ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΙΣΡΑΗΛ

Transcript

1 ΤΟΜΕΑΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ Δ. Β. ΚΑΪΜΑΚΗΣ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΙΣΡΑΗΛ ΣΙΜΟΓΛΟΥ Α. ΧΡΥΣΑ (Α.Μ. 1009) ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Δ. Β. ΚΑΪΜΑΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2010

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ 1.1. Η οργάνωση του Ισραήλ σε δώδεκα φυλές σελ Η οργάνωση της κάθε φυλής σελ Περιληπτικό σχεδιάγραμμα της ομοσπονδίας των φυλών σελ Η σπουδαιότητα της Συχέμ σελ Ο ρόλος των Κριτών...σελ Ο τελευταίος Κριτής...σελ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ Η άνοδος της μοναρχίας και οι επιπτώσεις σελ Οι πρώτοι βασιλιάδες του Ισραήλ: - Σαούλ.σελ Δαβίδ..σελ Σολομώντας.σελ

3 2. 3. Βιβλικές πηγές για την ιστορία της πρώτης περιόδου της βασιλείας σελ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΣΜΩΝ Η διαίρεση των δύο βασιλείων.σελ Συμπεράσματα για την εποχή της μοναρχίας...σελ ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΙΣΡΑΗΛ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΕΩΣ ΤΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ..σελ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...σελ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο εισαγωγικό μέρος αυτής της εργασίας θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε την πολιτική ιστορία των Ισραηλιτών, προτού προχωρήσουμε στην ανάλυση των πολιτικών θεσμών. Τα χρόνια είτε πριν από την εγκατάστασή των Ισραηλιτών στη Χαναάν, είτε κατά την εγκατάστασή τους, ήταν δύσκολα και συνοδεύτηκαν από ριζικές αλλαγές στο πολιτικό πεδίο. Η γένεση της θρησκείας του Γιαχβέ συνδέεται άμεσα με την πολιτική απελευθέρωση της ομάδας της Εξόδου καθώς και την ανάπτυξη των πολιτικών θεσμών. 1 Η πολιτική ιστορία του Ισραήλ χωρίζεται σε τρεις περιόδους. 2 Η πρώτη περίοδος καλύπτει την εποχή από το 1250 έως το 1000 π.χ., κατά την οποία δεν υπάρχει κάποια μορφή κεντρικής εξουσίας, παρά μόνο η οργάνωση των Ισραηλιτών σε δώδεκα φυλές. Η δεύτερη περίοδος ( π.χ.) χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη πολιτικών θεσμών και τέλος η τρίτη περίοδος ( π.χ.) αποτελεί το τέλος της μοναρχίας καθώς και των πολιτικών θεσμών. Η Ιερουσαλήμ και ο Ναός λεηλατήθηκαν, τα τείχη κατεδαφίστηκαν και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού μεταφέρθηκε στη Βαβυλώνα. Η επανάσταση ήρθε κατά την ελληνιστική εποχή. Για να κατανοήσουμε τις συνθήκες εγκατάστασης των Ισραηλιτών στη Χαναάν πρέπει να γνωρίζουμε τι συνέβη στην Παλαιστίνη την περίοδο π.χ. 3 Η Παλαιστίνη ονομαζόταν Χαναάν και οι Χαναναίοι είχαν αναπτύξει σημαντικό πολιτισμό με κυρίαρχο θεό, το θεό EL. Οι Ισραηλίτες αποκαλούσαν τους ανθρώπους που ζούσαν στη Χαναάν Χαναναίους και Αμορίτες. Οι Χαναναίοι ήταν οι γνήσιοι κάτοικοι της γης, ενώ οι Αμορίτες αυτοί που εισέβαλαν στην Παλαιστίνη κατά τα βιβλικά χρόνια. 1 R. Albertz, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, μετάφραση: Πολυξένη Αντωνοπούλου, Αθήνα 2006, σελ N. K. Gottwald, The Politics of Ancient Israel, Library of Ancient Israel 2001, σελ D. F. Hinson, History of Israel, Old Testament Introduction 1, Great Britain 1973, σελ

5 Έως το 1250 π.χ. η Αίγυπτος κατείχε τη Χαναάν και οι Χαναναίοι ήταν υποτελής στους Αιγυπτίους. Κατά την περίοδο της εγκατάστασης των Ισραηλιτών η Αίγυπτος έχασε την κυριαρχία της ύστερα από επίθεση των λαών της θάλασσας και κυρίως των Φιλισταίων, οι οποίοι ίδρυσαν πέντε πόλεις στα νότια παράλια της Χαναάν: Γάζα, Ασκάλωνα, Ασδώδ, Ακκαρών και Γάδ. 4 Οι Φιλισταίοι μετανάστευσαν από το Αιγαίο και συγκεκριμένα από την Κρήτη στη Χαναάν γύρω στο 1175 π. Χ και εγκαταστάθηκαν στα παράλιά της. Πριν από την εγκατάστασή τους στη Χαναάν επιτέθηκαν στην Αίγυπτο. Ο Ραμσής ο Γ τους απέκρουσε και τους ώθησε στα νοτιοδυτικά παράλια της Παλαιστίνης, όπου και ίδρυσαν τις πέντε πόλεις που αναφέρθηκαν παραπάνω. 5 Οι Φιλισταίοι εισέβαλαν στη Χαναάν την εποχή του Σιδήρου και αποτέλεσαν σοβαρή απειλή για τους Ισραηλίτες. Όσο η οικονομική και πολιτική ζωή των Ισραηλιτών επηρεάζονταν από τους Φιλισταίους, ο Ισραήλ δεν είχε μέλλον. Αποτέλεσμα υπήρξε το τέλος της ομοσπονδίας των δώδεκα φυλών και το πέρασμα σε μια νέα πολιτική κατάσταση, τη μοναρχία. 6 Η πρώτη περίοδος ολοκληρώνεται με την εγκατάσταση των Ισραηλιτών στη Χαναάν προς το τέλος της εποχής του Χαλκού και στις αρχές της εποχής του Σιδήρου. Η εποχή του Σιδήρου περιλαμβάνει την περίοδο από το τέλος της εποχής του Χαλκού (1200 π. Χ., περίπου) έως και την καταστροφή του πρώτου Ναού (586 π. Χ.). 7 4 D. F. Hinson, History of Israel, Old Testament Introduction 1, Great Britain 1973, σελ R. K. Harrison, Old Testament Times, Michigan 1970, σελ B. W. Anderson, The Living World of Old Testament, Longman 1971, σελ Ammon Ben-Tor, The Archaeology of Ancient Israel, μετάφραση: R. Greenberg, Open University of Israel 1992, σελ

6 Η εγκατάστασή των Ισραηλιτών στη Χαναάν έγινε σταδιακά. 8 Πρώτα εδραιώθηκαν σε περιοχές κοντά και μεταξύ των χαναανιτικών πόλεων και στη συνέχεια οριοθέτησαν τα εδάφη που κατέκτησαν. Από τη στιγμή της εγκατάστασης ο Ισραήλ μπορεί να θεωρηθεί ως έθνος, ως μια ένωση δώδεκα φυλών με κοινή λατρεία και κοινές παραδόσεις. 9 Όλες οι φυλές βρίσκονταν κάτω από την προστασία του νόμου, φύλακες του οποίου αποτελούσαν οι Κριτές. Η ύπαρξη του θείου Νόμου και η κοινή τήρηση του από όλες τις φυλές αποτελούσε τη μοναδική έκφραση της ύπαρξης του Ισραήλ. Η παράβαση του νόμου τιμωρούνταν αυστηρά. 10 Στον Ισραήλ δεν υπήρχε κεντρική κυβέρνηση, ούτε πρωτεύουσα, ούτε μισθοφόροι, ούτε γραφειοκρατία. Η φυλετική κοινωνία ήταν πατριαρχική και δεν υπήρχαν δείγματα της φεουδαρχικής κοινωνίας της Χαναάν. 11 Ιδιαίτερα σημαντικός παρουσιάζεται ο ρόλος των πρεσβυτέρων στη διακυβέρνηση του κράτους. Οι πρεσβύτεροι διεκπεραίωναν πολιτικές υποθέσεις, ενεργούσαν ως αντιπρόσωποι της κοινότητας, απένειμαν δικαιοσύνη και διεξήγαγαν διαπραγματεύσεις. 12 Η Έξοδος των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο καθώς και η κατάκτηση της Χαναάν έδωσαν αρχή σε μια καινούργια ζωή για τους Ισραηλίτες. Μετά το θάνατο του Ιησού του Ναυή η εθνική ενότητα χάθηκε και κάθε φυλή ενεργούσε αυτόνομα. Ήταν μια περίοδος όπου ο Ισραήλ δέχθηκε επιθέσεις από τα γειτονικά κράτη, τα οποία εκμεταλλεύτηκαν την κατάσταση. Η ανάγκη για σταθερότητα και ύπαρξη κεντρικής εξουσίας ήταν επιτακτική ανάγκη A. H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ M. Noth, The History of Israel, New York 1958, σελ Ο. π., σελ J. Bright, A History of Israel, London 1981, σελ R. Albertz, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, μετάφραση: Πολυξένη Αντωνοπούλου, Αθήνα 2006, σελ R. K. Harrison, Old Testament Times, Michigan 1970, σελ

7 Με τον Μωϋσή, τον Ιησού του Ναυή και τους Κριτές έχουμε τα πρώτα δείγματα οργάνωσης της θεοκρατικής κοινωνίας. Οι Ισραηλίτες όφειλαν πίστη στον Γιαχβέ καθώς και στους Νόμους του Δεκάλογου :«όσα ειπεν ο θεός, ποιήσομεν και ακουσόμεθα» ( Εξ. 19, 8), «και λαβών το βιβλίον της διαθήκης ανέγνω εις τα ώτα του λαού, και είπαν Πάντα, όσα ελέλησεν κύριος, ποήσομεν και ακουσόμεθα» ( Εξ. 54, 7). Οι Κριτές ήταν φορείς της θεϊκής χάρης και η δράση τους περιορίζονταν στις ημέρες κρίσης. Μπροστά όμως στους κινδύνους που είχαν να αντιμετωπίσουν οι Ισραηλίτες η εξουσία των Κριτών δεν επαρκούσε. Ο λαός λοιπόν, ζήτησε ένα βασιλιά για να γίνει ο Ισραήλ όπως όλα τα έθνη: «καί νυν καταστήσον εφ ημας βασιλέα δικάζειν ημας καθά και τά λοιπά έθνη», ( 1 Σαμ. 8, 5). Η εκλογή του Σαούλ, ύστερα από την προτροπή του λαού και τη βοήθεια του Θεού, σήμανε την αρχή της μοναρχίας. 14 Η δεύτερη περίοδος σημαδεύτηκε από την άνοδο της μοναρχίας, η οποία αποτέλεσε σημαντική τομή στην ιστορία του Ισραήλ. Υπεύθυνος για την ενότητα και την ανάπτυξη ήταν ο βασιλιάς. Με πρωτοβουλία του Γιαχβέ ο Ισραήλ αποκτά πολιτικό ηγέτη και μια νέα πολιτική ελπίδα για το μέλλον. Η κατάσταση όμως ήταν εξαιρετικά δύσκολη λόγω της υπάρξεως ετερογενών ομάδων που αντιδρούσαν. Η οργάνωση του Ισραήλ σε δώδεκα φυλές προσέφερε ανεξαρτησία στα μέλη της, τα οποία δεν μπορούσαν να συμβαδίσουν πάντα με τις απαιτήσεις των εκάστοτε βασιλιάδων. 15 Η μοναδικότητα όμως του Ισραήλ, σε σύγκριση με τα υπόλοιπα έθνη, βρίσκεται στο γεγονός, ότι η μοναρχία δεν αποτέλεσε το βασικότερο τρόπο οργάνωσης. Ήταν πάντα κατώτερη της θεοκρατικής κοινωνίας καθώς και της φυλετικής οργάνωσης. 16 Οι βασιλιάδες που σημάδεψαν την κρατική εποχή ήταν ο Σαούλ, ο Δαβίδ και ο Σολομώντας. Η αδυναμία της Αιγύπτου και της Ασσυρίας τον 10 ο αιώνα π.χ. δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για την ισραηλιτική 14 G. Sivan, The Bible and Civilization, Jerusalem 1973, σελ J. Pedersen, Israel-it s Life and Culture, vol. 1-2, Lanham 1990, σελ Ο. π., σελ

8 επέκταση, κατάσταση την οποία εκμεταλλεύτηκαν ο Δαβίδ και ο Σολομώντας. 17 Με τον Σαούλ έχουμε τα πρώτα δείγματα της μοναρχίας, με τον Δαβίδ τη δημιουργία ενός ενιαίου κράτους με πρωτεύουσα την Ιερουσαλήμ, ενώ με τον Σολομώντα τη σταδιακή πορεία στη διαίρεση του ενιαίου βασιλείου, στο βόρειο βασίλειο του Ισραήλ και στο νότιο βασίλειο του Ιούδα. Κάθε βασίλειο ακολούθησε τη δική του πολιτική σταδιοδρομία, με αποτέλεσμα την κατάληψη του βορρά από τους Ασσύριους και του νότου από τους Βαβυλώνιους. Ο ισραηλιτικός λαός δεν υπήρξε ενωμένος κατά την πορεία των πολιτικών αλλαγών. Το ενιαίο κράτος που δημιουργήθηκε δεν είχε μακροζωϊα. Η πτώση της Ιερουσαλήμ αποτελεί το τέλος των πολιτικών θεσμών του Ισραήλ. Η Ιουδαία γίνεται μια επαρχία της νέο-βαβυλωνιακής, περσικής και στη συνέχεια της ελληνικής και ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ακόμη και με τη βασιλεία των Ασμοναίων, η Ιουδαία παραμένει μια επαρχία εξαρτημένη από τη Ρώμη W. F. Albright, Archaeology and the Religion of Israel, Baltimore 1961, σελ Δ. Β. Καϊμάκης, Οι Θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 2000, σελ

9 1. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ 1.1. Η Οργάνωση του Ισραήλ σε δώδεκα φυλές Ήδη από τον τίτλο του κεφαλαίου γίνεται κατανοητό, ότι το ενδιαφέρον της ενότητας επικεντρώνεται στην περίοδο που ξεκινάει με την εγκατάσταση του Ισραήλ στην Παλαιστίνη και φτάνει έως την εποχή της μοναρχίας. Από το 1230 π.χ. που έχουμε πληροφορίες για τη ζωή του Ισραήλ, η τοποθεσία του βρισκόταν στους λόφους της Βαιθήλ και της Σαμάρειας, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο των Κριτών και η μεγαλύτερη διοικητική μονάδα ήταν οι φυλές. 19 Κατά την προ-μοναρχική περίοδο το όνομα Ισραήλ είχε δύο έννοιες. Από τη μια μεριά παρουσίαζε τον Ισραήλ ως μια μεγάλη κοινότητα, η οποία περιλάμβανε όλες τις φυλές, και από την άλλη προσδιόριζε μια τοπική ομοσπονδία φυλών, η οποία προέκυπτε σε στιγμές ανάγκης με αρχηγό κάποιο χαρισματικό ηγέτη. 20 Το βιβλίο των Κριτών μας περιγράφει την εποχή μετά την κατάληψη της χώρας, ως μια εποχή με ευρεία κυριαρχία των φυλών. 21 Οι φυλές των Ιούδα, Συμεών, Γοθονιήλ και Χάλεβ καταλαμβάνουν ειρηνικά το νότιο τμήμα της Χαναάν. Οι φυλές των Εφραίμ, Μανασή, Βενιαμίν, Ρουβήμ και Γάδ κάτω από την ηγεσία του Ιησού του Ναυή καταλαμβάνουν τη γη Χαναάν από την ανατολική πλευρά και πιο συγκεκριμένα την περιοχή της Σαμάρειας. Οι υπόλοιπες φυλές καταλαμβάνουν την ανατολική όχθη του Ιορδάνη. Σε ότι αφορά την κατάληψη της γης Χαναάν από το βορρά δεν έχουμε πολλά στοιχεία. Μάλλον δεν έγινε ποτέ κίνηση κατάκτησης από τον βορρά. 19 J. Rogerson-P. Davies, The Old Testament World, Cambridge 1989, σελ T. Hshida, The Royal Dynasties in Ancient Israel, New York 1977, σελ W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ

10 Επομένως, η γη Χαναάν δεν κατακτήθηκε ολόκληρη. Η κατάκτηση ολόκληρης της Χαναάν είναι επίτευγμα του Δαβίδ. 22 Κατά τη διαμονή τους στη Χαναάν, φυσικό ήταν οι Ισραηλίτες να επηρεαστούν από τις συνήθειες των Χαναναίων. Από νομάδες έγιναν χωρικοί και προσπαθούσαν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες ζωής. Όμως η οργάνωσή, ο πολιτισμός, η ζωή καθώς και η λατρεία ξένων θεοτήτων, όπως ο Βαάλ και η Αστάρτη δεν μπορούσαν να συμβαδίσουν με τη ζωή των Ισραηλιτών. Για το λόγο αυτό οι σχέσεις μεταξύ των δύο λαών δεν ήταν πάντα φιλικές. Σημαντική στο βιβλίο των Κριτών είναι η αναφορά στη νίκη των Ισραηλιτικών φυλών εναντίον των Χαναναίων με τη βοήθεια του Θεού. Η παρουσία του Θεού ήταν έντονη και η μάχη αυτή αποτέλεσε και την εδραίωση των φυλών στην Παλαιστίνη. 23 Για να μπορέσουν οι Ισραηλίτες να μείνουν ανεπηρέαστοι από τη λατρεία ξένων θεοτήτων έπρεπε να βρεθεί ένας τρόπος που να συνδυάζει τον καινούργιο τρόπο ζωής με τη λατρεία του Γιαχβέ. Ο Δεκάλογος εξακολουθούσε να παρέχει σημαντικές συμβουλές για τον τρόπο ζωής των Ισραηλιτών, αλλά οι καινούργιες συνθήκες ζωής απαιτούσαν πιο σταθερές βάσεις. Ο Κώδικας της Διαθήκης (Εξ. 20,22-23,33) μας παρέχει πληροφορίες για το πώς έπρεπε να ζουν οι Ισραηλίτες στην Παλαιστίνη, έτσι ώστε να διαφέρουν από τους υπόλοιπους λαούς. 24 Ο Κώδικας της Διαθήκης αποτελούσε το δίκαιο μιας κοινωνίας βοσκών και χωρικών με προϋπόθεση τη μόνιμη εγκατάσταση του πληθυσμού ως τετελεσμένο γεγονός. 25 Έπρεπε λοιπόν, να δοξάζουν μόνο τον Γιαχβέ και όχι τους Θεούς των Χαναναίων. Η λατρεία του Θεού δεν έπρεπε να επηρεάζεται από τις συνήθειες των Χαναναίων. Εκτός όμως από τη λατρεία του Θεού, 22 Για την εγκατάσταση των φυλών βλ.: Δ. Β. Καϊμάκης, Σύντομη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 1996, σελ M. Noth, The History of Israel, New York 1958, σελ D. F. Hinson, History of Israel, Old Testament Introduction 1, Great Britain 1973, σελ Δ. Β. Καϊμάκης, ο. π., σελ

11 υπήρχαν και νόμοι, οι οποίοι αναφέρονταν στη συμπάθεια που έπρεπε να δείχνουν οι Ισραηλίτες στις ευπαθείς ομάδες, όπως οι χήρες, τα ορφανά και οι ξένοι. 26 Η οργάνωσή του Ισραήλ σε φυλές δεν ήταν κάτι καινούργιο. Από την πρώτη στιγμή της ύπαρξης του Ισραήλ, την εποχή των Πατριαρχών, εμφανίζεται οργανωμένος σε ομάδες και όλες μαζί αποτελούν τον Ισραήλ. Οι απόγονοι του Αβραάμ εγκαταστάθηκαν στην άνω Μεσοποταμία καθώς και στη νότια Αραβία σε ομάδες των έξι ή δώδεκα ατόμων. Κατά τον ίδιο τρόπο οργανώθηκαν και οι απόγονοι του Ιακώβ και του Ισμαήλ. 27 Με την κατάκτηση λοιπόν, της Χαναάν, οι Ισραηλίτες έγιναν πιο ισχυροί και ο θεσμός των φυλών αναζωπυρώθηκε. Στην Χαναάν οργανώνονται σε δώδεκα φυλές, σε μια ομοσπονδία φυλών (shevatim) 28. Ο τρόπος αυτός οργάνωσης διαφαίνεται και από την πράξη του Λευίτη, ο οποίος χώρισε το σώμα της γυναίκας του σε δώδεκα κομμάτια και τα έστειλε στις δώδεκα φυλές ( Κρ ). 29 Οι φυλές ήταν ενωμένες και εγκαταστάθηκαν στην ορεινή χώρα και σε κοντινές πόλεις με ισχυρούς οικογενειακούς δεσμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι Δανίτες για τους οποίους αναφέρεται ότι τους ένωναν συγγενικοί δεσμοί ( Κρ. 18,11). 30 Κάθε μέλος ήταν ανεξάρτητο και διατηρούσε την πολιτική του αυτονομία. 31 Η πρωταρχική λοιπόν πολιτική οργάνωση του Ισραήλ αποτελούνταν από αυτόνομες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες ανήκαν στην ομοσπονδία των φυλών. Πυρήνας των φυλών αποτελούσαν οι κοινές 26 D. F. Hinson, History of Israel, Old Testament Introduction 1, Great Britain 1973, σελ S. Herrmann, A History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ N. K. Gottwald, The Tribes of Yahweh, New York 1979, σελ B. W. Anderson, The Living World of Old Testament, Longman 1971, σελ J. Pedersen, Israel-It s Life and Culture, vol. 1-2, Lanham 1990, σελ R. de Vaux, The Early History of Israel, Philadelphia 1978, σελ

12 πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές και θρησκευτικές δραστηριότητες. 32 Κάθε φυλή εκπροσωπείται στο αμφικτυονικό συμβούλιο από έναν αρχηγό (nasi) 33 κατά την περίοδο της Εξόδου και όλα τα μέλη νιώθουν ότι αποτελούν μέρος μιας οικογένειας. Τα ονόματα αυτών των αντρών συναντούμε στο Βιβλίο των Αριθμών στα ακόλουθα χωρία: 1,5-16, 2,3-29, 7,12-83, 10,13-27, 13,2-15, 34, «Η αμφικτυονία λοιπόν ήταν μια προ-κρατική και μη κρατική ένωση δώδεκα ή έξι φυλών με χαρακτηριστικό την κοινή λατρεία ενός Θεού σε ένα κεντρικό ιερό. Την επιμέλεια του κοινού ιερού αναλάμβανε για περίοδο ενός ή δύο μηνών με τη σειρά της κάθε φυλή ξεχωριστά και έτσι εξηγείται ο αριθμός 12 και 6». 35 Ο ερευνητής M. Noth 36 ισχυρίζεται ότι ο θεσμός της αμφικτυονίας μεταφέρθηκε στον Ισραήλ με την ίδια ακριβώς μορφή που υπήρχε στους Έλληνες και τους Ρωμαίους. Για τον ίδιο, η αμφικτυονία αποτελεί ιερατικό, θρησκευτικό σύνδεσμο, που αποτελείται από τις δώδεκα φυλές του Ισραήλ. Οι δώδεκα φυλές έχουν κοινό λατρευτικό κέντρο που είναι η Κιβωτός της Διαθήκης και με τη σύνοδο της Συχέμ έχουμε ανανέωση της Διαθήκης, ανανέωση της σχέσης του λαού με τον Γιαχβέ. Διοικητική δικαιοδοσία στην αμφικτυονία έχουν αποκλειστικά και μόνο οι Κριτές. 37 Η αναλογία όμως της ισραηλιτικής αμφικτυονίας με τις αρχαίες ελληνικές και ρωμαϊκές αμφικτυονίες δεν είναι σωστή. Δεν υπάρχει κανένα παράδειγμα στην ιστορία του Ισραήλ όπου όλες οι φυλές να έδρασαν συλλογικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Ύμνος της Δεββώρα 32 N. K. Gottwald, The Tribes of Yahweh, New York 1979, σελ R. de Vaux, The Early History of Israel, Philadelphia 1978, σελ Ο. π., σελ A. H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ Ο. π., σελ M. E. Mills, Historical Israel: Biblical Israel, Great Britain 1999, σελ

13 (Κρ. 5) σύμφωνα με τον οποίο υμνούνται οι φυλές που πήραν μέρος στον πόλεμο εναντίον των Χαναναίων καθώς και αποδοκιμάζονται όσες απείχαν. 38 Υπάρχουν μάλιστα πολλές αναφορές στο βιβλίο των Κριτών, που αναφέρονται σε συγκρούσεις μεταξύ των φυλών (Κρ. 8,1-3, 12,1-7). Μόνο σε δύσκολες στιγμές κατά τις οποίες οι μεμονωμένες φυλές δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο, αναλάμβανε δράση η συμμαχία. 39 Οι φυλές τηρούσαν τους ίδιους νόμους καθώς και τα ίδια ήθη και έθιμα αλλά όχι έναν αμφικτυονικό νόμο. Επιπλέον η αμφικτυονία προϋποθέτει την ύπαρξη ενός σταθερού ιερού, κάτι το οποίο δεν ίσχυε για το Ισραήλ. Η Κιβωτός της Διαθήκης, το σύμβολο της παρουσίας του Θεού, δεν παρέμεινε σ ένα μέρος. Αρχικά βρίσκονταν στη Συχέμ, μεταφέρθηκε στη Βαιθήλ, έπειτα στα Γάλγαλα και τελικά, την περίοδο των Κριτών, κατέληξε στη Σηλώ. 40 Ένας από τους ερευνητές που αμφισβήτησε την ύπαρξη της έννοιας της αμφικτυονίας είναι ο Γάλλος R. De Vaux. 41 Κατά την άποψή του, στην εβραϊκή γλώσσα δεν υπάρχει λέξη που να ανταποκρίνεται στην έννοια της αμφικτυονίας. Δεν υπάρχει, κατά την άποψή του βιβλική μαρτυρία που να δηλώνει την πράξη της αμφικτυονίας. Σύμφωνα με τον R. De Vaux, απλώς γίνεται λόγος για ανανέωση συμφωνίας ανάμεσα στον Γιαχβέ και τον Ισραήλ. Τέλος, όπως ο ερευνητής υποστηρίζει, ο Γιαχβέ είναι ο Θεός τους. Από τη στιγμή που αλλάζει τόσα, γιατί δεν αλλάζει και το όνομα του Ισραήλ, από τη στιγμή που το δεύτερο συνθετικό της λέξης Ισραήλ είναι το Ελ, όνομα θεοφόρο που σχετίζεται με τη θεότητα Ελ και όχι με τον Γιαχβέ. Η ταύτιση λοιπόν της οργάνωσης των φυλών του Ισραήλ, με αυτή των αμφικτυονιών θα δημιουργούσε λάθος εντυπώσεις για τη σχέση των φυλών S. Herrmann, A History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ R. Albertz, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, μετάφραση: Πολυξένη Αντωνοπούλου, Αθήνα 2006, σελ R. de Vaux, The Early History of Israel, Philadelphia 1978, σελ Για την έννοια της αμφικτυονίας από τον R. D. Vaux βλ.: R. de Vaux, Les Institutions de l Ancient Testament, Paris 1989, σελ R. de Vaux, ο. π., σελ

14 Κατά τον ίδιο τρόπο η φυλετική οργάνωση των Ισραηλιτών δεν πρέπει να ταυτίζεται με την Αραβική φυλή. Στους Άραβες η φυλή αποτελεί σημαντική κοινωνική οργάνωση και όλα τα μέλη μοιράζονται τα πάντα. Το ίδιο συνέβη και στον Ισραήλ, πριν όμως την επέκταση και συνεπώς την ισχυροποίηση των φυλών. Κάθε φυλή πλέον είχε τη δική της ιστορία J. Pedersen, Israel-it s Life and Culture, vol. 1-2, Lanham 1990, σελ

15 1. 2. Η οργάνωση της κάθε φυλής Οι φυλές δεν ήταν ίσες μεταξύ τους, αλλά αυτό δε σήμαινε την ύπαρξη κεντρικής εξουσίας στο πρόσωπο κάποιου πολιτικού ηγέτη. Το σύστημα ήταν ακέφαλο και αποκεντρωτικό. 44 Και οι δώδεκα φυλές αποτελούν τον Ισραήλ, αναγνωρίζουν τον Γιαχβέ και μαζεύονται στο κοινό ιερό για την τέλεση των εορτών. Αυτό που επιπλέον τους ενώνει είναι η αντιμετώπιση του κοινού κινδύνου με εκπροσώπους τους Κριτές, οι οποίοι παρουσιάζονται ως σωτήρες μιας ή και περισσότερων φυλών, σε μια ορισμένη επικίνδυνη κατάσταση. Κάθε φυλή (shevet) 45 ανέπτυξε τους δικούς της πολιτικούς και στρατιωτικούς θεσμούς, αναλόγως με τις καταστάσεις που ζούσε. Ο σημαντικότερος τύπος οργάνωσης των φυλών, αναφέρεται στο χωρίο του Ιησού του Ναυή 7: 16-18, και ήταν οι οικογένειες, οι οποίες διατήρησαν σχέσεις που ίσχυαν πριν ακόμα την εγκατάσταση των Ισραηλιτών στην Παλαιστίνη: «και ωρθρισεν Ιησους και προσήγαγεν τον λαόν κατά φυλάς, και ενδείχθη η φυλή Ιούδα. και προσήχθη κατά δήμους, και ενδείχθη δήμος ο Ζαραϊ. Και προσήχθη κατά άντρα, και ενδείχθη Αχαρ υιός Ζαμβρι υιου Ζαρα». Οι οικογένειες προέρχονταν από σημαντικούς απογόνους 46 και ήταν μαζεμένες σε διάφορα χωριά, σύνολο πενήντα σε κάθε φυλή με κοινή ζωή, κοινή λατρεία και κοινούς στόχους. Αποτελούσαν αυτόνομες διοικητικές ομάδες (mishpaha) με κύριο σκοπό να διασφαλίσουν καλύτερους όρους ζωής, όταν η εκάστοτε φυλή δεν μπορούσε. 47 Ως εκπρόσωποι των οικογενειών αναφέρονται οι πρεσβύτεροι, οι οποίοι επεμβαίνουν και δίνουν συμβουλές σε θέματα είτε οικογενειακά, είτε 44 W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ N. K. Gottwald, The Tribes of Yahweh, New York 1979, σελ M. Noth, The History of Israel, New York 1958, σελ N. K. Gottwald, ο. π., σελ

16 της κοινότητας. Η εξουσία των πρεσβυτέρων οφείλεται στο σεβασμό που προέρχεται από τα μέλη των οικογενειών. 48 Οι πρεσβύτεροι (zaken) δεν αποτελούσαν κάποιο είδος συμβουλίου, ούτε κυβερνούσαν με νόμους. Ήταν άντρες προχωρημένης ηλικίας, προερχόμενοι από σημαντικές οικογένειες με θρησκευτικά και πολιτικά καθήκοντα. Συνήθως συγκεντρώνονταν στα τείχη της πόλης και συζητούσαν τα καθημερινά προβλήματα δίνοντας λύσεις. 49 Η μεγάλη σημασία του ρόλου των, διαφαίνεται από το γεγονός ότι στην Πεντάτευχο αναφέρονται ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον Μωυσή και τους ανθρώπους. 50 Είναι αυτοί που εκπροσωπούν το λαό σε πολιτικό και θρησκευτικό επίπεδο. Ο Μωυσής συγκεντρώνει τους πρεσβύτερους και με αυτό τον τρόπο μιλάει στο λαό (Εξ. 3,16, 4,29). Οι Οδηγίες της Εξόδου δίνονται στους πρεσβύτερους (Εξ. 12,12). Αυτοί είναι που μετά την παράκληση του λαού ζητούν από τον Σαμουήλ να εκλέξει βασιλιά έτσι ώστε ο Ισραήλ να γίνει όπως όλα τα έθνη (1. Σαμ. 8,4). Ο ρόλος τους ήταν καθοριστικός και στη διαθήκη που έκανε ο Δαβίδ μαζί με τον λαό του Ισραήλ στη Χεβρών. 51 Επιπλέον οι πρεσβύτεροι βρίσκονται σε στενή συνεργασία με τους εκάστοτε βασιλιάδες. Αποτελούν ένα κυβερνητικό σώμα, και απαρτίζουν το βασιλικό συμβούλιο. 52 Στον πόλεμο εναντίον των Φιλισταίων, την περίοδο που εκπρόσωπος των Ισραηλιτών είναι ο Ηλί, οι πρεσβύτεροι προτείνουν να μεταφερθεί η κιβωτός από τη Σηλώ στο πεδίο της μάχης για να μπορέσουν οι Ισραηλίτες να έχουν τη βοήθεια του Γιαχβέ. Η κιβωτός μεταφέρεται υπό την συνοδεία των γιών του Ηλί, και οι πρεσβύτεροι δικαιώνονται αφού οι Φιλισταίοι χάνουν τη μάχη. 48 F. E. Deist, The Material Culture of the Bible, Sheffield 2000, σελ J. Pedersen, Israel-it s Life and Culture, vol. 1-2, Lanham 1990, σελ Ο. π., σελ D. G. Evans, «Rehoboam s Advisers at Shechem, and Political Institutions in Israel and Summer», Journal of Near Eastern Studies, 1966, σελ J. L. McKenzie, «The Elders in the Old Testament», Biblica 40, 1959, σελ

17 1. 3. ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ 53 Α. ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ: ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΦΥΛΩΝ (shevatim): - Αφοσίωση στην κοινή λατρεία, στους ηθικούς θεσμούς και το Γιαχβέ. - Συγκέντρωση στο κοινό ιερό για την εκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων - Οικονομική ισότητα. - Υπακοή στους νόμους. - Ετοιμότητα για την αντιμετώπιση των κοινών εχθρών. - Αντιπρόσωποι των φυλών: οι πρεσβύτεροι. Β. ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΥΠΟΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ: ΦΥΛΕΣ (shevet/ matteh): - Αυτόνομες διοικητικές μονάδες μεγάλων οικογενειών - Αντιμετώπιση των εχθρικών λαών από την κάθε φυλή χωριστά. - Κοινές εμπειρίες από την Έξοδο και την αντιμετώπιση των εχθρών. - Εκπρόσωποι της κάθε φυλής στην ομοσπονδία των φυλών: οι πρεσβύτεροι. 53 N. K. Gottwald, The Tribes of Yahweh, New York 1979, σελ

18 Γ. ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ ΥΠΟΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ: ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕΓΑΛΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ( mishpaha/ eleph): - Αμοιβαία οικονομική βοήθεια των μεγάλων οικογενειών ( beth-avoth). - Στρατιωτική βοήθεια των φυλών σε περίπτωση κινδύνου. - Κοινή λατρεία. - Θέσπιση νόμων για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της φυλετικής κοινωνίας. 17

19 1. 4. Η σπουδαιότητα της Συχέμ Ο σημαντικότερος τόπος για τη λατρευτική ζωή των Ισραηλιτών είναι το μέρος όπου φυλαγόταν κάθε φορά η κιβωτός της Διαθήκης. Η Συχέμ έχει ιδιαίτερη σημασία, αφού αποτελεί το μέρος στο οποίο ιδρύθηκε η φυλετική ομοσπονδία από τον Ιησού του Ναυή καθώς και το μέρος στο οποίο ο Ιησούς του Ναυή σύναψε διαθήκη ανάμεσα στο λαό και το Θεό μετά τη απόφασή τους να μείνουν πιστοί στη λατρεία του Γιαχβέ. 54 «Και αποκειθείς ο λαός ειπεν Μη γένοιτο ημιν καταλιπειν κύριον ώστε λατρευειν θεοις ετεροις. Κυριος ο θεός ημων, αυτός θεός εστιν. Αυτός ανηγαγεν ημας και τους πατερας ημων εξ Αιγύπτου και διαφύλαξεν ημας εν παση τη οδω, η επορεύθημεν εν αυτή και εν πασιν τοις εθνεσιν, ους παρηλθομεν δι αυτων». 55 Η αμφικτυονία των 12 φυλών, από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής της, είχε ένα ιερό, στο οποίο μαζεύονταν για να γιορτάσουν τις μεγάλες εορτές του χρόνου. Σύμφωνα με τη διήγηση του Ιησού του Ναυή, κεφ. 24, η Συχέμ υπήρξε το πρώτο λατρευτικό κέντρο των φυλών του Ισραήλ στη γη Χαναάν. 56 Το κεφ. 24 του βιβλίου του Ιησού του Ναυή χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος, ο Ιησούς του Ναυή συγκεντρώνει τους αντιπροσώπους κάθε φυλής για να ανανεωθεί η συμφωνία ανάμεσα στον Γιαχβέ και στο λαό. Τους ξαναθυμίζει την ιστορία του Ισραήλ και τα θαύματα του Γιαχβέ για να βγάλει το λαό από την Αίγυπτο και γενικότερα τα γεγονότα που συνέβησαν πριν από την είσοδο στη γη Χαναάν, καθώς και το «πιστεύω» του Ισραήλ, όπως αυτό διατυπώνεται στο Δευτερονόμιο 26,5-9. Στο δεύτερο μέρος της διήγησης αναφέρεται η συμφωνία των γερόντων, που αντιπροσωπεύουν τις δώδεκα φυλές. Ο Ιησούς του Ναυή προτρέπει τους άπιστους να αφήσουν τις χαναανιτικές θεότητες και να πιστέψουν στον Γιαχβέ. Τέλος στο τρίτο μέρος 54 Δ. Β. Καϊμάκης, Ο Ναός του Σολομώντα, Θεσσαλονίκη 1995, σελ Ιησ. Ναυ. 24, Δ. Β. Καιμάκη, ο. π., σελ

20 έχουμε την κατ εξοχήν έκφραση της διαθήκης μεταξύ του Γιαχβέ και του εκλεκτού λαού του. Η Κιβωτός της διαθήκης δεν παρέμεινε στη Συχέμ. Το ιερό της Συχέμ έχασε τη σπουδαιότητά του ως κέντρο της αμφικτυονίας. Στο βιβλίο των Κριτών κεφ. 9 αναφέρεται μια σύγκρουση ανάμεσα στον Ισραήλ και τους Συχεμίτες. Η σύγκρουση αυτή μπορεί να αποτελεί και την αιτία που η Κιβωτός της Διαθήκης μεταφέρθηκε. Μπορεί όμως η μεταφορά αυτή και να είχε προβλεφθεί στο ιδρυτικό στάδιο της αμφικτυονίας. Στη διήγηση του χωρίου Κρ. 20,26 βρίσκουμε την Κιβωτό στη Βαιθήλ που είχε γίνει το νέο λατρευτικό και διοικητικό κέντρο. 57 Εκτός όμως από τόπος στον οποίο βρίσκονταν η κιβωτός της διαθήκης, στη Συχέμ έγινε και η πρώτη απόπειρα των Ισραηλιτών για να αποκτήσουν κυβέρνηση. Μετά την επιτυχία του Κριτή Γεδεών στη μάχη εναντίον των Μιδιανιτών και κάτω από την απειλή των Φιλισταίων, οι Ισραηλίτες του πρότειναν να γίνει βασιλιάς (Κρ. 8,22). 58 Ο βασιλιάς σύμφωνα με τους Ισραηλίτες θα ένωνε τις φυλές έτσι ώστε να έχουν μεγάλη δύναμη. Ο Γεδεών όμως αρνήθηκε αναγνωρίζοντας ως μοναδικό βασιλιά τον Γιαχβέ: «και ειπε προς αυτους Γεδεών. Ουκ αρξω εγώ, και ουκ άρξει ο υιός μου υμίν. Κύριος άρξει υμών». 59 Μετά το θάνατό του οι πολίτες της Συχέμ στρέφουν τις ελπίδες τους στον γιο του Γεδεών, Αβιμέλεχ, ο οποίος κυβέρνησε για τρία χρόνια (Κρ. 9,22), έχοντας ως πρωτεύουσα του κράτους τη Συχέμ. Ο Αβιμέλεχ φέρθηκε σκληρά στους Συχεμίτες με αποτέλεσμα να στραφεί ο λαός εναντίον του. Η κυβέρνηση του Αβιμέλεχ απέτυχε, αποτέλεσε όμως πρόδρομο των μετέπειτα πολιτικών εξελίξεων. 57 Δ. Β. Καϊμάκης, Ο Ναός του Σολομώντα, Θεσσαλονίκη 1995, σελ B. W. Anderson, The Living World of Old Testament, Longman 1971, σελ Κρ. 8,23. 19

21 1. 5. Ο ρόλος των Κριτών Όπως η εγκατάσταση στη Χαναάν, έτσι και η περίοδος των Κριτών παρουσιάζεται από τις βιβλικές πηγές ως η ιστορία των δώδεκα φυλών που προήλθαν από τους δώδεκα υιούς του Ιακώβ και διαμόρφωσαν τον λαό του Ισραήλ. 60 Ιδιαίτερη σημασία έχει ο τρόπος που ο κοινωνιολόγος Max Weber περιέγραψε το Ισραήλ κατά την περίοδο των Κριτών, ως μια ομοσπονδία φυλών με κοινωνική οργάνωση υπό την καθοδήγηση του Γιαχβέ. 61 Μεγάλη σημασία παρουσιάζουν τα σύνορα της χώρας όπου εγκαταστάθηκαν οι Ισραηλίτες. Νότια και δυτικά βρίσκεται η Αίγυπτος, ανατολικά το βασίλειο ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη, το οποίο πολλοί λαοί το διεκδίκησαν (Σουμέριοι, Ακκάδες, Αμορίτες, Ασσύριοι, Βαβυλώνιοι, Πέρσες) και νότια της Παλαιστίνης βρίσκονταν τα μέρη όπου σήμερα είναι γνωστά ως Συρία και Λίβανο. Αυτές λοιπόν οι χώρες, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του Ισραήλ για τη διαμόρφωση της πολιτικής του ιστορίας. 62 Αμέσως μετά τον Μωϋσή την ηγεσία του Ισραήλ αναλαμβάνει ο Ιησούς του Ναυή και με τη βοήθεια του Γιαχβέ οι Ισραηλίτες εισχωρούν στη Χαναάν. Σιγά, σιγά όμως αρχίζουν να διαφαίνονται τα πρώτα προβλήματα και όπως παρουσιάζεται και στο βιβλίο των Κριτών η πορεία του Ισραηλιτικού λαού έχει πλέον μια κατηφορική πορεία. Η στροφή προς την λατρεία ξένων θεών καθώς και οι επιθέσεις από γειτονικούς λαούς κάνουν όλο και πιο επιτακτική την ανάγκη για σωτηρία. 63 Απαραίτητο στοιχείο για την επιβίωση ενός συνδέσμου φυλών αποτελεί η ύπαρξη μιας στοιχειώδους διοικητικής οργάνωσης. 64 Το έργο αυτό στον 60 R. de Vaux, The Early History of Israel, Philadelphia 1978, σελ Ο. π., σελ G. W. Anderson, The History and Religion of Israel, Oxford 1966, σελ W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ A. H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ

22 Ισραήλ αναλαμβάνουν οι Κριτές, οι οποίοι εκλέχθηκαν από το Θεό. Η μοναδική λοιπόν μορφή εξουσίας που εκδηλώνεται στον Ισραήλ έχει χαρακτήρα χαρισματικό. 65 Στην ομοσπονδία των φυλών δεν υπάρχει κάποιο κυβερνητικό όργανο. Τα μέλη απαρτίζουν τον ίδιο λαό, συμμετέχουν στην ίδια θρησκεία αλλά δεν έχουν ένα κοινό αρχηγό. Πρόκειται για πολιτικό θεσμό ανάμεσα στη διοίκηση των φυλών και την εγκαθίδρυση της μοναρχίας. 66 Ο Ισραήλ ήταν ο μοναδικός λαός που δεν υπήρξε συγκέντρωση πολιτικής εξουσίας καθώς και δημιουργία κράτους, όπως στους γειτονικούς λαούς. Οι χαναανιτικές πόλεις της Συρίας και της Παλαιστίνης είχαν βασιλιά και οι Φιλισταίοι καθώς και οι υπόλοιποι λαοί της θάλασσας είχαν ηγεμόνες καθώς και ισχυρή στρατιωτική οργάνωση. 67 Αντιθέτως στον Ισραήλ η κάθε φυλή ήταν υπεύθυνη για τη διοίκηση και την ασφάλειά της. 68 Στο χωρίο Κρ. 8,22-23 ο Γεδεών δίνει την αιτία που δεν υπήρξε βασιλιάς στον Ισραήλ ως εκείνη τη στιγμή : «Και ειπεν ανηρ Ισραήλ προς Γεδεών Ουκ άρξω εγώ υμών, και ουκ άρξει ο υιός μου υμών. Κύριος άρξει υμών». Ο Θεός λοιπόν, ήταν αυτός που αποφάσιζε για τον Ισραήλ. Η εβραϊκή λέξη sofet αντιπροσωπεύει τον ρόλο των Κριτών. Στο σημιτικό κόσμο οι Κριτές ήταν υπεύθυνοι για την υπεράσπιση του δικαίου είτε με στρατιωτική επέμβαση, είτε με νόμιμες διαδικασίες. Αντιθέτως με την κληρονομική διαδοχή της βασιλικής εξουσίας, το αξίωμα του κάθε Κριτή δεν ήταν κληρονομικό. Το αξίωμά τους ήταν χαρισματικό και για το λόγο αυτό ονομάζονται χαρισματικοί ηγέτες. Η εξουσία τους περιορίζονταν στα όρια της φυλής και η δράση τους αναγνωρίζονταν από την ομοσπονδία των φυλών. Είναι πιθανό στις συγκεντρώσεις των φυλών στο κοινό ιερό να είχαν το ρόλο των διαμεσολαβητών R. de Vaux, Les Institutions de l Ancient Testament, Paris 1989, σελ Δ. Β. Καϊμάκης. Σύντομη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 1996, σελ M. Noth, The History of Israel, New York 1958, σελ Ο. π., σελ B. W. Anderson, The Living World of the Old Testament, Longman 1971, σελ

23 Κάθε φορά που ο Ισραήλ βρισκόταν σε κίνδυνο εμφανίζονταν και ένας Κριτής, έχοντας πάντοτε το χάρισμα από το Θεό. Αν και ο λαός από την πρώτη στιγμή της εγκατάστασης έδειξε σημάδια απομάκρυνσης και ασέβειας, ο Θεός δεν τον εγκατέλειψε ποτέ. Η δράση του κάθε Κριτή περιορίζονταν σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Σε καμιά περίπτωση όμως οι φυλές δεν έδρασαν συλλογικά. Κάθε φυλή έπρεπε να υποστηρίξει τον εαυτό της μπροστά στους εχθρούς. Στο βιβλίο των Κριτών διαβάζουμε για τους «μεγάλους» Κριτές και για τους «μικρούς». 70 Οι μεγάλοι Κριτές είναι ήρωες και διαλέχτηκαν από το Θεό για να σώσουν τις φυλές που κινδύνευαν. Σε κάθε περίσταση κλήθηκε από τον Γιαχβέ ένας Κριτής για τον κίνδυνο που αντιμετώπιζε η εκάστοτε φυλή του Ισραήλ. Οι μικροί Κριτές ασκούσανε έργο διοικητικό και η δικαιοδοσία τους έφτανε μέχρι τα όρια της πόλης ή της φυλής τους. 71 Όσο διαφορετικοί κι αν ήταν μεταξύ τους είχαν κάτι κοινό: εκλέχθηκαν από το Θεό για μία αποστολή σωτηρίας. 72 Οι επιθέσεις που δέχονταν οι Ισραηλίτες από τους εχθρικούς γείτονες αρχικά ήταν περιορισμένες και μικρής χρονικής διάρκειας. Στην πορεία όμως οι επιθέσεις έγιναν μόνιμος κίνδυνος, κυρίως με την εμφάνιση των Φιλισταίων. Η χαρισματική ηγεσία των Κριτών δεν επαρκούσε, γιατί περιορίζονταν στην αντιμετώπιση του κινδύνου που αντιμετώπιζαν σε μια συγκεκριμένη χρονική 70 «Μεγάλοι» κριτές: 1) ο Γοθονιήλ (πιθανότατα από τη φυλή του Ιούδα ο οποίος εναντιώθηκε στον βασιλιά των Εδωμιτών, 2) ο Αώδ ( εναντίον των Μωαβιτών), 3)ο Βαράκ ( από τη φυλή Εφραίμ) και 4) η Δεβώρα (από τη φυλή Νεφθαλί), οι οποίοι πολέμησαν εναντίον των Χαναναίων, 5) ο Γεδεών, ο οποίος πολέμησε εναντίον των Μιδιανιτών και των Αμαληκιτών 6) Ο Ιεφθάε και Σαμψών εναντίον των Φιλισταίων. «Μικροί» κριτές: Θωλά και Ιαϊρ, Αβαισάν, Αιλώμ και Αβδών. S. Herrmann, A History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ D. F. Hinson, History of Israel, Old Testament Introduction 1, Great Britain 1973, σελ Δ. Β. Καϊμάκης, Σύντομη Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη 1996, σελ R. de Vaux, Les Institutions de l Ancient Testament, Paris 1989, σελ

24 στιγμή οι φυλές, και η εξουσία τους δεν ήταν μόνιμη, οπότε σε κάθε περίσταση έπρεπε να επιλεγεί ένας Κριτής. 73 Μόνο ένα χωρίο αναφέρεται στην προσπάθεια των Ισραηλιτών για απόκτηση ενός βασιλιά με μόνιμη εξουσία (όπως αναφέρθηκε παραπάνω). Όταν από τον Γεδεών (από τη φυλή του Μανασσή) ζητήθηκε να γίνει βασιλιάς (Κρ. 8,22) ο ίδιος αρνήθηκε, αλλά ένας από τους γιούς του ο Αβιμέλεχ δέχθηκε και κυβέρνησε στη Συχέμ. Με τον Αβιμέλεχ έχουμε τις πρώτες βάσεις της μοναρχίας φανερώνοντας το τέλος της φυλετικής οργάνωσης. Ο Ισραήλ είχε πλέον ανάγκη από μία ισχυρή διακυβέρνηση. 74 Ο Ηλί και ο Σαμουήλ εμφανίζονται ως οι τελευταίοι εκπρόσωποι της προ-κρατικής εποχής. Ο Ηλί έχει διπλό καθήκον. Είναι ιερέας στο κεντρικό ιερό του Γιαχβέ στη Σηλώ καθώς και αρχηγός στον πόλεμο εναντίον των Φιλισταίων. Και στα δύο πεδία όμως αποτυγχάνει. 75 Διάδοχος του Ηλί εμφανίζεται ο Σαμουήλ. Με τον Σαμουήλ, ο Ισραήλ ανακτά όλες τις περιοχές που αφαίρεσαν οι Φιλισταίοι και ζει μια περίοδο ηρεμίας χωρίς τον κίνδυνο των Φιλισταίων και των Αραμαίων. Και με τον Σαμουήλ όμως εμφανίζονται προβλήματα από τη μεριά των γιών του, οι οποίοι εμφανίζονται ως χρηματιζόμενοι για την απονομή του δικαίου. 76 Με τον Σαμουήλ έχουμε τη μετάβαση από τη χαρισματική ηγεσία στην προφητική και τελικά το πέρασμα στη μοναρχία. 77 Η μετάβαση από τις τοπικές συνήθειες των φυλών στην εκλογή ενός βασιλιά ήταν αποτέλεσμα των εξωτερικών πιέσεων που δέχονταν οι Ισραηλίτες. Η άνοδος της μοναρχίας δεν οφείλεται λοιπόν, σε κάποιο προμελετημένο σχέδιο, αλλά στον κοινό κίνδυνο που αντιμετώπιζαν, τους 73 S. Herrmann, A History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ B. W. Anderson, The Living World of the Old Testament, Longman 1971, σελ W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ Ο. π., σελ B. W. Anderson, ο. π., σελ

25 Φιλισταίους. Η περίοδος των Κριτών, μιας περιόδου η οποία χαρακτηρίζεται όχι τόσο ως χαρισματική όσο αβέβαιη, τελειώνει με την άνοδο της μοναρχίας S. Herrmann, A History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ

26 1. 6. Ο τελευταίος Κριτής Το βιβλίο των Κριτών τελειώνει περιγράφοντας την κατάσταση που επικρατούσε στον Ισραήλ ως χαοτική: «εν ταις ημέραις εκείναις ουκ ην βασιλεύς εν Ισραήλ. Ανήρ έκαστος το ευθές εν οφθαλμοις αυτου εποίει» 79. Κατά την περίοδο των Κριτών, η Κιβωτός της διαθήκης φυλάσσονταν στη Σηλώ, εποχή κατά την οποία διακρίνεται η δράση του Σαμουήλ. Ο Σαμουήλ παρουσιάζεται στην ιστορία του Ισραήλ ως μεγάλη προσωπικότητα, ως τον μεγαλύτερο πολιτικό ηγέτη μετά τον Μωϋσή. 80 Ο Σαμουήλ, βλέποντας την ασεβή συμπεριφορά των υιών του Ηλί, αντιδρά και προειδοποιεί τους Ισραηλίτες. Η καταστροφή θα είναι εθνική συμφορά και θα πλήξει ολόκληρο το Ισραήλ. Η ιστορία δεν άργησε να δικαιώσει τον Σαμουήλ. Οι Ισραηλίτες νικήθηκαν από τους Φιλισταίους και η Κιβωτός της διαθήκης έπεσε στα χέρια τους. 81 Η επαλήθευση της προφητείας του Σαμουήλ αύξησε το κύρος του. Όλοι πλέον αναγνώριζαν ότι ο Σαμουήλ ήταν ο προφήτης του Κυρίου: «από Δαν και έως Βηρσαβεέ ότι πιστός Σαμουήλ εις προφήτη τω Κυρίω» 82. Ο θάνατος του Ηλί δίνει στον Σαμουήλ το αξίωμα του Κριτή. Είναι πλέον προφήτης και Κριτής. Ως προφήτης μπορεί στο όνομα του Γιαχβέ να εκλέξει βασιλιά, όπως και έγινε. Είναι όμως και Κριτής, αφού είναι αυτός ο οποίος οδήγησε τους Ισραηλίτες στον πόλεμο εναντίον των Φιλισταίων. 83 Όταν από τον Σαμουήλ ζητήθηκε να εκλέξει βασιλιά, ο ίδιος προσπάθησε η διαδοχή στη βασιλική εξουσία να είναι κληρονομική. Μετά την αποτυχία όμως των γιών του, οι οποίοι εμφανίζονται ως χρηματιζόμενοι στην 79 Κρ. 21, B. W. Anderson, The Living World of the Old Testament, Longman 1971, σελ Β. Μ. Βέλλα, Θρησκευτικαι Προσωπικότητες της Παλαιάς Διαθήκης, Αθήνα 2008, σελ Ά Βασ. 3, B. W. Anderson, ο. π., σελ

27 απονομή του δικαίου 84, οι πρεσβύτεροι ζητούν από τον Σαμουήλ να εκλέξει καινούριο βασιλιά: «και συναθροίζονται άνδρες Ισραηλ και παραγίνονται εις Αρμαθαίμ προς Σαμουήλ και ειπαν αυτω Ιδου σύ γεγήρακας, και οι υιοί σου ου πορεύονται εν τη οδω σου. Και νυν καταστήσον εφ ημας βασιλέα δικάζειν ημας καθά και τα λοιπά έθνη». 85 Το βασίλειο του Σαμουήλ βασίστηκε στη θεοκρατία, σύμφωνα με την οποία, η στρατιωτική εξουσία υποτάσσονταν στη θρησκευτική. Η μοναρχία θα άλλαζε τα πράγματα. 86 Ο Σαμουήλ αρνήθηκε να εκλέξει βασιλιά, τονίζοντας τα προβλήματα που θα προκύψουν. Έλλειψη ελευθερίας, φόροι και δεσμεύσεις περιουσιών είναι κάποια από τα επερχόμενα προβλήματα. 87 Ο λαός όμως αντέδρασε, και όπως στην περίπτωση του Γεδεών στράφηκε στον Αβιμέλεχ, έτσι και τώρα ζητάει επίμονα την εκλογή του βασιλιά. Η επέμβαση του Γιαχβέ κάνει τον Σαμουήλ να αλλάξει γνώμη και να δεχθεί την εκλογή βασιλιά: «και είπεν κύριος προς Σαμουήλ Άκουε της φωνής του λαου καθά αν λαλήσωσίν σοι. Ότι ου σε εξουθενήκασιν, αλλ η εμέ εξουδενώκασιν του μη βασιλεύειν επ αυτων». 88 Στη συγκέντρωση του λαού για την ενθρόνιση του βασιλιά, ο Σαμουήλ επιπλήττει το λαό στο όνομα του Γιαχβέ λέγοντας ότι ο Θεός τους έβγαλε από την Αίγυπτο και στη συνέχεια τον προστάτεψε από όλα τα πιθανά βασίλεια: «υμεις σήμερον εξουθενήκατε τον θεόν, ος αυτός εστιν υμων σωτήρ» (1 Σαμ. 10,18-19). Ακόμα και μετά την οριστική ενθρόνιση του Σαούλ, κάνει ανασκόπηση όλης της εποχής των Κριτών ως μιας εποχής συνεχούς καθοδήγησης και σωτηρίας από το Θεό και διατυπώνει καυστικά την κατηγορία ότι, αν και αναγνωρίζουν ότι ο Θεός είναι ο μοναδικός βασιλιάς, 84 W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ Σαμ. 8, T. Hshida, The Royal Dynasties in Ancient Israel, New York 1977, σελ S. Herrmann, A History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ Σαμ. 8,7. 26

28 ζητούν από το Θεό την εκλογή ενός βασιλιά και ο ίδιος δεν τους εγκαταλείπει: «και ειδετε ότι Ναας βασιλεύς υιων Αμμων ηλθεν εφ υμας, και είπατε Ουχί, αλλ η ότι βασιλεύς βασιλεύσει εφ ημων. Και κύριος ο θεός ημων βασιλεύς ημων. Και νυν ιδού ο βασιλεύς, ον εξελέάσθε, και ιδού δέδωκεν κύριος εφ υμας βασιλέα» (1 Σαμ. 12,12-13). 89 Ο Σαμουήλ χρίει βασιλιά τον Σαούλ, με τον οποίο γρήγορα έρχεται σε αντιπαράθεση. Ο Σαούλ έδειξε ανυπακοή και ο Σαμουήλ δημόσια διακηρύσσει στον Σαούλ ότι η βασιλεία του δεν θα έχει διάρκεια. Παραμέρισε τον Γιαχβέ και ο Θεός θα τον τιμωρήσει και θα ορίσει νέο βασιλιά. 90 Στο πρόσωπο του Σαούλ δεν βρήκε τον ιδανικό βασιλιά και για το λόγο αυτό χρίει τον Δαβίδ. Η βασιλεία του Σαούλ συμπίπτει με την κατάρρευση της ομοσπονδίας των φυλών και την αρχή μιας νέας πολιτικής κατάστασης. Η αποτυχία της καριέρας του βρίσκεται στο γεγονός ότι βρέθηκε σε μια μεταβατική κατάσταση. Ο Σαμουήλ συμβολίζει την ομοσπονδία των φυλών, είναι ο τελευταίος συνδετικός κρίκος και ο Δαβίδ εγκαινιάζει μια καινούργια εποχή, ένα ισχυρό κράτος. Ο Σαούλ ανήκει περισσότερο στην παλιά πολιτική κατάσταση της ομοσπονδίας των φυλών, η οποία δεν μπορούσε να ανταπεξέλθει στις καινούριες απαιτήσεις μιας ισχυρής μοναρχίας. 91 Σύμφωνα με τη Βίβλο η δημιουργία του κράτους οφείλεται στην ανεπάρκεια των Κριτών να υπερασπιστούν τις φυλές. Οι φυλές δεν ήθελαν πια να «κριθούν» (Κρ. 17 εξ.). Οι εχθροί, δηλαδή οι Φιλισταίοι, δεν μπορούσαν να κρατηθούν μακριά (Κρ ) και οι τελευταίοι Κριτές (Σαμψών, Ηλί και Σαμουήλ) δεν κατάφεραν να φέρουν ισορροπία. Έτσι φτάσαμε με την προτροπή του λαού και την επέμβαση του Θεού στην επιθυμία των πρεσβυτέρων του Ισραήλ για βασιλιά, η οποία διατυπώθηκε στον Σαμουήλ (1 Σαμ. 8) W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ Ά Βασ. 13, B. W. Anderson, The Living World of the Old Testament, Longman 1971, σελ W. Dietrich, ο. π., σελ

29 2. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ Η άνοδος της μοναρχίας και οι επιπτώσεις Η άνοδος της μοναρχίας στον Ισραήλ υπήρξε αποτέλεσμα του κινδύνου που αντιμετώπιζαν οι Ισραηλίτες. Αποτέλεσε περισσότερο ένα δεσμό ανάμεσα στις φυλές παρά ένα κράτος με την αυστηρή έννοια. 93 Σε κάθε κοινωνία η ανθρώπινη συνεργασία είναι απαραίτητη. Κάθε κοινωνία πρέπει να είναι σε θέση να θέτει κοινούς στόχους και να ικανοποιεί τις ανάγκες των μελών της. Αυτό συνέβη στον Ισραήλ, με την οργάνωσή του πρωταρχικά σε φυλές. Οι αρχηγοί των φυλών σχημάτισαν ένα είδος κυβέρνησης για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα των μελών. Ο θεσμός της βασιλείας εμφανίστηκε σχετικά αργά στον Ισραήλ σε αντίθεση με τους λαούς που τον περιέβαλαν. Αρχικά συνδέεται με την ύπαρξη χαρισματικών αρχηγών, που παρουσιάζονταν όταν τους είχε ανάγκη ο λαός. Εκλέγονται από τον Θεό και γίνονται αποδεκτοί από τον λαό. Αυτό ακριβώς συνέβη και στην περίπτωση του Σαούλ και του Δαβίδ, αποδεικνύοντας τον σημαντικό ρόλο του λαού. Η δημιουργία κράτους οφείλεται κυρίως σε δύο λόγους: στην φυσιολογική εξέλιξη μιας κοινωνίας, καθώς και στην αντιμετώπιση εξωτερικών πιέσεων. 94 Στη δεύτερη κατηγορία ανήκει ο Ισραήλ. Με τον κίνδυνο των Φιλισταίων, ο Ισραήλ γίνεται κράτος κατά το παράδειγμα των χαναανιτικών πόλεων, καθώς και της γειτονικής Συρίας και της Αιγύπτου. Ο βασιλιάς μαζί με την πρωτεύουσα του κράτους αποτελούσαν το κέντρο του κόσμου. Ο σύνδεσμος του βασιλιά και της δικαιοσύνης ήταν ισχυρός: «Και εβασιλευσεν Δαβίδ επι Ισραηλ, και ην Δαυίδ ποιων κρίμα και δικαιοσύνην επί πάντα τον λαόν αυτου» S. Herrmann, A History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ F. E. Deist, The Material Culture of the Bible, Sheffield 2000, σελ Β Βασ. 8,15. 28

30 Υπήρχε στενός σύνδεσμος ανάμεσα στον βασιλιά, τον ιερέα του παλατιού και τον ναό. Ο ναός αποτελούσε όχι μόνο το κέντρο της θρησκευτικής ζωής, αλλά και της πολιτικής και της οικονομίας. Όσο υπάρχει ο ναός υπάρχει και κοινωνία. Αν όμως καταρρεύσει ο ναός θα καταρρεύσει και η κοινωνία: «και ποιήσω τω οικω τούτω ω επικέκληται το όνομά μου επ αυτω εφ ω υμεις πεποίθατε επ αυτω και τω τόπω, ω έδωκα υμιν και τοις πατράσιν υμων, καθώς εποίησα τη Σηλωμ» 96. Εκτός όμως από το ναό που συμβολίζει τη δικαιοσύνη και την απόλυτη αρμονία, καθώς και την ύπαρξη του κράτους, ο βασιλιάς είχε πολλές αρμοδιότητες όσον αφορά την ασφάλεια του κράτους. Ευθύνη του δεν ήταν μόνο η ανέγερση τειχών και η οργάνωση του στρατού, αλλά εξίσου σημαντική ήταν και η εξωτερική και εσωτερική πολιτική κατάσταση. 97 Σύμφωνα με τα ιστορικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης οι ιδιότητες του βασιλιά του Ισραήλ είναι οι εξής 98 : Ο Θεός εκλέγει και τοποθετεί στο θρόνο του, το βασιλιά και τον δέχεται ως γιο που τον έχει υιοθετήσει. Είναι ο Χριστός Κυρίου και ως ποιμένας οδηγεί το λαό του και απονέμει το θεϊκό δίκαιο στη γη. Είναι υπεύθυνος του λαού του απέναντι στο Θεό, κτίζει το ναό και φροντίζει για την αποπεράτωσή του και τη λειτουργία του. Αφιερώνει λατρευτικά αντικείμενα και θυσιάζει ως αντιπρόσωπος του λαού. Παρακοή του βασιλιά στις εντολές του Θεού έχει ως συνέπεια την τιμωρία του λαού, αν όχι την απώλεια του Θρόνου. Ο βασιλιάς στον Ισραήλ δεν είναι μόνο αντιπρόσωπος του λαού, αλλά και μεσάζοντας ανάμεσα στο Θεό και το λαό. Με αυτή του την ιδιότητα ευλογεί το λαό εκ μέρους του Θεού και βρίσκεται σε στενή επαφή με τον Γιαχβέ. Ως «χριστός Κυρίου» είναι φορέας θεϊκού πνεύματος, γι αυτό και τιμωρείται όποιος τον αγγίξει. Είναι υιός του Θεού και αντιπρόσωπός του στη γη και για το λόγο αυτό κάθεται στο θρόνο του Γιαχβέ. Ο Θεός και ο βασιλιάς λοιπόν, βρίσκονται ο ένας δίπλα στον άλλον. Στον Ισραήλ όμως δεν έχουμε ποτέ ταύτιση Θεού και βασιλιά, όπως συμβαίνει σε άλλους πολιτισμούς (Μέση Ανατολή). Ο βασιλιάς δεν γίνεται 96 Ιερ. 7, F. E. Deist, The Material Culture of the Bible, Sheffield 2000, σελ Δ. Β. Καϊμάκης, Οι Θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 2000, σελ

31 ποτέ αντικείμενο λατρείας και η δύναμή του δεν ξεπερνά τις δυνάμεις της φύσης. Ο βασιλιάς δεν είναι τίποτα άλλο από άνθρωπος που υποχρεώνεται να υπακούει στα θελήματα του Θεού, και όταν παρακούει τιμωρείται. Με την ενθρόνισή του γίνεται απλώς και μόνο γιός του Γιαχβέ «κατ υιοθεσίαν». 99 Η ζωή των Ισραηλιτών είναι αυτή των βοσκών και των αγροτών όπως τα πρώτα χρόνια. Η μοναρχία αποτελεί σημαντική τομή στη ζωή των Ισραηλιτών, αλλά και ξένο σώμα από τη στιγμή που δεν έγινε απόλυτα δεκτή. Η κατάσταση είναι πολύ δύσκολη εξαιτίας της αντίδρασης των φυλών. Η πιο σημαντική αλλαγή σημειώνεται στις πόλεις όπου καινούριες κοινωνικές τάξεις πλουτίζουν και αποκτούν τον έλεγχο των πόλεων. Το υπόλοιπο του λαού παραμένει στη φτώχια. 100 Οι βασιλείς, ακόμα κι αν δεν αναδιοργάνωσαν τις πόλεις, δημιούργησαν καινούργιους οργανισμούς. Διατηρούσαν στρατό, έφτιαξαν δρόμους, έχτισαν παλάτια και ναούς. Τα χρήματα για όλα αυτά προέρχονταν από τις πόλεις. Αλλά για τη διοίκησή των πόλεων υπήρχε ανάγκη από διοικητικούς υπαλλήλους, τους sarim, οι οποίοι αποτελούσαν τους βασιλικούς υπαλλήλους και αποτέλεσαν μια καινούρια αριστοκρατική τάξη έχοντας δύναμη από τις παλιές οικογένειες. 101 Οι sarim αναφέρονται ως υπάλληλοι του βασιλιά κάποιες φορές με στρατιωτικά καθήκοντα (Ά Βασ. 8,12, 17,18, 18,55, Β Βασ. 24,2, κτλ.), άλλες με πολιτικά καθήκοντα ( Γ Βασ. 4,2), αλλά σε γενικές γραμμές αποτελούν αξιωματικούς με γενικά καθήκοντα. Τη δύναμη που είχαν μπορεί κάποιος να την καταλάβει από τα λόγια του Σαμουήλ, όταν ο λαός ζήτησε τον Σαούλ για βασιλιά: «και τους αγρους υμων και τους αμπελώνας υμων και τους ελαιωνας υμων τους αγαθούς ληψεται και δωσει τοις δουλοις αυτου». 102 Οι πρεσβύτεροι λοιπόν (για τους οποίους έγινε αναφορά παραπάνω) μαζί με τους 99 Δ. Β. Καϊμάκης, Οι Θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 2000, σελ J. Pedersen, Israel-it s Life and Culture, vol. 1-2, Lanham 1990, σελ Ο. π., σελ Ά Βασ. 8,14. 30

32 υπαλλήλους του βασιλιά αποτελούσαν τη διευθύνουσα τάξη, δηλαδή τους προύχοντες. 103 Μια σημαντική κατηγορία ανθρώπων αποτελούσαν οι παρεπίδημοι ξένοι (gerim). Ζουν ανάμεσα στους Ισραηλίτες και δεν έχουν διαφορετική εθνικότητα. 104 Όσον αφορά την κοινωνική τους θέση δεν ανήκουν στους σκλάβους, θεωρούνται ελεύθεροι αλλά δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα. 105 Θα μπορούσαν να συγκριθούν με τους περίοικους που ζούσαν στην αρχαία Σπάρτη, τους αρχαίους δηλαδή κατοίκους της Πελοποννήσου που κρατούσαν την ελευθερία τους, μπορούσαν να έχουν κτήματα δεν είχαν όμως πολιτικά δικαιώματα. 106 Η χαοτική κατάσταση που επικρατούσε στο προ-μοναρχικό Ισραήλ, όσον αφορά την αντιμετώπιση αυτών των ανθρώπων, φαίνεται από την ιστορία στο βιβλίο των Κριτών 19, Όταν ένας Λευϊτης καταφθάνει μαζί με τον νεαρό υπηρέτη του και τη γυναίκα του στη Γαβαά, η οποία ανήκει στη φυλή Βενιαμίν, μόνο ένας ηλικιωμένος από τη φυλή του Εφραίμ, που κατοικεί στη Γαβαά, προσφέρθηκε να τους φιλοξενήσει. Τη νύχτα όμως οι άνδρες της Γαβαά ζήτησαν από τον ηλικιωμένο άνδρα να τους παραδώσει τον Λευϊτη. Εκείνος αρνήθηκε και στο τέλος παρέδωσαν τη γυναίκα του, την οποία βίασαν μέχρι θανάτου. Η ιστορία αυτή δείχνει τον βίαιο τρόπο που αντιμετώπιζαν τους ξένους. Επιπλέον φανερώνει το γεγονός, ότι οι παρεπίδημοι ξένοι δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα από τη στιγμή που και ο ηλικιωμένος εξακολουθούσε να αντιμετωπίζεται ως ξένος από τους κατοίκους της Γαβαά. 107 Σε γενικές γραμμές η τάξη αυτή των ανθρώπων ήταν φτωχή. Στη Βίβλο αναφέρονται στην ίδια θέση με τις χήρες και τα ορφανά, με την οικονομικά 103 Δ. Β. Καϊμάκης, Οι Θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 2000, σελ F. E. Deist, The Material Culture of the Bible, Sheffield 2000, σελ Δ. Β. Καϊμακης, ο. π., σελ R. de Vaux, Les Institutions de l Ancient Testament, Paris 1989, σελ F. E. Deist, ο.π., σελ

33 δηλαδή αδύναμη τάξη. 108 Υποχρέωση των Ισραηλιτών αποτελεί ο σεβασμός αυτών των ανθρώπων έχοντας πάντα στο μυαλό τους, ότι και οι ίδιοι υπήρξαν παρεπίδημοι στην Αίγυπτο. 109 Η άνοδος της μοναρχίας είχε ως αποτέλεσμα την άνιση κατανομή του πλούτου και τον διαχωρισμό των ανθρώπων σε πλούσιους και φτωχούς. Κατά τον πρώτο καιρό της κατάκτησης της Χαναάν, όλοι οι Ιουδαίοι ήταν της ίδιας κοινωνικής τάξης. Ο πλούτος προέρχονταν από τη γη, η οποία ήταν μοιρασμένη ανάμεσα στις οικογένειες, που φρόντιζαν με κάθε τρόπο να μη χάσουν την κληρονομιά τους. 110 Από τον 8 ο αιώνα π.χ. γίνεται εμφανής η διάκριση των πλουσίων από τους φτωχούς γεγονός που προκαλεί την αντίδραση των προφητών, όπως του Αμώς, του Μιχαία και του Ησαϊα. 111 Οι φτωχοί έχουν οικονομικά προβλήματα, δανείζονται από τους πλούσιους και τους φέρονται με σεβασμό, ενώ οι πλούσιοι τους φέρονται υποτιμητικά. Αν και οι φτωχοί έχουν πολιτικά δικαιώματα, οι πλούσιοι μπορούν και τα καταπατούν. 112 Μια κοινωνική τάξη που προκύπτει, όχι μόνο από τους παρεπιδημούντες ξένους, αλλά και από τους Ισραηλίτες, είναι οι μισθωτοί (sakir). Είναι ελεύθεροι, αλλά η κατάστασή τους δεν είναι καλύτερη από τους σκλάβους, από τη στιγμή που εργάζονται, αλλά δεν απολαμβάνουν τα αγαθά των κόπων τους. 113 Η φτώχεια ορισμένων οικογενειών, καθώς και η απώλεια της γης υποχρέωσε ορισμένους Ισραηλίτες να εργάζονται ως μισθωτοί (Δευτ. 24,14) J. Pedersen, Israel-it s Life and Culture, vol. 1-2, Lanham 1990, σελ Ο. π., σελ Δ. Β. Καϊμάκης, Οι Θεσμοί της Παλαιάς Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 2000, σελ Αμ. 2,6-8, 6,4-6, Ησ. 5,8-20, Μιχ. 2, F. E. Deist, The Material Culture of the Bible, Sheffield 2000, σελ J. Pedersen, ο.π., σελ Δ. Β. Καϊμάκης, ο.π., σελ

34 Στη χαμηλότερη κοινωνική βαθμίδα βρίσκονται οι σκλάβοι, συνήθως ξένοι, οι οποίοι αποκτήθηκαν στον πόλεμο ή αγοράστηκαν. Υπάρχουν όμως και οι Ισραηλίτες σκλάβοι, οι οποίοι ανήκουν στον αφέντη τους μαζί με τις οικογένειές τους. Σύμφωνα με τον Κώδικα της Διαθήκης και το Δευτερονόμιο, ένας Ισραηλίτης σκλάβος ελευθερώνεται ύστερα από έξι χρόνια αν το θελήσει. Αν έχει γυναίκα παίρνει μαζί και τη γυναίκα του. Αν όμως ο αφέντης του, του είχε δώσει γυναίκα, τότε η γυναίκα παραμένει στον αφέντη. Σύμφωνα με το Δευτερονόμιο ο αφέντης πρέπει να εφοδιάσει τον σκλάβο που ελευθερώνει με δώρα για να μπορέσει να ανταποκριθεί στις ανάγκες της καινούργιας ζωής. Επιπλέον στον Νόμο της Αγιότητας αναφέρεται πως, αν ένας σκλάβος δεν μπορεί να συντηρήσει τον εαυτό του και έχει χρέος, είναι υποχρεωμένος να ξεπληρώσει το χρέος του με εθελοντική εργασία J. Pedersen, Israel-it s Life and Culture, vol. 1-2, Lanham 1990, σελ

35 2.2. Οι πρώτοι βασιλιάδες του Ισραήλ - Ο Σαούλ Ο Σαούλ καταγόταν από ένα χωριό, τη Γαβαά. Ο ίδιος μαζί με την οικογένειά του ανήκει στη φάρα ματταρί η οποία ανήκει στη φυλή Βενιαμίν και η οποία με τη σειρά της προέρχεται από τις φυλές της μέσης Παλαιστίνης. 116 Ανεξάρτητα όμως από την καταγωγή του φαίνεται πως ήταν ένας άνθρωπος επάνω στον οποίο μπορούσαν να συγκεντρωθούν τα βλέμματα. Λέγεται ότι ήταν ένας άντρας ευγενικός και όμορφος. Οι Φιλισταίοι τον μισούσαν και τον έτρεμαν περισσότερο από κάθε άλλο Ισραηλίτη. 117 Η άνοδος της μοναρχίας στον Ισραήλ αποτελεί μεγάλη καινοτομία. Η ισραηλιτική ομοσπονδία γίνεται ένα εθνικό κράτος έτοιμο να αντισταθεί στους εχθρούς που το απειλούσαν. Ο κυριότερος εχθρός με τον οποίο είχε να κάνει ο Σαούλ και στην συνέχεια ο Δαβίδ ήταν οι Φιλισταίοι. Η υπεροχή τους στην περιοχή ήταν τόσο αισθητή, ώστε προκάλεσε την άμεση αντίσταση του Ισραήλ. Στη σύνοψη του 1 Σαμ. 14,47 κατονομάζονται και άλλοι εξωτερικοί εχθροί με τους οποίους συγκρούστηκε ο Σαούλ 118 : Μωαβίτες, Αμμωνίτες, Εδωμίτες, δηλαδή με τους ανατολικά του Ιορδάνη ποταμού γείτονές του. Επιπλέον αναφέρονται οι Αραμαίοι της Σωβά, ένα βασίλειο στη νότια Συρία και οι Αμαλακήτες. Σύμφωνα με τη βιβλική παράδοση ο Σαούλ ανέλαβε τη βασιλεία με έναν σχεδόν δημοκρατικό τρόπο. Υπάρχουν τρεις αναφορές για την εκλογή του Σαούλ: 1 Σαμ. 9,1-10, 10,17-27, 11, W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ Σαμ W. Dietrich, ο. π., σελ T. Hshida, The Royal Dynasties in Ancient Israel, New York 1977, σελ

36 Στην πρώτη διήγηση (1 Σαμ. 9,1-10) ο Σαμουήλ έχει καθοριστικό ρόλο. Είναι ο άνθρωπος του Θεού και ότι λέει βγαίνει αληθινό: «Ιδού δή άνθρωπος του Θεού εν τη πόλει ταύτη και ο άνθρωπος ένδοξος, παν, ο εάν λαλήση παραγινόμενον παρεσται» (9,6). Ο Σαούλ εκλέγεται από τον Σαμουήλ σύμφωνα με το θέλημα του Θεού. «Καί ην ανήρ εξ υιων Βενιαμιν, καί όνομα αυτω Κις υιός Αβιηλ υιου Σαρεδ υιου Βαχιρ υιου Αφεκ υιου ανδρός Ιεμιναίου, ανήρ δυνατός. καί τούτω υιός, καί όνομα αυτω Σαουλ, ευμεγέθης, ανήρ αγαθός, καί ουκ ην εν υιοις Ισραηλ αγαθός υπέρ αυτόν, υπέρωμίαν και επάνω υψηλός υπέρ πασαν την γην. καί απώλοντο αι όνοι Κις πατρός Σαουλ, καί ειπεν Κις προς Σαουλ τον υιόν αυτου Λαβέ μετά σεαυτου εν των παιδαρίων και ανάστητε καί πορεύθητε καί ζητήσατε τάς όνους. καί διήλθον δι όρους Εφραιμ καί διηλθον διά της γης Σελχα καί ουχ ευρον. καί διηλθον διά της γης Εασακεμ, καί ουκ ην. καί διηλθον διά της γης Ιακιμ καί ουχ ευρον. αυτων ελθοντων εις τήν Σιφ καί Σαουλ ειπεν τω παιδαριω αυτου τω μετ αυτου Δευρο καί αναστρέψωμεν, μη ανείς ο πατήρ μου τάς όνους φροντίζη περί ημων. καί ειπεν αυτω το παιδάριον Ιδού δή άνθρωπος του θεου εν τη πολει ταύτη, καί ο άνθρωπος ένδοξος, παν, ο εάν λαλήση, παραγινόμενον παρέσται. και νυν πορευθωμεν, όπως απαγγείλη ημιν την οδόν ημων, εφ ήν επορεύθημεν επ αυτήν. καί ειπεν Σαουλ τω παιδαριω αυτου τω μετ αυτου Καί ιδού πορευσόμεθα, καί τι οίσομεν τω ανθρώπω του θεου; ότι οι άρτοι εκλελοίπασιν εκ των αγγειων ημων, καί πλειον ουκ έστιν μεθ ημων εισενεγκειν τω ανθρωπω του θεου τό υπάρχον ημιν. καί προσέθετο το παιδάριον αποκριθηναι τω Σαουλ καί ειπεν Ιδου εύρηται εν τη χειρί μου τέταρτον σίκλου αργυρίου, καί δώσεις τω ανθρωπω του θεου, καί απαγγελει ημιν την οδόν ημων. καί έμπροσθεν εν Ισραηλ τάδε έλεγεν έκαστος εν τω πορεύεσθαι επερωταν τον θεόν Δευρο πορευθωμεν προς τον βλέποντα. ότι τον προφήτην εκάλει ο λαός έμπροσθεν Ο βλέπων. καί ειπεν Σαουλ προς το παιδάριον αυτου Αγαθόν το ρημα, δευρο καί πορευθωμεν. καί επορεύθησαν εις την πόλιν, ου ην εκει ο άνθρωπος του θεου». Κατά την δεύτερη διήγηση (1 Σαμ. 10,17-27) ο Σαμούηλ παρουσιάζεται ως ο άνθρωπος που έχει την εξουσία. Κάλεσε συνέλευση στη Μασσηφά και εξέφρασε τις αντιρρήσεις του όσον αφορά την εκλογή βασιλιά. Σε αντίθεση όμως με την πρώτη διήγηση τώρα καθοριστικό ρόλο έχει ο λαός. Ζητάει επίμονα την εκλογή του Σαούλ και έτσι γίνεται. 35

37 «Και παρήγγειλεν Σαμουήλ παντί τω λαω προς κύριον εις Μασσηφα και ειπεν προς υιούς Ισραήλ Τάδε ειπεν κύριος ο θεός Ισραήλ λέγων Εγώ ανήγαγον τους υιούς Ισραήλ εξ Αιγύπτου και εξειλάμην υμας εκ χειρός Φαραω βασιλέως Αιγύπτου και εκ πασων των βασιλειων των θλιβουσων υμας. καί υμεις σήμερον εξουθενήκατε τον θεόν, ος αυτος εστιν υμων σωτηρ εκ παντων των κακων υμων και θλίψεων υμων, και ειπατε Ουχί, αλλ η ότι βασιλέα στήσεις εφ ημων. και νυν κατάστητε ενώπιον κυρίου κατά τα σκήπτρα υμων καί κατά τας φυλάς υμων. και προσηγαγεν Σαμουηλ πάντα τα σκηπτρα Ισραηλ, και κατακληρουται σκηπτρον Βενιαμιν. και προσάγουσιν την φυλήν Ματταρι εις ανδρας, και κατακληρουται Σαούλ υιος Κις. και εζήτει αυτόν, και ουχ ευρίσκετο. καί επηρώτησεν Σαμουηλ ετι εν κυρίω Ει έρχεται ο ανήρ ενταυθα; καί ειπεν κύριος Ιδου αυτός κέκρυπται εν τοις σκεύεσιν. καί έδραμεν καί λαμβάνει αυτόν εκειθεν καί κατέστησεν εν μέσω του λαου, και υψώθη υπερ πάντα τον λαόν υπέρ ωμίαν και επάνω. καί ειπεν Σαμουηλ προς πάντα τον λαόν Ει εοράκατε ον εκλέλεκται εαυτω κύριος, ότι ουκ εστιν αυτω όμοιος εν πασιν υμιν; καί έγνωσαν πας ο λαός και είπαν Ζήτω ο βασιλεύς. καί ειπεν Σαμουηλ προς τον λαόν το δικαίωμα του βασιλέως καί εγραψεν εν βιβλίω καί έθηκεν ενώπιον κυρίου. καί εξαπέστειλεν Σαμουήλ πάντα τον λαόν, καί απηλθεν έκαστος εις τον τόπον αυτου, καί Σαουλ απηλθεν εις τον οικον αυτου εις Γαβαά καί επορεύθησαν υιοι δυνάμεων, ων ήψατο κύριος καρδίας αυτων, μετά Σαουλ.» Τέλος στην τρίτη διήγηση (1 Σαμ. 11,1-15) ο Σαούλ έχει τον πρωταρχικό ρόλο. Εμφανίζεται ως ο ήρωας των ανθρώπων μετά τη νίκη των Ισραηλιτών κατά των Αμμωνιτών. Ο Σαμουήλ εξακολουθεί να έχει τον ρόλο του Κριτή ο λαός όμως ψάχνει για ένα βασιλιά. Η διήγηση αυτή παρουσιάζει τα γεγονότα όπως ακριβώς έγιναν. Ο ρόλος του λαού ήταν καθοριστικός. «Και εγενηθη ως μετά μηνα καί ανέβη Ναας ο Αμμανιτης και παρεμβάλλει επί Ιαβις Γαλααδ. και ειπον πάντες οι ανδρες Ιαβις προς Ναας τον Αμμανίτην Διάθου ημιν διαθήκην, και δουλεύσομέν σοι. και ειπεν προς αυτους Ναας ο Αμμανίτης Εν ταύτη διαθήσομαι υμιν διαθήκην, εν τω εξορύξαι υμων πάντα οφθαλμόν δεξιον, και θήσομαι όνειδος επί Ισραήλ. Και λέγουσιν αυτω οι ανδρες Ιαβις Άνες υμιν επτά ημερας, και αποστελουμεν αγγέλους εις παν όριον Ισραηλ. εάν μη η ο σώζων ημας, εξελευσόμεθα προς υμας. καί έρχονται οι άγγελοι εις Γαβαα προς Σαούλ και λαλουσιν τους λόγους εις τα ωτα του 36

38 λαου, και ηραν πας ο λαός την φωνήν αυτων και έκλαυσαν. και ιδου Σαουλ ήρχετο μετά το πρωί εξ αγρου, και ειπεν Σαουλ Τι ότι κλαίει ο λαός; και διηγουνται αυτω τα ρηματα των υιων Ιαβις. και εφηλατο πνευμα κυρίου επί Σαουλ, ως ηκουσεν τά ρήματα ταυτα, και εθυμώθη επ αυτούς οργή αυτου σφόδρα. Και έλαβεν δύο βοάς και εμέλισεν αυτάς και απέστειλεν εις παν όριον Ισραηλ εν χειρί αγγέλων λέγων Ός ουκ έστιν εκπορευόμενος οπίσω Σαουλ και οπίσω Σαμουηλ, κατά τάδε ποιήσουσιν τοις βουσίν αυτού. και επήλθεν έκστασις κυρίου επί τον λαόν Ισραηλ, καί εβόησαν ως ανήρ εις. καί επισκέπτεται αυτους Αβιεζεκ εν Βαμα, παν άνδρα Ισραηλ εξακοσίας χιλιάδας και άνδρας Ιουδα εβδομήκοντα χιλιάδας. καί ειπεν τοις αγγέλοις τοις ερχομένοις Τάδε ερειτε τοις ανδράσιν Ιαβις Αύριον υμιν η σωτηρία διαθερμάναντος του ηλίου. καί ηλθον οι άγγελοι εις την πόλιν και απαγγέλουσιν τοις ανδράσιν Ιαβις, και ευφράνθησαν. καί ειπαν οι άνδρες Ιαβις προς Ναας τον Αμμανίτην Αύριον εξελευσόμεθα προς υμας, και ποιήσετε ημιν το αγαθόν ενώπιον υμων. καί εγενήθη μετά την αύριον και έθετο Σαουλ τον λαόν εις τρεις αρχάς, και εισπορεύονται μέσον της παρεμβολης εν φυλακη τη πρωινη και έτυπτον τους υιούς Αμμων, έως διεθερμάνθη η ημέρα, και εγενήθησαν οι υπολελειμμένοι διεσπάρησαν, καί ουχ υπελείφθησαν εν αυτοις δύο κατά το αυτό. καί ειπαν ο λαός προς Σαμουηλ Τις ο είπας ότι Σαουλ ου βασιλεύσει ημων; παράδος τους άνδρας, και θανατώσομεν αυτούς. Και ειπεν Σαουλ Ουκ αποθανειται ουδεις εν τη μερα ταυτη, ότι σήμερον κύριος εποίησεν σωτηρίαν εν Ισραηλ. Καί ειπεν Σαμουηλ προς τον λαόν λέγων Πορευθωμεν εις Γαλγαλα καί εγκαινίσωμεν εκει την βασιλειαν. καί επορεύθη πας ο λαός εις Γαλγαλα, καί έχρισεν Σαμουηλ εκει τον Σαουλ εις βασιλέα ενώπιον κυρίου εν Γαλγαλοις καί έθυσεν εκει θυσίας καί ειρηνικάς ενώπιον κυρίου. καί ευφράνθη Σαμουηλ καί πας Ισραηλ ώστε λίαν.» Η κυριαρχία όμως του Σαούλ δεν οδήγησε απόλυτα στη δημιουργία κράτους ή βασιλείου. Σύμφωνα με την αμερικάνικη έρευνα προτιμάται ο χαρακτηρισμός chiefdom, διότι απουσιάζουν σημαντικά στοιχεία της έννοιας του κράτους W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ

39 Όσον αφορά το συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσης (chiefdom), αποτελεί το πρώτο βήμα για τη συγκέντρωση της εξουσίας και τη δημιουργία κυβέρνησης. 121 Ακριβώς όπως και στις φυλές, οι αντιπρόσωποι είναι σεβαστά άτομα που αντιμετωπίζουν οποιοδήποτε πρόβλημα προκύψει και ξεχωρίζουν για τα χαρίσματά τους. Αυτός όμως ο τρόπος οργάνωσης δεν οδηγεί πάντα σε δημιουργία κράτους. Η διαμόρφωση μπορεί να είναι αυθόρμητη ή αποτέλεσμα εξωτερικών πιέσεων. Με την απειλή των Φιλισταίων καθώς και άλλων εχθρών ο Ισραήλ αυτόματα μετατράπηκε σε κράτος ακολουθώντας το παράδειγμα των χαναανιτικών πόλεων-κρατών καθώς και της Συρίας και της Αιγύπτου. Οι πόλεμοι του Σαούλ δεν ήταν επεκτατικοί, αλλά αμυντικοί για τη διασφάλιση των συνόρων. 122 Πολλοί άντρες στελέχωσαν το στρατό του Σαούλ. Ο ίδιος όμως για να αποτρέψει την έλλειψη πίστης καθώς και τις πιθανότητες επαναστάσεων, έδωσε τις καίριες θέσεις σε ανθρώπους της βασιλικής οικογένειας. 123 Η βασιλεία του όμως απέτυχε. Χαρακτηρίζεται τραυματική, ως αποτέλεσμα της ανικανότητάς του να αντιμετωπίσει τους εξωτερικούς εχθρούς και κυρίως τους Φιλισταίους. 124 Η μοναρχία δεν είχε εδραιωθεί καλά στον Ισραήλ και αμέσως προέκυψαν προβλήματα όσον αφορά την φυλετική οργάνωση. Η χαρισματική ηγεσία του Σαούλ συμβάδιζε με τις παραδόσεις μιας φυλετικής κοινωνίας, όχι όμως η κοσμική μοναρχία. Αυτός ήταν και ο λόγος που ο Σαμουήλ ήρθε σε σύγκρουση με τον Σαούλ και έθεσε σε κίνδυνο τη βασιλεία του. Δύο φορές ήρθαν σε σύγκρουση ο Σαμουήλ και ο Σαούλ, και τις δύο φορές γιατί ο Σαούλ παράκουσε τις εντολές που του είχε δώσει. 125 Η πρώτη φορά 121 F. E. Deist, The Material Culture of the Bible, Sheffield 2000, σελ W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ K. V. D. Toorn, «Saul and the Rise of Israelite State Religion», Vetus Testamentum 43, 1993, σελ P. McNutt, Reconstructing the Society of Ancient Israel, London 1999, σελ

40 αναφέρεται στην επίθεση εναντίον των Φιλισταίων μαζί με τον γιό του Ιωνάθαν, ο οποίος ήταν επικεφαλής των δυνάμεων, και η δεύτερη εναντίον των Αμαλακητών. Σύμφωνα με την πρώτη περίπτωση ο Σαούλ δεν περίμενε να εξαντληθούν οι επτά μέρες που είχε ζητήσει ο Σαμουήλ και προσέφερε θυσία για τον πόλεμο του Γιαχβέ, δηλαδή πριν την άφιξη του εκπροσώπου της αμφικτιονίας του Σαμουήλ. Τέλος, όσον αφορά την επίθεση εναντίον των Αμαλακητών, ο Σαούλ δεν τήρησε τις εντολές του Γιαχβέ και δεν κατάστρεψε όλη την περιουσία του βασιλιά Άγαγ των Αμαλακητών και τον άφησε να ζήσει. Η βεβιασμένη άνοδός του Σαούλ στην εξουσία δεν αποτέλεσε ικανοποιητική βάση για την εδραίωση της μοναρχίας πάνω στην ισραηλιτική ομοσπονδία. 126 Ο ρόλος του ταιριάζει σε ένα Κριτή παρά σε ένα βασιλιά. Διαλέχτηκε λόγω των χαρισμάτων του και κυρίως λόγω των στρατιωτικών του ικανοτήτων. Είχε περισσότερες ευκαιρίες από ένα Κριτή αλλά δεν συγκέντρωνε και τα χαρακτηριστικά ενός βασιλιά. Το κράτος του δεν είχε πρωτεύουσα, ο ίδιος δεν είχε παλάτι, ούτε αξιωματικούς και το κυριότερο δεν υπήρχε κάποιο σύστημα πολιτικής διακυβέρνησης. 127 Η μοναρχία εμφανίστηκε αργά στον Ισραήλ λόγω των ιστορικών συνθηκών. Ο Ισραήλ αποτέλεσε κυρίως μια φυλετική κοινωνία και για αυτό η μοναρχία δεν κατάφερε να εδραιωθεί, όπως θα δούμε και παρακάτω. 128 Με τον Σαούλ ο μοναρχικός θεσμός περιόρισε την ομοσπονδία των φυλών στα αρχικά στάδια. Τόσο στο εξωτερικό μέτωπο, όσο και στο εσωτερικό εξαιτίας της αυξανόμενης αντίδρασης του Σαμουήλ, αλλά και της αντιπολίτευσης και ίσως λόγω της επικίνδυνης διαμάχης με τον Δαβίδ, ίσως και με τον Ιωνάθαν, ο Σαούλ δεν κατάφερε να ανταπεξέλθει στο έργο του W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ M. Noth, The History of Israel, New York 1958, σελ P. McNutt, Reconstructing the Society of Ancient Israel, London 1999, σελ S. Herrmann, A History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ A. H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ

41 Η βασιλεία του Δαβίδ θα αποτελέσει σημαντικό σταθμό στην ισραηλιτική ιστορία. 130 Ο Δαβίδ βασίστηκε στο έργο του προκατόχου του, χωρίς όμως να συνδεθεί άμεσα με αυτό. Αφετηρία του Σαούλ υπήρξε η παλιά αμφικτυονία. Ο Δαβίδ ξεκίνησε τελείως διαφορετικά, στήριξε δηλαδή το κράτος του στην αμφικτυονία, αφού προηγουμένως το θωράκισε πολιτικά και στρατιωτικά R. de Vaux, Les Institutions de l Ancient Testament, Paris 1989, σελ A. H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ

42 - o Δαβίδ Ο Δαβίδ κατάγεται από τη Βηθλεέμ. Ο δρόμος τον φέρνει στην αυλή του Σαούλ, όπου κάνει μια καριέρα ως μουσικός, πολεμιστής και οπλοφόρος του βασιλιά. Δεν περνά πολύς καιρός και γίνεται αξιωματικός και τελικά αρχηγός του σώματος των μισθοφόρων του Σαούλ και ως τελευταίος καθίσταται πιο επιτυχημένος και πιο αγαπητός από τον ίδιο τον βασιλιά. 132 Η βιβλική παράδοση της ανόδου του Δαβίδ συνδέεται στενά με εκείνη της πτώσης του Σαούλ. Με τον Δαβίδ έχουμε μια καινούρια ιστορική πορεία. Αντίθετα με τον Σαούλ χάραξε λαμπρή πορεία στην πολιτική ιστορία. Η άνοδος του Δαβίδ δεν προκλήθηκε από την συλλογική θέληση των κατοίκων της ορεινής χώρας. Η σταδιοδρομία του οφείλεται στον ίδιο πρώτα κοντά στον βασιλιά του Ισραήλ, έπειτα στους Φιλισταίους και μετά στην πατρίδα του. Αν ο Σαούλ εμφανίζεται ως ο ηγέτης του λαού και ο αρχηγός του στρατεύματος, ο Δαβίδ είναι ο μισθοφόρος, ένας αρχηγός της εθνοφυλακής, κύριος του πολέμου. Με αυτά λοιπόν τα χαρακτηριστικά γίνεται αρχικά βασιλιάς του Ιούδα και στη συνέχεια και του Ισραήλ. Σημαντική είναι η νίκη του εναντίον των Φιλισταίων καθώς και εναντίον των Εδωμιτών, Μωαβιτών, Αμμωνιτών, ενώ το κράτος που δημιούργησε, αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα δύναμης στην περιοχή της Συρίας- Παλαιστίνης. 133 Δεν τον σταμάτησε κανένα εμπόδιο όσον αφορά την εκπλήρωση των πολιτικών προσδοκιών του. Μετά το θάνατο του Σαούλ αναγνωρίζεται ως βασιλιάς στον Ιούδα. Ο Δαβίδ για την εγκαθίδρυση του βασιλείου του Ιούδα εκμεταλλεύτηκε δύο καταστάσεις από τις φυλές του Ισραήλ, οι οποίες ίσχυαν από την εποχή της εγκατάστασης στη Χαναάν. Πρώτον τη 132 W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ Ο. π., σελ

43 βαθιά ρωγμή στις σχέσεις των νότιων και των βόριων φυλών καθώς και το βαθύ δεσμό των νότιων φυλών, ο οποίος είχε καθοριστικό ρόλο. 134 Σκοπός του όμως ήταν και η κυριαρχία του στις βόρειες φυλές, οι οποίες αναγνώριζαν ως βασιλιά τον Ισμπαάλ, γιο του Σαούλ. Ο ίδιος όμως κινήθηκε έξυπνα. Πήρε στο χαρέμι του την κόρη του Σαούλ και έκανε πρωτεύουσα του κράτους την Ιερουσαλήμ, στην οποία μετέφερε και την Κιβωτό. Μακριά από την δικαιοδοσία των φυλών η Ιερουσαλήμ όφειλε υπακοή στο Δαβίδ και στα αρχικά στάδια ήταν μια μικρή πόλη, στην οποία κατοικούσαν οι προσωπικοί ακόλουθοι του Δαβίδ. 135 Για θέματα δικαιοσύνης αρμόδιος ήταν πια ο βασιλιάς και όχι οι πρεσβύτεροι. 136 Η σχέση του Δαβίδ με το βόρειο Ισραήλ είναι διαφορετική. Αφού κατάφερε να αποσταθεροποιήσει την κυριαρχία του οίκου του Σαούλ «έρχονατι πάντες οι πρεσβύτεροι Ισραήλ προς τον βασιλέα εις Χεβρών, και διέθετο αυτοις ο βασιλευς Δαβίδ διαθήκην εν Χεβρών ενώπιον Κυρίου, και χρίουσι τον Δαυίδ εις βασιλέα επί πάντα Ισραήλ». 137 Της χρίσης του βασιλιά, προηγείται συμφωνία. Έτσι ήταν συνηθισμένες οι φυλές του βορρά. Οι εντολοδόχοι των φυλών, οι «πρεσβύτεροι», διαπραγματεύονται με τον βασιλιά έτσι ώστε είναι δεσμευμένοι και εκείνοι, και ο Δαβίδ. Αν ο Δαβίδ δεν τηρήσει τους καθορισμένους όρους, τότε μπορούν να θεωρούν οι Ισραηλίτες ότι είναι απαλλαγμένοι από τις υποχρεώσεις τους ως υπήκοοι. 138 Η προσφορά του Δαβίδ στους πρεσβύτερους, βασίστηκε στο γεγονός ότι ο λαός του Ισραήλ αποτελούσε σάρκα και οστά του Δαβίδ: «όλαι αι Ισραηλιτικαί φυλαί έρχονται προς Δαυϊδ, ο οποίος ητο εν Χεβρών και 134 T. Hshida, The Royal Dynasties in Ancient Israel, New York 1977, σελ R. K. Harrison, Old Testament Times, Michigan 1970, σελ B. W. Anderson, The Living World of the Old Testament, Longman 1971, σελ Β Βασ. 5, W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ

44 αναγνωρίζουσαι αυτόν ως βασιλέα των είπον προς αυτόν: Να! (πρώτον:) είμεθα οστα σου και σάρκες σου, το αίμα μας συνδέει». 139 Επιπλέον, βασίστηκε στο ότι ο Δαβίδ ήταν αρχηγός του στρατού κατά τη βασιλεία του Σαούλ και τέλος στο ότι ο Γιαχβέ τον έχρισε βασιλιά (nagid) σε ολόκληρο το Ισραήλ: «( Δεύτερον:) Πρό καιρου ότε βασιλεύς ημων ητο ο Σαούλ, συ ησο ο πρωτεύων. Εκεινος ο οποιος ηγες και έφερες τον Ισραηλιτικόν μου λαόν, συ θα εισαι ο βασιλεύς του Ισραηλιτικου λαου: Γίνου λοιπόν βασιλευς ημων! Ο Δαβίδ δέχεται». 140 Κατά αυτό τον τρόπο ο Δαβίδ έγινε βασιλιάς του Ιούδα και του Ισραήλ ως μέλος του βασιλείου του Σαούλ, ως αρχηγός του στρατού του Ισραήλ και ως νόμιμος διάδοχος του Σαούλ. 141 Από την αρχή το βασίλειο του Δαβίδ είχε διαφορετικό χαρακτήρα από του Σαούλ. Ο Σαούλ ήταν χαρισματικός ηγέτης. Ήταν στρατιωτικός βασιλιάς, βασιλιάς του έθνους από τη στιγμή που δεν είχε κάποια έδρα στις φυλές. Δεν είχε μόνιμη κατοικία ούτε στρατηγική. Το κράτος του Σαούλ αν και μικρής διάρκειας, δεν κρίνεται ως ένα τελείως ανεπιτυχές εγχείρημα. Πάνω από όλα πέτυχε να αποκτήσει ο Ισραήλ πλήρη συνείδηση του γεγονότος ότι αποτελεί κράτος. Αυτή ήταν ουσιαστικά και η κληρονομιά που άφησε ο Σαούλ στο Δαβίδ. 142 Ο Δαβίδ αντίθετα δεν ήταν χαρισματικός ηγέτης. Ήταν μαχητής από την αρχή με μισθοφόρους και με πολλές επιτυχίες. 143 Καθώς έγινε βασιλιάς του Ιούδα αλλά και του Ισραήλ, δημιούργησε ένα απόλυτα ενωμένο κράτος, διατηρώντας ο Ιούδας και ο Ισραήλ την ανεξαρτησία 139 Ά Βασ. 5, Β Βασ. 5, T. Hshida, The Royal Dynasties in Ancient Israel, New York 1977, σελ H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ S. Herrmann, History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ

45 τους. Η φυλετική κοινωνία συνέχισε να αποτελεί τον βασικό τρόπο οργάνωσης καθώς εδραιώνονταν σιγά, σιγά η μοναρχία. 144 Ο Δαβίδ κατάφερε να υπερασπίσει το βασίλειό του από τους εξωτερικούς κινδύνους και να επεκτείνει τη σφαίρα επιρροής του. Στο κεφάλαιο 8 του Β Βασ. παρουσιάζεται περιληπτικά η εξάπλωση του δαβιδικού κράτους και η ενοποίηση των εχθρών του Ισραήλ. Ο Δαβίδ πέτυχε να κρατήσει σε απόσταση τους Φιλισταίους και τους Αραμαίους, τους δυο πιο δυνατούς αντιπάλους για την πολιτική επικράτηση στην Παλαιστίνη. Τέλος εξάλειψε κάθε κίνδυνο από Ανατολή και Δύση, ένωσε τον Ιούδα, τον Ισραήλ και την Χαναάν και έκανε φόρου υποτελή όλη την Υπεριορδανία. 145 Η διακυβέρνηση του Ισραήλ και του Ιούδα αποτελούνταν από στρατιωτικούς, πολιτικούς και κληρικούς. 146 Ο συνολικός πληθυσμός της Ιερουσαλήμ στα χρόνια του Δαβίδ έως την εξέγερση του Αβεσσαλώμ ήταν τουλάχιστον : βασιλική οικογένεια: 40 άτομα βασιλικοί ακόλουθοι: 100 άτομα στρατιωτικοί: 600 άτομα ξένοι μισθοφόροι: 600 άτομα πολιτικοί: 60 άτομα κληρικοί: 100 άτομα υπόλοιποι: 100 άτομα άνθρωποι του προσωπικού: άτομα Σύνολο: άτομα 144 S. Herrmann, History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ Β Βασ. 8,15-18, 20, T. Hshida, The Royal Dynasties in Ancient Israel, New York 1977, σελ

46 Η Ιερουσαλήμ, ως πρωτεύουσα του νέου κράτους αποτέλεσε έξυπνη πολιτική κίνηση για την δημιουργία του νέου κράτους. Από την Ιερουσαλήμ, ως ουδέτερο έδαφος, ο Δαβίδ θα μπορούσε να ελέγχει και τον Ιούδα και τον Ισραήλ. Κατά αυτό τον τρόπο η Ιερουσαλήμ αποτέλεσε μια ξεχωριστή πόληκράτος, η οποία έγινε η πόλη του Δαβίδ. 148 Όπως αναφέρει και ο H. Gunneweg στο βιβλίο του Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά 149 : «Το μεγάλο κράτος του Δαβίδ απαρτίστηκε από τα εξής: 1. Από τις περιοχές της φυλής Ιούδα και των νότιων κενιτικών φυλών, οι οποίες συναποτελούσαν με τον Ιούδα ομοσπονδία. 2. Από το υπόλοιπο του μεγαλύτερου βορείου τμήματος του Ισραήλ. 3. Από τις ανεξάρτητες προηγουμένως περιοχές των πόλεων-κρατών, που τώρα πια συνιστούν ιδιαίτερες διοικητικές περιφέρειες. 4. Από την πόλη-κράτος της Ιερουσαλήμ, δηλαδή από την πόλη και τα περίχωρα, και τέλος 5. Από τους Φιλισταίους φεουδάρχες και τις επικράτειές τους, που προσαρτήθηκαν στο κράτος του Δαβίδ». Οι πολιτικές όμως αλλαγές δεν ήταν εύκολες για τον λαό, ο οποίος ακόμα ζούσε σύμφωνα με την φυλετική πατριαρχική κοινωνία. Στην εγκαθίδρυση της βασιλείας του Δαβίδ, ο λαός είχε παθητικό ρόλο και για το λόγο αυτό οι σχέσεις τους από την αρχή είχαν εντάσεις με αποκορύφωμα την μετέπειτα κρίση, την εξέγερση του Αβεσσαλώμ, γιου του Δαβίδ. Η εξέγερση προκλήθηκε κυρίως από τους ανθρώπους του βόρειου Ισραήλ, αλλά συμμετείχαν και Ιουδαίοι. Καθώς το βασίλειο μετατράπηκε σε αυτοκρατορία μεγάλωσε και το ρήγμα στις σχέσεις του λαού και του Δαβίδ. Οι άνθρωποι δεν είχαν θρησκευτικούς δεσμούς μεταξύ τους αλλά πολιτικούς, αφού πλέον όφειλαν σεβασμό στο βασιλιά και όχι στον Γιαχβέ. Αυτή η κατάσταση δημιούργησε προβλήματα στην ιστορία του Ισραήλ καθώς και στην στερέωση της μοναρχίας. Ο Ισραήλ έχανε σιγά, σιγά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του S. Herrmann, History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ B. W. Anderson, The Living World of the Old Testament, Longman 1971, σελ

47 - ο Σολομώντας Τα ιστορικά γεγονότα κατά τη βασιλεία του Δαβίδ και του Σολομώντα προκάλεσαν μεγάλες αλλαγές στη ζωή των Ισραηλιτών. Μια ισχυρή μοναρχία τους έδωσε αυτοπεποίθηση ζώντας σε ένα κράτος με σωστή διακυβέρνηση. Με το Δαβίδ ο Ισραήλ βγήκε από το σκοτάδι στο οποίο ήταν βυθισμένος και κατάφερε να εδραιωθεί και να επιβληθεί πολιτικά. Αμέσως μετά το θάνατο του Δαβίδ την ηγεσία αναλαμβάνει ο γιος του, ο Σολομώντας, ο οποίος προσπάθησε να ακολουθήσει την πολιτική του πατέρα του. 151 Οι επιτυχίες του Σολομώντα καλύπτουν τη θρησκευτική, οικονομική και πολιτική ζωή του Ισραήλ. 152 Ο Σολομώντας δεν ήταν χαρισματικός ηγέτης όπως ο Σαούλ και ο Δαβίδ, αλλά η εκλογή του οφείλονταν στην κληρονομική διαδοχή. Διακρίθηκε για την οξύτητα του πνεύματός του καθώς και για την ικανότητά του να κατανοεί τις οικονομικές δυνατότητες του κράτους που δημιουργήθηκαν από το Δαβίδ. Ο ίδιος δεν ήταν πολεμιστής. Το καθήκον του στο πολιτικό πεδίο περιορίστηκε στο να κρατήσει ενωμένο το κράτος και όχι να το επεκτείνει. 153 Τα κατορθώματά του ευνοήθηκαν από την υπάρχουσα πολιτική κατάσταση. Η Αίγυπτος εξακολουθούσε να είναι πολιτικά αδύναμη, η Ασσυρία δεν αποτελούσε ακόμα απειλή και τα υπόλοιπα μικρά έθνη ήταν στρατιωτικά υποτελής ή συνδεδεμένα εμπορικά με το Ισραήλ. Η μοναδική δύναμη εκείνο τον καιρό ήταν ο βασιλιάς της Τύρου, με τον οποίο ο Δαβίδ είχε συμμαχία, κάτι το οποίο εκμεταλλεύτηκε και συνέχισε και ο Σολομώντας. 154 Αν και δεν διεξήγαγε πολέμους δυνάμωσε τις πόλεις κλειδιά και τις μετέτρεψε σε στρατιωτικές βάσεις. Επιπλέον, δυνάμωσε το στρατό αυξάνοντας τους μισθοφόρους επηρεασμένος από τις Χαναανιτικές πόλεις- 151 B. W. Anderson, The Living World of the Old Testament, Longman 1971, σελ S. Herrmann, A History of Israel in Old Testament Times, Philadelphia 1975, σελ J. Bright, A History of Israel, London 1981, σελ B. W. Anderson, ο. π., σελ

48 κράτη. 155 Σύμφωνα με το Γ Βασ. 10,26 είχε στάβλους για άλογα, μισθοφόρους και άντρες για την επίβλεψη όλων. Η αύξηση των υπαλλήλων την εποχή του Δαβίδ συνεχίστηκε σταδιακά την εποχή του Σολομώντα σύμφωνα με το Γ Βασ. 4, Μερικά υπουργικά αξιώματα παραμένουν τα ίδια (ο Αδωνίας ως υπουργός για την καταναγκαστική εργασία, ο Ιωσάφατ ως υπεύθυνος της κρατικής γραμματείας), άλλα καταλαμβάνονται από νέα πρόσωπα και κάποια προστίθενται. Ο Ιωάβ και ο Αβιάθαρ απουσιάζουν. Ο Βαναίας είναι τώρα ο μοναδικός στρατιωτικός και πέφτει λίγο πιο κάτω στην ιεραρχία. Η διοίκηση του κράτους σε γενικές γραμμές διευρύνεται. 157 Ο κατάλογος των επαρχιών στο Γ Βασ. 4,7-19 διακρίνει το βόρειο Ισραήλ σε δώδεκα διοικητικές περιοχές. 158 Το ένα και σημαντικότερο τμήμα του βασιλείου από την εποχή του Δαβίδ η πόλη-κράτος Ιερουσαλήμ καθώς και η γη του Ιούδα δεν συμπεριλαμβάνονται, όπως και οι ξένες κατακτήσεις. Οι 155 J. Bright, A History of Israel, London 1981, σελ «καί ουτοι οι αρχοντες, οι ησαν αυτου. Αζαριου υιός Σαδωκ και Ελιαρεφ καί Αχια υιός Σαβα γραμματεις καί Ιωσαφατ υιός Αχιλιδ υπομιμνήσκων καί Σαδουχ καί Αβιαθαρ ιερεις καί Ναθαν εταιρος του βασιλέως καί Αχιηλ οικονόμος καί Ελιαβ υιός Σαφ επί της πατριας καί Αδωνιραμ υιός Εφρα επί των φόρων». 157 W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ «Καί τω Σαλωμων δώδεκα καθεστάμενοι επί πάντα Ισραηλ χορηγειν τω βασιλει και τω οίκω αυτου. μηνα εν τω ενιαυτω εγίνετο επί τον ένα χορηγειν. καί ταυτα τα ονόματα αυτων Βενωρ εν ορει Εφραιμ, εις υιος Ρηχαβ εν Μαχεμας καί Βηθαλαμιν καί Βαιθσαμυς καί Αιλων έως Βαιθαναν, εις υιος Εσωθ Βηρβηθνεμα, Λουσαμηνχα και Ρησφαρα. Χιναναδαβ καί Αναφαθι, ανηρ Ταβληθ, θυγάτηρ Σαλωμων ην αυτω εις γυναικα, εις Βακχα υιος Αχιλιδ Θααναχ καί Μεκεδω καί πας ο οικος Σαν ο παρά Σεσαθαν υποκάτω του Εσραε και εκ Βαισαφουδ Εβελμαωλα έως Μαεβερ Λουκαμ, εις υιος Γαβερ εν Ρεμαθ Γαλααδ, τουτω σχοίνισμα Ερεγαβα, η εν τη Βσαν, εξήκοντα πόλεις μεγάλαι τειχήρεις καί μοοχλοί χαλκοι, εις Αχιναδαβ υιός Αχελ Μααναιν, εις Αχιμαας εν Ναφθαλι, καί ουτος έλαβεν την Βασεμμαθ θυγατέρα Σαλωμων εις γυναίκα, εις Βαανα υιός Χουσι εν τη Μααλαθ, εις Σαμαα υιος Ηλα εν Βενιαμιν. Γαβερ υιος Αδαι εν τη γη Γαδ, γη Σηων βασιλέως του Εσαβων καί Ωγ βασιλέως του Βασαν. Καί νασιφ εις εν γη Ιουδα. Ιωσαφατ υιός Φουασουδ εν Ισσαχαρ» 47

49 επαρχίες σύμφωνα με τα χωρία Γ Βασ. 4,8 και 5,6 πρέπει να φροντίζουν σε ένα σταθερό μηνιαίο κύκλο τη βασιλική αυλή και σύμφωνα με το χωρίο Γ Βασ. 9,23 να παρέχουν οποιαδήποτε καταναγκαστική εργασία. Ως διοικητές υπηρετούν διάφοροι άνθρωποι από το περιβάλλον του βασιλικού οίκου. 159 Με την οικονομική πολιτική του Σολομώντα και την ανάπτυξη του εμπορίου οι πόλεις μεγάλωσαν, οχυρώθηκαν και έδωσαν νέες θέσεις εργασίας. Σύμφωνα με έρευνες που έγιναν, στα χρόνια του Σολομώντα ο πληθυσμός διπλασιάστηκε από την εποχή του Σαούλ. Υπολογίζονται γύρω στους οι αυτόχθονες μόνο Ισραηλίτες. 160 Με την εσωτερική αλλαγή του Ισραήλ τίποτα δεν θύμιζε πια το παρελθόν. Η φυλετική ομοσπονδία με τους θρησκευτικούς θεσμούς και την χαρισματική ηγεσία έδωσε θέση σε ένα δυναστικό κράτος σύμφωνα με το οποίο όλες οι πτυχές της οικονομικής ζωής είχαν προληφθεί. Η βασιλεία του Σολομώντα είναι μια εποχή δύναμης, αίγλης, επιτυχίας και δόξας. Εκτός από την έντονη οικοδομική δραστηριότητα σε διάφορα σημεία της χώρας, στο επίκεντρο βρίσκονται η ανοικοδόμηση του Ναού, για την οποία έγινε γνωστός, καθώς και η κατασκευή του παλατιού. Η κατασκευή του Ναού ξεκίνησε τον τέταρτο χρόνο της βασιλείας του (959 π.χ.) και ολοκληρώθηκε επτά χρόνια αργότερα. Η κατασκευή του Ναού εξυπηρετούσε δύο σκοπούς. Ήταν ο βασιλικός βωμός στον οποίο ο αρχιερέας ήταν διορισμένος από τον βασιλιά και άνηκε στην αυλή του και τέλος αποτελούσε το εθνικό ιερό των Ισραηλιτών, γεγονός που μαρτυρούσε η παρουσία της Κιβωτού της Διαθήκης. 161 Η βασιλεία όμως του Σολομώντα εκτός από τον πλούτο που έφερε οδήγησε πολλούς στην σκλαβιά. Η ανάδειξη της Ιερουσαλήμ σε σημαντικό 159 W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ J. Bright, A History of Israel, London 1981, σελ Ο. π., σελ

50 πολιτιστικό κέντρο είχε ως αποτέλεσμα την εισροή καινούριων ηθών και εθίμων με αποτέλεσμα ο Ισραήλ να χάσει σιγά, σιγά την ταυτότητά του. 162 Για την αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων επέβαλε βαριά φορολογία και όπως αναφέρθηκε παραπάνω χώρισε τη γη σε δώδεκα διοικητικές περιοχές, οι οποίες αντικατέστησαν την ομοσπονδία των δώδεκα φυλών. Όλες λοιπόν οι καινοτομίες, η κυρίαρχη παρουσία του κράτους στην ισραηλιτική ζωή, η εξισορρόπηση των διαφορών με τους Χαναναίους, οι φόροι και πάνω από όλα η καταναγκαστική εργασία προκάλεσαν την αντίδραση του λαού. 163 Ο Ισραήλ ήταν ο λαός του Θεού που υπάκουσε στο Θεό του, τον Γιαχβέ και όχι σε ένα βασιλιά. Ο Γιαχβέ μάχεται για τον Ισραήλ, του συμπαραστέκεται και δεν βρίσκεται σε κάποιο παλάτι. 164 Ο Σολομώντας ήταν σαφώς ένας βασιλιάς που αξιοποίησε όσα ο Δαβίδ κέρδισε και παρέλαβε, ο οποίος φρόντισε για την εξασφάλιση του κράτους τόσο εσωτερικά, όσο και εξωτερικά, ο οποίος ενίσχυσε τις κρατικές δομές και την κρατική εξουσία. Το μειονέκτημα της βασιλείας του βρίσκεται στο γεγονός, ότι δεν πρόσθεσε τίποτα στην κληρονομιά που του δόθηκε και αποτέλεσε ένα από τους λόγους που οδήγησε στην αρχή της πτώσης της αυτοκρατορίας. Το χάσιμο της Εδώμ, της Αραμαϊκής επαρχίας, καθώς και της Δαμασκού, αποτελούν σημάδια που φανέρωναν την πτώση. 165 Αμέσως μετά το θάνατο του Σολομώντα, ο γιος και διάδοχός του Ροβοάμ δεν κατάφερε να εμποδίσει τη διαίρεση του βασιλείου στον Ισραηλιτικό βορρά και στον Ιουδαϊκό νότο B. W. Anderson, The Living World of the Old Testament, Longman 1971, σελ M. Noth, The History of Israel, New York 1958, σελ H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ Μ. Noth, ο. π., σελ W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ

51 2. 3. Βιβλικές πηγές για την ιστορία της πρώτης περιόδου της βασιλείας. 167 (από αριστερά προς τα δεξιά µε φθίνουσα ιστορική ακρίβεια) Για τον Σαούλ και τον οίκο του ( 1 Σαμ. ) 9,1 Γενεαλογικές πληροφορίες. 9,2 Σωματικό μέγεθος. 9,1-10,16 Ο Σαούλ ως γιος ενός εύπορου χωρικού. Ένας προφήτης εκλέγει το Σαούλ σε μια ανατρεπτική συγκέντρωση. 10, 20 εξ. Η οικογένεια του Σαούλ. 10, 22 Ο Σαούλ δε διεκδικεί την εξουσία. 10, 23 Σωματικό μέγεθος. 10, 24 Επευφημία από το λαό. 10,25 Βασιλικό συμβόλαιο, το οποίο κατατίθεται στο ιερό στη Μασσηφά. 10,26-27 Άμεση αντίδραση στη βασιλεία εξ. Πολεμικές συρράξεις με τους Αμμωνίτες. Ιδιαίτερη σύνδεση με την Ιαβίς στη Γαλαάδ. Πολεμικές αντιπαραθέσεις με τους Φιλισταίους. Το όνομα «Εβραίος» για τους Ισραηλίτες. Στρατιωτική ήττα του Ισραήλ από τους Φιλισταίους. Όρκος αποχής ως πιθανό πολεμικό μέσο. Διαφορές ανάμεσα στο Σαούλ και τον Ιωνάθαν. 13,2 Τα τοπωνύμια Μαχεμάς, Γαβεέ. 13,3 Ο διοικητής των Φιλισταίων στη Γαβεέ. 13,4 Η σύγκρουση του Σαούλ με το διοικητή των Φιλισταίων. 13,19 εξ. Το μονοπώλιο σιδήρου από τους Φιλισταίους. 167 W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ

52 14,18 Το εφώδ ως μέσο χρησμού. 14,47 Περίληψη: Ο πόλεμος ενάντια στους υιούς Μωάβ, Αμμών, Εδώμ, Σουβά και Φιλισταίους. 14, 48 Ο πόλεμος ενάντια στους Αμμαλακίτες Οι γιοι του Σαούλ: Ιωνάθαν, Ιεσσίας, Μελχισά. 14,49 Οι κόρες του Σαούλ: Μερόβ, Μελχόλ. 14,50 Η γυναίκα του Σαούλ: Αχινοόμ, κόρη του Αχιμαάς. Ο αρχιστράτηγος του Σαούλ: Αβεννήρ γιος του Νερ. 14,51 Νηρ και Κις= αδέλφια. Γιοι του Αβιήλ. 14,52 15 Δια βίου πόλεμος με τους Φιλισταίους. Δημιουργία μισθοφορικού στρατεύματος. Νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Αμαληκιτών. Χάρη στους Κενίτες. Ανέγερση μνημείου στο όρος Κάρμηλος (Ιούδας). Εορτασμός της νίκης στα Γάλγαλα. Σύλληψη και εκτέλεση του Άγαγ. 1,14 εξ. Μελαγχολία του Σαούλ. 18,17 εξ. Η κόρη του Σαούλ Μεράβ παντρεύεται με τον Εσριήλ το Μουλαθίτη. 51

53 13,22 22, ,20 εξ. 19 Η κόρη του Σαούλ Μελχόλ δίνεται ως γυναίκα στο Δαβίδ. Ο Σαούλ διώχνει το Δαβίδ από την αυλή. Η Μελχόλ και ο Ιωνάθαν βοηθούν το Δαβίδ. Ο Δαβίδ γίνεται φίλος με τον Ιωνάθαν, ο Σαούλ οργίζεται. Το δόρυ του Σαούλ. 21 εξ. Ο Σαούλ σφαγιάζει τους ιερείς στη Νομβά. 22,7 εξ. Η δύναμη του Σαούλ είναι οι Βενιαμίτες. 25,44 29,1 23 εξ. Ο Σαούλ κυνηγά το Δαβίδ στην έρημο του Ιούδα. Η Μελχόλ δίνεται ως γυναίκα στο Φαλτί, γιο του Λαις. Τόπος της αποφασιστικής μάχης: Αφέκ και Ιεζράελ. 31,1 Μάχη στα βoυνά Γελβουέ. 31,2 31,10 31, Ο Σαούλ και οι γιοι του Ιωνάθαν, Αμιναδάβ και Μελχισά στην τελική μάχη. Οι Φιλισταίοι προσπαθούν να σκοτώσουν το Σαούλ, ο Σαούλ αυτοκτονεί. Βεβήλωση του πτώματος του Σαούλ. Τοποθέτηση της πανοπλίας του Σαούλ στο ιερό της Αστάρτης. Έκθεση του σώματός του στο τείχος της Βαιθσάν. Ενταφιασμός του Σαούλ και των γιων στην Ιαβίς. (2. Σαμ.) 1,19 Εξ. Ο θάνατος του Σαούλ και του Ιωνάθαν στη μάχη με τους Φιλισταίους στα όρη Γελβουέ. 1,24 Ευημερία των Ισραηλιτών στα χρόνια του Σαούλ. 2 8 Ενθρόνιση του Ιεβοσθέ από τον Αβεννήρ στη Μαναέμ. Η επικράτεια του Ιεβοσθέ: Γαλαάδ, Θασιρί, 2,9 Ιεζράελ, Εφραίμ, Βενιαμίν = «όλος ο Ισραήλ». 2 Πολεμικές αντιπαραθέσεις μεταξύ του Ισραήλ και του Ιούδα. 3 Προσχώρηση του Αβεννήρ στην παράταξη του Δαβίδ εξαιτίας της Ρεσφά. 52

54 3,11 Ο Μεμφιβόσθε φοβάται τον Αβεννήρ. 3,15 εξ. Παίρνουν τη Μελχόλ από το Φαλτιήλ και τη δίνουν ξανά στο Δαβίδ. 3,22 εξ εξ. 9 16,1 εξ εξ. 19,17 εξ ,12-14 Δολοφονία του Αβεννήρ από τον Ιωάβ. Ταφή του στην Χεβρώνα. Δολοφονία του Μεμφιβοσθέ από αξιωματικούς της Βηθώρ, εκτέλεση των δολοφόνων από το Δαβίδ. Η διάσταση του Δαβίδ και της Μελχόλ. Η ατεκνία της Μελχόλ. Επιστροφή της περιουσίας του Σαούλ στο Μεμφιβοσθέ, το γιο του Ιωνάθαν. Διορισμός του Σιβά ως οικονόμου. Πρόσκληση (ή παροχή διατροφής) του Μεμφιβοσθέ στην Ιερουσαλήμ. Πιθανές ελπίδες του Μεμφιβοσθέ για τη βασιλεία. Εξύβριση του Δαβίδ από τον απόγονο του Σαούλ το Σεμεϊ. Οι Μεμφιβοσθέ και Σεμεϊ υποτάσσονται στο Δαβίδ. Αποστασία του Ισραήλ κάτω από την καθοδήγηση του Βενιαμίτη Σαβεέ. Εκτέλεση των γιων της Ρεσφά και της Μελχόλ ( ή της Μεράβ) στη Γαβαων. Ταφή των εκτελεσθέντων, του Σαούλ και του Ιωνάθαν στην περιοχή Βενιαμίν. 53

55 Για τον Δαβίδ 1. Σαμ. 16,14 εξ. 22,1-2 22,3-4 22, εξ. 18 Ο Δαβίδ ως μισθοφόρος του Σαούλ (16, 18: γιος του Ιεσσαί στη Βηθλεέμ). Ανέλιξη σε αξιωματικό και γαμπρό του Σαούλ. Ο Δαβίδ απομακρύνεται από το περιβάλλον του Σαούλ. Εξαιτίας του Δαβίδ πρέπει να πεθάνουν οι ιερείς στη Νομβά. 22,20 Ο ιερέας Αβιάθαρ ακολουθεί το Δαβίδ. Ο Δαβίδ γίνεται αρχηγός μιας στρατιωτικής ομάδας 400 κοινωνικά περιθωριοποιημένων Ιουδαίων. Ο Δαβίδ φέρνει τους γονείς του για ασφάλεια στη Μωάβ. Ο Δαβίδ βρίσκει στη Γαδ έναν προφήτη σύμβουλο. 23 εξ. Ο Δαβίδ καταδιώκεται από το Σαούλ. 23,1εξ. Ερωτήσεις μέσω χρησμού. 25,43 27, 6 30,26 εξ. 21, 11 εξ , 8 Ο Δαβίδ κερδίζει χρήματα ως «προστάτης» ντόπιων κτηνοτρόφων. Η Αβιγαία, η χήρα του Νάβαλ, γίνεται γυναίκα του Δαβίδ. Η Αχιναάμ από την Ιεζράελ, είναι μια άλλη γυναίκα του Δαβίδ. Ο Δαβίδ πηγαίνει στην υπηρεσία του βασιλιά των Φιλισταίων Αγχούς στη Γεθ. Δίνεται στον Δαβίδ η πόλη Σεκελάκ για να ζήσει. Ο Δαβίδ διεξάγει ληστρικές επιδρομές εναντίον φυλών Βεδουίνων στη νότια Παλαιστίνη. Μια βεντέτα του Δαβίδ με τους Αμαλακήτες. Κατάλογος των ιουδαϊκών χωριών τα οποία ο Δαβίδ τους χάρισε από τα λάφυρα. (2. Σαμ.) 1,19 εξ. 2,1-3 Θρήνος του Δαβίδ για το Σαούλ και τον Ιωνάθαν. Ο Δαβίδ και η συνοδεία του μετακομίζουν στην Χεβρώνα. 54

56 2,4 α Οι άνδρες του Ιούδα χρίουν το Δαβίδ βασιλιά. Ο Δαβίδ επιδιώκει να πάρει με το 2,4β-7 μέρος του τους οπαδούς του Σαούλ στην Ιαβίς. 2,11 Ο Δαβίδ κατοικεί για 7½ χρόνια στη Χεβρώνα. 2,12 εξ. Ο Δαβίδ κάνει εμφύλιο πόλεμο με τον Ιεβοσθέ. 2,18 εξ. Οι τρεις γιοι της Σαρουίας. Ο θάνατος του Ασαήλ. Κατάλογος των γιων του Δαβίδ που 3,2-5 γεννήθηκαν στη Χεβρώνα και οι μητέρες τους. 3, 12 εξ. Ο Δαβίδ διαπραγματεύεται με τον Αβεννήρ. 3,31εξ. Μετά τη δολοφονία του Αβεννήρ ο Δαβίδ φροντίζει για μια δημόσια ταφή. 4,9 εξ. Ο Δαβίδ διατάζει να εκτελεσθούν οι δολοφόνοι του Μεμφιβοσθέ. Οι πρεσβύτεροι του Ισραήλ χρίουν το 5,3 εξ. Δαβίδ βασιλιά στη Χεβρώνα και υπογράφουν μαζί του Διαθήκη. 5,6 εξ. Ο Δαβίδ καταλαμβάνει την Ιερουσαλήμ. 5,11 Ο Δαβίδ ανεγείρει (με τη βοήθεια του Χιράμ από την Τύρο) ένα παλάτι. 5,14 Κατάλογος των γιών του Δαβίδ που γεννήθηκαν σ την Ιερουσαλήμ. Ο Δαβίδ μεταφέρει την Κιβωτό στην 6 Ιερουσαλήμ (λειτουργεία ως ιερέας!) και την εγκαθιστά σε μια «σκηνή». 8, ,11 εξ. Χρησμός διαδοχής από το Νάθαν Σύντομη περιγραφή των πολέμων και των νικών του Δαβίδ. Ο Δαβίδ «φροντίζει» για τους αναπομείναντες απογόνους του Σαούλ. Ο πόλεμος του Δαβίδ εναντίον των Αμμωνιτών και των Αραμαίων. Πόλεμος των μισθοφόρων κάτω από την αρχηγία του Ιωάβ εναντίον των Αμμωνιτών. Ο Δαβίδ αναμειγνύεται στο γάμο της Βηρσαβεέ με τον Ουρία. 11 Ο Ουρία πέφτει νεκρός. 55

57 11,27 Η Βηρσαβεέ μένει έγκυος. 12,24 12,25 14,25 14,27 15,24 12, , ,25 Η Βηρσαβεέ γεννά ένα γιο και τον ονομάζει Σολομώντα. Ο Δαβίδ του δίνει το παρωνύμιο Αδεδί. Ο Δαβίδ νικά και υποδουλώνει τους Αμμωνίτες. Ο μεγαλύτερος γιος του Δαβίδ, ο Αμμών, ερωτεύεται, βιάζει και διώχνει την ετεροθαλή αδελφή του Θημάρ, δολοφονείται γι αυτό από τον αδελφό της Αβεσσαλώμ, ο οποίος δραπετεύει στην Γεδούρ. Ο Αβεσσαλώμ τα καταφέρνει (με τη βοήθεια του Ιωάβ) να επιστρέψει. Η ομορφιά του Αβεσσαλώμ, κυρίως τα πλούσια μαλλιά του. Υπάρχουν βασιλικά μέτρα για τη μέτρηση του βάρους. Ο Αβεσσαλώμ έχει τρεις γιους και μια κόρη με το όνομα Θημάρ Ο Αβεσσαλώμ σκηνοθετεί μια εξέγερση εναντίον του Δαβίδ. Σημείο εκκίνησης είναι η Χεβρών, εμπλέκονται φύλαρχοι των φυλάν του Ιούδα και του Ισραήλ. Πιστοί στο Δαβίδ παραμένουν κυρίως οι μισθοφόροι (ανάμεσά τους ο Εθθί από τη Γέθ, ένας Φιλισταίος). Ο Δαβίδ υποχωρεί από την Ιερουσαλήμ. Εγκαθιστά εκεί όμως μια Πέμπτη φάλαγγα. Η Κιβωτός ως πολεμικό ιερό αντικείμενο. Ο Δαβίδ απορρίπτεται και γίνεται αντικείμενο μίσους των απογόνων του Σαούλ και των Βεννιαμιτών. Ο σύμβουλος Αχιτολέφ, ο οποίος πέρασε στο στρατόπεδο του Αβεσσαλώμ εξουδετερώνεται από τον έμπιστο του Δαβίδ Χουσί και αυτοκτονεί. Ο Αβεσσαλώμ διστάζει με την καταδίωξη του Δαβίδ. Αυτός όμως είναι καλά πληροφορημένος για τα γεγονότα στην Ιερουσαλήμ και κατευθύνεται στη Μαναίμ. Ο Αμεσσαί γιος του Ιοθόρ γίνεται στρατηγός του Αβεσσαλώμ. 56

58 18 19 Οι μισθοφόροι του Δαβίδ νικούν την πολιτιφυλακή του Αβεσσαλώμ στα όρη του Εφραίμ. Ο Αβεσσαλώμ εξολοθρεύεται από τους άνδρες του Ιωάβ. Ο Δαβίδ επιστρέφει στην Ιερουσαλήμ. Οι απόγονοι του Σαούλ ηττώνται. Υπάρχει ένταση μεταξύ του Ιούδα και του Ισραήλ. Ο Δαβίδ αντικαθιστά τον Ιωάβ με τον Αμεσάι. 20, ,24 εξ. 24, 1 εξ ,1 εξ. 21,15 εξ. 23,8 εξ. 24,10 εξ. Οι μισθοφόροι του Δαβίδ εμποδίζουν μια απόσχιση του Βορρά με την αρχηγία του Σαβεέ. Ο Αμεσάι δολοφονείται από τον Ιωάβ. Ο κατάλογος των υπουργών του Δαβίδ. Ο Δαβίδ δίνει στους Γαβαωνίτες την άδεια να εκτελέσουν επτά μέλη του οίκου του Σαούλ. Ιδιαίτερα ανδραγαθήματα στους αγώνες ενάντια στους Φιλισταίους. Ανδραγαθήματα των «τριών δυνατών» του Δαβίδ εναντίον των Φιλισταίων. Κατάλογος των «τριάντα δυνατών» του Δαβίδ. Απαρίθμηση του λαού του από τον Ιωάβ (με περιγραφή των ορίων των συνόρων). Ο χώρος που ανεγέρθηκε αργότερα ο Ναός ανήκε στον Ιεβουσίτη Ορνά. (1. Βασ.) 1,39 2,10 2,28 1,1 εξ. 1,5 εξ. Ο Δαβίδ είναι αδύναμος από τα γηρατειά. Η Αβισάκ η Σωμανίτις τον υπηρετεί. Ο Δαβίδ παίρνει το μέρος του Σολομώντα στη διαμάχη για το θρόνο. Το κέρας με το λάδι για τη χρίση μέσα στη «σκηνή». Ο Δαβίδ πεθαίνει και θάβεται στην πόλη του Δαβίδ. Ο Ιωάβ καταφεύγει στο βωμό στην «σκηνή». 57

59 (1. Σαμ.) Για τον Σολομώντα 8,11 17 [Αυτό που θεωρεί ο βασιλιάς σωστό ] (2. Σαμ.) 12, (1. Βασ.) Γάμος της Βηρσαβεέ της κόρης του Ελιάβ και χήρας του Ουρία. Αναφορά σε μια ιδιαίτερη σχέση του βρέφους Σολομώντα με τον προφήτη Νάθαν. Ο Σολομών ως υποψήφιος του θρόνου προτεινόμενος από τους Σαδώκ, Νάθαν, Βαναία. Μεσολάβηση του Νάθαν και της Βηρσαβεέ στο Δαβίδ για το Σολομώντα. Χρίση από τους Σαδώκ, Νάθαν, Βαναία. Γίνεται βασιλιάς όσο ζει ο Δαβίδ. Εξάλειψη των εχθρών του: Αδωνία, Αβιάθαρ, Ιωάβ, Σεμεϊ. 3,1 Γάμος με μια κόρη του Φαραώ. 3,4 Μεγάλη θυσία στη Γαβαών. 4, 1 εξ. 4, 7 εξ. 5,2 5,6 5,7-8 5,9 εξ. 5,27 εξ. 5,15 εξ. Κατάλογος υπουργών (κάπως μεγαλύτερος από εκείνον του Δαβίδ). Κατάλογος των διοικητών της επαρχίας (μόνο στο Βόρειο Ισραήλ). Η μεγάλη πολυτέλεια της βασιλικής αυλής σταυλισμένα άλογα, άλογα πολεμικών αρμάτων. Συντηρητής της αυλής και των αλόγων από τις επαρχίες. Ο Σολομών γίνεται γνωστός για τη σοφία του. Συμβόλαιο με το Χιράμ της Τύρου: ανταλλαγή ξυλείας με δημητριακά και λάδι. Καταναγκαστική εργασία για όλον τον Ισραήλ. 6 Κατασκευή ενός Ναού (30χ10χ10μ.). 58

60 9, ,15 7,19 9,16 7,1 εξ. 7,13 εξ. 8 8 Κατασκευή ενός πολύ μεγαλύτερου Ναού. Εξοπλισμός του Ναού με τη βοήθεια τεχνιτών από τη Φοινίκη. Μεταφορά της Κιβωτού από τη «σκηνή» στα Άγια των Αγίων του Ναού. Εγκαίνια του Ναού. Ο Σολομών στο ρόλο ιερέα. Εκχώρηση 20 πόλεων της Γαλιλαίας στο Χιράμ της Τύρου. Ο κατάλογος των πόλεων που ανοικοδομήθηκαν από το Σολομώντα. Η Γέζερ ως προίκα του Φαραώ στην κόρη του. 10,14 Εισπράξεις από φόρους. 10,15 Δωρεές για το Ναό. 10,16-17 Θρόνος από ελεφαντόδοντο διακοσμημένος με σφίγγες. 10,22 Διατήρηση των πλοίων της Θαρσίς. 10,26 10, ,1-3 Ομάδες με πολεμικά άρματα: 1400 άρματα, άλογα. Εμπόριο αλόγων και πολεμικών αρμάτων. Χαρέμι με γυναίκες από όλον τον κόσμο. 11,14 εξ. Αυτονόμηση της Εδώμ. 11,43 14,21 11,26-28, 40 11,23εξ. Αυτονόμηση της Δαμασκού. Εξέγερση των Ισραηλιτών υπό την αρχηγία του Ιεροβοάμ. Ταφή του Σολομώντα «στην πόλη του Δαβίδ». Βασιλομήτωρ είναι η Νααμά η Αμμανίτις. 59

61 3. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΣΜΩΝ Η διαίρεση των δύο βασιλείων Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Δαβίδ και του Σολομώντα, ο Ισραήλ κατέκτησε την Παλαιστίνη και την περιοχή πέρα από τον Ιορδάνη ποταμό. Τα μεγάλα έθνη της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας ήταν αδύναμα για να επέμβουν έτσι ώστε να σταματήσουν την ολοένα και αυξανόμενη εξάπλωση των Ισραηλιτών. Τα μικρότερα έθνη γύρω από το Ισραήλ ενίσχυσαν τη δύναμή τους. Τα πράγματα όμως άλλαξαν με το θάνατο του Σολομώντα και τη διαίρεση του Ισραήλ στο βασίλειο του Ιούδα και στο βασίλειο του Ισραήλ. Αυτό το καθεστώς της προσωπικής ένωσης και αυτή η προσπάθεια της αυτοκρατορίας δεν διήρκησε παρά μόνο δύο γενιές. Η περίοδος που ακολουθεί δε θυμίζει τίποτα από το ηρωικό ξεκίνημα του έθνους. Κανένα από τα δύο βασίλεια δεν είχε τη δύναμη να ασχοληθεί με εθνικά προβλήματα. Οι Ισραηλίτες ανυπομονούσαν για το νέο βασιλιά, ο οποίος θα διοικούσε σωστά και θα ήταν αρεστός στο Θεό. Στον Ιούδα πίστευαν, ότι καθήκον του βασιλιά είναι να αναθρέψει σωστά το βασιλιά που θα τον διαδεχθεί. Αντίθετα στον Ισραήλ επικρατούσε διαφορετική αντίληψη. Κάποιος μπορεί να γίνει βασιλιάς μόνο όταν ωριμάσει και την ευθύνη της εκλογής την είχαν οι προφήτες. 168 Κατά αυτό τον τρόπο στον Ιούδα εκλέχθηκε ο Ροβοάμ, ο οποίος άνηκε στην οικογένεια του Δαβίδ, ενώ στον Ισραήλ ο Ιεροβοάμ επειδή επιλέχθηκε από προφήτη. Τα έθνη που είχαν κατακτηθεί από το Ισραήλ κέρδισαν την ανεξαρτησία τους. Οι Φιλισταίοι, οι Αμμωνίτες, οι Μωαβίτες και ένα μέρος των Εδωμιτών απελευθερώθηκαν. Η Δαμασκός, η οποία είχε απελευθερωθεί στα χρόνια του Σολομώντα, κατάφερε να σταθεροποιήσει τη θέση της αποτελώντας μεγάλη απειλή για το Ισραήλ D. F. Hinson, History of Israel, Old Testament Introduction 1, Great Britain 1973, σελ J. Bright, A History of Israel, London 1981, σελ

62 Μετά τη διάσπαση ο Ιούδας και ο Ισραήλ είχαν τελείως διαφορετική πορεία. Η διάσπαση του ενιαίου βασιλείου δεν επέφερε καμία αλλαγή στην εσωτερική πολιτική του Ιούδα. Η Ιερουσαλήμ ήταν και παρέμεινε η πρωτεύουσα καθώς και το λατρευτικό κέντρο. Για την ανασυγκρότηση του βορείου βασιλείου ο Ιεροβοάμ βασίστηκε στις σπουδαίες διοικητικές προεργασίες που είχαν γίνει κατά τα χρόνια του Δαβίδ και κυρίως του Σολομώντα. Η παλιά διαίρεση κατά περιφέρειες υιοθετήθηκε ως βάση του φορολογικού συστήματος. Έως τότε το πολιτικό και λατρευτικό κέντρο του βασιλείου ήταν η Ιερουσαλήμ. Ο Ιεροβοάμ όρισε τη Συχέμ ως έδρα του βασιλείου του, όπου στέφθηκε και βασιλιάς του Ισραήλ. 170 Παρά τις θεσμικές διαφορές των δύο βασιλείων ένα γεγονός παραμένει εμφανές. Ισραήλ και Ιούδας είναι κάποιες φορές σύμμαχοι και κάποιες εχθροί, αλλά πάντα είναι δύο ανεξάρτητα βασίλεια. Ωστόσο αυτός ο πολιτικός δυαδισμός δεν εμποδίζει, ότι οι κάτοικοι θεωρούνται αδέλφια, έχουν κοινές εθνικές παραδόσεις και ενώνονται από τη θρησκεία τους. 171 Μετά το θάνατο του Ιεροβοάμ παρατηρείται μια αστάθεια στο βασίλειο του Ισραήλ. Σε γενικές γραμμές το βόρειο βασίλειο δημιουργεί την εντύπωση ότι δεν έχει εδραιωθεί. Στα χρόνια της δυναστείας Αμβρί σημειώνεται η έναρξη της ανόδου της ασσυριακής δύναμης με αποτέλεσμα την πτώση του βορείου βασιλείου στους Ασσύριους το 722 π. Χ. Η ιστορία του Ιούδα παρουσιάζεται πιο σταθερή αυτή την περίοδο. Απέφυγε την απόλυτη υποταγή στους Ασσύριους, αλλά υπέστη τις συνέπειες της επικυριαρχίας τους. Το τέλος του βασιλείου του Ιούδα έφθασε με τη Βαβυλώνια αιχμαλωσία το 587 π. Χ. Η Ιερουσαλήμ λεηλατήθηκε και παραδόθηκε στις φλόγες, χωρίς να εξαιρεθεί ο Ναός. Ο Ναβουχοδονόσωρ ενέταξε την περιοχή του Ιούδα στο βαβυλωνιακό σύστημα των επαρχιών. Η ανώτερη τάξη της Ιερουσαλήμ και του Ιούδα εξορίστηκε στη Βαβυλώνα H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ R. de Vaux, Les Institutions de l Ancient Testament, Paris 1989, σελ H. Gunneweg, ο. π., σελ

63 3. 2. Συμπεράσματα για την εποχή της μοναρχίας Από τα πρώτα χρόνια έως την εγκαθίδρυση της μοναρχίας, η Παλαιστίνη ήταν οργανωμένη σύμφωνα με τις δώδεκα φυλές. Δεν υπήρχε κεντρική εξουσία, ούτε μισθοφόροι, ούτε γραφειοκρατία. Η ένωση των φυλών του Ισραήλ στηρίζεται σε μια αντιεξουσιαστική πολιτική επιλογή, η οποία σε αντιδιαστολή προς το μοναρχικό πολίτευμα των χαναανιτικών πόλεων-κρατών θεσμοθετεί την πολιτική εξουσία μόνο σε ένα επίπεδο απολύτως απαραίτητο για την εξασφάλιση της επιβίωσης των οικογενειών. 173 Η μοναδικότητα των Ισραηλιτών βρίσκεται στο ότι,αν και έμεναν στην κοντινή Ανατολή, δεν επηρεάστηκαν από τα πολιτικά και θρησκευτικά συστήματα. Ως ένα σημείο προσπάθησαν να δημιουργήσουν ένα γραφειοκρατικό βασίλειο, αλλά δεν ήταν πρόθυμοι να θυσιάσουν τις πεποιθήσεις τους σε μια βασιλική απολυταρχία. Σύμφωνα με τη Βίβλο, οι απόγονοι του Αβραάμ εξαιτίας της πείνας πήγαν στην Αίγυπτο και οργανώθηκαν εκεί υπηρετώντας τους Αιγυπτίους κυρίους έως την Έξοδο υπό την καθοδήγηση του Μωϋσή το 1250 π.χ. Με την είσοδο στη Χαναάν ξεκίνησε μια επίπονη πορεία, όσον αφορά την ανάπτυξη του πολιτισμού. Στην πραγματικότητα, όμως, ποτέ ο πολιτισμός των Χαναναίων δεν απείλησε τους Ισραηλίτες. Η απέχθεια στην εξουσία και το νομαδικό πνεύμα εμπόδισε την υιοθεσία τοπικών πολιτικών παραδόσεων. 174 Κατά την κλασική υπόθεση η διαμόρφωση της μοναρχίας στον Ισραήλ οφείλεται στην επίμονη στρατιωτική απειλή των Φιλισταίων. Οι Φιλισταίοι, οι οποίοι ήρθαν στη χώρα περί το 1200 π.χ. κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης των «λαών της θάλασσας», κατόρθωσαν από τα μέσα του 11 ου αιώνα να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στην περιοχή που είχαν καταλάβει οι Ισραηλίτες. 173 R. Albertz, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, μετάφραση: Πολυξένη Αντωνοπούλου, Αθήνα 2006, σελ C. G. Starr, A History of the Ancient World, New York 1974, σελ

64 Η διαρκής στρατιωτική πίεση των Φιλισταίων δεν μπορούσε να αντιμετωπιστεί με τα παραδοσιακά μέσα της ένωσης των φυλών. Η ήττα των Ισραηλιτών το 1050 π.χ. στην Αφέκ, η απώλεια της Κιβωτού καθώς και η καταστροφή του λατρευτικού κέντρου της Σηλώ προέτρεψαν τους αρμόδιους για τη λήψη αποφάσεων στις φυλές. 175 Οι εξωτερικοί κίνδυνοι έκαναν τους Ισραηλίτες να εγκαταλείψουν την αντίθεσή τους προς μια κεντρική πολιτική μόνιμη εξουσία. Ο Ισραήλ με πρωτοβουλία του Γιαχβέ αποκτά πολιτικό ηγέτη και μια νέα πολιτική ελπίδα για το μέλλον, δώρα που του προσφέρουν τη δυνατότητα να αποκτήσει εσωτερική αλληλεγγύη, να απαλαγεί από τις κοινωνικές εξαρτήσεις και να καταστεί ικανός για κοινή πολιτική απελευθερωτική δράση. 176 Ύστερα από ένα επιτυχημένο απελευθερωτικό αγώνα εναντίον των Αμμωνιτών, ο Σαούλ, ο οποίος είχε αποδείξει τις χαρισματικές και στρατιωτικές του ικανότητες, αναγορεύθηκε βασιλιάς. Και η προ-κρατική εποχή όμως έχει φωτεινές πλευρές: λήψη αποφάσεων σε μεγάλο βαθμό από το λαό, η οποία εκδηλώνεται σε τακτικές συνεδριάσεις του λαού, δυνατότητα μιας μη ιεραρχικής οργάνωσης στο πρόσωπο των Κριτών. Σημαντικοί τομείς, όπως η οικονομία, το δίκαιο και η θρησκεία, δεν υπόκεινται στην κεντρική εξουσία. Η κοινή ζωή κυλούσε γενικά στο επίπεδο της οικογένειας, του χωριού, της κοινωνίας. Ο τρόπος, λοιπόν, αυτός ζωής επηρέασε την εποχή της ύπαρξης του κράτους. Ο πρώτος βασιλιάς των Ισραηλιτών, ο Σαούλ, βρέθηκε αντιμέτωπος σε ένα μεγάλο πρόβλημα. Δεν αντιμετώπισε μόνο τους εξωτερικούς εχθρούς αλλά και το δίλημμα αν έπρεπε ο βασιλιάς να πράττει σύμφωνα με τη δική του πολιτική και στρατιωτική κρίση ή εάν η απόφαση ήταν θέμα του Γιαχβέ και των προφητών του R. Albertz, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, μετάφραση: Πολυξένη Αντωνοπούλου, Αθήνα 2006, σελ Ο. π., σελ W. Dietrich, Η Πρώτη Περίοδος της Βασιλείας στον Βιβλικό Ισραήλ-10 ος αι. π.χ., μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 2004, σελ

65 Αντιθέτως με τον Σαούλ, η μορφή της κεντρικής εξουσίας που επιβλήθηκε από τον Δαβίδ ήταν αναμφισβήτητα διαφορετική. Με τη βοήθεια του επαγγελματικού στρατού του, κατέκτησε την Ιερουσαλήμ και εξασφάλισε μια έδρα ανεξάρτητη από τις φυλές. Έτσι έθεσε τη βάση για την εκπληκτικά γρήγορη διαμόρφωση της κεντρικής πολιτικής εξουσίας στον Ισραήλ δίνοντας στο θεσμό της βασιλείας χαρακτηριστικά κρατικού καθεστώτος, τα οποία όλο και περισσότερο παραμέριζαν τις αντιεξουσιαστικές προδιαγραφές της ένωσης των φυλών. 178 Με τον Σολομώντα, διάδοχο του Δαβίδ, το ενιαίο βασίλειο παρέμεινε ενωμένο. Η καταπιεστική όμως πολιτική του Σολομώντα προκάλεσε αντιδράσεις. Αμέσως μετά το θάνατό του, το κράτος του Ισραήλ χωρίστηκε στα δύο. Ο Ισραήλ απαιτούσε ελαφρύνσεις στη φορολογία και την καταναγκαστική εργασία. Ο βασιλιάς όφειλε να υπηρετεί το λαό του και σε αυτή την παροχή υπηρεσιών να θεμελιώνεται η πίστη των υποτελών του, σύμφωνα με την ισραηλιτική αντίληψη για το χαρισματικό ηγέτη και σωτήρα. Όταν ο Ροβοάμ μη ακολουθώντας τη σύσταση των πρεσβυτέρων, αλλά αυτή των νεότερων συμβούλων του, δε δέχτηκε τους όρους αυτούς, η διάσπαση μεταξύ βορρά και νότου έγινε πραγματικότητα. Μετά από αυτό ο Ιεροβοάμ, που είχε επιστρέψει από την Αίγυπτο, ανακηρύχτηκε βασιλιάς στο βόρειο βασίλειο. 179 Το βόρειο βασίλειο ήταν πάντα ανώτερο του Ιούδα όσον αφορά την έκταση, τον πληθυσμό, τη στρατιωτική δύναμη. Ακόμα και η γεωγραφική του θέση προκάλεσε μεγαλύτερο ενδιαφέρον σε σύγκριση με τον Ιούδα. Για το λόγo αυτό η ιστορία του Ιούδα ήταν πιο σταθερή καθώς επέζησε περισσότερα χρόνια από το βόρειο βασίλειο του Ισραήλ R. Albertz, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, μετάφραση: Πολυξένη Αντωνοπούλου, Αθήνα 2006, σελ H. Gunneweg, Η Ιστορία του Ισραήλ έως την Εξέγερση του Βαρ-Κοχβά, μετάφραση: Ι. Χ. Μούρτζιου, Θεσσαλονίκη 1997, σελ G. W. Anderson, The History and Religion of Israel, Oxford 1966, σελ

66 Η ισραηλιτική κοινωνία συχνά παρουσιάζεται ως μια στατική εθνότητα, ενώ η πτώση της μοναρχίας ως ένα άτυχο συμβάν στην ισραηλιτική ιστορία. Κάθε κοινωνία αποτελείται από ετερογενής ομάδες, οπότε η συγκέντρωση της εξουσίας σε ένα πρόσωπο, τον βασιλιά, προκάλεσε εντάσεις που προκάλεσαν σταδιακά το τέλος των πολιτικών θεσμών. 181 Η μοναρχία παρέμεινε ένας προβληματικός θεσμός στην ιστορία του Ισραήλ. Παρά τις προσπάθειες του Δαβίδ και του Σολομώντα δεν άργησε να έρθει το τέλος. Αναμφισβήτητα όμως η μεταμόρφωση του Ισραήλ από μια κατακερματισμένη κοινωνία σε μια σύγχρονη μοναρχία, έφερε μεγάλη πρόοδο σε πολλά πεδία. Ο Ισραήλ δεν κατάφερε μόνο να απαλλαχθεί από τους εξωτερικούς κινδύνους, αλλά έγινε σε διάστημα μιας γενιάς σεβαστός παράγοντας ισχύος στα κράτη της Εγγύς Ανατολής R. E. Clements, The World of Ancient Israel, Cambridge 1989, σελ R. Albertz, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, μετάφραση: Πολυξένη Αντωνοπούλου, Αθήνα 2006, σελ

67 ΧΑΡΤΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΙΣΡΑΗΛ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΕΩΣ ΤΗΝ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ 66

68 Η ΕΞΟΔΟΣ ΤΩΝ ΙΣΡΑΗΛΙΤΩΝ 67

69 ΟΙ ΔΩΔΕΚΑ ΦΥΛΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗΣ 68

70 Η ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ ΤΟΥ ΝΑΥΗ 69

71 Η ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΚΡΙΤΩΝ 70

72 Ο ΙΣΡΑΗΛ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΗΣΟΥ ΤΟΥ ΝΑΥΗ ΕΩΣ ΤΟΝ ΣΑΟΥΛ 71

73 Η ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ 72

74 ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΟΥ ΔΑΒΙΔ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΟΛΟΜΩΝΤΑ 73

75 ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΟΥ ΔΑΒΙΔ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΟΛΟΜΩΝΤΑ 74

76 ΤΑ ΔΥΟ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΔΙΑΙΡΕΣΗ 75