οδικά έργα 4.2. Μια διαφορετική εικόνα για την παράκτια ζώνη 4.3. Η οργάνωση των παράκτιων µετακινήσεων 4.4. H σηµασία της παράκτιας κυκλοφορίας στην προοπτική µιας ολοκληρωµένης ανάπλασης του περιβάλλοντος του λεκανοπεδίου 4.5. Προτάσεις για τον παραλιακό αυτοκινητόδροµο. Η επιθυµητή εικόνα Προτεινόµενες παρεµβάσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Η ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΚΤΙΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΠΗΓΕΣ ΡΥΠΑΝΣΗΣ, ΜΕΤΡΑ ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗΣ 5.1. Το θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον 5.2. Tα τεχνικά έργα, οι πηγές ρύπανσης και τα ισχύοντα µέτρα ελέγχου και προστασίας Οι µεγάλες τεχνικές παρεµβάσεις Από το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας µέχρι τη µαρίνα Φλοίσβου Από τη µαρίνα Φλοίσβου µέχρι το ακρωτήριο Αγίου Κοσµά Από το ακρωτήριο Αγίου Κοσµά µέχρι το ΠΙΚΠΑ Από το ΠΙΚΠΑ µέχρι τη µαρίνα Βουλιαγµένης Από τη µαρίνα Βουλιαγµένης µέχρι τον όρµο Βάρης Οι πηγές ρύπανσης Τα ισχύοντα µέτρα ελέγχου και προστασίας 5.3. Οι προοπτικές οικολογικής αναβάθµισης Προτεινόµενες παρεµβάσεις ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 IAXEIPIΣH KAI ΠPOΣTAΣIA ΠAPAKTIΩN ΠEPIOXΩN 6.1. Παραδείγµατα από την ευρωπαϊκή εµπειρία 6.2. Θεσµικές συνιστώσες στη διαχείριση των παράκτιων περιοχών της Eυρωπαϊκής Ένωσης 6.3. ιαχείριση και προστασία των παράκτιων περιοχών στην ελληνική νοµοθεσία 6.4. Αναζήτηση νέων θεσµών διαχείρισης των παράκτιων περιοχών: η περίπτωση της παραλίας ήµου Γλυφάδας 6.5. Κατευθύνσεις και προτάσεις σε θεσµικό επίπεδο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ 7.1. Η θαλάσσια κίνηση-ένα νέο µοντέλο κίνησης 7.2. ιαχείριση και στρατηγικές ανάπτυξης πράσινων και ελεύθερων χώρων υπερτοπικού και τοπικού χαρακτήρα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 3 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η παράκτια ζώνη του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος της Πρωτεύουσας αποτελεί χώρο µοναδικό, όπου συνυπάρχουν φυσικό περιβάλλον υψηλής οικολογικής ποιότητας, τοπίο σπάνιου κάλλους, σηµαντικοί αρχαιολογικοί χώροι, καθώς και ποικίλες πολεοδοµικές λειτουργίες. Συνιστά, εποµένως, ένα συλλογικό αγαθό που η πολιτεία οφείλει να διαφυλάξει και να αναδείξει, κινητοποιώντας την κοινωνική υπευθυνότητα συλλογικών φορέων και ατοµικών συντελεστών. Η ζώνη αυτή έχει έως σήµερα αντιµετωπισθεί από την κεντρική διοίκηση ως ένα διαθέσιµο «οικόπεδο προς ανοικοδόµηση», µε αποτέλεσµα την τυχαία και αποσπασµατική χωροθέτηση λειτουργιών, οι οποίες στις περισσότερες των περιπτώσεων δεν έχουν καµία σχέση µε τον παράκτιο και θαλάσσιο χώρο. Όµως, παρά την πολυµορφία των αντιφατικών µεταξύ τους καταστάσεων που συναντά κανείς, τη σχετικά µικρή κλίµακα των επενδύσεων και τη χαµηλή εµβέλεια των οικονοµικών στόχων που έχουν έως τώρα δραστηριοποιηθεί γύρω από το µητροπολιτικό θαλάσσιο µέτωπο, η αξιοποίησή του δεν έχει «ολοκληρωθεί» κατά τα πρότυπα άλλων µεσογειακών χωρών. Οι ανατολικές και ιδιαίτερα νοτιοανατολικές ακτές του Σαρωνικού, χαρακτηρίζονται ακόµα από χαµηλή ένταση των χρήσεων, ανθρώπινη κλίµακα, µία αναµφισβήτητη αρµονική σχέση µε το φυσικό της χώρο: τη θάλασσα. Σήµερα, τα αποτελέσµατα αυτής της έρευνας, που κατατέθηκε πριν από έξη χρόνια, αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα γιατί κυοφορούνται προτάσεις και κινούνται διαδικασίες, οι οποίες έχουν δυνατότητα να µεταβάλλουν ριζικά τα πολεοδοµικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά της παράκτιας ζώνης. Τα µεγάλης κλίµακας έργα των Ολυµπιακών Εγκαταστάσεων του 2004 στο Φαληρικό Όρµο και τον Άγιο Κοσµά, η απελευθέρωση του χώρου του αεροδροµίου του Ελληνικού ή η δηµιουργία µεγάλου συνεδριακού και εκθεσιακού κέντρου στον Ιππόδροµο, µαζί µε την ενδεχόµενη επέκταση ξενοδοχειακών µονάδων, µαρινών και άλλων αθλητικών και ψυχαγωγικών εγκαταστάσεων µεγάλης κλίµακας, τείνουν σε καταστάσεις εντελώς νέες ως προς τα σηµερινά δεδοµένα. Αυτός ο κίνδυνος µελλοντικού «αποχαρακτηρισµού» του θαλασσίου µετώπου από χώρο ασχεδίαστο αλλά «ήπιας πολυµορφίας», σε µητροπολιτική ζώνη «εντατικών λειτουργιών υψηλής απόδοσης», θα τον αποκόψει ακόµη περισσότερο από τον υπόλοιπο αστικό ιστό της πρωτεύουσας, ενδεχοµένως θα δροµολογήσει µη αναστρέψιµες καταστάσεις, τέλος, θα περιορίσει το δηµόσιο και ανοικτό του χαρακτήρα..

5 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχοι και γενικές αρχές πολιτικής για την παράκτια ζώνη Αντικείµενο της εργασίας αυτής αποτελεί η διερεύνηση των χαρακτηριστικών της παράκτιας ζώνης του Σαρωνικού. Η διερεύνηση προχώρησε υπό το πρίσµα της αναγνώρισης της µοναδικότητας της ανατολικής ακτής του Σαρωνικού. Η σηµερινή κατάσταση της ζώνης διαµορφώνεται από µία σειρά στοιχείων και ένα πλέγµα των παραγόντων, τα οποία την ίδια στιγµή συνθέτουν αυτή τη µοναδικότητα. Ταυτόχρονα, επιχειρείται η περιγραφή των διαχειριστικών σχηµάτων που, υπερβαίνοντας πιέσεις και δυσλειτουργίες, θα µπορέσουν να καταστήσουν δυνατή την εφαρµογή µιας ολοκληρωµένης πολιτικής. Πρωταρχικός στόχος µίας τέτοιας πολιτικής οφείλει να είναι η αποτελεσµατικότερη προστασία και αναβάθµιση της παράκτιας ζώνης του Σαρωνικού και η καλύτερη λειτουργική ένταξή της στο χώρο του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος Πρωτευούσης. Ως «περιοχή µελέτης» του ερευνητικού προγράµµατος οριοθετήθηκε το πιο αστικοποιηµένο τµήµα των ανατολικών ακτών του Σαρωνικού, το οποίο εκτείνεται από τον µυχό του κόλπου στο Νέο Φαλήρο µέχρι τη Βάρκιζα όπου βρίσκεται το σηµερινό όριο του πολεοδοµικού συγκροτήµατος. Η έρευνα επικεντρώθηκε στη γραµµική ζώνη η οποία ορίζεται µεταξύ της λεωφόρου Ποσειδώνος και της ακτογραµµής. Αναπόσπαστα τµήµατα της λειτουργικής αυτής ενότητας, αποτελούν το αστικό µέτωπο των παραλιακών δήµων, οι µεγάλες υπερτοπικές χρήσεις κατά µήκος της ακτής, καθώς και η θαλάσσια ζώνη, που εκτείνεται σε απόσταση 50µ. από την ακτογραµµή. Η περιοχή µελέτης καλύπτει τις ακτές του Νέου Φαλήρου, του Μοσχάτου, Καλλιθέας, Παλαιού Φαλήρου, Αλίµου, Ελληνικού, Γλυφάδας, Βούλας, Βουλιαγµένης, Βάρης, Βάρκιζας 1. Η έρευνα εκπονήθηκε σύµφωνα µε τις γενικές αρχές πολιτικής του Οργανισµού Ρυθµιστικού Σχεδίου Αθήνας για την ανάδειξη της παραλίας του Σαρωνικού 2. Οι αρχές αυτές συνοπτικά είναι: Η οικολογική ανασυγκρότηση της παράκτιας ζώνης, θαλάσσιας και χερσαίας και η εξασφάλιση της απαιτούµενης ισορροπίας, σε µακροπρόθεσµη προοπτική βιώσιµης ανάπτυξης, που θα διασώζει τη µοναδικότητα του φυσικού αυτού πόρου και για τις επόµενες γενιές. Η διάσωση, διαφύλαξη και ανάδειξη τοπίων, ιστορικών ή αρχαιολογικών τόπων και περιοχών φυσικού κάλλους. 1 ιοικητικά εντάσσεται στους ήµους Πειραιά (Νέο Φάληρο), Μοσχάτου, Καλλιθέας, Παλαιού Φαλήρου, Αλίµου, Ελληνικού, Γλυφάδας, Βούλας, Βουλιαγµένης και Βάρης. 2 ιατύπωση από τον ΟΡΣΑ, γενικών αρχών πολιτικής για τη συγκρότηση της παραλιακής ζώνης, που συνοδεύει τις προδιαγραφές της έρευνας.

6 5 Η διεύρυνση και ενίσχυση του κοινόχρηστου, δηµόσιου χαρακτήρα της ζώνης για όσο το δυνατόν περισσότερες και πολυπληθέστερες οµάδες χρηστών, µε παράλληλη αύξηση της προσπελασιµότητάς της. Η αποσυµφόρηση της ζώνης από εκτεταµένες, εντατικές ή αποκλειστικές δραστηριότητες και εκµεταλλεύσεις. Η αποµάκρυνση ασυµβίβαστων χρήσεων και δραστηριοτήτων. Ο συντονισµός αναπτυξιακών προγραµµάτων δηµόσιων, δηµοτικών και ιδιωτικών φορέων. Η συµβολή στην ευαισθητοποίηση των διαφόρων οµάδων χρηστών της παράκτιας ζώνης, για τη σωστή συµπεριφορά και διαφύλαξη του πολύτιµου χαρακτήρα του φυσικού αυτού πόρου. Μεθοδολογία της έρευνας Μεθοδολογικά η έρευνα ακολούθησε τα εξής βήµατα: Συλλογή και επεξεργασία των επίσηµα καταγεγραµµένων στοιχείων και πληροφοριών για την περιοχή µελέτης. Η διερεύνηση αυτή απέδωσε σηµαντική γνώση, οδήγησε όµως στο συµπέρασµα ότι η πληροφόρηση που παρέχεται από υφιστάµενες µελέτες και έρευνες είναι αποσπασµατική και, εν πολλοίς, ελλιπής. Συλλογή πληροφοριών ποιοτικού χαρακτήρα, είτε µέσω συστηµατικής παρατήρησης και καταγραφής των φυσικών στοιχείων του χώρου και των δραστηριοτήτων που επιτελούνται σ' αυτόν, είτε µέσω συνεντεύξεων µε στελέχη της πρωτοβάθµιας τοπικής αυτοδιοίκησης των παραλιακών δήµων. Τοµεακές προσεγγίσεις του αντικειµένου της έρευνας, µε άξονα την ενιαία διερεύνηση του χώρου της παραλίας και των δυνατοτήτων παρέµβασης. Συγκεκριµένα διερευνήθηκαν : Η διαδικασία συγκρότησης του µεταπολεµικού αστικού τοπίου Οι πολεοδοµικές και χωροταξικές ενότητες Το φυσικό περιβάλλον Το ιδιοκτησιακό και διαχειριστικό καθεστώς Οι µεταβολές των οικονοµικών µεγεθών Οι κυκλοφοριακές παράµετροι Η διαχείριση και στρατηγικές ανάπτυξης του Σαρωνικού Επίσης, η ερευνητική οµάδα θεώρησε σκόπιµη την, παράλληλα µε τη διεξαγωγή της έρευνας, ανταλλαγή απόψεων µε εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης, τους συλλόγους των κατοίκων και άλλους τοπικούς φορείς της παραλίας, ώστε να διατυπωθούν προτάσεις στη λογική της ενιαίας αντιµετώπισης της παράκτιας ζώνης αλλά και της πολιτικής εφαρµογής τους. Προφανώς, η σύγκλιση των επιµέρους απόψεων και η διαµόρφωση µιας ολοκληρωµένης πολιτικής για τον ενιαίο σχεδιασµό και διαχείριση του θαλάσσιου µετώπου αποτελεί, εντέλει, ευθύνη των φορέων της κεντρικής διοίκησης. Τέλος, πρέπει να σηµειωθεί ότι σηµαντικό ρόλο στη διατύπωση των κατευθύνσεων και των τελικών συµπερασµάτων της έρευνας έπαιξε η εκτεταµένη αναφορά ορισµένων

7 6 διαπιστώσεών της στον ηµερήσιο κυρίως τύπο 3. Πυροδοτήθηκε αµφίπλευρα ο αναγκαίος δηµόσιος διάλογος, που µια τέτοια πρόταση εγείρει πάνω στα ζητήµατα της καθηµερινής ποιότητας ζωής στην πόλη. Σύνθεση της Οµάδας Έρευνας Η εργασία αυτή αποτελεί τµήµα του ερευνητικού προγράµµατος µε αρχικό τίτλο «ιερεύνηση µεθόδου διαχείρισης, προστασίας και ανάδειξης παράκτιων µητροπολιτικών περιοχών µε εντατική χρήση - H περίπτωση του Σαρωνικού». Το ερευνητικό πρόγραµµα πραγµατοποιήθηκε το χρονικό διάστηµα και σε συνέχεια πρόσκλησης του ΥΠΕΧΩ Ε - Οργανισµός Ρυθµιστικού Σχεδίου Αθήνας, προς τον Τοµέα Πολεοδοµίας και Χωροταξίας του Τµήµατος Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, στα πλαίσια του προγράµµατος ENVIREG της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Την οµάδα έρευνας του ΕΜΠ, συγκρότησαν οι: ηµήτρης Ν. ΚΑΡΥ ΗΣ, Αρχιτέκτων-Πολεοδόµος, Καθηγητής ΕΜΠ Μαρία ΜΑΥΡΙ ΟΥ, Αρχιτέκτων-Πολεοδόµος, Επίκουρη Καθηγήτρια ΕΜΠ Γιάννης ΠΟΛΥΖΟΣ, Αρχιτέκτων-Πολεοδόµος, Καθηγητής ΕΜΠ, Επιστηµονικός Υπεύθυνος Την ερευνητική οµάδα πλαισίωσαν, ως ειδικοί επιστήµονες, οι: Θάνος ΒΛΑΣΤΟΣ, Συγκοινωνιολόγος, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ Γεωργία ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΡΟΥ, Νοµικός, Εντεταλµένη ιδασκαλίας στο Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Πάνος ΠΑΝΑΓΙΩΤΙ ΗΣ, Βιολόγος-Ωκεανογράφος, Εθνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών Ροζίνα ΡΟΥΓΓΕΡΗ, Αρχιτέκτων Γιώργος ΤΣΕΚΟΥΡΑΣ, Πολεοδόµος-Χωροτάκτης-Περιβαλλοντολόγος Νίκος ΦΙΝΤΙΚΑΚΗΣ, Αρχιτέκτων Κίµων ΧΑΤΖΗΜΠΙΡΟΣ, Περιβαλλοντολόγος, Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ Την επιµέλεια της τελικής έκθεσης της έρευνας είχε ο: Νίκος ΜΠΕΛΑΒΙΛΑΣ, Αρχιτέκτων-Πολεοδόµος, Λέκτορας ΕΜΠ Στην επεξεργασία των στοιχείων συνεργάστηκαν οι αρχιτέκτονες και υποψήφιοι διδάκτορες Χριστίνα Τσούτσου και Ειρήνη Κλαµπατσέα, καθώς και οι τελειόφοιτοι φοιτητές του Τµήµατος Αρχιτεκτόνων Ελένη Πανούση, Μανώλης Βότσης και Ευγενία Κυρίτση. Στην πρωτογενή έρευνα για τα οικονοµικά µεγέθη, συνεργάστηκαν οι Α. Κατσάνος και Λ. Γαϊτάνη. Τη γραµµατειακή στήριξη παρείχαν οι Αλέκα Γαβριηλίδου, Βάλια Γρίβα και Βιβή Κωστοπούλου. 3 Βλ. «Τα πρώτα έργα στη Λ. Ποσειδώνος», Η Καθηµερινή , «Ελπίδα σωτηρίας για την παράκτια Αττική. Αναστρέψιµη κατάσταση, λένε οι ειδικοί», Ελευθεροτυπία , «ΕΜΠ: Ριζικές αλλαγές στην παραλιακή: µε νέες κυκλοφοριακές ρυθµίσεις, υπόγειες διαβάσεις, χώρους στάθµευσης και τραµ», Η Καθηµερινή , «Σαρωνικός. Κι όµως η κατάσταση είναι αναστρέψιµη», Η Αυγή Επίσης, «ιηµερίδα δήµων και εφηµερίδας Ελευθεροτυπία για τα έργα στο Σαρωνικό εν όψει του 2004», , «Ηµερίδα για το θαλάσσιο περιβάλλον και τις ακτές του Σαρωνικού», ΙΣΤΑΜΕ,

8 7 Το έργο της ερευνητικής οµάδας παρακολούθησε επιτροπή από στελέχη του Οργανισµού Αθήνας, αποτελούµενη από τους αρχιτέκτονες Ηρα Γιαννέλη, Μάρω Ευαγγελίδου και Στρατή Κούλη. Ταυτόχρονα, στον ίδιο Οργανισµό, συστήθηκε οµάδα µελέτης «Προβληµάτων ιαχείρισης Ακτών Ανατολικού Σαρωνικού», αποτελούµενη από τους αρχιτέκτονες Ηλία Γιαννέλη, Αννα Γιαννίτση, Μάρω Ευαγγελίδου, Στρατή Κούλη (συντονιστή), Σταύρο Ορεστίδη, ηµήτρη Μικρό, Ντιάνα Παυλάτου, και τη συγκοινωνιολόγο - πολιτικό µηχανικό Φανή Κουτρουµπά. Η ερευνητική οµάδα θέλει από αυτή τη θέση να ευχαριστήσει ιδιαίτερα τους παραπάνω συναδέλφους, τόσο για το επιστηµονικό υλικό που πρόθυµα έθεσαν στη διάθεσή της, όσο και για τη συνεργασία που είχε µαζί τους. Μετά την ολοκλήρωση του ερευνητικού προγράµµατος κατατέθηκε από τον Οργανισµό Αθήνας η µελέτη χρήσεων γης και σχέδιο Π για την παραλία. Για αυτό τον λόγο κρίθηκε σκόπιµο, στην έκδοση αυτή, να συµπεριληφθεί ειδικό κεφάλαιο, την επιµέλεια του οποίου είχε ο Στρατής Κούλης. Η ερευνητική οµάδα εκφράζει, θερµές ευχαριστίες στους ηµάρχους και Αντιδηµάρχους Βουλιαγµένης, Γλυφάδας και Παλαιού Φαλήρου, καθώς και στον Αντιδήµαρχο Βούλας για την εποικοδοµητική συνεργασία τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζονται στους κ.κ. Τσαϊλά και Ζηκάκη, στελέχη των Τεχνικών και Οικονοµικών Υπηρεσιών του ήµου Βουλιαγµένης αντίστοιχα, στην κυρία Τριανταφυλλίδου, ιευθύντρια των Νοµικών Υπηρεσιών του ήµου Γλυφάδας, καθώς επίσης στους ιευθυντές της ιεύθυνσης Εκµεταλλεύσεων του ΕΟΤ κ.κ. Στράτο και Κατσιγιάννη, στον ιευθυντή της Ακτής Αλίµου κ. Πολυράκη, στη ιευθύντρια της Ακτής Βούλας κυρία Πετροπουλάκη και στην κυρία Ελ. Χατζηνικολάου, ιευθύντρια ΕΟΤ, για τη διάθεση των απαιτουµένων στοιχείων και πληροφοριών. Τέλος, η ερευνητική οµάδα οφείλει θερµές ευχαριστίες στους επιχειρηµατίες της περιοχής, καθώς και τους εκπροσώπους τοπικών φορέων και συλλόγων, για τη διάθεση συνεργασίας που επέδειξαν και την παροχή σηµαντικών στοιχείων.

9 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΑΚΤΩΝ ΤΟΥ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ Στις χωρικές συνιστώσες του αντικειµένου της έρευνας εντοπίζεται µια πολυσηµία, η οποία προκύπτει, τόσο από την πληθώρα των «εξωτερικών» εκφράσεων της παράκτιας ζώνης, όσο και από το δυναµικό «ξεδίπλωµα» αυτής της ζώνης στο χρόνο. Συνέπεια του πρώτου παράγοντα, της χωρικής δηλαδή «πολυµορφίας», είναι η αναζήτηση µιας τυπολογίας επιµέρους χωρικών ενοτήτων, ο προσδιορισµός της οποίας αποκαλύπτει µια «ενότητα στην ποικιλία», που είναι διακριτή στο σύνολο της περιοχής. Όσον αφορά στον παράγοντα «χρόνο», η αξία της διερεύνησης καθορίζεται εν πολλοίς, από την ικανότητά της να εντοπίσει, για κάθε χρονική στιγµή, τις παραµέτρους εκείνες, οι οποίες προσδιορίζουν το χωρικό αποτέλεσµα. Αλλά, αυτή η διερεύνηση στο χώρο και το χρόνο πρέπει να προχωρεί παράλληλα και ταυτόχρονα, προκειµένου να αναδειχθεί η δυναµική της εξέλιξης της περιοχής µελέτης και όχι απλώς να καταγραφεί και να περιγραφεί ένας στατικός και κατακερµατισµένος χώρος. Η ανατολική ακτή του Σαρωνικού, σε σχέση µε το υπόλοιπο Λεκανοπέδιο έχει µία συγκεκριµένη ταυτότητα. Από την πρώτη στιγµή της ένταξης της στο συγκρότηµα της Αθήνας, ως οικισµένος χώρος, αποτέλεσε περιοχή κύριας κατοικίας µεσαίων στρωµάτων και παραθεριστικής κατοικίας υψηλών στρωµάτων. εν δέχθηκε ποτέ τις ωχλούσες χρήσεις (βιοµηχανία, µεταποίηση, κλπ.), µε εξαίρεση το Αεροδρόµιο. Αποτελεί από πολλές δεκαετίες τη δεύτερη περιοχή τουριστικής έλξης µετά το Ιστορικό Τρίγωνο της Αθήνας ενώ η διαδροµή προς το Σούνιο είναι η µοναδική µέχρι στιγµής τουριστική διαδροµή της Αττικής. Ως προς τις πιο πάνω βασικές παραµέτρους εκτιµάται ότι η ακτή δεν θα αλλάξει στο µέλλον. Όµως, η διοργάνωση των Ολυµπιακών Αγώνων 2004 στην Αθήνα, η διακοπή της λειτουργίας του αεροδροµίου Ελληνικού, η κατασκευή νέων κυκλοφοριακών αξόνων και η αλλαγή της πολιτικής ως προς τη διαχείριση του παράκτιου χώρου εκτιµάται ότι αποτελούν δεδοµένα τα οποία θα παίξουν σηµαντικό ρόλο στη µελλοντική διαµόρφωση και ταυτότητα του συγκεκριµένου θαλασσίου µετώπου. ιακεκριµένες χρονικές ενότητες προσδιορίζουν την εξέλιξη της ανατολικής παράκτιας ζώνης. Μέσω της ανάλυσης τους θα επιχειρηθεί να εντοπισθούν και τα βασικά στοιχεία της ταυτότητας της περιοχής Η ακτή κατά το πρώτο ήµισυ του 20ου αιώνα Στο σύνολό της, η παράκτια ζώνη του Σαρωνικού, άρχισε να παίζει ρόλο στη ζωή του Λεκανοπεδίου από τις αρχές του 20ου αιώνα. Η δηµιουργία του Νέου Φαλήρου στο γύρισµα από τον 19ο στον 20ο αιώνα και η κατασκευή της οδού Συγγρού το 1904 αποτελούν το πρώτο βήµα για την αστικοποίηση του τµήµατος από τον Πειραιά µέχρι και το έλτα. Συµπληρώµατα αυτής της δυναµικής µπορούν να θεωρηθούν η δηµιουργία του σιδηροδροµικού σταθµού του Νέου Φαλήρου και του µεγάλου πόλου αναψυχής εκεί, όπως

10 9 και της γραµµής του τροχιόδροµου κατά µήκος της ακτής. Όµως ο κατ εξοχήν καταλυτικός παράγοντας για την δραµατική αλλαγή στην ακτή, ήταν στην πραγµατικότητα η ανάπτυξη ενός δυναµικού οικιστικού κλάδου ανάµεσα και εκατέρωθεν των οδών Συγγρού και Θησέως, ο οποίος ένωσε πολεοδοµικά την Αθήνα µε την ακτή. Πρόκειται για τις αστικές περιοχές του Μοσχάτου, της Καλλιθέας, και της Νέας Σµύρνης. Οι περιοχές αυτές αναπτύχθηκαν κυρίως ως συνοικίες των εύπορων στρωµάτων των προσφύγων µετά το Στο έλτα, ο Ιππόδροµος ο οποίος άρχισε να λειτουργεί από το 1925 και το µικρό αεροδρόµιο δίπλα του από το 1927 αποτέλεσαν τον δεύτερο παράκτιο πόλο υπερτοπικής χρήσης µετά τις εγκαταστάσεις αναψυχής του Νέου Φαλήρου. Ο Αερολιµένας Φαλήρου ήταν το κύριο αεροδρόµιο κυρίως για υδροπλάνα µέχρι το 1938 οπότε κατασκευάστηκε το νέο αεροδρόµιο στο Ελληνικό. Νοτιοανατολικά του έλτα, η ακτή µέχρι τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο χαρακτηριζόταν από την ύπαρξη συστάδων αραιής και χαµηλής δόµησης, κυρίως παραθεριστικών κατοικιών, κέντρων αναψυχής και λίγων κατοικιών προσφύγων. Τέτοιοι πυρήνες υπήρχαν στο Παλιό Φάληρο, στη Βούλα, στη Γλυφάδα στη Βουλιαγµένη και τη Βάρκιζα. Αξίζει να σηµειωθεί επίσης η ύπαρξη ήδη από τον µεσοπόλεµο των δύο µεγάλων συγκροτηµάτων πρόνοιας, του ΠΙΚΠΑ στον Άγιο Κοσµά και του Ασκληπιείου Βούλας 5. Τέλος, µεγάλης έκτασης πευκοδάση κάλυπταν την ακτή, στη Γλυφάδα, στη Βούλα και στη Βουλιαγµένη Οι εξελίξεις της µεταπολεµικής περιόδου Έως το 1960 Η σχέση της παράκτιας ζώνης του Σαρωνικού µε το Λεκανοπέδιο της Αθήνας και τους κατοίκους του, διαµορφώθηκε µέσα από τρεις διακεκριµένες χρονικές περιόδους 6. Η πρώτη καλύπτει την περίοδο µέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 60, η δεύτερη αναφέρεται στο σύντοµο διάστηµα των επόµενων δέκα χρόνων και η τρίτη έχει αφετηρία τις αρχές της δεκαετίας του 70. Στη διάρκεια της πρώτης µεταπολεµικής περιόδου, η πρωτεύουσα, µέσα από όλους τους µετασχηµατισµούς που γνώρισε στα κοινωνικο-οικονοµικά της µεγέθη, κράτησε µια «απόσταση» από την παραλία. Τα επτά χιλιόµετρα της λεωφόρου Συγγρού, στις τότε κυκλοφοριακές και συγκοινωνιακές συνθήκες, αποτελούσαν µια αρκετά µεγάλη απόσταση ώστε να γίνεται σαφής η αλλαγή περιβάλλοντος κατά τη µετάβαση από την πόλη στην εξοχή. Το αστικό µέτωπο διαµορφώθηκε σε µία ασυνεχή στενή λωρίδα, παράλληλη µε την ακτή, σε βάθος λίγων οικοδοµικών τετραγώνων. Μεγάλα κενά στο µέτωπο αυτό υπήρχαν στο 4 Στην πανοραµική φωτογραφία του 1910, του νοτίου Λεκανοπεδίου, την οποία δηµοσίευσε ο Κ. Μπίρης στο Αι Αθήναι(σελ , διακρίνεται καθαρά η αδόµητη ακτή. Οικιστικές συγκροτήσεις υπάρχουν µόνο στο Παλαιό Φάληρο, στις Τζιτζιφιές και στο Νέο Φάληρο. Ολόκληρη η έκταση µεταξύ Αθήνας και Πειραιά είναι αδόµητη µε εξαίρεση έναν µικρό πυρήνα στην σηµερινή κεντρική περιοχή της Καλλιθέας. 5 Τα πρώτα σχέδια πόλης νοµοθετήθηκαν για τη Γλυφάδα και τον Άλιµο το 1925, το Καλαµάκι το 1928, το Παλαιό Φάληρο το 1930, τη Βούλα το 1932, το 1934, το 1940, τη Βάρκιζα το Θεωρείται δεδοµένη η δυναµική σχέση που κρατάει αυτή η παράκτια ζώνη µε την ενδοχώρα της. Για την «ασάφεια» τέτοιων ορίων δες, A. Vallega, «Waterfront development : looking beyond the horizon», Aquapolis, 1/1992, σελ

11 10 έλτα, στο ρέµα της Πικροδάφνης, στο Ελληνικό και τη Γλυφάδα, στο Καβούρι, όπως και σε όλο το µήκος της χερσονήσου της Βουλιαγµένης-το οποίο διατηρείται µέχρι σήµερα 7. Εντούτοις, παρά τη «µεγάλη» απόσταση, υπήρχαν σ εκείνα τα πρώτα µεταπολεµικά χρόνια αρκετά περιθώρια στους κατοίκους του Λεκανοπεδίου να γνωρίσουν και να οικειοποιηθούν, σε συνθήκες ελεύθερου χρόνου, τµήµατα εκείνης της παράκτιας ζώνης, ιδίως τα πλησιέστερα στο έλτα, εκεί όπου δέσποζε η προτοµή του Ανδρέα Συγγρού και όπου ο κυκλικός κόµβος σηµατοδοτούσε τη µόνιµη οπτική επαφή µε το θαλάσσιο περιβάλλον. Κατά την περίοδο αυτή, η ακτογραµµή διατηρεί, σε όλο της το µήκος, τα φυσικά της χαρακτηριστικά Η δεύτερη περίοδος, από τα τρία τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 50 µέχρι το τέλος της δεκαετίας του 70, ήταν καθοριστικής σηµασίας για την παράκτια ζώνη του Σαρωνικού, γιατί µε αυτήν ξεκίνησε µια εποχή ριζικών χωρικών αναδιατάξεων, µε επεµβάσεις που συνεχίζονται ως τις µέρες µας. Η ολοκλήρωση του παραλιακού δρόµου προς το Σούνιο, µιας διαδροµής που αποτέλεσε προσφιλές σκηνικό για τον ελληνικό κινηµατογράφο εκείνων των χρόνων, η γενίκευση και επέκταση της χρήσης του ΙΧ αυτοκινήτου και η ισχυροποίηση του ρόλου του αεροδροµίου ως συγκοινωνιακού- µεταφορικού κόµβου, συνετέλεσαν ώστε η παραλία να αποκτήσει, για το Λεκανοπέδιο και τον κάτοικό του, ένα διαφορετικό «ενδιαφέρον». Ο ρόλος της παραλίας ως ζώνης αναψυχής και στη συνέχεια τουρισµού είχε διαφανεί σχετικά νωρίς 8. Το ενδιαφέρον αυτό 7 Οι εντάξεις στο σχέδιο πόλης κατά τη µεταπολεµική περίοδο προχώρησαν µε συνεχείς ρυθµούς αλλά αποσπασµατικά. Στο Καλαµάκι και στον Άλιµο οι εντάξεις συνεχίστηκαν µέχρι το 1963 ενώ όροι δόµησης για κέντρα αναψυχής στην περιοχή από Πικροδάφνη έως Άλιµο θεσµοθετήθηκαν από το Στην υπόλοιπη συνοικία προσδιοριζόταν επιτρεπόµενη χρήση η κατοικία κατά παρέκκλιση ξενοδοχεία, εστιατόρια και φαρµακεία µε υπουργικές αποφάσεις. Στο αντίστοιχο διάταγµα υπήρχε ειδική µνεία για απαγόρευση νοσοκοµείων. Το εκδόθηκαν διατάγµατα για αθλητικές εγκαταστάσεις στην Ούλεν, το 1951 για ενυδρείο και το 1957 για λουτρικές εγκαταστάσεις στον Μπάτη. Οι περιοχές της Γλυφάδας κοντά στην ακτή εντάχθηκαν στο σχέδιο πόλης µέχρι το 1965 και η περιοχή του Ελληνικού από το 1949 έως το 1963 µε πιο χαλαρούς περιορισµούς ως προς τις χρήσεις γής από ότι οι υπόλοιπες. Η Βούλα διαµορφώθηκε µε συνεχείς εντάξεις του 1952, του 1955,του 1959,του 1961 και του Η Βουλιαγµένη εντάχθηκε στο σχέδιο πόλης από το από 1951 έως το1965 µε ζώνες κατοικίας, ξενοδοχείων, εµπορικό κέντρο, τουριστική ζώνη και κοινωφελή κτίρια. Οι εντάξεις στο σχέδιο περιοχών της Βάρκιζας έγιναν το 1949,το 1962 και το Φαίνεται ότι η πολεοδοµική νοµοθεσία παρακολούθησε από τον µεσοπόλεµο την οικιστική εξέλιξη και ενίσχυσε την τουριστικοποίηση της ακτής ανατολικά του Πειραιά. Οι τάσεις χωροθέτησης κέντρων αναψυχής, λουτρικών εγκαταστάσεων, εστιατορίων και ξενοδοχείων θεσµοθετήθηκαν και υλοποιήθηκαν µε συνεχή διατάγµατα τα οποία θέτουν σκληρούς όρους δόµησης, ενισχύουν την κατοικία, απαγορεύουν σηµαντικά και σε κάποιες περιοχές απόλυτα τις άλλες και κυρίως τις ωχλούσες χρήσεις και ανακόπτουν µία διαφαινόµενη τάση κατά την µεταπολεµική περίοδο χωροθέτησης νοσηλευτικών ιδρυµάτων. Αξίζει να σηµειωθεί ότι, από το 1930 υπάρχουν όροι δόµησης για "µόνιµα ή προσωρινά ευπρόσωπα (sic) κέντρα αναψυχής" στο Παλαιό Φάληρο και από το 1940 για εγκαταστάσεις λουτρών από Ούλεν µέχρι Πικροδάφνη. Επίσης ειδικοί όροι δόµησης και ειδικά ύψη, σπάνιο φαινόµενο στην πολεοδοµική νοµοθεσία για την Αθήνα, ορίστηκαν µε τα Β για τα κέντρα αναψυχής της παραλίας Παλαιού Φαλήρου από 1940, για την περιοχή Ναυτικού Οµίλου Παλαιού Φαλήρου από το 1946 και το 1948 και την περιοχή Ενυδρείου από το 1951, για την παραλία Καλαµακίου από το 1950, την παραλία Βούλας από το 1955, την περιοχή Βουλιαγµένης από το 1951, την παραλία Βάρκιζας από το Επίσης σηµαντικοί περιορισµοί όπως απαγόρευση βιοµηχανιών, νοσοκοµείων κλπ στη Βούλα, και σαφής προσδιορισµός της θέσης των νοσηλευτικών ιδρυµάτων έχει νοµοθετηθεί από το 1952, ενώ το εµπορικού τµήµατος ήταν νοµοθετηµένο από το 1932 και οι όροι για τα κέντρα αναψυχής στην ακτή από το Τέλος ειδικοί όροι δόµησης προσδιορίστηκαν για την λεωφόρο Παλαιού Φαλήρου-Σουνίου από το 1958 ενώ µε το Β προσδιορίστηκε ότι επί της παραλιακής λεωφόρου από Νέου Φαλήρου µέχρι Βουλιαγµένης απαγορεύεται κάθε χρήση εκτός κατοικίας, ξενοδοχείων, διδακτηρίων, εν γένει κέντρων αναψυχής και πρατηρίων υγρών καυσίµων.

12 11 εγγράφεται περί τη δεκαετία 60 σε σηµειακές - επιλεκτικές παρεµβάσεις που έγιναν µε άξονα την αναψυχή από φορείς όπως, ο ΕΟΤ (κλειστές και οργανωµένες πλαζ, στη Γλυφάδα, Βούλα και Βουλιαγµένη, όπως και ξενοδοχειακό συγκρότηµα στο Καβούρι) ή ο ήµος Γλυφάδας (µαρίνες και µετατροπή βραχωδών ακτών σε «φιλικές» πλαζ). Οι παρεµβάσεις αυτές, όπως ήταν φυσικό, «αξιολόγησαν» την παράκτια ζώνη µέσα σε µια διαφορετική, συγκριτικά µε την προηγούµενη περίοδο, κλίµακα αξιών, στη σχέση κατοίκου και θαλάσσιου φυσικού περιβάλλοντος. Συγκεκριµένα µεταξύ των ετών στην Βουλιαγµένη έγινε µία µεγάλη επέµβαση κατά µήκος των ακτών η οποία περιέλαβε το Μικρό Καβούρι, τον Λαιµό, την Μεγάλη Ακτή και τη λίµνη Βουλιαγµένης 9. Ανάλογη επέµβαση υπήρξε στην Γλυφάδα 10. Η συνεχής ανάπτυξη του αεροδροµίου του Ελληνικού, µε επεκτάσεις το , το 1968 κλπ., και η µετατροπή του σε διεθνή πύλη της χώρας, µεγαλύτερη από το λιµάνι του Πειραιά και τα χερσαία σύνορα 12 ενίσχυσαν µε έντονο τρόπο τους προσανατολισµούς του πολεοδοµικού συγκροτήµατος προς τη θάλασσα. Στη νέα αυτή κλίµακα γίνεται πλέον η παραδοχή ότι, το φυσικό τοπίο της παραθαλάσσιας περιοχής, αφενός µεν είναι καταναλώσιµο µε έναν ορισµένο τρόπο, αφετέρου δε αποτελεί, αυτό το ίδιο, µέσο αύξησης της προστιθέµενης αξίας εµπορευµατοποιηµένων αγαθών στα πλαίσια του ελεύθερου χρόνου 13. Τέλος, ένα όλως διόλου νέο στοιχείο αποτέλεσε η πύκνωση του αστικού ιστού στους παραθαλάσσιους δήµους και η συγκρότηση ενός µάλλον ευδιάκριτου σε αρκετές περιπτώσεις αστικού µετώπου, κατά µήκος της παραλιακής λεωφόρου. Το µέχρι τότε ασυνεχές αστικό µέτωπο της ακτής, άρχισε περί το τέλος της δεκαετίας του 1960 να πυκνώνει και να επεκτείνεται προς την ενδοχώρα (Παλαιό Φάληρο, Αµφιθέα, Άγιος ηµήτριος). Όσον αφορά την πληθυσµιακή άνοδο, η Γλυφάδα, για παράδειγµα, πέρασε από τους κατοίκους το 1961 στους το 1971 (µεταβολή πληθυσµού 89,7%, έναντι µιας µεταβολής 49,7% στην προηγούµενη δεκαετία), και η Βούλα πέρασε από τους κατοίκους 1961 στους Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι πληθυσµιακοί δείκτες δεν απεικονίζουν µε ακρίβεια την πολεοδοµική πραγµατικότητα, δεδοµένου ότι νότια του 9 Η επέµβαση στη Βουλιαγµένη περιέλαβε το ξενοδοχείο "Αστήρ", τα εστιατόρια "Ωκεανίδα" και "Αργώ" και λουτρικές εγκαταστάσεις. Οι εγκαταστάσεις στο Μικρό Καβούρι Βουλιαγµένης κατασκευάστηκαν από την Τουριστική Εταιρεία "Αστήρ" της Εθνικής Τράπεζας και τον ΕΟΤ. Σχεδιάστηκαν από τον αρχιτέκτονα Κ. Βουτσινά το 1959.Η Μεγάλη Ακτή Βουλιαγµένης σχεδιάστηκε από τους αρχιτέκτονες Π. Βασιλειάδη, Ε. Βουρεκά και Π. Σακελλάριο και συνεργάτη τον Ν. Χατζηµιχάλη, το Το τουριστικό συγκρότηµα της Γλυφάδας σχεδιάστηκε από τους αρχιτέκτονες Π. Βασιλειάδη, Ε. Βουρεκά και Π. Σακελλάριο µε συνεργάτες τους Α. Γεωργιάδη και Κ. εκαβάλλα το Κατασκευάστηκε µε πρωτοβουλία της Εθνικής Τράπεζας στη θέση παλαιώτερων εγκαταστάσεων οι οποίες καταστράφηκαν κατά τον Β' Παγκόσµιο Πόλεµο. 11 Το σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Eero Saarinen και στη συνέχεια υλοποιήθηκε το νέο κτιριακό συγκρότηµα του διεθνούς πλέον αεροδροµίου της Αθήνας. 12 Guy Burgel, Αθήνα, η ανάπτυξη µίας µεσογειακής πρωτεύουσας, Εξάντας, Αθήνα 1976, σελ Αξίζει να σηµειωθεί ότι εκείνη την περίοδο ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης ανέλαβε τη διεύθυνση της Τεχνικής Υπηρεσίας του ΕΟΤ. Τότε εντοπίζεται µία αναβάθµιση του οργανισµού και η κατασκευή µίας σειράς ξενοδοχείων και ακτών αναψυχής τόσο στον Σαρωνικό όσο και τα υπόλοιπα τουριστικά σηµεία της χώρας, µε στόχο τη δηµιουργία υποδοµής προκειµένου να ανταγωνισθεί η χώρα την παγκόσµια τουριστική βιοµηχανία. Βλ. σχετικά Γ. Αίσωπος και Γ. Σηµαιοφορίδης, Η Καθηµερινή, Επτά Ηµέρες, 29 Ιουλίου 2001, σελ και των ιδίων Τοπία εκµοντερινισµού-η ελληνική αρχιτεκτονική στις δεκαετίες του '60 και του '90.

13 12 Ελληνικού, ο πληθυσµός αυξανόταν εντυπωσιακά κατά τους θερινούς µήνες. Το στοιχείο αυτό σήµερα ισχύει για τις περιοχές πέραν της Βούλας. Το αξιοσηµείωτο πάντως είναι ότι, η οργάνωση του χώρου, κάτω από την παραλιακή λεωφόρο και η συγκρότηση του αστικού ιστού πάνω από αυτή τη λεωφόρο, ήταν διαδικασίες που έµειναν ασύνδετες µεταξύ τους. Πίνακας 1 Πληθυσµιακή εξέλιξη δήµων ανατολικών ακτών Σαρωνικού µεταξύ % % % Μοσχάτο , , (?) 4,3 Καλλιθέα , , ,6 Παλαιό Φάληρο , (?) 29, ,2 Άλιµος , , ,4 Ελληνικό , , ,6 Γλυφάδα , , ,8 Βούλα , , ,8 Βουλιαγµένη , , ,8 Βάρη ,6 Πληθυσµός , , ,3 Πρωτεύουσα , , ,1 Πηγή: ΕΣΥΕ, Αντίστοιχες απογραφές πληθυσµού

14 13 140, , ,000 80,000 60,000 40, ,000 0 Μοσχάτο Καλλιθέα Παλαιό Φάληρο Άλιµος Ελληνικό Γλυφάδα Βούλα Βουλιαγµένη Βάρη Πίνακας 2 Πληθυσµιακή εξέλιξη δήµων ανατολικών ακτών Σαρωνικού ( ) Πίνακας 3 Συνολική πληθυσµιακή εξέλιξη ανατολικών ακτών Σαρωνικού και συγκροτήµατος Πρωτεύουσας ( ) 3,500,000 3,000,000 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000, ,000 0 Παράκτιοι ήµοι Πρωτεύουσα Παρακολουθώντας τους πίνακες της πληθυσµιακής ανάπτυξης, το γενικό συµπέρασµα είναι η ότι η Καλλιθέα και το Παλαιό Φάληρο συγκροτούν τις πολυπληθέστερες συγκεντρώσεις. Μετά τη δεκαετία του 1970, η Γλυφάδα γίνεται ο τρίτος σε µέγεθος ήµος της ακτής. Επίσης η αναλογία πληθυσµών των συνόλων, δείχνει συνεχή αύξηση της κατοίκησης της ακτής (συγκριτικά µε τον πληθυσµό του Λεκανοπεδίου) από 6,8% το 1961 σε 10,9% το 1991.

15 % 250.0% 200.0% 150.0% % 50.0% 0.0% -50.0% Μοσχάτο Καλλιθέα Παλαιό Φάληρο Άλιµος Ελληνικό Γλυφάδα Βούλα Βουλιαγµένη Βάρη Πίνακας 4 Ρυθµοί πληθυσµιακής ανάπτυξης δήµων ανατολικών ακτών Σαρωνικού ( ) Πίνακας 5 Ρυθµοί συνολικής πληθυσµιακής ανάπτυξης ανατολικών ακτών Σαρωνικού και συγκροτήµατος Πρωτεύουσας ( ) 60.0% 50.0% 40.0% 30.0% 20.0% % 0.0% Παράκτιοι ήµοι Πρωτεύουσα Από τους πίνακες των ρυθµών πληθυσµιακής ανάπτυξης φαίνεται ότι οι δείκτες γενικά φθίνουν προς το 1991 αλλά µε πιο αργούς ρυθµούς από τους συνολικούς της Πρωτεύουσας. Οι υψηλότεροι δείκτες παρουσιάστηκαν στο Παλαιό Φάληρο και τον Άλιµο τη δεκαετία του 60. Μία γενική εικόνα είναι ότι το 60 η αύξηση του πληθυσµού συµβαίνει από το Παλαιό Φάληρο µέχρι τη Γλυφάδα, το 70 κυρίως στη Γλυφάδα, Βούλα, Βουλιαγµένη, και το 80 κυρίως στη Γλυφάδα, Βούλα, και Βάρη. Η τελευταία αύξηση της Γλυφάδας και Βούλας γνωρίζουµε ότι έχει σχέση µε τη δόµηση στον Υµηττό και στις παρόδιες περιοχές της νέας τότε λεωφόρου Βουλιαγµένης. Ένα γενικό συµπέρασµα είναι ότι η αστικοποίηση της ακτής από το 1961 µέχρι το 1991 προχωράει σταθερά προς νότο. Σε σχέση µε το Λεκανοπέδιο η ακτή είχε εντυπωσιακά υψηλότερους (σχεδόν διπλάσιους) ρυθµούς αύξησης πληθυσµού, όπως φαίνεται και από τα απόλυτα µεγέθη. Το 1991 και ενώ η Πρωτεύουσα έτεινε σε µηδενική αύξηση πληθυσµού η ακτή συνεχίζει να έχει ρυθµό αύξησης περισσότερο από 15%.

16 15 Μετά το 1970 Η τρίτη περίοδος, που ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του 70, θα µπορούσε να διακριθεί σε δύο υπο-περιόδους : Κατά την πρώτη, προχωρούν και ολοκληρώνονται επεµβάσεις στην παράκτια ζώνη και επεκτείνεται στο «εσωτερικό» η διαδικασία αστικοποίησης που είχε ξεκινήσει την προηγούµενη δεκαετία. Πραγµατοποιούνται τα µεγάλα τεχνικά έργα των επιχωµατώσεων, όπως εκείνα στο Φλοίσβο του Παλαιού Φαλήρου, και της κατασκευής µαρινών, όπως εκείνες στον Άλιµο και τη Γλυφάδα. Στον µυχό του κόλπου, από το Νέο Φάληρο έως το έλτα, οι επιχωµατώσεις, η δηµιουργία της υπερυψωµένης λεωφόρου Ποσειδώνος, και η κατασκευή των νέων εγκαταστάσεων στο Γήπεδο Καραϊσκάκη, αλλάζουν εντελώς το τοπίο το οποίο είχε διαµορφωθεί στις αρχές του αιώνα. Τρεις πόλοι πρόσβασης στην ακτή για τους κατοίκους της πρωτεύουσας χάθηκαν µε αυτές τις παρεµβάσεις-το Νέο Φάληρο, οι Τζιτζιφιές και το έλτα. Τελευταία µεγάλη επέµβαση στο θαλάσσιο µέτωπο, στα µέσα της δεκαετίας του 1980, θεωρείται η κατασκευή του συγκροτήµατος του Σταδίου Ειρήνης και Φιλίας. Οι επεµβάσεις αυτές οριστικοποίησαν έναν όλως διόλου «νέο» χαρακτήρα στην παραλία του Σαρωνικού 14. Όσον αφορά δε στην αστικοποίηση της παραλιακής ενδοχώρας, αυτή προσδιορίζεται από µια νέα και εντονότερη µετακίνηση πληθυσµού προς τα νοτιοανατολικά προάστια, µετακίνηση η οποία συµπίπτει χρονικά µε κάποια εκτόνωση του µεταναστευτικού κύµατος που δέχτηκε η ελληνική πρωτεύουσα στην περίοδο ως το Το παράκτιο αστικό µέτωπο έτεινε πλέον να ενωθεί µε τον άλλο κλάδο του συγκροτήµατος ο οποίος προέκυψε από την οικοδόµηση των νέων µεταπολεµικών συνοικιών της Αθήνας στις παρυφές του Υµηττού (Αργυρούπολη, Ηλιούπολη, Άνω Βούλα). Η σταδιακή διάνοιξη της λεωφόρου Βουλιαγµένης η οποία ολοκληρώθηκε κατά το τέλος της δεκαετίας του 1990 έπαιξε τον ίδιο ρόλο που είχε παίξει παλαιότερα η λεωφόρος Συγγρού. Αναφερόµενοι και πάλι στη Γλυφάδα και τη Βούλα για σύγκριση, σηµειώνουµε ότι η πρώτη πέρασε από κατοίκους το 1971 στους το 1981 (µεταβολή 88%) και η δεύτερη από κατοίκους το 1971 στους το 1981 (µεταβολή 89%), έναντι µιας συνολικής µεταβολής 19% του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος Πρωτευούσης στην ίδια περίοδο. Ο συνολικός πληθυσµός της περιοχής µελέτης περνά στα δέκα αυτά χρόνια από τις κατοίκους στους (µεταβολή 48%) για να φτάσει τις το 1991 (µεταβολή 15%). Περίπου ένας στους δέκα κατοίκους του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος Πρωτευούσης ζει το 1981 στους επτά δήµους του ανατολικού θαλασσίου µετώπου, αναλογία που θα αυξηθεί ακόµα περισσότερο το 1991, φτάνοντας στο 1 προς Για το κρίσιµο αυτό ζήτηµα, που σχετίζεται µε την αλλαγή της φυσιογνωµίας της παραλιακής ζώνης από µεγάλα τεχνικά έργα, και για µια εναλλακτική αντίληψη οργάνωσης που στηρίζεται στη σύγχρονη Ολλανδική πραγµατικότητα δες, Ron Waterman, «Integrated coastal policy via building with Nature», Aquapolis, 5/92, σελ Βλ. Τοπικό Αναπτυξιακό Πρόγραµµα Βάρης Αττικής, τεύχος Α, Αθήνα 1990.

17 16 Η δεύτερη υποπερίοδος αναφέρεται στη σύγχρονη εποχή, µέσα στην οποία «διαχέεται» η σηµερινή πραγµατικότητα. Εκείνη που, θρεµµένη µε τα βιώµατα των προηγούµενων περιόδων, προετοιµάζει για κατανάλωση ένα παραθαλάσσιο περιβάλλον, µέσα από όλο και µεγαλύτερους βαθµούς οργάνωσης και λειτουργικής εξειδίκευσης, µε αποκλειστικό κριτήριο τη µεγιστοποίηση της οικονοµικής απόδοσης της αντίστοιχης επιφάνειας. Πρόκειται για ένα αρνητικό πλαίσιο που περιλαµβάνει µια στρεβλή σχέση δηµόσιου και ιδιωτικού, η οποία καθορίζεται από την αδυναµία της κεντρικής διοίκησης να σχεδιάσει την ανάπτυξη της περιοχής µε ευρύτερους κοινωνικούς στόχους και από τη βουλιµία µε την οποία η ιδιωτική πρωτοβουλία εµπορευµατοποιεί αγαθά που σχετίζονται µε τον ελεύθερο χρόνο και το φυσικό περιβάλλον. Κατά τη δεύτερη αυτή περίοδο η Γλυφάδα αυξάνει τον πληθυσµό της κατά 44% και η Βούλα κατά 71%. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι η αλόγιστη κατασπατάληση του φυσικού τοπίου και των φυσικών πόρων, είτε µε τα µεγάλης κλίµακας τεχνικά έργα, είτε µε τη θαλάσσια ρύπανση Η παραλία ως «σύνολο» και ως «διακριτές» ενότητες Όσα σηµειώσαµε ως τώρα, αντιµετωπίζουν την περιοχή µελέτης ως «σύνολο». Όµως, η «πολυµορφία» της έκτασης είναι δεδοµένη. Οι πρώτες διαπιστώσεις προκύπτουν από µια συνεκτίµηση κριτηρίων τα οποία αναφέρονται στην επικρατούσα χρήση, στη µορφή της παράκτιας ζώνης, στις διαφαινόµενες τάσεις εξέλιξης, ίσως και στις βιωµατικές σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί στην περιοχή ανάµεσα στους κατοίκους και τη θάλασσα. Με βάση αυτά τα κριτήρια ως «διακριτές» ενότητες µπορούν να θεωρηθούν: Παραθαλάσσιες περιοχές, όπως εκείνες στη Βούλα, από τη χερσόνησο του ΠΙΚΠΑ ως το Καβούρι, οι οποίες, ελάχιστα άλλαξαν ως προς τη µορφή και τη χρήση τους, από τα πρώτα µεταπολεµικά χρόνια ως σήµερα. Έντονα διαµορφωµένες ακτές, όπως η παραλία της Γλυφάδας, όπου πολύ οργανωµένες µαρίνες, παραλιακά κέντρα (άλλα «κοσµικά» και άλλα στον τύπο της εξοχικής ταβέρνας των χρόνων του 60), όπως και ελεύθερες ακτές κολύµβησης για το κοινό, συνυπάρχουν µε τουριστικές εγκαταστάσεις µεγάλης κλίµακας, αυστηρά ελεγχόµενης πρόσβασης κοινού και εξαιρετικά υψηλής χρηµατικής απόδοσης. Ακτές µε ελάχιστη ανθρωπογενή διαµόρφωση, όπως είναι η χερσόνησος της Βουλιαγµένης σε όλο το µήκος της ακτογραµµής µέχρι τη Βάρκιζα, όπου οι βραχώδεις κλειστοί όρµοι και ακρωτήρια έχουν µείνει «ανέπαφα» και έχουν κρατηθεί µακριά από παρεµβάσεις αντίστοιχες µε αυτές που έχουν γίνει σε γειτονικές περιοχές. Αδιαµόρφωτες υποβαθµισµένες εκτάσεις, όπως εκείνες στην ανατολική πλευρά του Φαληρικού Όρµου, από τον Φλοίσβο έως το έλτα, που αποτελούν σήµερα σηµείο αιχµής ανάµεσα σε δήµους, ενώσεις πολιτών και φορείς της κεντρικής διοίκησης, όπου επικρατεί ένα µάλλον συγκεχυµένο ιδιοκτησιακό καθεστώς (όσον αφορά στους εµπλεκόµενους δηµόσιους φορείς), µέσα σε εξίσου συγκεχυµένες συνθήκες νοµής - χρήσης της γης. Η µεγαλύτερη και πλέον υποβαθµισµένη από αυτές, ο ίδιος ο Φαληρικός Όρµος, από το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας ως τη βίλα του Ανδρέα Συγγρού στο έλτα, αποτελεί µια

18 17 διακριτή ενότητα, κατάλληλη να οργανώσει «ένα σύγχρονο αστικό θαλάσσιο µέτωπο, ένα δηµόσιο αστικό χώρο που θα βελτιώνει και θα ενισχύει τη συνολική εικόνα της πόλης» 16. Απαραίτητη βέβαια προϋπόθεση γι αυτό, είναι η επίλυση του προβλήµατος της υπερυψωµένης λεωφόρου Ποσειδώνος που δρα ως φραγµός στην επικοινωνία των αστικών περιοχών του Νέου Φαλήρου, του Μοσχάτου και της Καλλιθέας µε την παράκτια ζώνη, ο σχεδιασµός αυτής καθεαυτής της παράκτιας ζώνης, µε τις επιχωµατώσεις που έχουν γίνει σ αυτήν και, τέλος, η συσχέτισή της µε κοµβικές θέσεις αιχµής, όπως είναι ο Ιππόδροµος και το έλτα. Η περιοχή που φιλοξενεί τις αθλητικές εγκαταστάσεις του Αγίου Κοσµά στο Ελληνικό, συνιστά ξεχωριστή ενότητα, η οποία µε κανένα τρόπο δεν σχετίζεται µε τη θάλασσα που ανοίγεται µπροστά της. Ειδικά στο συγκεκριµένο σηµείο, το αεροδρόµιο από τη µια και το κιγκλίδωµα των αθλητικών εγκαταστάσεων από την άλλη, µετατρέπουν την παραλιακή λεωφόρο, για ένα µήκος αρκετών εκατοντάδων µέτρων 17, σε ένα «εσωτερικό κανάλι» ταχείας κυκλοφορίας, χωρίς την παραµικρή οπτική διέξοδο προς τη θάλασσα. Σηµεία στην παραλιακή ζώνη, στα οποία η ακτή τέµνεται µε εγκάρσιες προς αυτήν ακάλυπτες φυσικές ή τεχνητές κοίτες «διακρίνονται» από µία µοναδικότητα. Τα σηµεία αυτά έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της διατήρησης του φυσικού στοιχείου. Το ρέµα της Πικροδάφνης, στα σύνορα Παλαιού Φαλήρου και Αλίµου, είναι µια τέτοια περίπτωση : ένας βιότοπος µε ιδιαίτερη σηµασία στο οικοσύστηµα της περιοχής για ορισµένους και ένας δυνάµει άξονας ταχείας κυκλοφορίας για άλλους 18. Αξίζει να σηµειώσουµε ότι και οι εκβολές του Ιλισού στον Φαληρικό Όρµο έχουν παρόµοιο ενδιαφέρον βιότοπου - φυσικού πάρκου, που φιλοξενεί σπάνια µεταναστευτικά πτηνά, σύµφωνα µε την άποψη της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας 19 όπως και το τελευταίο τµήµα του Κηφισού, πριν τις εκβολές και µέχρι τη γέφυρα της οδού Πειραιώς το οποίο πρόκειται να καλυφθεί από νέα λεωφόρο. Από τις παραπάνω διαπιστώσεις, επιβεβαιώνεται η «πολυµορφία» της παραλίας του Σαρωνικού και αναδεικνύονται στο εσωτερικό της «διακριτές ενότητες», αν και επίπεδο του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος Πρωτευούσης, η παραλία όφειλε να λειτουργεί ως «σύνολο». Θα ήταν δυνατόν, ο παραπάνω κατάλογος διαπιστώσεων να συµπληρωθεί µε χαρακτηριστικά που καθορίζονται από τη «συµπεριφορά» της περιοχής µελέτης σε καθορισµένες εποχές, σε ορισµένες µέρες, ακόµα και ώρες της ηµέρας και µάλιστα σε συνδυασµό µε τη χρήση των διακριτών αυτών ενοτήτων από συγκεκριµένες, σε κάθε 16 Σ. Κούλης (και άλλοι), Φαληρικός Όρµος, Πρόταση Οργάνωσης Χώρου - Σχέδιο Πλαίσιο, ΟΡΣΑ, Αθήνα, 1989, σελ Η περιοχή του Αγίου Κοσµά θα µπορούσε να θεωρηθεί ιδιαίτερη ενότητα και λόγω του σηµαντικού αρχαιολογικού της παρελθόντος. Συγκεκριµένα, στην χερσόνησο του Αγίου Κοσµά «ανασκάφηκε οικισµός της πρωτοελλαδικής περιόδου από τον καθηγητή Γ. Μυλωνά το και το 1951 στη νότια παραλία της χερσονήσου... Πιθανολογείται η θέση του ναού της Κωλιάδος Αφροδίτης των ιστορικών χρόνων, βορειότερα πάνω στην ίδια χερσόνησο έξω από τη θέση του συνοικισµού στην περιοχή της εκκλησίας..» Α. Καρύδη, «Μελέτη αρχαιολογικών δεσµεύσεων», στο Αερολιµήν Αθηνών - ΕΠΟΣ Μελέτη Αξιοποιήσεως χώρου αεροδροµίου Ελληνικού, Αθήνα, εκέµβριος 1981, σελ Βλ. προτάσεις της Αττικό Μετρό ΑΕ για τον αποκαλούµενο Ενδιάµεσο ακτύλιο 19 Βλ. Πρακτικά Πρώτου Αναπτυξιακού Συνεδρίου ήµου Καλλιθέας, ήµος Καλλιθέας, εκεµβρίου 1992, σελ.265.

19 18 περίπτωση, κοινωνικές οµάδες. Θα καταγράφονταν τότε ιδιαίτερα πολεοδοµικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται µε: Τους εξαιρετικά υψηλούς φόρτους κυκλοφορίας και τις µεγάλες ανάγκες στάθµευσης, κυρίως το καλοκαίρι, την νύχτα στις περιοχές νυκτερινής διασκέδασης και την ηµέρα µπροστά από τις οργανωµένες πλαζ του ΕΟΤ. Tην εξάπλωση της παραθεριστικής κατοικίας στη Γλυφάδα, το Καβούρι, τη Βουλιαγµένη και τη Βάρκιζα, περιοχές που δεν διεκδικούν απλώς ένα ενοίκιο θέσης, αλλά προσφέρουν και κοινωνική καταξίωση. Tην χειµερινή αποµόνωση στην οποία καταδικάζονται µεγάλες εκτάσεις της παράκτιας ζώνης. Tην ένταση χρήσης επιλεγµένων σηµείων της παραλίας, όπου βρίσκονται επώνυµα νυχτερινά κέντρα.

20 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΥΠΟΒΑΘΜΙΣΗΣ ΤΟΥ ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ 2.1. Αναγνώριση των λειτουργικών χαρακτηριστικών της παράκτιας ζώνης Κατά µήκος της ακτής αναπτύσσονται συγκεκριµένες χρήσεις οι οποίες κατά κύριο λόγο χωροθετήθηκαν λόγω της ελκυστικότητας του θαλασσίου µετώπου. Γενική κατοικία και, αναψυχή σε όλη την έκταση της ακτής, υπηρεσίες µε κτίρια γραφείων 20 και εµπόριο 21 σε ορισµένες ζώνες. Έχουν αναπτυχθεί επίσης µεγάλης ή µικρής κλίµακας αθλητικές εγκαταστάσεις 22. Οι χρήσεις γης που αναπτύσσονται στην παράκτια ζώνη δεν συνδέονται λειτουργικά µε την ενδοχώρα, ούτε µε τη θάλασσα. Προσελκύονται στη ζώνη αυτή από την ύπαρξη της λεωφόρου Ποσειδώνος και από τη γειτνίαση µε περιοχές κατοικίας υψηλού εισοδήµατος. Πολυτελή καταστήµατα λιανικού εµπορίου, κέντρα αναψυχής που πολλές φορές δεν έχουν οπτική επαφή µε τη θάλασσα, γραφεία και διαµερίσµατα στους ανώτερους ορόφους, είναι ότι ακριβώς συναντά κανείς και σε άλλους άξονες του Λεκανοπεδίου (Συγγρού, Κηφισίας, Μεσογείων). Εξαίρεση αποτελούν τα ξενοδοχεία, για τα οποία η παράκτια ζώνη προσφέρει πράγµατι ένα, συγκριτικό µε άλλες περιοχές, πλεονέκτηµα θέσης. Η ύπαρξη της λεωφόρου Ποσειδώνος που δηµιουργεί, εκτός από τη σοβαρή όχληση, ένα φράγµα µεταξύ αστικού µετώπου και θάλασσας και η υφιστάµενη ανεπαρκής ή και ανύπαρκτη λειτουργική συγκρότηση της παραλίας, περιορίζουν το πλεονέκτηµα αυτό στην ελεύθερη θέα και τη δροσιά από τη θαλάσσια αύρα. Τα κέντρα των πέντε δήµων, που εκτείνονται από τα όρια του Πειραιά µέχρι τη Γλυφάδα (Μοσχάτο, Καλλιθέα, Παλαιό Φάληρο, Άλιµος, Ελληνικό), αναπτύσσονται σε άξονες κάθετους ή παράλληλους προς την παραλία και δεν συνδέονται λειτουργικά µε την Ποσειδώνος. Το ίχνος των καθέτων αυτών στην παραλιακή λεωφόρο, ούτε καν αναγνωρίζεται από την ύπαρξη συµπύκνωσης λειτουργιών ή άλλων χαρακτηριστικών σηµείων. Σε όλη την υπόλοιπη διαδροµή, µέχρι το αεροδρόµιο του Ελληνικού, που αποτελεί λειτουργικά και αντιληπτικά ένα διακριτό σηµείο, παρατηρείται µια «αδιάρθρωτη οµοιογένεια» που ευνοείται, τόσο από την τυχαία - ερήµην της θάλασσας και της ενδοχώρας - χωροθέτηση των λειτουργιών, όσο και από τους όρους δόµησης που αντιµετωπίζουν τα ακίνητα του παραλιακού µετώπου ως απλώς έχοντα πρόσωπο πάνω σε ένα φαρδύ δρόµο. 20 Τα κτίρια γραφείων εντοπίζονται κυρίως στην ακτή του Νέου Φαλήρου, στον Άλιµο και στη νότια πλευρά της Γλυφάδας. 21 Είναι χαρακτηριστικό ότι πουθενά κατά µήκος της λεωφόρου Ποσειδώνος δεν δηµιουργήθηκαν υπεραγορές. Προφανώς λόγω της ιδιαίτερα υψηλής αξίας της γής. Το εµπόριο, πέραν του µικρεµπορίου των κέντρων πόλεων (κέντρα Μοσχάτου, Π. Φαλήρου, Γλυφάδας, Βούλας, Βουλιαγµένης) καλύπτει πολύ λίγους κλάδους οι οποίοι έχουν δηµιουργήσει «πιάτσες», όπως π.χ. εµπόριο ακριβού επίπλου. 22 Αναφέρονται χαρακτηριστικά τα µεγάλα συγκροτήµατα του Σ.Ε.Φ. και του Αγίου Κοσµά, όπως και οι µικροί δηµοτικοί χώροι άθλησης οι οποίοι εκτείνονται από τον Ιλισό µέχρι τη Βουλιαγµένη.

21 20 Το συγκρότηµα του Σταδίου Ειρήνης και Φιλίας, συνδυασµένο µε το αθλητικό στάδιο «Γ. Καραϊσκάκης», από τα µέσα της δεκαετίας του 80, έχει χαρακτηρίσει µε την έντονη υπερτοπική χρήση του µαζικού αθλητισµού, των συνεδρίων και των εµπορικών εκθέσεων µεγάλης κλίµακας το άκρο της ακτή του Σαρωνικού και την είσοδο της πόλης του Πειραιά. Έχει επίσης συµβάλει στον άµεσο αποκλεισµό του Νέου Φαλήρου και του Μοσχάτου από την ακτή. Οι Τζιτζιφιές οι οποίες αποτελούσαν ένα από τα παραδοσιακά σηµεία εκτόνωσης του αθηναϊκού συγκροτήµατος προς την ακτή σήµερα είναι αποκοµµένες από αυτήν. Όµως διατηρούν σε µεγάλο βαθµό τον χαρακτήρα του πόλου ήπιας λαϊκής αναψυχής µε λίγα εστιατόρια τα οποία συνεχίζουν να λειτουργούν. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις του έλτα συγκροτούνται από αποσπασµατικές επεµβάσεις των γειτονικών δήµων. Η µικρή ναυταθλητική εγκατάσταση στην ακτή του Ιπποδρόµου προσφέρει µία επαφή µε τη θάλασσα. Όλη η περιοχή όµως χαρακτηρίζεται από τις πρόχειρες αυθαίρετες κυρίως κατασκευές και την γειτνίαση µε τις χωµατερές οι οποίες απλώνονται από εκεί µέχρι το Σ.Ε.Φ. Η λεωφόρος Ποσειδώνος, η οποία σε εκείνο το σηµείο δίνει τη δυνατότητα πολύ υψηλών ταχυτήτων εντείνει την υποβάθµιση. Η µαρίνα Φλοίσβου-Τροκαντερό η οποία λειτουργεί ως σηµείο αποβίβασης µεγάλων τουριστικών σκαφών µε το Πάρκο Παλαιού Φαλήρου είναι ίσως το πρώτο σηµείο όπου η σχέση της πόλης µε τη θάλασσα αρχίζει να λειτουργεί. Η αγκυροβόληση εκεί ιστορικών σκαφών του Ναυτικού Μουσείου Αιγαίου βοηθά στην ανάδειξη του σηµείου ως αδόµητου πράσινου χώρου αναψυχής και περιπάτου µε ήπιες χρήσεις δίπλα στην ακτή. Η πλατεία Παλαιού Φαλήρου αποτελεί το πρώτο στη διαδροµή από Πειραιά προς Βάρκιζα κέντρο πόλης το οποίο βλέπει στη θάλασσα και στο οποίο καταλήγουν λειτουργίες της ενδοχώρας του δήµου. Η πλατεία, οι διαµορφώσεις στην ακτή και το υψηλής ποιότητας αστικό περιβάλλον των πρώτων µετά τη λεωφόρο Ποσειδώνος οικοδοµικών τετραγώνων καθιστούν την περιοχή ελκυστική. Η λειτουργία του θαλασσίου µετώπου είναι σχετικά οµαλή παρά την ισχυρή αστικοποίηση και τη διέλευση της λεωφόρου. Η µαρίνα Αλίµου είναι η µεγαλύτερη µαρίνα του Σαρωνικού Κόλπου. Λειτουργεί ως χώρος ελλιµενισµού µικρών ιστιοπλοϊκών σκαφών αναψυχής και είναι µία ζώνη σχετικά ήπιας χρήσης και µικρής ώχλησης παρά το µεγάλο της µέγεθος. Τα λίγα µικρά αναψυκτήρια, οι υπαίθριες διαµορφώσεις και οι προβλήτες δίνουν τη δυνατότητα περιπάτου. Ακόµη και µε τη σηµερινή της µορφή η µαρίνα αποτελεί έναν πόλο υπαίθριας αναψυχής υπερτοπικής και τοπικής κλίµακας παρά την προβληµατική σύνδεση της µε τον γειτονικό αστικό ιστό λόγω της ύπαρξης της λεωφόρου Ποσειδώνος. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις του Αγίου Κοσµά συγκροτούν µία ζώνη µαζικού µε µικρής κλίµακας κτίρια και υψηλό πράσινο, τουλάχιστον στο παλαιότερο τµήµα της. Οι εγκαταστάσεις λειτουργούν σε υπερτοπική κλίµακα αλλά είναι εντελώς αποκοµµένες από τα γειτονικά τµήµατα της πόλης όπως και από τη θαλάσσια ακτή. Αυτό ωφείλεται στην ύπαρξη του αεροδροµίου και στην εσωτερική διάταξη του

22 21 συγκροτήµατος. Η εσωστρέφεια των εγκαταστάσεων, η προβληµατική σχέση µε τη θάλασσα, όπως και η αναγκαστική προσπέλασης του µόνο µε οχήµατα δηµιουργούν προβλήµατα στην οµαλή σχέση του µε την πόλη. Η πλατεία της Γλυφάδας, αποτελεί το πιο ισχυρό κοµβικό σηµείο, όπου συγκλίνουν άξονες µε λειτουργικές συµπυκνώσεις της ενδοχώρας του δήµου και λειτουργίες αναψυχής της παραλίας. εν είναι τυχαίο που το σηµείο αυτό συγκεντρώνει και µεγάλες πληθυσµιακές οµάδες και αναδεικνύεται σε τόπο εξαιρετικής κεντρικότητας, µε προσέλευση κατοίκων απ όλη την ακτή του Σαρωνικού, αλλά και από ολόκληρο το Λεκανοπέδιο. Η λειτουργική ενότητα του χώρου διασπάται βέβαια από τη διέλευση της λεωφόρου Ποσειδώνος. Η κεντρικότητα αναιρείται εν µέρει από ορισµένες εγκαταστάσεις της παραλίας και κυρίως από τις απωθητικές εκτάσεις επιχωµατώσεων. Η πλάζ της Γλυφάδας, στη συνέχεια του κέντρου πόλης της Γλυφάδας και της διαµορφωµένης ακτής αποτελεί από πολλές δεκαετίας έναν σηµαντικό τόπο έλξης των Αθηναίων για κολύµβηση. Η υψηλή ποιότητα του χώρου, όπως σχεδιάστηκε περί το 1960, το υψηλό πράσινο µε τις δενδροφυτεύσεις εκείνης της περιόδου αλλά και το τελευταίο υπόλειµµα του παλαιού παράκτιου πευκώνα της Γλυφάδας κινδυνεύουν από την υπερεκµετάλλευση, την κοπή των δένδρων και την ανέγερση νέων κτιρίων. Η κεντρική περιοχή της Βούλας, παρ ότι συµπεριλαµβάνει και το νοσηλευτικό ίδρυµα του «Ασκληπιείου» το οποίο είναι σηµείο προσέλευσης κόσµου απ όλο το Λεκανοπέδιο και παρ ότι το κέντρο του δήµου εκτείνεται από το εσωτερικό ως την παραλιακή λεωφόρο, δεν διαµορφώνει δυναµική σχέση µε τη θάλασσα. Η παραλία είναι ερµητικά φραγµένη από τις εγκαταστάσεις του ΕΟΤ και του ΠΙΚΠΑ. Η διαµόρφωση της λεωφόρου στο σηµείο αυτό µε πλατειά νησίδα και υψηλή φύτευση, εµποδίζει ακόµη και τη θέα προς τη θάλασσα. Οι πλάζ της Βούλας αποτελούν τις κατ εξοχήν λαϊκές περιοχές κολύµβησης. Συγκρινόµενες µε τις ακριβές αντίστοιχες της Γλυφάδας και της Βουλιαγµένης, χαρακτηρίζονται από αυξηµένη υποβάθµιση του χώρου τους. Η σύνδεση τους µε τον αστικό ιστό της Βούλας είναι προβληµατική. Η πλατεία της Βουλιαγµένης όπως και το τοπικό κέντρο το οποίο αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια, στον παράλληλο άξονα της λεωφόρου Ποσειδώνος, από το ηµαρχείο µέχρι την Λίµνη δηµιουργούν µία ενδιαφέρουσα σχέση µε την ακτογραµµή. Η Βουλιαγµένη διαθέτει υψηλής ποιότητας δηµόσιους χώρους και διαµορφώσεις όπως και πολλούς χώρους προστατευµένης κίνησης των πεζών. Κι εδώ όµως η κύρια όψη της πόλης, των καταστηµάτων και λοιπών εγκαταστάσεων έχει θέα την λεωφόρο Ποσειδώνος και την περίφραξη της πλαζ του ΕΟΤ. Αξίζει όµως να σηµειωθεί ότι σε µεγάλο βαθµό η ηχητική και οπτική όχληση περιορίζεται λόγω της ύπαρξης ζώνης υψηλού πρασίνου η οποία διατρέχει όλο το µέτωπο της πόλης προς την λεωφόρο Οι πλάζ της Βουλιαγµένης αποτελούν τις µεγαλύτερες σε έκταση οργανωµένες ακτές για κολύµβηση του Σαρωνικού προσελκύοντας και τον ανάλογο κόσµο. Ο κορεσµός τους κατά τη θερινή περίοδο αποτελεί ένα πρόβληµα. Αυτό οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στην κακή ποιότητα ή στην παντελή έλλειψη ανάλογων χώρων στα προηγούµενα 15 χιλιόµετρα, όπως και στα µολυσµένα µέχρι πρότινος νερά του Σαρωνικού στις