Φ.Π.ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ Λυρική ποίηση ΥΑΕΦ 144 Καλλιμάχου Ύμνοι 2 και 5

Transcript

1 1 Φ.Π.ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ Λυρική ποίηση ΥΑΕΦ 144 Καλλιμάχου Ύμνοι 2 και 5 ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΥ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑ Θα ταίριαζε για χαρακτηρισμό του Κ. η ρήση «Βιβλιοθήκη ἔμψυχος και περιπατοῦν μουσεῖον (Ευνάπιος, 4ος αι.μ.χ.) Κρίσεις -ΠΑ (αποδιδόταν στον Απολλώνιο Ρόδιο ως απόδειξη για μία λογοτεχνική μεταξύ τους διαμάχη σίγουρα δεν είναι ιστορικά ορθή): Καλλίμαχος τὸ κάθαρμα, τὸ παίγνιον, ὁ ξύλινος νοῦς αἴτιος ὁ γράψας Αἴτια Καλλίμαχος -Αρνητική κριτική κατά την αρχαιότητα από ομοτέχνους του: ΠΑ , 322, Θετική κριτική: ΠΑ 7.41, 7.42, 9.545, Βίος: πιθανόν (Κυρήνη) έως 240 (ή 235, terminus post quem η Νίκη της βασίλισας Βερενίκης Β στα Νέμεα το 243 ή 241 π.χ., εξ ου και η εξύμνησή της από Κ. στο ποίημα Νίκη Βερενίκης). Οικογένεια Βαττιαδών, από Κυρήνη που από τέλη 4ου αι.π.χ. ήταν υπό την κυριαρχία του Πτολεμαίου (ο Μάγας ημιαδελφός Πτολεμαίων Φιλαδέλφων, γιος Βερενίκης Α). Το 322 ο Πτολεμαίος Α Σωτήρ (Λάγου) κάλεσε στην Αλεξάνδρεια κάποιους εξόριστους αριστοκράτες της Κυρήνης, μεταξύ αυτών τον πατέρα του Καλλίμαχου. Κάλλος+ μάχη είναι αριστοκρατικό όνομα. Αδελφή Μεγατίμα παντρεύεται γιο ενός σατράπη του Αλέξανδρου. Νεανίσκος τῆς αὐλῆς. Εμφανίζεται ως δάσκαλος του Απολλώνιου Ρόδιου (Βίος Απολλ.Ρόδ. a 1.7 Wendel= Καλλ. μαρτ. 11a Pfeiffer, Σούδα α 3419 λ. Απολλώνιος κ.άλ.), του Ερατοσθένη Κυρηναίου, διευθυντή Βιβλιοθήκης (Σούδα ε 2898 λ. Ἐρατοσθένης), του Αριστοφάνη Βυζαντίου επίσης διευθυντή Βιβλιοθήκης. Ο Κ. φέρεται ως μαθητής του Ερμοκράτη του Ιασέως που είχε ασχοληθεί με θέματα σχετικά με τη θεωρία του τονισμού (πβ. Γλαύκος Σάμιος). Σε κάθε περίπτωση ο Κ. έζησε, έδρασε (διάβαζε και έγραφε) σε άμεση επαφή με την πτολεμαϊκή αυλή, τη Βιβλιοθήκη και το Μουσείο. Αυτό είναι το περιβάλλον για τη δράση του. Ἡ αὐλὴ, τὰ βασίλεια: ένα κέντρο πολιτικής εξουσίας με τους φίλους του βασιλιά. Αυτοί δεν ήταν μία οργανωμένη αριστοκρατία αυλής αλλά μία τεχνητά δημιουργημένη ελίτ, από Έλληνες με άμεση πρόσβαση στον βασιλιά. Ένα είδος προσωπικής συντροφικότητας ανάμεσα στον ηγεμόνα και αυτούς τους φίλους, το ίδιο ισχύει και για τον ποιητή όταν μιλά για το βασιλιά σε πανηγυρικό ή και

2 2 οικείο τόνο. Σε αυτές τις συνθήκες υπήρχαν αφορμές για να απαγγέλεται αυλική ποίηση (π.χ. ύμνοι, 15ο ειδύλλιο Θεοκρίτου). Με το Μουσείο εισάγονται και καλλιεργούνται περιπατητικές αρχές (συνέχεια με την μητροπολιτική Ελλάδα). Ονόματα ιδρυτών και οργανωτών είναι ο Δημήτριος Φαληρεύς και ο Στράτων ο Λαμψακηνός στην αυλή του Πτολεμαίου Α. Μία πηγή για το Μουσείο είναι ο γεωγράφος Στράβων (Γεωγρ ): μέρος των ανακτόρων είναι και το Μουσείο, που έχει περίπατο (δηλ. στεγασμένο χώρο για περίπατο). μία εξέδρα (αίθουσα με κίονες) και ένα μεγάλο κτίσμα, στο οποίο γίνεται το συσσίτιον (sic) των φιλολόγων ανδρών (sic) και σε αυτή τη σύγκληση υπάροχυν κοινό χρήμα και ιερέας για το Μουσείο, διορισμένος από τον βασιλιά. Διάφορες επιστήμες θεραπεύονταν εκεί: γραμματικοί, φιλόσοφοι, μαθηματικοί, μουσικοί, ζωγράφοι, παιδαγωγοί, γιατροί «και άλλων πολλών τεχνίτων». Υπήρχε και «σύνταξις βασιλική», δηλ. μία βασιλική υποτροφία. Ίσως και φοροαπαλλαγή. Εντούτοις το προνομιακό αυτό περιβάλλον παιδείας δεν ήταν απαλλαγμένο από φιλονικίες που ήταν αντιθέτως ιδιαίτερα περιβοήτες. Τίμων Φλειούσιος SH 786 περιγράφει τους χαρακίτες που καβγαδίζουν μέσα στο κλουβί των Μουσών. Οι Πτολεμαίοι επιδίωκαν να διατηρήσουν την ίδια γραμμή παιδείας με τους Μακεδόνες προκατόχους τους (Αρχέλαο μέχρι Μ. Αλέξανδρο) και συνέλεγαν λογίους και βιβλία στην Αλεξάνδρεια, συνεπώς δεν ήταν ένας φιλντισένιος πύργος αλλά ένα ανοικτό πεδίο πνευματικής δράσης. Ούτε καλλιεργούνταν μόνον η αυλική τέχνη, αλλά η γνώση. Πανελλήνιος χαρακτήρας. Η Βιβλιοθήκη ήταν και όργανο και σύμβολο της πτολεμαϊκής εξουσίας. Στόχος της Βιβλιοθήκης να μαζευτούν σε αυτήν όλα τα ελληνικά έργα. Aυτοβιογραφικό επίγραμμα 21 Pfeiffer: ὅστις ἐμὸν παρὰ σῆμα φέρεις πόδα, Καλιμάχου με ἴσθι Κυρηναίου παῖδά τε καὶ γενέτην. εἰδείης δ ἄμφω κεν ὃ μέν κοτε πατρίδος ὅπλων ἦρχεν, ὃ δ ἤεισεν κρέσσονα βασκανίης [οὐ νέμεσις Μοῦσαι γὰρ ὅσους ἴδον ὄμματι παῖδας μὴ λοξῷ, (v.l. ἄχρι βίου) πολιοὺς οὐκ ἀπέθεντο φίλους.] πβ. επίγραμμα 35 Βαττιάδεω παρὰ σῆμα φέρεις πόδας εὖ μὲν ἀοιδὴν εἰδότος, εὖ δ οἴνῳ καίρια συγγελάσαι. Στράβων Κυρηναῖος δ ἐστὶ καὶ Καλλίμαχος καὶ Ἐρατοσθένης, ἀμφότεροι τετιμημένοι παρὰ τοῖς Αἰγυπτίων βασιλεῦσιν, ὁ μὲν ποιητὴς ἅμα καὶ περὶ γραμματικὴν ἐσπουδακώς. Σούδα κ 227 Adler

3 3 υἱὸς Βάττου καὶ Μεσάτμας, Κυρηναῖος, γραμαμτικός, μαθητὴς Ἑρμοκράτους τοὺ Ἰασέως... Οὕτω δὲ γέγονεν ἐπιμελέστατος ὡς γράψαι μὲν ποιήματα εἰς πᾶν μέτρον, συντάξαι δὲ καὶ καταλογάδην πλεῖστα. καί ἐστιν αὐτῷ τὰ γεγραμμένα βιβλία ὑπὲρ τὰ ὀκτακοσία. όπου βιβλία=κύλινδροι παπύρου. Πιθανές χρονολογίες έργων και βίου: Σίγουρα ζει και δρα επί Πτολεμαίου Β Φιλάδελφου που γίνεται συμβασιλεύς με τον πατέρα του το 285 και κανονικός βασιλιάς το 283/2 κ.εξ. (-246). Ίσως ο Ύμνος 1 σε Δία να γιορτάζει την άνοδο στο θρόνο, ίσως κάπως πρώιμο έργο εκείνης της περιόδου. Το απ. 367 για τον γάμο Αρσινόης με Πτολεμαίο (άδηλον ακριβώς πότε: λίγο μετά το 279 έως 274) (η Αρσινόη πεθαίνει το 270 ή 268). Το απ. 181 Ἐκθέωσις Ἀρσινόης (θεά φιλάδελφος) περίπου ή λίγο μετά το θάνατό της. Τα τελευταία χρόνια του Κ. επί Πτολεμαίου Γ Ευεργέτη ( /1). Στα Αίτια 3 και 4 μιλά για τη σύζυγό του Πτολεμαίου αυτού, την Βερενίκη Β (γάμος 246). Το απ. 388 (365 Αsper) για Μάγα (πατέρα Βερενίκης, βασιλιά Κυρήνης) και κόρη του περίπου την περίοδο του γάμου τους. Η Κόμη Βερενίκης στα Αίτια 4 (αππ.110) περί τον Γ Συριακό πόλεμο (φθινόπωρο 245). Η νίκη Βερενίκης (Αίτια 3. αππ.54;, 55;, 57;, 58;, 59;, 61;, 62; 383, 176, 177, 590, 372, SH 254, 257, 259, 260, 260Α, 263, 264;, 266, 268;, 265;, 267, 267Α, 268Α, 268Β, 268C, ) για νίκη Β. σε Νέμεα μεταξύ 245 και 241. Ίσως έσχατο έργο του Κ. είναι το επινίκιο για Σωσίβιο (φίλου του Ευεργέτη και ιδιαίτερα του επόμενο Ποτλεμαίου Δ Φιλοπάτορος, απ.384), περί το 240 πιθανόν. Στο απ. 438 (Πίνακες) ένας Λυσίμαχος ίσως μετά το 240 (παιδαγωγός του Άτταλου). ΕΡΓΑ Fragmenta grammatica (Pfeiffer): πρόκειται για πεζά έργα, γραμματικής φύσης: Κατηγορία ἱστορικοῦ ὀργάνου: -Πίνακες τῶν ἐν πάσῃ παιδείᾳ διαλαμψάντων καὶ ὧν συνέγραψαν (120 βιβλία): πλήρης καταγραφή, συστηματοποίηση με κριτήριο το λογοτεχνικό είδος (ταξινόμηση ειδολογική) και θεματική όλων των Ελλήνων συγγραφέων της αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης με αλφαβητική σειρά, με βίο συγγραφέα, τίτλο κάθε έργου με τις πρώτες λέξεις και μέγεθός του. Επίσης και κριτική αποτίμηση της παλαιότερης ελληνικής γραμματείας. Πρόκειται λοιπόν για χαλκέντερη ταξινομική εργασία (αρχή βιβλιοθηκονομίας) με σημασία για την ιστορία της λγοοτεχνίας (κρίσεις για πατρότητα και γνησιότητα έργων). Πρόκειται για βιλιογραφικό και γραμματολογικό οδηγό. -Πίναξ τῶν κατὰ χρόνους καὶ ἀπ ἀρχῆς γενομένων διδασκάλων (=κατάλογος των δραματικών ποιητών και των έργων τους, κατά χρονολογική σειρά, πβ. Διδασκαλίαι του Αριστοτέλη και θεατρολογικές μελέτες Δικαίαρχου. Αντίστοιχη δουλειά εκπόνησαν ο Αλέξανδρος Αιτωλός για τραγικούς και ο Λυκόφρων για κωμικούς ποιητές).

4 4 -Πίναξ τῶν Δημοκρίτου γλωσσῶν καὶ συνταγμάτων (=κατάλογος έργων Δ και με γλωσσάρι που το εντάσσει και στις λεξικογραφικές πραγματείες). -Θαυμασίων τῶν εἰς ἅπασαν τὴν γῆν κατὰ τόπους ὄντων συναγωγή (=συλλογή παραδοξογραφίας ταξινομημένης κατά τόπους από διάφορες πηγές). -Βαρβαρικὰ νόμιμα (απ.405 Pf.: συλλογή εθίμων από διάφορους λαούς), Περὶ αγώνων (απ.403pf.). Κατηγορία γλωσσηματικοῦ ὀργάνου: -Ἐθνικαὶ ὀνομασίαι (απ.406: ευρεία λεξικογραφική συλλογή σε επιμέρους θεματικές ενότητες με σημασίες ιδιωματικών λέξεων τοπικής χρήσης, πβ. Ἄτακτοι γλῶσσαι του Φιλίτα του Κώου που ήταν ο αρχηγέτης αυτής της τάσης στην πρώιμη ελληνιστική εποχή). -Μηνῶν προσηγορίαι κατὰ ἔθνος καὶ πόλεις (Pfeiffer 1949/53, τόμ.1:339) -Περὶ ἀνέμων (απ.409pf.), Περὶ ὀρνέων (απ Pf.), Περὶ Νυμφῶν, Περὶ τῶν ἐν τῇ οἰκουμένῃ ποταμῶν, Κτίσεις νήσων καὶ πόλεων καὶ μετονομασίαι (όλα αυτά τα έργα μαρτυρούν το ενδιαφέρον του Κ. για ονόματα και καταλόγους με πληροφοριακό υλικό πάνω σε ποικίλα θέματα). Κατηγορία κριτικοῦ μέρους τῆς γραμματικῆς τέχνης: -Προς Πραξιφάνην (απ.460pf.): ζητήματα ποιητικής θεωρίας με κριτική αντιπαράθεση με τις απόψεις του περιπατητικού φιλοσόφου στα συγγράμματά του Περί ποιητών και περί ποιημάτων. Τα ενδιαφέροντά του είναι, επομένως, η λογοτεχνική κριτική, η φιλολογική ἐξήγησις, οι λέξεις, οι παραπομπές, η τεκμηρίωση, η σχολαστική αναζήτηση «άχρηστων» λεπτομερειών, καταλογική περιγραφή και τα αίτια δηλ. οι παρουσιάσεις αιτιολογικών ιστοριών πάνω σε διάφορα έθιμα ή ονομασίες). Πιθανόν δεν ασχολήθηκε συστηματικά με το διορθωτικόν και ἐξηγητικόν μέρος της αρχαίας φιλολογικής επιστήμης, δηλ. δεν προέβη σε έκδοση και ερμηνεία λογοτεχνικών κειμένων ιδιαίτερα των ομηρικών επών, όπως έκαναν κατά μία άποψη ο Φιλίτας και σίγουρα ο Ζηνόδοτος και ο Απολλώνιος Ρόδιος. Εντούτοις και στην λεγόμενη interpretatio Homerica (= ερμηνεία του Ομήρου) έχει υποστηριχθεί με σημαντικά επιχειρήματα ότι ο Κ. έλαβε μέρος: π.χ. ενώ είχε υπόψη του τη ζηνοδότεια έκδοση των ομηρικών επών δεν περιοριζόταν σε αυτήν, αλλά έλεγχε την αξιοπιστία του κειμένου ανατρέχοντας σε σειρά προσβάσιμών του χειρογράφων και αυτό το βλέπουμε μέσα στην ποίησή του όπου προτιμά άλλες γραφές από αυτές των φιλολόγων. Επίσης και σε επίπεδο ερμηνείας ο Κ. εκδηλώνει στην ποίησή του εξοικείωση με τη σύγχρονή του ομηρική λεξικογραφία και χρησιμοποιεί ομηρικές λέξεις με επίγνωση των διαφορετικών ερμηνειών τους από σύγχρονούς του γραμματικούς. Κάτι ανάλογο πράττει και με τη χρήση ομηρικών τοπωνυμίων: εκμεταλλεύεται την σύγχρονή του αλεξανδρινή φιλολογία και τα πορίσματα της επιστημονικής γεωγραφίας, της υδρογραφίας και άλλων κλάδων της γεωφυσικής και της φιλοσοφίας της

5 5 γεωγραφίας αξιοποιώντας πηγές όπως οι προσωκρατικοί, ο Ηρόδοτος, οι Περιπατητικοί φιλόσοφοι και οι σύγχρονοί του αστρονόμοι). Εν ολίγοις, ο Καλλίμαχος συνενώνει το επιστημονικό με τον ποιητικό του λόγο και αυτή η σύζευξη συνιστά το βασικό χαρακτηριστικό της ποιητικής του ταυτότητας. Ποιητικά έργα Ελάχιστα βιβλία-κύλινδροι: Τέσσερα βιβλία Αίτια (πλήθος ιστοριών που εξηγούν τις απαρχές κάποιου γνωστού ή όχι έθους, θεσμού, ονόματος κ.λπ.). Σε ελεγειακό δίστιχο. Οι Μούσες ως παραδοσιακή πηγή έμπνευσης των ποιητών γίνονται συνομιλήτριες του ποιητή και καθεμία αφηγείται πιθανόν από μία αιτιολογική ιστορία, η δομή μοιάζει να είναι ερωταποκρίσεις μεταξύ Μουσών και ποιητή. Γίνονται σύμβολο μίας ακαδημαϊκής έμπνευσης ενός ποιητή που έχει απόλυτη επίγνωση τί κάνει, που ἐπίσταται, όπως λέγει ο ίδιος. Δεν είναι τυχαίο, αφού αυτές οι θεές τίθενται ως προστάτριες στο Μουσεῖον της Αλεξάνδρειας. Και αν μάλιστα έλεγε ότι στην αρχή ότι η βασίλισσα Αρσινόη Β γίνεται η δέκατη Μούσα, αυτό δεν είναι κολακεία μόνον, αφού αυτή με τον σύζυγο και αδελφό της είναι οι γενναιόδωροι χορηγοί όλων των τροφίμων του Μουσείου και μεταξύ αυτών του Κ. Η γνώση είναι ο συνεκτικός παράγων του έργου, αλλά εξίσου μπορεί να είναι και η ελληνική γεωγραφία, η ελληνική παράδοση των ιστοριών. Εκτός από την Αρσινόη, εμφανίζεται στα Αίτια 3 και 4 η Βερενίκη Β, σύζυγος Πτολεμαίου Γ: Νίκη και Κόμη Βερενίκης. Με την Νίκη όπου περιγράφεται η νίκη της Βερενίκης στα Νέμεα η επιλογή του ελεγειακού δίστιχου σε ένα ποίημα που είναι επινίκια ωδή όπως την ξέρουμε από τον Πίνδαρο αναδεικνύει την πολύ προσφιλή στην ελληνιστική ποίηση αρχή της «διασταύρωσης των λογοτεχνικών ειδών» (contaminatio generum, Kreuzung der Gattungen): μέσα στο ποίημα ενσωματώνεται ως μύθος (κάτι που υπάρχει στην παραδοσιακή επινίκια ωδή ως τμήμα της) μία ιστορία με τον Ηρακλή που πάει για τον άθλο με το λιοντάρι της Νεμέας και συναντιέται με έναν φτωχό και άσημο τον Μόλορχο και αυτό που περιγράφεται είναι η προσπάθεια του Ηρακλή να εξοντώσει ποντίκια στο φτωχικό του Μόλορχου, δηλαδή η διήγηση του άθλου γίνεται η διήγηση ενός αντιάθλου (η καθημερινότητα και ο ρεαλισμός και το Genre στην ελληνιστική ποίηση)! Η ιστορία θυμίζει την επυλλιακή Εκάλη, ενώ το ελεγειακό δίστιχο υπονομεύει ακόμη περισσότερο και το επικό στοιχείο. Εδώ μας σώζεται και μία αποστροφή του ποιητή που λέγει προς τον αναγνώστη να σκεφτεί μόνος του όσα δεν θα πει ο ποιητής για να μην τραβήξει σε μάκρος το ποίημα! Υπάρχει ένα φιλολογικό πρόβλημα σχετικά με την έκδοση των 4 βιβλίων των Αιτίων. Κατά τον Pfeiffer στην πρώτη συνολική έκδοση των 4 Αιτίων ο Κ. πρόσθεσε αναθεωρώντας τον Πρόλογο, τον Επίλογο και την Κόμη Βερενίκης. Κατά τον Parsons πρώτα δημοσιεύθηκαν τα Αίτια 1-2 ως αυτόνομο ποίημα (περ.

6 π.χ.) και αργότερα ο Κ. δημιούργησε δύο νέα βιβλία τα 3-4 (με terminus post quem το 245 π.χ.) που πρόσθεσε στα δύο πρώτα ώστε το έργο να πάρει τη μορφή με την οποία το ξέρουμε σήμερα. Στον Πρόλογο πάντως ο Κ. παρουσιάζει εαυτόν ως ηλικιωμένο που παρομοιάζει τον κύκνο (που λέγει το τελευταίο του τραγούδι πριν πεθάνει) και μοιάζει να μιλά για την ποίησή του συνολικά. Εκεί θίγονται θέματα που απασχολούν την ποίηση του Κ. γενικά, δηλαδή η αναγνώριση των οφειλών στην προηγούμενη λογοτεχνική παράδοση, η ενεργητική διακειμενικότητα (δηλ. η παραπομπή σε παλαιότερα έργα), η εγρήγορση στην ανάγκη πρωτοτυπίας, οι μικρές φόρμες, η εκλεκτική ποίηση που επιβάλλεται όχι με τον στόμφο και τον όγκο της αλλά με την τέχνην (δηλ. την κυριαρχία στην μορφή, την κατοχή τεχνικής). Ένα βιβλίο Ίαμβοι (μαζί με τα Μέλη): είναι τα αππ στην έκδοση του Pfeiffer (+ incertae sedis Pfeiffer). ίσως στον επίλογο των Αιτίων προαναγγέλει ή ταξινομεί στα γηρατειά του το έργο αυτό, όταν ο Κ. λέγει ότι αὐτὰρ ἐγὼ Μουσέων πεζὸν ἔπειμι νομόν (απ Pf.). Πρόκειται για 13 ποιήματα σε ιαμβικά μέτρα με ποικίλα θέματα που αποτελούσαν αυτόνομη συλλογή. Χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι η ποικιλία μεταξύ των Ιάμβων (ποικιλία μετρική, γλωσσική και θεματική), η έλλειψη ενότητας και συνοχής. Η τέχνη εξασφαλίζει σοφίην. Τα Μέλη είναι 4 λυρικά ποιήματα (αππ Pfeiffer) που συνοδεύουν τους Ιάμβους και ίσως προστέθηκαν στον ίδιον κύλινδρο αργότερα ή από τον ίδιο τον ποιητή ώστε να απαρτίζουν μία ενιαία συλλογή 17 ποιημάτων (υπάρχουν και πολλές, διαφορετικές απόψεις για αυτή την ενότητα). Εκάλη (επύλλιο με θέμα την ιστορία του Θησέα και της γριάς Εκάλης στην Αττική και του ταύρου του Μαραθώνα, στίχοι δακτυλικό εξάμετρο) Ύμνοι (6): αν εκδόθηκαν σε ενιαία συλλογή (κάτι πολύ πιθανόν), είναι εξίσου δυνατό να κατατάχθηκαν με βάση μία σκόπιμη σειρά από τον Κ. Επιγράμματα: πιθανόν να έκανε ο ίδιος ο Κ. μία συλλογή, αλλά δεν φαίνεται να υπάρχει κάποιο εμφανές κριτήριο για την συγκεκριμένη σειρά. Κάποια επικά ή ελεγειακά αποσπάσματα (αππ Pfeiffer) που μάλλον δεν ανήκαν στα παραπάνω έργα. Το απ. 383 ανήκει στη Νίκη Βερενίκης που ήταν τμήμα του 3ου βιβλίου των Αιτίων. Ανεξάρτητο το Ίβις ένας φαρμακερός λίβελλος εναντίου κάποιου. Άλλα σωζόμενα έργα, π.χ. Γαλάτεια (αππ.378-9, γνωστή Νύμφη με Γαλάτες για επιδρομή τελευταίων στην Ελλάδα και αναχαίτισή τους στους Δελφούς 279/8π.Χ.), Αρσινόης επιθαλάμιον (απ.392, για γάμο Αρσινόης Β με τον αδελφό της Πτολεμαίο Β Αιγύπτου), ελεγεία για εξύμνηση Μάγα, βασιλιά Κυρήνης και την κόρη του Βερενίκη Β που θα γινόταν σύζυγος του Πτολεμαίου Γ Ευεργέτη, (απ. 388) Σωσιβίου Νίκη (αππ.384,

7 7 επινίκια ελεγεία για την επιτυχία του Σωσίβιου μάλλον πανίσχυρου πολιτικού στα Ίσθμια και τα Νέμεα). Εκτός των επιγραμμάτων και των ύμνων για όλα τα παραπάνω γνωρίζουμε μόνον αποσπάσματα. Διαθέτουμε, εντούτοις, από την αρχαιότητα επεξηγηματικά σχόλια που μας επιτρέπουν να ανασυνθέτουμε τη δομή ή το περιεχόμενο αυτών των έργων. Πρόκειται για παπυρικά ερμηνεύματα (πάπυρος Λίλλης 2ο αι.π.χ.), σχόλια σε ύμνους και τις Διηγήσεις (σχεδόν πλήρεις για τα Αίτια 3-4, τους Ιάμβους, την Εκάλη) που δίνουν τον πρώτο στίχο και τη σύνοψη της υπόθεσης των κειμένων. Μερικά καλλιμάχεια χωρία που δηλώνουν την ποιητική του θεωρία 1) Το ποίημα πρέπει να είναι συνεχές αλλά όχι μεγάλο σε μήκος. Σημασία έχει η τεχνική δεξιότητα και τελειότητα, η λεπτότης (που συμβολίζεται μεταφορικά στην εικόνα του τζιτζικιού που τρέφεται με την πρωινή δροσιά, δηλ. με πολύ ελάχιστο, ή ὀλίγη λιβὰς ἄκρον ἄωτον, το απόσταγμα δηλ.) όχι ο όγκος (όπως συμβαίνει με τα παραδοσιακά επικά ποιήματα που ακολουθούν με τυφλή μίμηση τα μεγάλα πρότυπα των ομηρικών επών). Επίσης σημασία έχει η πρωτοτυπία, το «απάτητο μονοπάτι» όχι η «πολυσύχναστη ατραπός» που πολλοί την παίρνουν, αυτό είναι το πρόταγμα του ίδιου του Απόλλωνα, του θεού προστάτη του ποιητή Καλλίμαχου: βλ. π.χ. Αίτια απ.1. στ.3 ἓν ἄεισμα διηνεκές στ. 17 αὖθι δὲ τέχνῃ κρίνετε, μὴ σχοίνῳ Περσίδι τὴν σοφίην καὶ γὰρ ὅτε πρώτατον ἐμοῖς ἐπὶ δέλτον ἔθηκα 22 γούνασιν Ἀπόλλων εἶπεν ὅ μοι Λύκιος (ἀοιδέ θρέψαι) τὴν Μοῦσαν...λεπταλέην 25 πρὸς δέ σε] καὶ τόδ ἄνωγα, τὰ μὴ πατέουσιν ἅμαξαι τὰ στείβειν, ἑτέρων ἴχνια μὴ καθ ὁμᾶ δίφρον ἐλ]ᾶν μηδ οἶμον πλατύν, ἀλλὰ κελεύθους ἀτρίπτο]υς, εἰ καὶ στεινοτέρην ἐλάσεις.... ἀείδομεν οἳ λιγὺν ἦχον τέττιγος, θ]όρυβον δ οὐκ ἐφίλησαν ὄνων....πρώκιον...εἶδαρ ἔδων Επίγραμμα 28 ἐχθαίρω τὸ ποίημα τὸ κυκλικόν, οὐδὲ κελεύθῳ χαίρω τἰς πολλοὺς ὧδε καὶ ὧδε φέρει, μισῶ καὶ περίφοιτον ἐρώμενον, οὐδ ἀπὸ κρήνης

8 8 πίνω σικχαίνω πάντα τὰ δημόσια. (...) Επίλογος ύμνου Απόλλωνα (μιλά ο Φθόνος): οὐκ ἄγαμαι τὸν ἀοιδὸν ὃς οὐδ ὅσα πόντος ἀείδει... (μιλά ο Απόλλων): Ἀσσυρίου ποταμοῖο μέγα ῥόος, ἀλλὰ τὰ πολλὰ λύματα γῆς καὶ πολλὸν ἐφ ὕδατι συρφετὸν ἕλκει. Δηοῖ δ οὐκ ἀπὸ παντὸς ὕδωρ φορέουσι μέλισσαι, ἀλλ ἥτις καθαρή τε καὶ ἄχραντος ἀνέρπει πίδακος ἐξ ἱερῆς ὀλίγη λιβὰς ἄκρον ἄωτον. απ.398 Pf. Λύδη καὶ παχὺ γράμμα καὶ οὐ τορόν (η Λύδη είναι έργο και στομφώδες και χωρίς σαφήνεια) 2) Βασικό γνώρισμα της ποίησης είναι η ευρεία και πολλαπλή γνώση, η συστηματική και σχεδόν σχολαστική αρχαιοδιφική έρευνα για αναζήτηση σπάνιων και περίεργων θεμάτων και η ενδελεχής αναζήτηση: τίποτε δεν βγαίνει από το πουθενά, τίποτε δεν είναι «αμάρτυρον», ο ποιητής μεταφέρει τις γνώσεις του στο ποίημα (χαρακτηριστικό παράδειγμα να φτιάχνει στίχους με τις ακριβείς διαστάσεις του αγάλματος του Ολύμπιου Διός του Φειδία). Αυτό είναι η πολυιδρείη. Βλ. π.χ.: Αίτια απ.75.8 Pfeiffer πολυιδρείη (πβ. Στράβων και πβ. Αίτια απ Pf.) απ. 612 Pf.: ἀμάρτυρον οὐδὲν ἀείδω 3) Αυτή η ποίηση δεν περιορίζεται στην καλλιέργεια ενός μόνον λογοτεχνικού είδους. Αντίθετα με την προηγούμενη πρακτική (που συνοψίζει με έμφαση ο Πλάτων και αργότερα ο Αριστοτέλης) που ήθελε έναν ποιητή να καταγίνεται (συχνά και λόγω χαρακτήρα και προσπωικής του ιδιοσυγκρασίας) με μόνον ένα είδος (π.χ. μόνον κωμωδία όχι όμως τραγωδία ή έπος), ο Κ. διακηρύσσει και νιώθει υποχρεωμένος να υπερασπιστεί την επιλογή του να καλλιεργεί πολλά λογοτεχνικά είδη ταυτοχρόνως. Αυτό είναι η πολυείδεια. Αυτή η ομολογία και τεχνική έχει και την παράπλευρη διαάσταση να συνδυάζονται και να αναμειγνύονται μέσα στο ίδιο το ποίημα διαφορετικά είδη (βλ. παραπάνω στα Αίτια, και στην Εκάλη). Βλ. π.χ.:

9 9 Ίαμβος 13: Από Διήγηση μαθαίνουμε ότι σε αυτό το ποίημα πρὸς τοὺς καταμεμφομένους αὐτὸν ἐπὶ τῇ πολυειδείᾳ ὧν γράφει ποιημάτων ἀπαντῶν (v.l. ἁπάντων) φησιν ὅτι Ἴωνα μιμεῖται τὸν τραγικόν ἀλλ οὐδὲ τὸν τέκτονά τις μέμφεται πολυειδῆ σκεύη τεκταινόμενον. Kαι στον στ. 34 πολυείδεια. Παραπέμπει σε κλασικό ποιητή Ίωνα Χίο που καλλιέργησε πολλά λογοτεχνικά είδη. Ερωτήματα: Αναμφίβολα πρόκειται για «πλήρης ενότητα του δημιουργικού ποιητή και του σοφού φιλολόγου» (κατά τη διατύπωση του Pfeiffer 1972, 147), είναι δηλαδή όπως έλεγαν στην αρχαιότητα ένας ποιητὴς ἅμα καὶ κριτικός, όπως πρώτος το εφάρμοσε ο Φιλίτας από την Κω. Ζει μέσα σε ένα «φιλντισένιο πύργο» και δημιουργεί μέσα σε ένα λόγιο κλοιό του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας; Ή έχει ένα λίγο πολύ κοινωνικοπολιτικό ρόλο και υπηρετεί με την ποίησή του την πολιτική των Πτολεμαίων και προωθεί έτσι τη διατήρηση της εθνικής ιδιαιτερότητας των λιγοστών Ελλήνων της Αιγύπτου έναντι του πολυπληθέστερου ντόπιου πληθυσμού; Απευθύνεται στους ολίγους μορφωμένους Ἐλληνες θαμώνες της πτολεμαϊκής αυλής ή και έχει ευρύτερη απήχηση ακόμη κι αν το έργο του είναι δυσνόητο και απαιτεί πολλή παιδεία; Με άλλα λόγια, υπάρχει ένα πρωτογενές κοινό (που βασικά ακούει την ποίησή του) και ένα δευτερογενές στην ευρύτερη περιφέρεια της Αιγύπτου όπου υπάρχουν κάποιοι Έλληνες και διαβάζουν χωρίς να είναι λόγιοι με τη βοήθεια κάποιων υπομνημάτων (βλ. πάπυρο Λίλλης). Υπάρχει συνεπώς και ταυτόχρονα και ακροαματική διάσταση της ποίησής του και αναγνωστική. Παλαιότερα είχαμε μόνο κατά βάση προφορική παρουσίαση και αυτό ταιριάζει στη συνοχή μίας ποίησης που απευθύνεται σε ομοιογενή πληθυσμό που έχει επίγνωση της κοινότητας (χαρακτηριστικά τα παραδείγματα των απαγγελιών επικής ποίησης, ή παρουσιάσεων σε συμπόσια ή σε πανηγύρεις χορικής ή μονωδικής λυρικής ποίησης με αποκορύφωμα αυτής της τακτικής την κλασική δραματική ποίηση του 5ου αι. στην Αθήνα που σαφώς είναι λογοτεχνία μίας ομάδας με απόλυτη συνοχή και συνείδηση της συνοχής της). Αλλά καθώς αυτή την εποχή έχει τη λεγομένη «αναγνωστική ποίηση», την ποίηση που βρίσκεται και διαβάζεται μέσα σε βιβλία (Buchpoesie, Well-Read Muse) είναι σαφές ότι το ίδιο ισχύει για την καλλιμάχεια ποίηση που προωθεί τη σημασία της λέξεως. Αρα έχουμε να κάνουμε με εγγράμματους, λόγιους ποιητές (literate poets). Μάλιστα ειδικά ο Καλλίμαχος δημιουργεί την επίφαση ενός προφορικού ποιητή, μίας ποιητικής persona που τάχα συνθέτει προφορικά!

10 10 Τελικό ζητούμενο είναι να μείνει ζωντανή η ποίηση σε έναν κόσμο όπου η ποίηση ως αξία διακυβεύεται και αναρωτιέται για την ύπαρξή της ή για το αν έχει λόγο ύπαρξης. Αυτή η αγωνία είναι και απότοκο της εποχής.