ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέμα: Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΚΑΘΕΣΤΩΤΩΝ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗΣ ΣΤΗΡΙΞΗΣ. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ. Επιβλέπων: Εμμανουήλ Χριστοφάκης Σπουδάστρια: Σοφία Ψυχογιού ΑΘΗΝΑ

2 2 ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΚΑΘΕΣΤΩΤΩΝ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗΣ ΣΤΗΡΙΞΗΣ. ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ: Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ.

3 3 Περίληψη Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση της εξέλιξης του Περιφερειακού Προγραμματισμού κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο στο πλαίσιο των νέων κανόνων που τη διέπουν, με ιδιαίτερη έμφαση στα νέα καθεστώτα μεταβατικής στήριξης. Ως ενδεικτική περίπτωση αναφοράς επιλέχθηκε η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, η οποία έχει ενταχθεί σε καθεστώς «σταδιακής εισόδου» στον κοινοτικό Στόχο 2 «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση». Η μελέτη ξεκινά με μια γενική παρουσίαση της Ευρωπαϊκής Περιφερειακής Πολιτικής την οποία ακολουθεί η αναλυτική περιγραφή των καθεστώτων μεταβατικής στήριξης. Στη συνέχεια αναλύεται ο Περιφερειακός Προγραμματισμός και η Πολιτική Περιφερειακής ανάπτυξης στην Ελλάδα με αναφορά των κυριότερων σταθμών εξέλιξής τους ως το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς. Έπειτα, επιχειρείται μια θεωρητική προσέγγιση του περιφερειακού προβλήματος και ανάλυση των παραγόντων εμφάνισης των περιφερειακών ανισοτήτων. Τελικά, επιδιώκεται μια σύντομη αποτύπωση των αναπτυξιακών χαρακτηριστικών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, του τρέχοντος περιφερειακού προγραμματισμού της και του τρόπου χρηματοδότησής της υπό τους κανονισμούς του νέου καθεστώτος ενώ παράλληλα γίνεται μια σύντομη σύγκριση με την προηγούμενη προγραμματική περίοδο για να εντοπιστούν οι αλλαγές της νέα φάσης. Λέξεις κλειδιά: Περιφερειακή πολιτική, Περιφερειακός Προγραμματισμός, Πολιτική Συνοχής, περιφερειακές ανισότητες, μεταβατική στήριξη, σταδιακή είσοδος, Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα.

4 4 Abstract This paper aims to present the evolution of Regional Planning through the current programming period, in the framework of the new rules that are governing it, with emphasis on the new regimes of transitional support. As an indicative case, we chose the South Aegean Region, which is eligible for phasing in of Regional Competitiveness and employment Objective. The essay begins with a general presentation of the European Regional Policy, which is followed by a detailed description of the transitional support regimes. Furthermore, there is an analysis of Regional Planning and Regional Growth Policy in Greece, by mentioning the milestones in their evolution until the National Strategic Reference Framework. Afterwards, we attempt a theoretical approach on the regional problem and a description of the factors leading to regional disparities. Finally, we try to impress shortly the developmental characteristics of South Aegean Region, its current Regional Planning and its funding regulations under the new regime while at the same time we make a comparison with the last programming period, in order to define the changes of the new phase. Key words: Regional Planning, Regional Policy, Cohesion Policy, regional disparities, transitional support, phasing in, Regional Operational Programmes.

5 5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εισαγωγή ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗΣ ΤΗΣ Ε.Ε Εισαγωγικά Εξέλιξη της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής Η καθιέρωση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής Άξονες της Περιφερειακής πολιτικής Οργάνωση της Περιφερειακής Πολιτικής Τα καθεστώτα μεταβατικής στήριξης στον προγραμματισμό της πολιτικής συνοχής Οι τρεις νέοι στόχοι της Πολιτικής Συνοχής και τα καθεστώτα μεταβατικής στήριξης Στόχος 1: Σύγκλιση Στόχος 2: Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση Ευρωπαϊκή εδαφική συνεργασία Καθορισμός πιστώσεων σε Περιφέρειες Μεταβατικής Στήριξης βάσει του Ε.Κ. 1083/ Ρυθμίσεις προσαρμογής των μεταβατικών καθεστώτων στήριξης Ρυθμίσεις σταδιακής προσαρμογής για τις περιφέρειες «στατιστικού αντίκτυπου» Ρυθμίσεις για τις Περιφέρειες σταδιακής εισόδου (οικονομικής ανάπτυξης) Η δέσμευση των πόρων στον προγραμματισμό για την εξυπηρέτηση των στόχων της Λισαβόνας (Earmarking) Διαδικασίες σχεδιασμού και αρχές της περιφερειακής πολιτικής Τα Επιχειρησιακά προγράμματα Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) ( ) Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ( )... 27

6 Ταμείο συνοχής ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Χρονική εξέλιξη Προγράμματα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης (μετά την ένταξη στην ΕΟΚ) Το πρώτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, Το δεύτερο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, Το τρίτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, Το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς, Το βασικό πλαίσιο υλοποίησης της εθνικής-τομεακής και περιφερειακής αναπτυξιακής στρατηγικής της περιόδου Η διάρθρωση του ΕΣΠΑ σε Επιχειρησιακά Προγράμματα στο πλαίσιο των νέων καθεστώτων μεταβατικής στήριξης Παρακολούθηση των πιστώσεων των Ελληνικών Περιφερειών μεταβατικής στήριξης Περιφερειακή κατανομή κονδυλίων των Διαρθρωτικών Ταμείων (ΕΣΠΑ) Ενδεικτική κατανομή για την Ελλάδα των πιστώσεων ανάληψης υποχρεώσεων στο πλαίσιο του στόχου «Σύγκλιση» και του στόχου «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση» κατά την περίοδο ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΞΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ Το Περιφερειακό πρόβλημα Παράγοντες εμφάνισης Περιφερειακών Ανισοτήτων Οι περιφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα Διαστάσεις περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα Παράγοντες εμφάνισης κι ενίσχυσης των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα Περιφερειακές ανισότητες και επιλεξιμότητα ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ... 57

7 Γεωγραφική Σύνθεση Διοικητική Διαίρεση Δημογραφικά χαρακτηριστικά Ειδικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας η νησιωτικότητα Α.Ε.Π. και Περιφερειακές Ανισότητες Απασχόληση και Ανεργία στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Επιχειρηματικότητα Τουρισμός Ενέργεια Μεταφορές Περιβάλλον και αειφορική διαχείριση Πολιτισμός Υγεία Σύνοψη συγκριτικών πλεονεκτημάτων και αναγκών Ο ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΥΠΟ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΣΤΑΔΙΑΚΗΣ ΕΙΣΟΔΟΥ ΣΤΟ ΣΤΟΧΟ «ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Αναπτυξιακό όραμα και στρατηγική της Περιφέρειας την περίοδο Εξειδίκευση στόχων και αναπτυξιακές επιλογές για την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Άξονες προτεραιότητας και πλαίσιο παρεμβάσεων Κατηγορίες παρεμβάσεων και χρηματοδότηση της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου την περίοδο στο πλαίσιο του νέου καθεστώτος μεταβατικής στήριξης Προτεραιότητες Διαρθρωτικών Ταμείων στο πλαίσιο της σταδιακής εισόδου (phasing in) στο Στόχο «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση» Χρηματοδότηση Προγράμματος στο πλαίσιο της μεταβατικής στήριξης και κατανομή δαπανών ανά Άξονα Προτεραιότητας Ο προγραμματισμός της Περιφέρειας σε σύγκριση με την προηγούμενη προγραμματική περίοδο Συμπεράσματα... 86

8 8 Βιβλιογραφία ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 93

9 9 Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση της εξέλιξης του Περιφερειακού Προγραμματισμού κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο στο πλαίσιο των νέων δεδομένων και κανονιστικών κειμένων που τη διέπουν, με ιδιαίτερη έμφαση στα νέα καθεστώτα μεταβατικής στήριξης. Ως ενδεικτική περίπτωση αναφοράς επιλέχθηκε η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, η οποία έχει ενταχθεί σε καθεστώς «σταδιακής εισόδου» στον κοινοτικό Στόχο 2 «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση», προκειμένου να καταδειχθούν οι ιδιαιτερότητες του νέου καθεστώτος μέσα από ένα συγκεκριμένο παράδειγμα. Η μελέτη ξεκινά με μια γενική παρουσίαση της Ευρωπαϊκής Περιφερειακής Πολιτικής με μια σύντομη αναφορά στους στόχους της και στην διαχρονική της εξέλιξη, για να περάσει στη συνέχεια στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της κατά την παρούσα περίοδο. Για το σκοπό αυτό περιγράφονται μέσα από αναγωγές στα κανονιστικά κείμενα οι νέοι κοινοτικοί στόχοι, οι διαδικασίες σχεδιασμού και οι αρχές της περιφερειακής πολιτικής, με εστίαση στο έργο των διαρθρωτικών ταμείων. Στη συνέχεια γίνεται μια προσπάθεια περιγραφής των καθεστώτων μεταβατικής στήριξης με έμφαση στις πιστωτικές τους υποχρεώσεις και στον τρόπο που αυτά επηρεάζουν τη διάρθρωση του ΕΣΠΑ κατά το σχεδιασμό των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων. Αμέσως μετά ακολουθεί η περιγραφή του Περιφερειακού Προγραμματισμού και της Πολιτική Περιφερειακής ανάπτυξης στην Ελλάδα με αναφορά των κυριότερων σταθμών εξέλιξής της από τις πρώτες προσπάθειες εκτός ΕΟΚ, τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης, έως και τη σημερινή διάρθρωσή της. Στο επόμενο κεφάλαιο επιχειρείται μια θεωρητική προσέγγιση με ανάλυση του περιφερειακού προβλήματος και των παραγόντων εμφάνισης των περιφερειακών ανισοτήτων, τόσο γενικά όσο και στην ελληνική περίπτωση ειδικότερα. Στη συνέχεια, ακολουθεί μια σύντομη αποτύπωση των αναπτυξιακών χαρακτηριστικών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου σε μια προσπάθεια εντοπισμού των συγκριτικών πλεονεκτημάτων που πρέπει να αξιοποιήσει, καθώς και των βασικών αναγκών και προβλημάτων που χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης, με ιδιαίτερη αναφορά στην έννοια της νησιωτικότητας. Στο τελευταίο κεφάλαιο περιγράφεται ο περιφερειακός προγραμματισμός της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου

10 10 υπό τους περιορισμούς του νέου καθεστώτος της σταδιακής εισόδου στο στόχο 2 με έμφαση στους στόχους και στους άξονες προτεραιότητας που ορίζονται στο ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου. Επίσης, παρουσιάζεται ο τρόπος χρηματοδότησης της Περιφέρειας από τα διαρθρωτικά ταμεία και γίνεται μια σύντομη σύγκριση με την προηγούμενη προγραμματική περίοδο. Ύστερα από όλα αυτά, ακολουθούν κάποια γενικά συμπεράσματα ως προς την εξέλιξη της πολιτική συνοχής κατά την τρέχουσα περίοδο, αλλά και την κατάσταση της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου στο νέο πλαίσιο, τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες που διαμορφώνονται για αυτήν.

11 11 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗΣ ΤΗΣ Ε.Ε Εισαγωγικά Η Κοινοτική περιφερειακή πολιτική είναι συνδεδεμένη με το βασικό σκοπό όλων των Κοινοτικών πολιτικών που δεν είναι άλλος από την οικονομική ολοκλήρωση και την οικονομική και νομισματική ένωση. Ωστόσο, η οικονομική ενοποίηση διαφορετικών χωρών και περιφερειών, δημιουργεί σημαντικά προβλήματα, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια. Η ένταση μάλιστα των προβλημάτων αυτών είναι ανάλογη με το βαθμό διαφοροποίησης του επιπέδου ανάπτυξης των χωρών και κυρίως των περιφερειών, που συνθέτουν την ενιαία αγορά. H εξέλιξη της διαδικασίας ολοκλήρωσης της Κοινότητας αναδεικνύει τις περιφερειακές ανισότητες σε κρίσιμο παράγοντα ρύθμισης και συνεργασίας σε οικονομικό και σε πολιτικό επίπεδο. Από τη μία δημιουργεί πρόσθετες δυσκολίες προσαρμογής στις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές και από την άλλη κλονίζεται η Κοινοτική αλληλεγγύη, καθώς δημιουργούνται ερωτήματα σχετικά με το αν τα οφέλη της ολοκλήρωσης είναι ίδια και κοινά για όλους (Πετράκος και Ψυχάρης 2004, Παπαδασκαλόπουλος και Χριστοφάκης, 2009). Η Κοινοτική περιφερειακή πολιτική συμπληρώνει κι ενισχύει την περιφερειακή πολιτική που ασκούν τα κράτη μέλη σε εθνικό επίπεδο και συντονίζει τα μέτρα πολιτικής σε κοινοτικό επίπεδο, έχοντας πάντα ως βασικό σκοπό τη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων στην ένωση και την πρόληψη της δημιουργίας νέων. Αν κι έχει υποστηριχθεί συχνά ότι το περιφερειακό πρόβλημα πρέπει να αντιμετωπίζεται σε εθνικό επίπεδο λόγω του κινδύνου υπερσυγκέντρωσης εξουσιών στα Κοινοτικά Όργανα, επιβολής ομοιόμορφων λύσεων σε διαφορετικής υφής περιφερειακά προβλήματα και δυσκολίας διάχυσης των αποτελεσμάτων στις περιφέρειες εκείνες που πραγματικά έχουν ανάγκη των Κοινοτικών ενισχύσεων, τα επιχειρήματα υπέρ της καθιέρωσης της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής είναι σαφώς ισχυρότερα (Κόνσολας, 1997). Οι βασικοί λόγοι που συνηγορούν στην καθιέρωση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής είναι οι εξής (Konsolas et al., 2002): 1. Η επίτευξη της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής μεταξύ των περιφερειών της Ένωσης, που θεωρείται απαραίτητη για την ολοκλήρωση της Ένωσης.

12 12 2. Η αδυναμία των φτωχότερων χωρών της Ένωσης, να διαθέσουν τους απαραίτητους χρηματοδοτικούς πόρους για την αντιμετώπιση των περιφερειακών τους προβλημάτων, τα οποία έχουν σαφώς και μεγαλύτερη ποικιλία και ένταση από αυτά των πλουσιότερων χωρών. 3. Το μοντέλο της χωρικής πόλωσης που επικρατεί στηρίζει την πολιτική βάση της υπερεθνικής Κοινοτικής παρέμβασης. 4. Ο συντονισμός των επιμέρους περιφερειακών πολιτικών των χωρών μελών της Ένωσης και η συστηματική αντιμετώπιση των επιπτώσεων από την εφαρμογή των άλλων πολιτικών της Ένωσης. 5. Η ηθική και κοινωνική υπόσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιβάλλει την καθιέρωση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής, γιατί αφού επιδιώκεται παράλληλα με την οικονομική, η πολιτική και κοινωνική ολοκλήρωση, τότε απαιτείται η σύνθεση της ισότητας και της αποτελεσματικότητας Εξέλιξη της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής Από την ίδρυση της ΕΟΚ μέχρι σήμερα, μπορούν να διακριθούν τρεις βασικές περίοδοι στην πορεία δημιουργίας και καθιέρωσης της Περιφερειακής Πολιτικής της Κοινότητας: 1. Ίδρυση ΕΟΚ έως το Την περίοδο αυτή η Κοινοτική Περιφερειακή Πολιτική, είναι ανύπαρκτη, παρά τις αναφορές που υπήρχαν ήδη στη Συνθήκη της Ρώμης για μείωση του οικονομικού χάσματος μεταξύ των περιφερειών και αντιμετώπιση της οικονομικής καθυστέρησης των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών καθώς και για αρμονική ανάπτυξη των οικονομικών δραστηριοτήτων (Ανδρέου- Μαραβέγιας, 2007). 2. Έτος 1975, στο οποίο ιδρύθηκε το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης έως το Η Κοινοτική Περιφερειακή Πολιτική κάνει τα πρώτα της βήματα και διαμορφώνεται σταδιακά, τόσο ως προς το χρηματοδοτικό σκέλος, όσο και ως προς τους στόχους και τις προτεραιότητές της. 3. Έτος 1985, στο οποίο δρομολογήθηκαν στα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα έως σήμερα. Η Περιφερειακή Πολιτική αρχίζει σταδιακά να

13 13 παίρνει διαφορετικές διαστάσεις με την εφαρμογή ολοκληρωμένων πολυετών και πολυταμειακών τομεακών και περιφερειακών επιχειρησιακών προγραμμάτων (Χριστοφάκης-Παπαδασκαλόπουλος, 2009) Η καθιέρωση της Κοινοτικής Περιφερειακής Πολιτικής Ο πρώτος κανονισμός του ΕΤΠΑ (724/75) αποτελεί αφετηρία της περιφερειακής πολιτικής της Κοινότητας. Ακολούθησε το 1979 η τροποποίηση της λειτουργία του (με τον κανονισμό 214/79), το 1984 η συνολική αναμόρφωση της λειτουργίας του (με τον κανονισμό 2088/84) και το 1985 ο κανονισμός για τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα (ΜΟΠ, κανονισμός 2088/85). Στη συνέχεια η περιφερειακή πολιτική συνδέθηκε άμεσα με την επίτευξη του στόχου της εσωτερικής αγοράς και θεσμοθετήθηκε πλέον ως Κοινοτική πολιτική στην Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη το 1986 (άρ.130α), για να εισαχθεί λίγο αργότερα στις ιδρυτικές συνθήκες μέσω του τίτλου της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής. Η νέα αυτή πολιτική έχει ως σκοπό να προωθήσει μια ειρηνική συνύπαρξη του συνόλου της Κοινότητας, να ενδυναμώσει την οικονομική και κοινωνική της συνοχή και να μειώσει την απόσταση μεταξύ των περιφερειών της (Ανδρέου- Μαραβέγιας, 2007). Στην πρώτη της μορφή, από το 1975 ως το η κοινοτική περιφερειακή πολιτική στηρίζεται μόνο στο ΕΤΠΑ, το οποίο υποστηρίζει και συμπληρώνει τις προσπάθειες των κρατών-μελών, συγχρηματοδοτώντας τα μεμονωμένα επενδυτικά σχέδια βασικών υποδομών και παραγωγικών επενδύσεων, με την προϋπόθεση τα έργα αυτά να εντάσσονται στα πλαίσια των εθνικών περιφερειακών πολιτικών. Από το 1985 κι έπειτα ξεκινούν θεμελιακές αλλαγές στη σύλληψη κι εφαρμογή της περιφερειακής πολιτικής, οι κυριότερες από τις οποίες είναι: η ενδυνάμωση της κοινοτικής διάστασης μέσω της διατύπωσης βασικών αρχών και στόχων προτεραιότητας ενός ενιαίου τρόπου ανάπτυξης, η αντικατάσταση των μεμονωμένων σχεδίων από τον προγραμματισμό, ο συντονισμός των δράσεων με τη συμμετοχή όλων των διαρθρωτικών ταμείων, δηλαδή το ΕΤΠΑ μαζί με το ΕΚΤ (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και το ΕΓΤΠΕ-Π (Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων, τμήμα Προσανατολισμού). Αργότερα, την περίοδο προστέθηκε και το Χρηματοδοτικό Μέσο Προσανατολισμού της Αλιείας (ΧΜΠΑ) (Χριστοφάκης-Παπαδασκαλόπουλος, 2009).

14 14 Η νέα αντίληψη περί προγραμματισμού εφαρμόζεται για πρώτη φορά με τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα ( ), τα οποία αργότερα ενσωματώθηκαν στο Α ΚΠΣ και θεωρούνται από πολλούς ως η αφετηρία άσκησης ουσιαστικής Ευρωπαϊκής Περιφερειακής Πολιτικής Άξονες της Περιφερειακής πολιτικής Βασικοί άξονες πάνω στους οποίους στηρίζεται η άσκηση της περιφερειακής πολιτικής είναι: α)ο συντονισμός των περιφερειακών πολιτικών σε εθνικό επίπεδο και η εναρμόνιση μεταξύ τους με στόχο την προώθηση των κοινοτικών στόχων για την ανάπτυξη και τον ανταγωνισμό, β)το ενιαίο πλαίσιο περιφερειακού προγραμματισμού στο οποίο βασίζεται η κατάρτιση των περιφερειακών προγραμμάτων των κρατών μελών και το οποίο προσδιορίζει τα προβλήματα, τους στόχους της αναπτυξιακής πολιτικής ανά περιφέρεια και τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν, γ) η εκτίμηση των επιπτώσεων των άλλων Κοινοτικών πολιτικών στην περιφερειακή πολιτική, δ)ο καθορισμός προτεραιοτήτων στη βάση περιοδικών εκθέσεων, μελετών και στατιστικών δεδομένων και ε)οι χρηματοδοτήσεις των αναπτυξιακών προγραμμάτων στη βάση των ευρωπαϊκών Κανονισμών και των κανόνων συντονισμού της δράσης των κοινοτικών οργάνων που ασκούν την περιφερειακή πολιτική. (Κόνσολας, 1997) Η δράση που αναλαμβάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση βάσει του άρθρου 174 της Συνθήκης για τη λειτουργία της ΕΕ (πρώην άρθρου 158 της ΣΕΚ) έχει σκοπό να ενισχύσει την οικονομική και κοινωνική συνοχή της διευρυμένης ΕΕ προκειμένου να προαγάγει την εναρμονισμένη, ισόρροπη και βιώσιμη ανάπτυξη της. (Μούσης, 2007 ) 1.5. Οργάνωση της Περιφερειακής Πολιτικής Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1083/2006 του Συμβουλίου, περί καθορισμού γενικών διατάξεων για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και το Ταμείο Συνοχής και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1260/1999. Στόχος του κανονισμού είναι να ενισχύσει την οικονομική και κοινωνική συνοχή ώστε να ευνοηθεί η αρμονική, ισορροπημένη και βιώσιμη ανάπτυξη των περιφερειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) για την περίοδο Η ευρωπαϊκή πολιτική για

15 15 τη συνοχή σκοπό έχει να απαντήσει στις προκλήσεις που συνδέονται με τις οικονομικές, κοινωνικές και τοπικές ανισότητες, την επιτάχυνση των οικονομικών αναδιαρθρώσεων και τη γήρανση του πληθυσμού. (ΕΚ 1083/2006, αρ. 3, παρ.1) Σύμφωνα με τον Κανονισμό 1083/2006 η δράση που αναλαμβάνεται στα πλαίσια των Ταμείων ενσωματώνει, σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, τις προτεραιότητες της Ένωσης υπέρ της βιώσιμης ανάπτυξης με την ενίσχυση της οικονομικής μεγέθυνσης, της ανταγωνιστικότητας και της απασχόλησης, της κοινωνικής ένταξης, καθώς και της προστασίας και της βελτίωσης της ποιότητας του περιβάλλοντος. (ΕΚ 1083/2006, αρ. 3, παρ.1). Ο παρών κανονισμός: ορίζει το πλαίσιο στο οποίο εγγράφεται η πολιτική συνοχής (συμπεριλαμβανομένων των κοινοτικών κατευθυντήριων γραμμών στρατηγικής για τη συνοχή, την ανάπτυξη και την απασχόληση) ορίζει τους στόχους στους οποίους οφείλουν να συνεισφέρουν τα Διαρθρωτικά Ταμεία και το Ταμείο Συνοχής ορίζει τα κριτήρια επιλεξιμότητας των κρατών μελών και των περιφερειών για τα Ταμεία ορίζει τους διαθέσιμους οικονομικούς πόρους και τα κριτήρια που διέπουν την κατανομή τους καθορίζει τις αρχές, τους κανόνες εταιρικής σχέσης, προγραμματισμού, αξιολόγησης, διαχείρισης, παρακολούθησης και ελέγχου στη βάση ενός καταμερισμού αρμοδιοτήτων μεταξύ των κρατών μελών και της Επιτροπής (ΕΚ 1083/2006, αρ.1) Τα καθεστώτα μεταβατικής στήριξης στον προγραμματισμό της πολιτικής συνοχής Στο σημείο αυτό πριν περάσουμε στην αναλυτική καταγραφή των νέων Στόχων της Πολιτικής Συνοχής, θα πρέπει να γίνει αναφορά σε μια καινοτομία μείζονος σημασίας, που χαρακτηρίζει την 4 η προγραμματική περίοδο. Πρόκειται για την εισαγωγή στον προγραμματισμό των νέων καθεστώτων μεταβατικής στήριξης που

16 16 τυγχάνουν ιδιαίτερων προϋποθέσεων και ρυθμίσεων, οι οποίες ορίζονται από το ευρωπαϊκό κανονιστικό πλαίσιο. Στα καθεστώτα αυτά εντάσσονται, κατόπιν μελέτης των αναπτυξιακών τους δεικτών, οι περιφέρειες εκείνες που βρίσκονται μεταξύ των στόχων 1 και 2. Πρόκειται δηλαδή για μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ των περιφερειών που χρήζουν μεγάλης ενίσχυσης κι εκείνων που αναγνωρίζονται ως οι πιο ανεπτυγμένες της Ευρώπης. Ο τρόπος οργάνωσης της πολιτικής συνοχής στα πλαίσια των νέων καθεστώτων έχει μεταβατικό δηλαδή προσωρινό χαρακτήρα. Ο λόγος για τον οποίο θεσπίστηκαν έχει να κάνει με την προετοιμασία των περιφερειών που επιλέγονται προκειμένου αυτές να εισέλθουν ομαλά στον επόμενο στόχο. Σε διαφορετική περίπτωση, αν δηλαδή μια περιφέρεια εισερχόταν άμεσα με την έναρξη της επόμενης προγραμματικής περιόδου στον στόχο 2, η μετάβαση πιθανότατα θα ήταν πολύ απότομη καθώς θα ήταν πολύ δύσκολο να προσαρμοστεί γρήγορα στα νέα δεδομένα. Συνεπώς, η ενδιάμεση αυτή κατάσταση, που χαρακτηρίζεται από σταδιακή μείωση της κοινοτικής συνδρομής σε ετήσια βάση, εξυπηρετεί την ανάγκη για προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα, μέσα από την απόκτηση των απαραίτητων εμπειριών και γνώσεων, προκειμένου να καταστήσει ευκολότερη τη διαδικασία της μετάβασης. Αναλυτικά, οι προϋποθέσεις ένταξης στα νέα καθεστώτα περιγράφονται στην επόμενη ενότητα Οι τρεις νέοι στόχοι της Πολιτικής Συνοχής και τα καθεστώτα μεταβατικής στήριξης Στην περίοδο θα διατεθούν συνολικά δισ. ευρώ για τη χρηματοδότηση της περιφερειακής πολιτικής, στο πλαίσιο των τριών νέων στόχων «Σύγκλιση», «Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» και «Εδαφική συνεργασία» (ΕΚ 1083/2006, αρ.18, παρ.1) Στόχος 1: Σύγκλιση Ο στόχος «Σύγκλιση», συναφής με τον παλαιό στόχο 1, αποσκοπεί στην επιτάχυνση της σύγκλισης των λιγότερο ανεπτυγμένων κρατών μελών και περιφερειών, μέσω της βελτίωσης των συνθηκών ανάπτυξης και απασχόλησης. Αφορά τα λιγότερο

17 17 ανεπτυγμένα κράτη μέλη και περιφέρειες. Οι τομείς δράσης θα είναι το φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο, η καινοτομία, η κοινωνία της γνώσης, η προσαρμοστικότητα στις αλλαγές, το περιβάλλον και η διοικητική αποτελεσματικότητα (ΕΚ 1083/2006, αρ.3, π.2α) Θα χρηματοδοτηθεί από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ), το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και το Ταμείο Συνοχής (ΕΚ 1083/2006, αρ.4, π.1α). Οι συνολικοί πόροι για το στόχο Σύγκλιση συμπεριλαμβανομένων των μεταβατικών και ειδικών ενισχύσεων - ανέρχονται σε 251,2 δισεκατομμύρια ευρώ, δηλαδή στο 81,54 % των πόρων που διατίθενται για ανάληψη υποχρεώσεων από τα Ταμεία για την περίοδο 2007 έως 2013 (308 δισεκ. Ευρώ) (ΕΚ 1083/2006, αρ.19). Είναι επιλέξιμες: για τα Διαρθρωτικά Ταμεία (ΕΤΠΑ και ΕΚΤ): o οι περιφέρειες των οποίων το ΑΕγχΠ ανά κάτοικο είναι κατώτερο του 75% του ευρωπαϊκού μέσου όρου. Οι περιφέρειες αυτές πρέπει να αντιστοιχούν στο επίπεδο NUTS II. (ΕΚ 1083/2006, αρ.5, π.1). Στις περιφέρειες αυτές διατίθεται το 70,51% των συνολικών κονδυλίων του εν λόγω στόχου (ΕΚ 1083/2006, αρ.19α) o οι περιφέρειες στις οποίες το ΑΕγχΠ ανά κάτοικο θα υπερβεί, για στατιστικούς λόγους (λόγω της διεύρυνσης της ΕΕ προς περιφέρειες πιο μειονεκτικές) το 75% του ευρωπαϊκού μέσου όρου, θα τύχουν μεταβατικής, ειδικής και σταδιακά μειούμενης χρηματοδότησης (ΕΚ 1083/2006, αρ.8, π.1). Στις περιφέρειες αυτές θα διατεθεί το 4,99% του συνολικού ποσού (ΕΚ 1083/2006, αρ.19β) για το Ταμείο Συνοχής: τα κράτη μέλη στα οποία το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα (ΑΕΕ) ανά κάτοικο είναι κατώτερο του 90% του ευρωπαϊκού μέσου όρου και τα οποία εφαρμόζουν προγράμματα οικονομικής σύγκλισης (ΕΚ 1083/2006, αρ.5, π.2). Αυτά τα κράτη μέλη θα λάβουν το 23,22% των πόρων που διατίθενται για τον εν λόγω στόχο (ΕΚ 1083/2006, αρ.19γ). Οι περιφέρειες που θα υπερβούν το 90% του ΑΕΕ ανά κάτοικο για στατιστικούς λόγους (λόγω της διεύρυνσης της ΕΕ προς περιφέρειες πιο μειονεκτικές) θα λάβουν μεταβατική, ειδική και σταδιακά μειούμενη χρηματοδότηση (ΕΚ

18 /2006, αρ.8, π.3) που θα ανέλθει στο 1,29 % των πόρων στόχο (ΕΚ 1083/2006, αρ.19δ). Για το στόχο αυτό τα ανώτατα όρια που ισχύουν για το ποσοστό συγχρηματοδότησης (ΕΚ 1083/2006, Παράρτημα ΙΙΙ) είναι τα ακόλουθα: 75% των δημόσιων δαπανών που συγχρηματοδοτούνται από το ΕΤΠΑ ή το ΕΚΤ. Το εν λόγω ανώτατο όριο μπορεί να φθάσει στο 80% εφόσον οι επιλέξιμες περιφέρειες βρίσκονται σε κράτος μέλος που καλύπτεται από το Ταμείο Συνοχής. Μπορεί να φθάσει ακόμα και το 85% εφόσον πρόκειται για ιδιαίτερα απομακρυσμένες περιφέρειες. το 85% των δημόσιων δαπανών που συγχρηματοδοτούνται από το Ταμείο Συνοχής. στο 50% των δημόσιων δαπανών που συγχρηματοδοτούνται στις ιδιαίτερα απομακρυσμένες περιφέρειες (νέα συμπληρωματική χορήγηση του ΕΤΠΑ, που αποσκοπεί στην αντιστάθμιση του επιπλέον κόστους) Στόχος 2: Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση Ο στόχος «Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» αποσκοπεί στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, της απασχόλησης και της ελκυστικότητας των περιφερειών, εκτός των λιγότερο ανεπτυγμένων. Πρέπει να παρέχει τη δυνατότητα πρόληψης των οικονομικών και κοινωνικών μεταβολών, προώθησης της καινοτομίας, του επιχειρηματικού πνεύματος, της προστασίας του περιβάλλοντος, της προσβασιμότητας, της προσαρμοστικότητας και της ανάπτυξης αγορών εργασίας χωρίς αποκλεισμούς (ΕΚ 1083/2006, αρ.3, π.2β). Θα χρηματοδοτηθεί από το ΕΤΠΑ και το ΕΚΤ (ΕΚ 1083/2006, αρ.4, π.1β). Οι επιλέξιμες περιφέρειες είναι: οι περιφέρειες του στόχου 1 κατά την περίοδο , οι οποίες δεν πληρούν πλέον τα κριτήρια περιφερειακής επιλεξιμότητας του στόχου

19 19 «Σύγκλιση» και οι οποίες, συνεπώς, τυγχάνουν μεταβατικής στήριξης (ΕΚ 1083/2006, αρ. 8, π.1). όλες οι λοιπές περιφέρειες της ΕΕ που δεν καλύπτονται από το στόχο «Σύγκλιση» (ΕΚ 1083/2006, αρ. 6). Όσον αφορά τα προγράμματα που χρηματοδοτούνται από το ΕΚΤ, η Επιτροπή προτείνει τέσσερις προτεραιότητες με βάση την ευρωπαϊκή στρατηγική για την απασχόληση (ΕΣΑ): βελτίωση της προσαρμοστικότητας των εργαζομένων και των επιχειρήσεων, βελτίωση της πρόσβασης στην εργασία, ενίσχυση της κοινωνικής ένταξης και μεταρρυθμίσεις στον τομέα της απασχόλησης και της ενσωμάτωσης. Οι πόροι που προορίζονται για τον στόχο αυτό ανέρχονται σε 49,13 δισ. ευρώ, δηλαδή στο 15,95% του συνόλου (ΕΚ 1083/2006, αρ.20), και κατανέμονται εξίσου μεταξύ του ΕΤΠΑ και του ΕΚΤ. Από το ποσό αυτό: το 78,86% θα διατεθεί για τις περιφέρειες που δεν καλύπτονται από το στόχο «Σύγκλιση» (αρ.20α) το 21,14% θα διατεθεί για την παροχή μιας σταδιακά μειούμενης μεταβατικής στήριξης (αρ.20β) Οι ενέργειες στο πλαίσιο του στόχου αυτού μπορούν να συγχρηματοδοτούνται μέχρι ποσοστού 50% από κονδύλια δημόσιων δαπανών. Το ανώτατο όριο ανέρχεται στο 85% για τις ιδιαίτερα απομακρυσμένες περιφέρειες (ΕΚ 1083/2006, Παράρτημα ΙΙΙ) Ευρωπαϊκή εδαφική συνεργασία Ο στόχος «Ευρωπαϊκή εδαφική συνεργασία» αποσκοπεί στην ενίσχυση της συνεργασίας σε διασυνοριακό, διεθνικό και διαπεριφερειακό επίπεδο, με βάση την παλαιά ευρωπαϊκή πρωτοβουλία INTERREG (ΕΚ 1083/2006, αρ.3, π.2γ). χρηματοδοτηθεί από το ΕΤΠΑ (ΕΚ 1083/2006, αρ.4, π.1γ). Είναι επιλέξιμες οι περιφέρειες NUTS III που βρίσκονται κατά μήκος των χερσαίων εσωτερικών συνόρων, ορισμένων εξωτερικών συνόρων, καθώς και ορισμένες περιφέρειες οι οποίες βρίσκονται κατά μήκος των θαλάσσιων συνόρων που απέχουν μέχρι 150 χιλιόμετρα (ΕΚ 1083/2006, αρ.7, π.1) Θα

20 20 Το σύνολο του εδάφους της ΕΕ είναι επιλέξιμο όσον αφορά τα δίκτυα συνεργασίας και την ανταλλαγή εμπειριών. Το ανώτατο όριο της συγχρηματοδότησης ανέρχεται στο 75% των δημόσιων δαπανών (ΕΚ 1083/2006, Παράρτημα ΙΙΙ) Οι πόροι που προορίζονται για το στόχο αυτό ανέρχονται σε 7,75 δισ. ευρώ (ήτοι 2,52% του συνόλου) και χρηματοδοτούνται ολοκληρωτικά από το ΕΤΠΑ. Το ποσό αυτό κατανέμεται μεταξύ των διαφόρων συνιστωσών ως εξής: (ΕΚ 1083/2006, αρ.21) 73,86% για τη διασυνοριακή συνεργασία 20,95% για τη διεθνική συνεργασίας 5,19% για τη διαπεριφερειακή συνεργασία 1.8. Καθορισμός πιστώσεων σε Περιφέρειες Μεταβατικής Στήριξης βάσει του Ε.Κ. 1083/2006 Οι πιστώσεις δυνάμει της μεταβατικής στήριξης που αναφέρεται στο άρθρο 7α θα καθορισθούν με την εφαρμογή των ακόλουθων παραμέτρων: α) για τις περιφέρειες που ορίζονται στο άρθρο 8 παράγραφος 1, το 80 % της ατομικής τους κατά κεφαλήν έντασης ενίσχυσης του 2006 κατά το 2007 και, εν συνεχεία, γραμμική μείωση ώστε να επιτευχθεί η μέση εθνική κατά κεφαλήν ένταση ενίσχυσης για το στόχο περιφερειακής ανταγωνιστικότητας και απασχόλησης κατά το Στις πιστώσεις που επιτυγχάνονται με αυτόν τον τρόπο προστίθεται ποσό που προκύπτει από τη χορήγηση πριμοδότησης 600 ευρώ ανά άνεργο βάσει του αριθμού ανέργων στην περιφέρεια που υπερβαίνει τον αριθμό ανέργων που θα είχε προκύψει αν είχε ληφθεί ως βάση το μέσο ποσοστό ανέργων όλων των περιφερειών σύγκλισης της ΕΕ (Ε.Κ. 1083/2006, Παράρτημα ΙΙ, άρθρο 6). β) για τις περιφέρειες που ορίζονται στο άρθρο 8 παράγραφος 2, το 75 % της ατομικής τους κατά κεφαλήν έντασης ενίσχυσης του 2006 κατά το 2007 και γραμμική μείωση εν συνεχεία ώστε να επιτευχθεί η μέση εθνική κατά κεφαλήν ένταση ενίσχυσης για το στόχο περιφερειακής ανταγωνιστικότητας και απασχόλησης έως το Στις πιστώσεις που επιτυγχάνονται με αυτόν τον τρόπο προστίθεται ποσό που προκύπτει από τη χορήγηση πριμοδότησης 600 ευρώ ανά άνεργο βάσει του αριθμού ανέργων στην περιφέρεια που υπερβαίνει τον αριθμό ανέργων που θα είχε προκύψει

21 21 αν είχε ληφθεί ως βάση το μέσο ποσοστό ανέργων όλων των περιφερειών σύγκλισης της ΕΕ (Ε.Κ. 1083/2006, Παράρτημα ΙΙ, άρθρο 6). Επίσης, όταν σε δεδομένο κράτος μέλος οι περιφέρειες «σταδιακής εξόδου» που ορίζονται στο άρθρο 8 παράγραφος 1, αντιστοιχούν στο ένα τρίτο τουλάχιστον του συνολικού πληθυσμού των περιφερειών που είναι πλήρως επιλέξιμες για βοήθεια του στόχου 1 κατά το 2006, τα ποσοστά της βοήθειας είναι 80 % της ατομικής τους κατά κεφαλήν έντασης ενίσχυσης του 2006 κατά το 2007, 75 % κατά το 2008, 70 % κατά το 2009, 65 % κατά το 2010, 60 % κατά το 2011, 55 % κατά το 2012 και 50 % κατά το 2013 (Ε.Κ. 1083/2006, Παράρτημα ΙΙ, Συμπληρωματικές διατάξεις αρ.12) Ρυθμίσεις προσαρμογής των μεταβατικών καθεστώτων στήριξης Οι Κατευθυντήριες Γραμμές σχετικά με τις κρατικές ενισχύσεις περιφερειακού χαρακτήρα (2006/C 54/08, αρ.3.3) καθεστώτα τις εξής ρυθμίσεις προσαρμογής: προβλέπουν για τα μεταβατικά Ρυθμίσεις σταδιακής προσαρμογής για τις περιφέρειες «στατιστικού αντίκτυπου» Για να αποφευχθεί η υπονόμευση της προόδου που σημείωσαν κατά το παρελθόν αυτές οι περιφέρειες από τις επιπτώσεις της ταχύτατης αλλαγής λόγω διεύρυνσης, από την άποψη του ύψους των ενισχύσεων και της διαθεσιμότητας των ενισχύσεων λειτουργίας, η Επιτροπή θεωρεί ότι θα πρέπει να συνεχίσουν να είναι επιλέξιμες για την παρέκκλιση κατά το άρθρο 87 παράγραφος 3 στοιχείο α), σε μεταβατική βάση και έως την 31η Δεκεμβρίου Το 2010, η Επιτροπή θα επανεξετάσει τη θέση αυτών των περιφερειών βάσει του τριετούς μέσου όρου των πλέον πρόσφατων δεδομένων της EUROSTAT για το ΑΕΠ. Εάν το σχετικό ΑΕΠ κάποιας από τις περιφέρειες αυτές μειωθεί κάτω του 75 % του μέσου όρου της ΕΕ-25, η αντίστοιχη περιφέρεια θα συνεχίσει να είναι επιλέξιμη για την παρέκκλιση κατά το άρθρο 87 παράγραφος 3 στοιχείο α). Αλλιώς, οι περιφέρειες στατιστικού αντίκτυπου θα γίνουν, από την 1η Ιανουαρίου 2011, επιλέξιμες για την παρέκκλιση κατά το άρθρο 87 παράγραφος 3 στοιχείο γ).

22 Ρυθμίσεις για τις Περιφέρειες σταδιακής εισόδου (οικονομικής ανάπτυξης) Οι περιφερειακές ενισχύσεις που καλύπτονται από την παρέκκλιση κατά το άρθρο 87 παράγραφος 3 στοιχείο γ) πρέπει ωστόσο να εντάσσονται στο πλαίσιο μιας σαφώς προσδιορισμένης περιφερειακής πολιτικής του κράτους μέλους και να τηρούν τις προαναφερόμενες αρχές γεωγραφικής εστίασης. Εφόσον προορίζονται για περιοχές λιγότερο μειονεκτούσες σε σχέση με εκείνες του στοιχείου α) του ως άνω άρθρου, οι εν λόγω ενισχύσεις πρέπει να έχουν γεωγραφική κάλυψη και ύψος αυστηρά περιορισμένα. Υπό τις συνθήκες αυτές, μόνο ένα μικρό μέρος της εθνικής επικράτειας ενός κράτους μέλους είναι δυνατόν, εκ προοιμίου, να λαμβάνει ενισχύσεις του τύπου αυτού. Για να διαθέτουν οι εθνικές αρχές επαρκές περιθώριο κατά την επιλογή των επιλέξιμων περιφερειών χωρίς να τίθεται σε κίνδυνο η αποτελεσματικότητα του συστήματος ελέγχου των ενισχύσεων αυτού του είδους εκ μέρους της Επιτροπής και η ίση μεταχείριση όλων των κρατών μελών, η επιλογή περιφερειών για την εφαρμογή της εν λόγω παρέκκλισης θα πρέπει να πραγματοποιείται σε δύο φάσεις, από τις οποίες η πρώτη θα περιλαμβάνει τον προσδιορισμό από την Επιτροπή της μέγιστης πληθυσμιακής κάλυψης για κάθε κράτος μέλος στην περίπτωση περιφερειακών ενισχύσεων, και η δεύτερη την επιλογή των επιλέξιμων περιφερειών Η δέσμευση των πόρων στον προγραμματισμό για την εξυπηρέτηση των στόχων της Λισαβόνας (Earmarking) Το θέμα της ποσοτικοποιημένης συμβολής της συνοχής στην επίτευξη των στόχων της Λισσαβόνας και ειδικότερα η οριοθέτηση του 60% της συνολικής δαπάνης του στόχου 1 και του 75% του στόχου 2 της συνοχής προς τον σκοπό αυτόν (earmarking) αποφασίστηκε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Δεκεμβρίου 2005 (σημεία 15 και 16). Έτσι, υπάρχει πλέον και η επίσημη δέσμευση για την επίτευξη των στόχων, προώθησης της ανταγωνιστικότητας και της δημιουργίας θέσεων απασχόλησης, με δαπάνες των στόχων 1 και 2 της συνοχής. Ειδικότερα επισημαίνεται ότι οι διατάξεις αυτές δεν αφορούν τα νέα Κράτη Μέλη, τα ποσοστά εφαρμόζονται ως μέσος όρος όλης της περιόδου, γεγονός που απαιτεί μια συμπληρωματική προσπάθεια για τα

23 23 κράτη μέλη, η οποία θα εξειδικεύεται για καθένα ξεχωριστά και θα αποτυπώνεται στο εργαλείο Προγραμματισμού ( ΕΣΠΑ) σαν εθνικός ποσοτικοποιημένος στόχος (%). Σε ότι αφορά τις ελληνικές Περιφέρειες phasing in αυτές δεν αποτελούν τυπικό παράδειγμα του Στόχου 2, καθώς εισέρχονται σε αυτόν για πρώτη φορά, συνεπώς ο στόχος γι αυτές θα είναι χαμηλότερος του 75%, η ακριβής τιμή του προκύπτει ύστερα από προτάσεις φορέων και από διαβούλευση με την Επιτροπή (Τεχνική Οδηγία 1) Διαδικασίες σχεδιασμού και αρχές της περιφερειακής πολιτικής Η επίτευξη των στόχων των Ταμείων επιδιώκεται στα πλαίσια ενός συστήματος πολυετούς προγραμματισμού οργανωμένο σε στάδια τα οποία περιλαμβάνουν τον προσδιορισμό των προτεραιοτήτων, τη χρηματοδότηση και σύστημα διαχείρισης και ελέγχου (ΕΚ 1083/2006, αρ.10). Το Συμβούλιο θεσπίζει, στο επίπεδο της Ένωσης, συνοπτικές στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές για την οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή (ΕΚ 1083/2006, αρ.25) με τις οποίες καθορίζεται ενδεικτικό πλαίσιο για την παρέμβαση των Ταμείων, συνεκτιμώντας άλλες συναφείς κοινές πολιτικές. Για καθέναν από τους στόχους των Ταμείων, οι κατευθυντήριες αυτές γραμμές αποτελούν ιδίως την έκφραση των προτεραιοτήτων της Ένωσης με στόχο την προώθηση της εναρμονισμένης, ισόρροπης, και βιώσιμης ανάπτυξης της. Οι κατευθυντήριες γραμμές συμβάλλουν στην υλοποίηση άλλων κοινοτικών προτεραιοτήτων, ιδίως αυτών που απορρέουν από τη στρατηγική της Λισσαβόνας και τις ενιαίες κατευθυντήριες γραμμές για την ανάπτυξη και την απασχόληση. Μετά από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Μαρτίου 2005 η στρατηγική της Λισσαβόνας ανανεώθηκε μέσω εταιρικής σχέσης για την ανάπτυξη και την απασχόληση. Στο πλαίσιο της στρατηγικής αυτής, η πολιτική της συνοχής πρέπει να επικεντρωθεί στην προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης, στην ανταγωνιστικότητα και την απασχόληση. Με βάση τις προτεραιότητες αυτές, οι στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές έχουν ως στόχο: να γίνουν η Ευρώπη και οι περιφέρειές της πιο ελκυστικοί τόποι για επενδύσεις και απασχόληση

24 24 να βελτιωθεί η γνώση και η καινοτομία να δημιουργηθούν περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας να ληφθεί υπόψη η χωροταξική διάσταση της πολιτικής της συνοχής Στη συνέχεια, τα κράτη μέλη υποβάλλουν εθνικό στρατηγικό πλαίσιο αναφοράς, το οποίο εξασφαλίζει ότι η συνδρομή από τα Ταμεία συμβαδίζει με τις ευρωπαϊκές στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές για τη συνοχή. Κάθε εθνικό στρατηγικό πλαίσιο αναφοράς αποτελεί μέσο αναφοράς για την εκπόνηση του προγραμματισμού των Ταμείων για την περίοδο (ΕΚ 1083/2006, αρ.27) Το εθνικό στρατηγικό πλαίσιο αναφοράς εκπονείται από το κράτος μέλος στο πλαίσιο μιας εταιρικής σχέσης, δηλαδή στενής συνεργασίας με την Επιτροπή και με τις αρχές και τους φορείς όπως: (α) τις αρμόδιες περιφερειακές και τοπικές αρχές, τις αρχές αστικών περιοχών και άλλες δημόσιες αρχές (β) τους οικονομικούς και κοινωνικούς εταίρους (γ) οποιοδήποτε άλλο κατάλληλο φορέα που εκπροσωπεί την κοινωνία των πολιτών ή μη κυβερνητικές οργανώσεις. Η εταιρική σχέση καλύπτει την εκπόνηση, την υλοποίηση, την παρακολούθηση και την αξιολόγηση των επιχειρησιακών προγραμμάτων. (ΕΚ 1083/2006, αρ.11). Η υλοποίηση των επιχειρησιακών προγραμμάτων αποτελεί ευθύνη των κρατών μελών στο ενδεικνυόμενο εδαφικό επίπεδο, σύμφωνα με το ιδιαίτερο θεσμικό σύστημα που ισχύει σε κάθε κράτος μέλος. Όμως, ο προϋπολογισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αφορά τα Ταμεία εκτελείται στα πλαίσια της επιμερισμένης διαχείρισης (ΕΚ 1083/2006, αρ.14.π.1) μεταξύ των κρατών μελών και της Επιτροπής, σύμφωνα με τον δημοσιονομικό κανονισμό που εφαρμόζεται στον γενικό προϋπολογισμό της Ένωσης (ΕΚ 1605/2002). Σύμφωνα με την αρχή της προσθετικότητας, οι συνεισφορές των διαρθρωτικών ταμείων δεν αντικαθιστούν τις δημόσιες ή ισοδύναμες διαρθρωτικές δαπάνες των κρατών μελών (ΕΚ 1083/2006, αρ.15, π.1). Για το σκοπό αυτόν, η Επιτροπή και τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν, σύμφωνα με τις αντίστοιχες αρμοδιότητές τους, ότι το 60% των δαπανών για το στόχο "Σύγκλιση" και 75% των δαπανών για τον στόχο «Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» για τα κράτη μέλη της

25 25 Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη σύνθεσή της πριν από την 1η Μαΐου 2004 διατίθενται ως κοινοτική συνδρομή Τα Επιχειρησιακά προγράμματα Οι δραστηριότητες των Ταμείων στα κράτη μέλη λαμβάνουν τη μορφή επιχειρησιακών προγραμμάτων στα πλαίσια του εθνικού στρατηγικού πλαισίου αναφοράς. Επιχειρησιακό πρόγραμμα είναι το έγγραφο το οποίο υποβάλλεται από το κράτος μέλος και εγκρίνεται από την Επιτροπή και το οποίο καθορίζει μια αναπτυξιακή στρατηγική με τη χρήση ενός συνεκτικού συνόλου προτεραιοτήτων. Κάθε επιχειρησιακό πρόγραμμα καλύπτει μόνον έναν από τους τρεις προαναφερθέντες στόχους, εκτός εάν υπάρξει διαφορετική συμφωνία μεταξύ της Επιτροπής και του κράτους μέλους (ΕΚ 1083/2006, αρ.32). Διαχείριση, παρακολούθηση και έλεγχοι Τα κράτη μέλη αναλαμβάνουν την ευθύνη της διαχείρισης και του ελέγχου των επιχειρησιακών προγραμμάτων. Ειδικότερα, για κάθε επιχειρησιακό πρόγραμμα το κράτος μέλος ορίζει: (ΕΚ 1083/2006, αρ.59). μια αρχή διαχείρισης μια αρχή πιστοποίησης (της κατάστασης των δαπανών και των αιτήσεων πληρωμών πριν από την αποστολή τους στην Επιτροπή) μια ελεγκτική αρχή (για την εξακρίβωση της αποτελεσματικής λειτουργίας του συστήματος διαχείρισης και ελέγχου) Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) ( ) Το άρθρο 176 της Συνθήκης για τη λειτουργία της ΕΕ (πρώην άρθρο 160 ΣΕΚ) προβλέπει ότι το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) συμβάλλει στη διόρθωση των κυριοτέρων περιφερειακών ανισοτήτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση.. Το ΕΤΠΑ διέπεται από τον γενικό κανονισμό 1083/2006 και από τον ειδικό κανονισμό 1080/2006, ο οποίος καθορίζει την αποστολή του, το πεδίο εφαρμογής της

26 26 συνδρομής και τους κανόνες σχετικά με την επιλεξιμότητα για την παροχή συνδρομής. (ΕΚ 1080/2006, αρ.1) Σύμφωνα με αυτούς τους κανονισμούς, το ΕΤΠΑ συνεισφέρει στη χρηματοδότηση συνδρομής για την τόνωση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής με τη μείωση των κυριότερων περιφερειακών ανισορροπιών μέσω της υποστήριξης της αναπτυξιακής και διαρθρωτικής προσαρμογής των περιφερειακών οικονομιών, συμπεριλαμβανομένης της μετατροπής των βιομηχανικών περιφερειών που παρακμάζουν και των περιφερειών που υστερούν, και μέσω της υποστήριξης της διασυνοριακής, διακρατικής και διαπεριφερειακής συνεργασίας. Κατ' αυτόν τον τρόπο, το ΕΤΠΑ υλοποιεί τις προτεραιότητες της Ένωσης, και ιδίως την ανάγκη ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας, της δημιουργίας και της διατήρησης βιώσιμων θέσεων απασχόλησης, και εξασφάλισης βιώσιμης ανάπτυξης. (ΕΚ 1080/2006, αρ.2). Το ΕΤΠΑ συμβάλλει στη χρηματοδότηση: α) παραγωγικών επενδύσεων που συμβάλλουν στη δημιουργία και τη διατήρηση βιώσιμων θέσεων απασχόλησης, κυρίως μέσω άμεσης ενίσχυσης επενδύσεων πρωταρχικώς σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ), β) επενδύσεων σε υποδομές, γ) ανάπτυξης του ενδογενούς δυναμικού μέσω μέτρων που υποστηρίζουν την περιφερειακή και την τοπική ανάπτυξη, δ) τεχνικής βοήθειας (ΕΚ 1080/2006, αρ.3). Προτεραιότητες Η συνδρομή του ΕΤΠΑ επικεντρώνεται σε θεματικές προτεραιότητες. Ο τύπος και το εύρος των δράσεων που χρηματοδοτούνται στο πλαίσιο κάθε προτεραιότητας αντικατοπτρίζει τη διαφορετική φύση των στόχων «Σύγκλιση», «Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» και «Ευρωπαϊκή εδαφική συνεργασία» (ΕΚ 1080/2006, αρ. 4-6). Στο πλαίσιο του στόχου Σύγκλιση το ΕΤΠΑ εστιάζει τη συνδρομή που χορηγεί στην υποστήριξη βιώσιμης ολοκληρωμένης περιφερειακής και τοπικής οικονομικής ανάπτυξης και απασχόλησης μέσω της ενίσχυσης ενδογενών δυνατοτήτων με στόχο τον εκσυγχρονισμό και τη διαφοροποίηση των οικονομικών δομών, καθώς και τη δημιουργία και διατήρηση βιώσιμων θέσεων εργασίας (αρ. 4).

27 27 Στο πλαίσιο του στόχου Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση, το ΕΤΠΑ, προάγοντας παράλληλα την απασχόληση, επικεντρώνει κατά κύριο λόγο τη συνδρομή του στις ακόλουθες τρεις προτεραιότητες: καινοτομία και οικονομία της γνώσης περιβάλλον και πρόληψη των κινδύνων και πρόσβαση σε υπηρεσίες μεταφορών και τηλεπικοινωνιών γενικού οικονομικού ενδιαφέροντος (αρ. 5). Για το στόχο Ευρωπαϊκή εδαφική συνεργασία, η συνδρομή του ΕΤΠΑ εστιάζεται στις ακόλουθες προτεραιότητες: (1) στην ανάπτυξη διασυνοριακών οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων μέσω κοινών στρατηγικών για τη βιώσιμη εδαφική ανάπτυξη (2) στη σύσταση και ανάπτυξη διακρατικής συνεργασίας, μεταξύ θαλάσσιων περιφερειών και (3) στην ενίσχυση της αποτελεσματικότητας της περιφερειακής πολιτικής (αρ. 6) Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ( ) Ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ.1081/2006 για το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ορίζει τους τύπους δραστηριοτήτων που δύνανται να χρηματοδοτηθούν από το ΕΚΤ. Το ΕΚΤ υποστηρίζει τις προτεραιότητες της Κοινότητας σε ό,τι αφορά την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, την αύξηση της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας και την ενθάρρυνση της οικονομικής ανάπτυξης και της βιώσιμης ανάπτυξης. Στο πλαίσιο αυτό, το ΕΚΤ αποσκοπεί να συμβάλει στην ενίσχυση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής βελτιώνοντας την απασχόληση και τις δυνατότητες απασχόλησης (ΕΚ 1081/2006, αρ.2). Το ΕΚΤ στηρίζει τις ενέργειες στο πλαίσιο του στόχου «Σύγκλιση» και του στόχου «Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση». Αποστολή Το ΕΚΤ υποστηρίζει τις πολιτικές των κρατών μελών για την εκ νέου εστίαση της στρατηγικής της Λισσαβόνας στην ανάπτυξη και την απασχόληση. Ειδικότερα, το ΕΚΤ αποσκοπεί: στην επίτευξη της πλήρους απασχόλησης, στη βελτίωση της ποιότητας και της παραγωγικότητας της εργασίας,

28 28 στην προαγωγή της κοινωνικής ένταξης (ιδίως στην πρόσβαση των λιγότερο ευνοημένων ατόμων στην απασχόληση), στη μείωση των εθνικών, περιφερειακών και τοπικών ανισοτήτων στον τομέα της απασχόλησης. Το ΕΚΤ ενθαρρύνει τη χρηστή διακυβέρνηση και την εταιρική σχέση. Τα κράτη μέλη φροντίζουν για τη συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων και την κατάλληλη λήψη γνώμης και συμμετοχή άλλων φορέων, στο κατάλληλο επίπεδο αυτοδιοίκησης, κατά και την προπαρασκευή, την εφαρμογή και την παρακολούθηση της υποστήριξης του ΕΚΤ (ΕΚ 1081/2006, αρ.2) Ταμείο συνοχής Με τον Κανονισμό 1084/2006 ιδρύεται ένα Ταμείο Συνοχής, το οποίο συμβάλλει στη χρηματοδότηση των ενισχύσεων στον τομέα του περιβάλλοντος και των διευρωπαϊκών δικτύων μεταφορών. Το Ταμείο εντάσσεται στο στόχο «Σύγκλιση» για την περίοδο Η ανώτατη χρηματοδοτική συνεισφορά του Ταμείου Συνοχής στις δημόσιες δαπάνες που συγχρηματοδοτούνται στα κράτη μέλη έχει οριστεί στο 85% (ΕΚ 1083/2006, Παράρτημα ΙΙΙ) Αποστολή Σκοπός του Ταμείου Συνοχής είναι η ενίσχυση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) με προοπτική την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης. Το Ταμείο Συνοχής παρέχει συνδρομή στους ακόλουθους τομείς: (ΕΚ 1084/2006, αρ.2) το περιβάλλον τα διευρωπαϊκά δίκτυα μεταφορών, ιδίως τα έργα προτεραιότητας ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Προϋποθέσεις χορήγησης Η παροχή συνδρομής από το Ταμείο προϋποθέτει ότι το Συμβούλιο μπορεί να:

29 29 αποφασίσει ότι υφίσταται υπερβολικό δημοσιονομικό έλλειμμα σε ένα δικαιούχο κράτος μέλος διαπιστώσει ότι το ενδιαφερόμενο κράτος μέλος, παρά τη σύσταση του Συμβουλίου, δεν έλαβε αποτελεσματικά μέτρα. Το Συμβούλιο μπορεί να αποφασίσει να αναστείλει ολοκληρωτικά ή εν μέρει την ανάληψη υποχρεώσεων από το Ταμείο ως προς το ενδιαφερόμενο κράτος μέλος (ΕΚ 1084/2006, αρ.4). Ένα γενικό συμπέρασμα που μπορεί να προκύψει από την παρουσίαση των βασικών αρχών και στόχων της πολιτικής Συνοχής κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο αφορά την πολύ καλή και ουσιαστική της οργάνωση, απόρροια ενός πολύ διεξοδικού και αναλυτικού κανονιστικού πλαισίου. Ουσιαστική καινοτομία της περιόδου πέρα από τη μονοταμειακή διάρθρωση των προγραμμάτων αποτελεί η καθιέρωση των καθεστώτων μεταβατικής στήριξης για τις περιφέρειες εκείνες που ετοιμάζονται να περάσουν σε επόμενο στόχο με βάση τις αναπτυξιακές τους επιδόσεις. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό και για την Ελλάδα, καθώς διαθέτει πέντε περιφέρειες μετάβασης, τρεις σε καθεστώς «σταδιακής εξόδου» από το στόχο 1 και δυο σε καθεστώς «σταδιακής εισόδου» στον στόχο 2. Αυτό συνιστά πρόκληση αλλά και ευκαιρία για τη χώρα που καλείται να αποδείξει ότι μπορεί να χειριστεί αυξημένων απαιτήσεων προγράμματα.

30 2. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Χρονική εξέλιξη Η εμφάνιση και θεμελίωση του περιφερειακού προγραμματισμού στην Ελλάδα αρχίζει μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σχεδόν παράλληλα με την προσπάθεια αναπτυξιακού προγραμματισμού σε εθνικό επίπεδο. Ωστόσο, για αρκετό καιρό ακολουθείτο η πρακτική της χρηματοδότησης μεμονωμένων έργων εκτός συγκεκριμένου-ειδικού προγραμματικού πλαισίου για την περιφερειακή ανάπτυξη. Το σκηνικό αυτό αλλάζει ουσιαστικά με την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα και πιο συγκεκριμένα με τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα (ΜΟΠ) το 1986, όπου για πρώτη φορά εκπονούνται και υλοποιούνται πολυταμειακά περιφερειακά (και τομεακά, με σαφή χωρική διάσταση) επιχειρησιακά προγράμματα. Ειδικότερα, στην εξέλιξη του περιφερειακού προγραμματισμού στην Ελλάδα μπορούν να διακριθούν πέντε περίοδοι: (Konsolas et al. 2002, Παπαδασκαλόπουλος και Χριστοφάκης 2005): 1η Περίοδος ( ) Η έναρξη της πορείας της περιφερειακής πολιτικής κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, εντάσσεται στην προσπάθεια ανασυγκρότησης της χώρας και προγραμματισμού της εθνικής οικονομικής ανάπτυξης. Ήδη από το 1948 είχαν αρχίσει να εφαρμόζονται πολιτικές για την ενίσχυση της βιομηχανικής περιφερειακής ανάπτυξης και για την προστασία της επαρχιακής βιομηχανίας. Ωστόσο, η θεμελίωση της περιφερειακής πολιτικής στη χώρα μας άρχισε στο τέλος της δεκαετίας του 1950 με το «Πενταετές Πρόγραμμα Οικονομικής Ανάπτυξης της Ελλάδος ».

31 31 2η Περίοδος ( ) Η περίοδος αυτή, μπορεί να χωριστεί σε δύο υποπεριόδους. Η πρώτη ( ) δίνει έμφαση στα χρηματοδοτικά κινήτρα, στην εφαρμογή ειδικών προγραμμάτων για υπανάπτυκτες περιοχές, στην ίδρυση Βιομηχανικών Περιοχών, στην υποτυπώδη ενίσχυση πολικού συστήματος αστικών κέντρων κ.ά. Η δεύτερη ( ) κινείται στις ίδιες περίπου κατευθύνσεις με την παροχή κινήτρων ανάπτυξης των παραμεθόριων περιοχών, την ενίσχυση των επιχειρήσεων ανάλογα με τον κλάδο, τα ειδικά προγράμματα περιοχών και τα προγράμματα υποδομής. 3η Περίοδος ( ) Η περίοδος αυτή συνδέεται με την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (Ε.Ο.Κ.) και την προσπάθεια σταδιακής σύνδεσης της ελληνικής περιφερειακής πολιτικής με την περιφερειακή πολιτική της Ε.Ο.Κ. Σημεία σταθμοί αποτελούν ο νόμος 1116/81, το πρώτο ειδικό «Πρόγραμμα Περιφερειακής Ανάπτυξης » και η είσπραξη των πρώτων ενισχύσεων από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και των πρώτων δανείων από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Ακολουθεί ο νόμος 1262/82, και το «Πενταετές Πρόγραμμα », που καθιερώνει τον «Δημοκρατικό Προγραμματισμό». 4η Περίοδος ( ) Στην περίοδο αυτή δημιουργείται το πλαίσιο διαμόρφωσης και άσκησης του περιφερειακού προγραμματισμού σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, το οποίο αποκτά πλέον συγκεκριμένη υπόσταση μέσα από τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης (ΚΠΣ) και τα Επιχειρησιακά Προγράμματα. Ειδικότερα, η περίοδος αυτή αρχίζει με τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα (ΜΟΠ) ( ), που αργότερα ενσωματώθηκαν στο Α ΚΠΣ και θεωρούνται από πολλούς ως η αφετηρία άσκησης ουσιαστικής Περιφερειακής Πολιτικής. Τα Μ.Ο.Π., μια επταετής δέσμη δράσεων με στόχο την ενίσχυση της ανάπτυξης των Μεσογειακών περιφερειών της Κοινότητας (Ελλάδα, Ιταλία, Ν. Γαλλία) και την προσαρμογή των οικονομικών τους διαρθρώσεων εν όψει της ένταξης της Ισπανίας

32 32 και της Πορτογαλίας, ήταν το πρώτο ολοκληρωμένο εγχείρημα ενός μεσοπρόθεσμου προγραμματισμού πολυετών και πολυταμειακών επιχειρησιακών αναπτυξιακών προγραμμάτων για τις Περιφέρειες που χρήζουν οικονομικής ενίσχυσης (Λιαργκόβας, Ανδρέου, 2007). Επίσης, σημαντική καινοτομία ήταν η ανάθεση του εγχειρήματος στην Επιτροπή ενώ προβλέφθηκε ρητά η συμμετοχή των περιφερειακών και τοπικών αρχών στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των προγραμμάτων. 5η Περίοδος ( ) Το έτος 2007 αποτελεί σημείο σταθμό για την ελληνική περιφερειακή πολιτική και τον προγραμματισμό. Η πολυάριθμη διεύρυνση της ΕΕ, στις αρχές της νέας χιλιετίας, από 15 σε 25 και λίγο αργότερα σε 27 μέλη αφενός και αφετέρου η βελτίωση του επιπέδου ανάπτυξης ορισμένων περιφερειών της χώρας, οδήγησαν στον αποκλεισμό, για πρώτη φορά, ελληνικών περιφερειών από τα προγράμματα της μέγιστης Κοινοτικής συνδρομής του Στόχου 1 («Σύγκλιση») της νέας προγραμματικής περιόδου ( ). Έτσι, δύο περιφέρειες (Στερεά Ελλάδα και Νότιο Αιγαίο) ακολουθούν καθεστώς «σταδιακής εισόδου» στο νέο Στόχο 2 («Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση»), ενώ τρεις ακόμα (Κεντρική Μακεδονία, Δυτική Μακεδονία και Αττική) αποτελούν περιφέρειες «σταδιακής εξόδου» από το Στόχο 1. Στη νέα αυτή προγραμματική περίοδο αλλάζουν πολλά στις διαδικασίες του προγραμματισμού και της άσκησης της Περιφερειακής Πολιτικής της ΕΕ κάτι που φαίνεται από τους νέους στόχους προτεραιότητας και από την αντικατάσταση του καθιερωμένου όρου των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης (ΚΠΣ) από το νέο όρο των Εθνικών Στρατηγικών Πλαισίων Αναφοράς (ΕΣΠΑ). Ακόμη, ο αριθμός των νέων Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (5) είναι μικρότερος από τον αριθμό των διοικητικών περιφερειών της χώρας (13), αφού οι υπάρχουσες περιφέρειες συνενώνονται προγραμματικά σε ευρύτερες χωρικές ενότητες.

33 Προγράμματα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης (μετά την ένταξη στην ΕΟΚ) Μετά την ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ, ακολουθείται μια μεταβατική περίοδος προσαρμογής της ελληνικής περιφερειακής πολιτικής και του συστήματος προγραμματισμού στα Κοινοτικά δεδομένα. Το βασικά προγράμματα οικονομικής και περιφερειακής ανάπτυξης της Ελλάδας μετά την ένταξη στην ΕΟΚ και μέχρι σήμερα είναι (Παπαδασκαλόπουλος, 1998): α) Το Πρόγραμμα Περιφερειακής Ανάπτυξης , το πρώτο αυτοτελές πρόγραμμα περιφερειακής ανάπτυξης στην Ελλάδα με στόχο τη συγκράτηση του πληθυσμού στις περιφέρειες, τη βιώσιμη και αυτόνομη ανάπτυξή τους, τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την τόνωση της απασχόλησης. β) Το Πενταετές Πρόγραμμα Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης , που εισάγει τη έννοια του Δημοκρατικού Προγραμματισμού δηλαδή τη δυνατότητα συμμετοχής του πολίτη στην προγραμματική διαδικασία. Συγκροτούνται νέα προγραμματικά όργανα σε κάθε χωρικό επίπεδο και προβλέπονται αναπτυξιακά προγράμματα, μεσοπρόθεσμα και ετήσια, τα οποία συντάσσονται με τη συμμετοχή και συνεργασία των αντίστοιχων φορέων. Βασικοί σκοποί του Προγράμματος ήταν αφενός η καταπολέμηση της οικονομικής στασιμότητας και της ανεργίας, αφετέρου η προώθηση της αποκέντρωσης και της ισόρροπης περιφερειακής ανάπτυξης. γ) Τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα που στόχευαν στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων από την ένταξη των ανταγωνιστικών, με τις υπόλοιπες μεσογειακές, οικονομιών της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Το πεδίο εφαρμογής των ΜΟΠ περιελάμβανε όλη την Ελλάδα, τη νότια Γαλλία και τη νότια Ιταλία (εκτός των μεγάλων αστικών τους κέντρων). Τα ελληνικά ΜΟΠ, τα αποτελούσαν 7 προγράμματα, 6 με χωρική διάσταση και 1 με κλαδική (πληροφορικής). Οι τομείς δράσεων που περιλαμβάνονταν στα ΜΟΠ ήταν

34 34 οι εξής: γεωργία, αλιεία, βιομηχανία - βιοτεχνία ΜΜΕ, υπηρεσίες (τουρισμός, μεταφορές, τηλεπικοινωνίες, πληροφορική), ανθρώπινο δυναμικό (Κόνσολας, 1997). Με τα ΜΟΠ συντελέστηκε η βασική στροφή για περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη μέσω ολοκληρωμένων προγραμμάτων που είχαν συγκεκριμένους και ιεραρχημένους στόχους και ένα συνεκτικό πρόγραμμα μέτρων και δράσεων. δ) Το Πενταετές Πρόγραμμα Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης , με στόχο την προώθηση της αποκέντρωσης και του δημοκρατικού προγραμματισμού, μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων, την αύξηση των δυναμικών περιφερειών, και την κλαδική αναδιάρθρωση. Τα μέτρα που πρότεινε ήταν: αποκέντρωση κι ενίσχυση των ΟΤΑ, ενσωμάτωση υψηλής τεχνολογίας, βελτίωση του επιχειρηματικού κλίματος για ιδιωτικές επενδύσεις, προγράμματα με τοπική και περιβαλλοντική κατεύθυνση. Το πρόγραμμα αυτό δεν προωθήθηκε για έγκριση στη Βουλή, αλλά τροποποιήθηκε και υποβλήθηκε ως Σχέδιο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΣΠΑ) στην Κοινότητα, στη βάση του οποίου εγκρίθηκε το πρώτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (Χριστοφάκης, 2001) Το πρώτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, Τα ΚΠΣ ήταν αποτέλεσμα της μεταρρύθμισης των Διαρθρωτικών Ταμείων της Κοινότητας, που προωθήθηκε με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης της Οικονομικής και Κοινωνικής Συνοχής της Κοινότητας. Στην κατεύθυνση της μείωσης των ανισοτήτων και της προώθησης της ανάπτυξης και της διαρθρωτικής προσαρμογής των αναπτυξιακά καθυστερημένων περιφερειών (στόχος 1) συμβάλλουν τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης, μέσω της πολυταμειακής (παρεμβαίνουν όλα τα Διαρθρωτικά Ταμεία), πολυτομεακής (αναφέρονται σε όλους τους τομείς δραστηριοτήτων) και πολυπεριφερειακής (περιλαμβάνονται οι περιφέρειες της χώρας) προσέγγισης του προγραμματισμού (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1990).

35 35 Οι κύριοι άξονες προτεραιοτήτων του Α ΚΠΣ ήταν οι εξής: 1. Βελτίωση των βασικών υποδομών 2. Ανάπτυξη της γεωργίας. 3. Αύξηση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων 4. Ισόρροπη ανάπτυξη του τουρισμού 5. Ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού 6. Ανάπτυξη του εγχώριου δυναμικού των 13 Περιφερειών Για την επίτευξη των στόχων αυτών καταρτίστηκαν 12 τομεακά και 13 περιφερειακά επιχειρησιακά προγράμματα (ΠΕΠ). Το συνολικό ποσό που διατέθηκε στο Α ΚΠΣ ήταν 15,5 δις ECU περίπου. Από αυτό το ποσό διατέθηκε για την Περιφερειακή (ενδογενή) ανάπτυξη το 50,3% (Πετράκος-Ψυχάρης, 2004). Τα ΜΟΠ και το Α ΚΠΣ σηματοδοτούν την αφετηρία άσκησης ουσιαστικής ευρωπαϊκής περιφερειακής πολιτικής Το δεύτερο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, Το δεύτερο ΚΠΣ προέβλεπε αύξηση των χρηματοδοτήσεων από τα Διαρθρωτικά Ταμεία και επιμήκυνση της προγραμματικής περιόδου, σε σχέση με την προηγούμενη, κατά ένα έτος (Πλασκοβίτης, 1994). Οι άξονες παρέμβασης του ΚΠΣ , για την Ελλάδα είναι οι εξής (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1994): 1. Μείωση του βαθμού περιφερειακότητας της χώρας και προώθηση της εσωτερικής συνοχής, μέσω της ανάπτυξης των βασικών υποδομών. 2. Βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. 3. Ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα του οικονομικού ιστού. 4. Ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού και προώθηση της εργασίας.

36 36 5. Μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων και άρση της απομόνωσης των νησιωτικών περιοχών. Στο Β ΚΠΣ καταρτίστηκαν 17 τομεακά και 13 περιφερειακά προγράμματα. Το συνολικό ποσό που διατέθηκε ήταν 29,72 δις ECU (ενώ επιπλέον 3,061 δις ECU διατέθηκαν από το νέο Ταμείο Συνοχής). Από αυτό τα 7,4 δις ECU αφορούσαν τα ΠΕΠ, ποσοστό δηλαδή 25% εμφανώς μειωμένο σε σχέση με το Α ΚΠΣ (Πετράκος- Ψυχάρης, 2004). Η περίοδος χαρακτηρίστηκε από έμφαση σε έργα υποδομής εθνικής σημασίας. Κύριο στοιχείο της περιόδου είναι η προετοιμασία της χώρας για την ένταξη στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση Το τρίτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, Το Τρίτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης αποτελεί το μεγαλύτερο αναπτυξιακό πρόγραμμα στην ιστορία της χώρας και καταρτίστηκε με βάση το Σχέδιο Περιφερειακής Ανάπτυξης που υποβλήθηκε από την Ελλάδα στην Ε.Ε. Οι στόχοι προτεραιότητες του ΚΠΣ είναι (ΥΠΕΘΟ, 2000a): 1. Ανάπτυξη των ανθρώπινοι πόρων και προώθηση της απασχόλησης. 2. Ανάπτυξη του συστήματος μεταφορών 3. Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας με στόχο την αειφόρο ανάπτυξη 4. Αγροτική ανάπτυξη και αλιεία. 5. Ποιότητα ζωής (περιβάλλον, πολιτισμός, υγεία-πρόνοια) 6. Κοινωνία της Πληροφορίας 7. Περιφερειακή Ανάπτυξη (μείωση των αποκλίσεων ανάπτυξης μεταξύ των περιφερειών, ενίσχυση της ανταγωνιστικότητάς τους, αύξηση της απασχόλησης) Ο τελευταίος άξονας υλοποιείται μέσω των 13 Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (ΠΕΠ) στα οποία κατανεμήθηκε περίπου το 1/3 των διαθέσιμων πιστώσεων των Διαρθρωτικών Ταμείων για την περίοδο Σε αυτά

37 37 προστίθενται και 11 Τομεακά Επιχειρησιακά Προγράμματα, που αφορούν εθνικές - τομεακές πολιτικές (αρμοδιότητας των Υπουργείων). Το πρόγραμμα, ύψους 52,4 δις ευρώ είναι το μεγαλύτερο που εφαρμόστηκε ποτέ στην Ελλάδα (Πετράκος και Ψυχάρης, 2004) Το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς, Το βασικό πλαίσιο υλοποίησης της εθνικής-τομεακής και περιφερειακής αναπτυξιακής στρατηγικής της περιόδου Το νέο Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ) της Δ προγραμματικής περιόδου, , περιλαμβάνει δέκα συνολικά άξονες προτεραιότητας (ΥΠΟΙΟ, 2006a): 1. Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη 2. Ενίσχυση Προσπελασιμότητας 3. Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα 4. Ψηφιακή Σύγκλιση 5. Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού 6. Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση 7. Βελτίωση Διοικητικής Ικανότητας Δημόσιας Διοίκησης 8. Τεχνική Υποστήριξη Εφαρμογής 9. Περιφερειακή Ανάπτυξη (ΠΕΠ) 10. Χωρική συνεργασία (νέος Στόχος 3) Ο άξονας 9 αναφέρεται στο περιφερειακό σκέλος του ΕΣΠΑ και πραγματώνεται μέσω των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (ΠΕΠ). Η αναπτυξιακή στρατηγική του ΕΣΠΑ υλοποιείται μέσω 13 Επιχειρησιακών Προγραμμάτων, 8 Τομεακών και 5 Περιφερειακών, ενώ στα προγράμματα αυτά προστίθενται επιπλέον 12 ειδικά Επιχειρησιακά Προγράμματα Εδαφικής Συνεργασίας (διασυνοριακής,

38 38 διακρατικής και διαπεριφερειακής συνεργασίας), στο πλαίσιο του νέου Στόχου 3 της Διαρθρωτικής Πολιτικής της ΕΕ. Παράλληλα, πρέπει να αναφερθεί ότι στην περίοδο οι τομείς της Αγροτικής Ανάπτυξης και της Αλιείας δεν εντάσσονται στο ΕΣΠΑ, αλλά στοιχειοθετούν δύο ειδικά στρατηγικά σχέδια, το Εθνικό Σχέδιο Στρατηγικής Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΣΣΑΑ) και το Εθνικό Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης της Αλιείας (ΕΣΣΑΑΛ). Η στρατηγική υλοποιείται μέσω δύο Επιχειρησιακών Προγραμμάτων, το Ε.Π. Αγροτικής Ανάπτυξης της Ελλάδας «Αλέξανδρος Μπαλτατζής» (ΠΑΑ), που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο για την Αγροτική Ανάπτυξη (ΕΓΤΑΑ) και το Ε.Π. Αλιείας (ΕΠΑΛ), που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Αλιείας (ΕΤΑ). Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΕΣΠΑ (ΥΠΟΙΟ, 2006a), το σύνολο των δημοσίων δαπανών για την πραγματοποίηση της αναπτυξιακής στρατηγικής του ΕΣΠΑ ανέρχεται στα 31,9 δις EURO περίπου, σε τρέχουσες τιμές (εκ των οποίων η Κοινοτική Συνδρομή ανέρχεται στα 20,4 δις EURO). Αν προστεθεί σε αυτή η ιδιωτική χρηματοδότηση και οι δημόσιοι και ιδιωτικοί πόροι των ΕΠ για την Αγροτική Ανάπτυξη και την Αλιεία ένα συνολικό ποσό άνω των 45 δις EURO, διατίθεται για την επίτευξη της αναπτυξιακής στρατηγικής της Ελλάδας. Μια σημαντική καινοτομία της περιόδου είναι το γεγονός ότι σύμφωνα με το νόμο 3852/2010 (Πρόγραμμα ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΗΣ) η διαχείριση των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (Π.Ε.Π.) του ΕΣΠΑ και επομένως η εποπτεία των Ενδιάμεσων Διαχειριστικών Αρχών (Ε.Δ.Α.) των Περιφερειών περιέρχεται από 1/7/2011 στην αρμοδιότητα των αιρετών Περιφερειαρχών. Άρα, οι Ενδιάμεσες Διαχειριστικές Αρχές που εδρεύουν στις Περιφέρειες υπάγονται πλέον στον Περιφερειάρχη, αφού οι αρμοδιότητές τους μεταφέρονται στην αυτοδιοικούμενη Περιφέρεια. Ο σχεδιασμός του ΕΣΠΑ όμως επηρεάστηκε σημαντικά από την κατοχύρωση των νέων καθεστώτων μεταβατικής στήριξης, τα οποία μετέβαλαν την αρχιτεκτονική των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, τόσο κατά το δομικό τους σκέλος, δηλαδή τη διάρθρωσή τους σε άξονες προτεραιότητας, όσο και κατά το χρηματοδοτικό, τις υποχρεώσεις δηλαδή που οφείλουν να τηρούν αναφορικά με τις πιστώσεις της κοινοτικής συνδρομής.

39 Η διάρθρωση του ΕΣΠΑ σε Επιχειρησιακά Προγράμματα στο πλαίσιο των νέων καθεστώτων μεταβατικής στήριξης Η αρχιτεκτονική των Επιχειρησιακών Προγραμμάτων του ΕΣΠΑ διαμορφώθηκε έτσι ώστε να υλοποιηθούν με το βέλτιστο τρόπο οι στρατηγικές επιλογές της χώρας, όπως αποτυπώθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια, ενώ λήφθηκαν υπόψη και τα νέα δεδομένα της προγραμματικής περιόδου (63% του πληθυσμού της χώρας σε καθεστώς μεταβατικής στήριξης). Βασικό στοιχείο της νέας αρχιτεκτονικής αποτελεί ο διαφορετικός ρόλος των πέντε Περιφερειών μεταβατικής στήριξης, και ιδιαίτερα των δύο Περιφερειών σταδιακής εισόδου στο στόχο 2, σε σχέση με τις οκτώ Περιφέρειες του αμιγούς στόχου 1. Οι πέντε Περιφέρειες που ξεπέρασαν προκαθορισμένα επίπεδα ανάπτυξης εισέρχονται σε καθεστώς σταδιακής «απεξάρτησης» από τους κοινοτικούς πόρους: η ενίσχυσή τους από τα διαρθρωτικά ταμεία μειώνεται βαθμιαία, ώστε προοπτικά να μπορούν να σταθούν αυτοδύναμα μεταξύ των ανεπτυγμένων ευρωπαϊκών Περιφερειών. Ωστόσο, προκειμένου οι Περιφέρειες σταδιακής εισόδου, ειδικότερα, να αντιμετωπίσουν τις αυξημένες απαιτήσεις που απορρέουν από τη Στρατηγική της Λισαβόνας, προβλέπεται να ενισχυθούν με πρόσθετους εθνικούς πόρους (αυξημένα ποσοστά εθνικής συμμετοχής στη δημόσια δαπάνη). Δεδομένου ότι η ΕΕ επιβάλλει υποχρεωτικές πιστώσεις για αυτές τις Περιφέρειες και μάλιστα την ξεχωριστή παρακολούθησή τους στα ΕΠ, το σύνολο του αναπτυξιακού σχεδιασμού στις Περιφέρειες αυτές θα υλοποιηθεί μέσα από τα οικεία ΠΕΠ, με την επιφύλαξη του Κοινωνικού Ταμείου λόγω του μονοταμειακού χαρακτήρα των νέων ΕΠ. Αντίθετα, οι ανάγκες των Περιφερειών αμιγούς Στόχου 1 θα καλυφθούν τόσο μέσα από τα Τομεακά όσο και από τα Περιφερειακά ΕΠ με απόλυτα διακριτές πιστώσεις. Η επιλογή αυτή αντανακλά τον πρωτεύοντα λόγο που καλούνται να έχουν οι πέντε Περιφέρειες μεταβατικής στήριξης ως προς τη αξιοποίηση των περιορισμένων και σταδιακά μειούμενων πόρων που τους αναλογούν. Ταυτόχρονα, με τον τρόπο αυτό καθίσταται εφικτή η ξεχωριστή παρακολούθηση των μεταβατικών πιστώσεων, που αποτελούν περίπου το 43% των συνολικών περιφερειακών πιστώσεων για την Ελλάδα.

40 40 Έτσι, στα νέα ΕΠ υπάρχει διαφορετική αντιμετώπιση για τις δύο κατηγορίες Περιφερειών, τις Περιφέρειες μεταβατικής στήριξης και τις Περιφέρειες αμιγούς στόχου 1. Η διαφοροποίηση αυτή αποτυπώνεται τόσο στη χρηματοδοτική κατανομή των πόρων μεταξύ των ΕΠ όσο και στο είδος των δράσεων που θα υλοποιηθούν από τα ΠΕΠ (ΕΣΠΑ ) Παρακολούθηση των πιστώσεων των Ελληνικών Περιφερειών μεταβατικής στήριξης Για τις πέντε περιφέρειες που εμπίπτουν στο άρθρο 8 του Κανονισμού 1083/06 επιβάλλονται υποχρεωτικές πιστώσεις και διακριτή παρακολούθησή των πιστώσεων αυτών στα ΕΠ (πόροι που προέρχονται από το ΕΤΠΑ και ΕΚΤ). Οι Περιφέρειες αυτές χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στις Περιφέρειες στατιστικής σύγκλισης (Κεντρική Μακεδονία, Δυτική Μακεδονία, Αττική) και στις Περιφέρειες σταδιακής εισόδου (Στερεά Ελλάδα, Νότιο Αιγαίο). Οι συγχρηματοδοτούμενες αναπτυξιακές παρεμβάσεις στις Περιφέρειες αυτές (εκτός του Ταμείου Συνοχής) θα υλοποιηθούν μέσω: των αντίστοιχων περιφερειακών ΕΠ (συγχρηματοδοτούνται αποκλειστικά από το ΕΤΠΑ) και των τριών (3) τομεακών ΕΠ που συγχρηματοδοτούνται από το ΕΚΤ ( ΕΠ Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, ΕΠ Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση, ΕΠ Διοικητική Μεταρρύθμιση). Επισημαίνεται ότι οι ανάγκες των οκτώ Περιφερειών αμιγούς Στόχου Σύγκλισης θα καλυφθούν από όλα τα τομεακά ΕΠ όσο και από τα περιφερειακά ΕΠ με απόλυτα διακριτές πιστώσεις. Η τήρηση των πιστώσεων για τις περιφέρειες μεταβατικής στήριξης διασφαλίζεται πλήρως σε προγραμματικό επίπεδο με την ύπαρξη διακριτών αξόνων προτεραιότητας για κάθε τύπο Περιφερειών, ως εξής: Τα περιφερειακά ΕΠ έχουν διακριτούς Άξονες Προτεραιότητας για κάθε Περιφέρεια που περιλαμβάνουν. Τα τρία (3) τομεακά ΕΠ που συγχρηματοδοτούνται από το ΕΚΤ και καλύπτουν και τους τρεις τύπους Περιφερειών (αμιγής στόχος 1, στατιστική σύγκλιση, σταδιακή

41 41 είσοδος) έχουν διακριτούς θεματικούς Άξονες Προτεραιότητας που επαναλαμβάνονται για κάθε έναν από τους τρεις τύπους Περιφερειών. (κείμενο ΕΣΠΑ, σ.278) Περιφερειακή κατανομή κονδυλίων των Διαρθρωτικών Ταμείων (ΕΣΠΑ) Σημαντική παράμετρο για το σχεδιασμό των ΕΠ του ΕΣΠΑ αποτέλεσε η μέριμνα του ΥΠΟΙΟ για ισόρροπη περιφερειακή κατανομή των πόρων των Διαρθρωτικών Ταμείων, στο πνεύμα των Αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Δεκεμβρίου 2005, όπως ανακοινώθηκαν επίσημα στην Ελλάδα με επιστολή της Επιτρόπου Περιφερειακής Πολιτικής της ΕΕ, D. Huebner, τον Αύγουστο Έτσι, οι επιλογές που έγιναν για την διάρθρωση του ΕΣΠΑ σε ΕΠ εξασφαλίζουν, κατ αρχήν, την απόλυτη τήρηση των συνολικών πιστώσεων για κάθε μία από τις τρεις κατηγορίες Περιφερειών. Επιπλέον, για κάθε μία από τις Περιφέρειες μεταβατικής στήριξης το σκέλος ΕΤΠΑ είναι διασφαλισμένο, στο πλαίσιο διακριτών Αξόνων Προτεραιότητας στα οικεία ΠΕΠ, ενώ για το σκέλος ΕΚΤ υπάρχουν κατευθύνσεις προς τα τρία ΕΠ, ως προς τις πιστώσεις για κάθε μια από τις πέντε αυτές Περιφέρειες. Τέλος, υπάρχει συνεχής παρακολούθηση της διαδικασίας σχεδιασμού και κατάρτισης των ΕΠ και μέριμνα ώστε ο επιμερισμός των πόρων μεταξύ των Περιφερειών του αμιγούς στόχου 1, που θα προκύψει συνολικά με την ολοκλήρωση της διαδικασίας κατάρτισης και διαπραγμάτευσης των ΕΠ, να ανταποκρίνεται στο πνεύμα των ενδεικτικών κατανομών ανά Περιφέρεια της επιστολής της Επιτρόπου Huebner (ΕΣΠΑ ). Η επιστολή της Επιτρόπου Περιφερειακής Πολιτικής της ΕΕ, D. Huebner ορίζει: α) για τις Περιφέρειες του άρθρου 87 παράγραφος 3 στοιχείο γ): Περιφέρειες οικονομικής ανάπτυξης Στην Ελλάδα, πρόκειται για δύο περιφέρειες επιπέδου NUTS II: GR42 Νοτίου Αιγαίου και GR24 Στερεάς Ελλάδας. Η παράγραφος 93 των ΚΓΠΕ προβλέπει ότι η μείωση της μέγιστης έντασης ενίσχυσης στις περιφέρειες οικονομικής ανάπτυξης

42 42 μπορεί να πραγματοποιηθεί σε δύο φάσεις με μείωση κατά τουλάχιστον 10 % την και τελική μείωση το αργότερο την Σύμφωνα με την παράγραφο 47 των ΚΓΠΕ το ανώτατο όριο ενίσχυσης για περιφέρειες του άρθρου 87 παράγραφος 3 στοιχείο γ) δεν πρέπει να υπερβαίνει κατά κανόνα το 15%. Ιδιαίτερα, η περιφέρεια NUTS II, GR42 Νοτίου Αιγαίου αποτελεί περιφέρεια οικονομικής ανάπτυξης με κατά κεφαλή ΑΕΠ ίσο προς το 87,7% του μέσου όρου της ΕΕ-25. Καθώς η περιφέρεια αυτή ήταν επιλέξιμη για ανώτατο όριο ενίσχυσης 40% την περίοδο , τα προτεινόμενα ανώτατα όρια, 30% την και 15% την , ανταποκρίνονται στα όσα ορίζονται στις παραγράφους 93 και 47 των ΚΓΠΕ. β) για τις Περιφέρειες του άρθρου 87 παράγραφος 3 στοιχείο α): Περιφέρειες στατιστικού αντίκτυπου Στην Ελλάδα, πρόκειται για 3 περιφέρειες NUTS II: GR12 Κεντρική Μακεδονία, GR13 Δυτική Μακεδονία, GR30 Αττική. Η παράγραφος 19 των ΚΓΠΕ προβλέπει ότι οι εν λόγω περιφέρειες θα παραμείνουν επιλέξιμες για την παρέκκλιση του άρθρου 87 παράγραφος 3 στοιχείο α) για ένα μεταβατικό χρονικό διάστημα έως τις 31 Δεκεμβρίου Η παράγραφος 20 των ΚΓΠΕ ορίζει ότι το 2010, η Επιτροπή θα επανεξετάσει τη θέση αυτών των περιφερειών βάσει του τριετούς μέσου όρου των πλέον πρόσφατων δεδομένων της EUROSTAT για το ΑΕΠ. Εάν το ΑΕΠ έχει μειωθεί κάτω από το 75% του μέσου όρου της ΕΕ-25, η περιφέρεια θα παραμείνει επιλέξιμη για την παρέκκλιση του άρθρου 87 παράγραφος 3 στοιχείο α). Ειδάλλως θα υπαχθεί στην παρέκκλιση του άρθρου 87 παράγραφος 3 στοιχείο γ) από Σύμφωνα με την παράγραφο 44 των ΚΓΠΕ η ένταση των περιφερειακών ενισχύσεων δεν πρέπει να υπερβαίνει το 30% σε περιφέρειες στατιστικού αντίκτυπου έως την ενώ η παράγραφος 46 ορίζει ότι περιφέρειες στατιστικού αντίκτυπου οι οποίες εμπίπτουν στην παρέκκλιση του άρθρου 87 παράγραφος 3 στοιχείο γ), από θα είναι επιλέξιμες για ανώτατο όριο ενίσχυσης 20 %. Χάρτης περιφερειακών ενισχύσεων, , ( ). Στον παρακάτω Πίνακα δίνεται εποπτικά η κατανομή ανά ΕΠ και Ταμείο των κονδυλίων που αντιστοιχούν στις τρεις διακριτές κατηγορίες Περιφερειών (αμιγής στόχος 1, phasing out και phasing in).

43 43 Πίνακας 1. Κατανομή των πόρων ΕΤΠΑ/ΕΚΤ των ΕΠ στις τρεις κατηγορίες περιφερειών, τρέχουσες τιμές ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ TAMEIO ΣΥΝΟΛΟ ΑΜΙΓΗΣ ΣΤΟΧΟΣ 1 ΣΤΑΤΙΣΤΙ ΚΗ ΣΥΓΚΛΙΣΗ (PHASING OUT) ΣΤΑΔΙΑ ΚΗ ΕΙΣΟΔΟΣ (PHASING IN) 1 ΕΠ Περιβάλλον - Αειφόρος Ανάπτυξη 2 ΕΠ Ενίσχυση της Προσπελασιμότη τας 3 ΕΠ Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα ΕΤΠΑ ΕΤΠΑ ΕΤΠΑ ΕΠ Ψηφιακή Σύγκλιση 5 ΕΠ Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού 6 ΕΠ Εκπαίδευση και δια βίου μάθηση 7 ΕΠ Διοικητική Μεταρρύθμιση ΕΤΠΑ ΕΚΤ ΕΚΤ ΕΚΤ ΕΠ Τεχνική Υποστήριξη της Εφαρμογής 9 ΠΕΠ Μακεδονίας - Θράκης 10 ΠΕΠ Δυτικής Ελλάδας - Πελοποννήσου - Ιονίων Νήσων 11 ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 12 ΠΕΠ Θεσσαλίας - Στερεάς ΕΤΠΑ ΕΤΠΑ ΕΤΠΑ ΕΤΠΑ ΕΤΠΑ

44 44 Ελλάδας Ηπείρου 13 ΠΕΠ Αττικής ΕΤΠΑ ΕΘΝΙΚΟ ΑΠΟΘΕΜΑΤΙ ΚΟ ΑΠΡΟΒΛΕΠ ΤΩΝ ΣΥΝΟΛΑ ΤΑΜΕΙΩΝ ΕΚΤ ΕΤΠΑ ΕΚΤ ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ (12/2005) (κείμενο ΕΣΠΑ, σ.130) Στον πίνακα αυτό βλέπουμε ότι οι 5 Περιφέρειες της μεταβατικής στήριξης λαμβάνουν χρηματοδότηση αφενός από το ΕΤΠΑ στο πλαίσιο των Περιφερειακών Επιχειρησιακών τους Προγραμμάτων και αφετέρου από το ΕΚΤ στο πλαίσιο των τριών τομεακών ΕΠ (Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, ΕΠ Εκπαίδευση και δια βίου μάθηση, ΕΠ Διοικητική Μεταρρύθμιση) Ενδεικτική κατανομή για την Ελλάδα των πιστώσεων ανάληψης υποχρεώσεων στο πλαίσιο του στόχου «Σύγκλιση» και του στόχου «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση» κατά την περίοδο ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ της 4ης Αυγούστου 2006 για τον καθορισμό ενδεικτικής κατανομής ανά κράτος μέλος των πιστώσεων ανάληψης υποχρεώσεων στο πλαίσιο του στόχου «Σύγκλιση» κατά την περίοδο [κοινοποιηθείσα υπό τον αριθμό Ε(2006) 3474] (2006/594/ΕΚ)

45 45 α) για τις περιφέρειες που είναι επιλέξιμες για χρηματοδότηση από τα διαρθρωτικά ταμεία, σε ειδική και μεταβατική βάση, στο πλαίσιο του στόχου «Σύγκλιση» : Ελλάδα: β) για τις περιφέρειες που είναι επιλέξιμες για χρηματοδότηση από τα διαρθρωτικά ταμεία στο πλαίσιο του στόχου «Σύγκλιση»: Ελλάδα: ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ της 4ης Αυγούστου 2006 για τον καθορισμό ενδεικτικής κατανομής, ανά κράτος μέλος, των πιστώσεων ανάληψης υποχρεώσεων στο πλαίσιο του στόχου «περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» κατά την περίοδο [κοινοποιηθείσα υπό τον αριθμό Ε(2006) 3472] (2006/593/ΕΚ) γ) για τις περιφέρειες που είναι επιλέξιμες για χρηματοδότηση από τα διαρθρωτικά ταμεία, σε ειδική και μεταβατική βάση, στο πλαίσιο του στόχου «περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση»: Ελλάδα

46 46 3. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΞΙΜΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ 3.1. Το Περιφερειακό πρόβλημα Το πρόβλημα των περιφερειακών ανισοτήτων δημιουργείται από την πολυσύνθετη χωροταξική, οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα και χαρακτηρίζεται από τη χωρική ασυμμετρία της αναπτυξιακής διαδικασίας και την περιφερειακή ανισορροπία. Στη βάση του περιφερειακού προβλήματος βρίσκεται η αδυναμία του μηχανισμού της αγοράς να δημιουργήσει αυτόματα περιφερειακή ισορροπία (Πετράκος και Ψυχάρης, 2004). Οι δείκτες που χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό των ανισοτήτων είναι μεταξύ άλλων: το ποσοστό ανεργίας, το κατά κεφαλή εισόδημα, ο ρυθμός ανάπτυξης του ΑΕΠ, ο ρυθμός αύξησης θέσεων απασχόλησης, το ποσοστό επένδυσης σε έρευνα και τεχνολογία, το ποσοστό αναλφαβητισμού, το ποσοστό του εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού, ο ρυθμός δημιουργίας νέων παραγωγικών επενδύσεων, το επίπεδο ανάπτυξης των δικτύων μεταφοράς και επικοινωνίας κτλ Για την ανάλυση του περιφερειακού προβλήματος χρησιμοποιούνται τέσσερα κριτήρια (Κόνσολας, 1997): α) το ειδολογικό, που προσδιορίζει το είδος της ανισότητας αν δηλαδή εκδηλώνεται μέσα από άνισες οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές ή πολιτιστικές ευκαιρίες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν αντίστοιχα η έλλειψη αρκετών θέσεων εργασίας, ο αποκλεισμός από ανώτερες βαθμίδες εκπαίδευσης, η μεγάλη απόσταση από τα κέντρα λήψης αποφάσεων, η αδυναμία πρόσβασης σε καλλιτεχνικά δρώμενα. β) το χωροταξικό, που προσδιορίζει τους χώρους εκδήλωσης των ανισοτήτων, αν δηλαδή είναι ανάμεσα: στην πρωτεύουσα και την υπόλοιπη χώρα, στις μεγάλες πόλεις και τους υπόλοιπους οικισμούς, στα αστικά κέντρα και τους υπόλοιπους οικισμούς ή τέλος στις περιφέρειες της ίδιας χώρας. Ουσιαστικά, το πρόβλημα εξετάζεται ως πρόβλημα κέντρου και περιφέρειας, που συχνά εμφανίζεται με τη μορφή δυαδικής διάρθρωσης της εθνικής οικονομίας και χαρακτηρίζεται από ένα γρήγορα αναπτυσσόμενο κέντρο (πρωτεύουσα) και μια αργά αναπτυσσόμενη ή και στάσιμη περιφέρεια.

47 47 γ) το αναπτυξιακό που εξετάζει τα επίπεδα ανάπτυξης μιας περιφέρειας ή την ένταση της προβληματικότητας αυτής δ) το κλαδικό που εξετάζει ποιοι κλάδοι επλήγησαν και ποιοι ευνοήθηκαν από την παγκοσμιοποίηση των αγορών και τους κοινωνικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς που εκδηλώθηκαν με την ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών, φαινόμενα αποβιομηχάνισης, υιοθέτηση νέων τεχνολογιών από την παραγωγή, και αυξημένη ζήτηση εξειδικευμένου προσωπικού Παράγοντες εμφάνισης Περιφερειακών Ανισοτήτων Οι πιο σημαντικοί παράγοντες που προκαλούν τις περιφερειακές ανισότητες έχουν σχέση με: τις ατέλειες και αδυναμίες του μηχανισμού της αγοράς, την άνιση κατανομή των φυσικών πόρων, το θεσμικό πλαίσιο της οργάνωσης του κράτους, τη δομή της οικονομίας των περιφερειών, την κλαδική διάρθρωση αυτής κτλ Ειδικότερα, αυτοί μπορούν να ταξινομηθούν στις παρακάτω κατηγορίες (Κόνσολας 1997): Γεωγραφικοί παράγοντες ως προς την ένδεια ή τνη αφθονία φυσικών πόρων και την απόσταση από τα ανεπτυγμένα κέντρα. Η δομή της οικονομίας σε σχέση με τη βιομηχανία και τους κλάδους παραγωγής (παραδοσιακοί κλάδοι, μονοκλαδική οικονομική δομή) Η χαμηλή σχετική κινητικότητα εργασίας και κεφαλαίου. Συγκεκριμένα: Αργή κινητικότητα εργασίας προς τις περιφέρειες που αυξάνεται η ζήτηση αλλά και μεγάλο κοινωνικό κόστος από την μετακίνηση στις περιφέρειες προέλευσης και προορισμού. Ατελής κινητικότητα κεφαλαίου καθώς οι επενδύσεις προορίζονται κατά τα 3/5 στην επέκταση και εκσυγχρονισμό ήδη υπαρχουσών εγκαταστάσεων. Θεσμικοί παράγοντες, π.χ. το συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης και η περιορισμένη αποκέντρωση των αρμοδιοτήτων.

48 48 Πολιτικοί παράγοντες, όπως η διαμόρφωση των συνόρων, η συγκρότηση μιας χώρας σε διαφορετικές χρονικές περιόδους ή ακόμη και πόλεμοι, βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών, διαμελισμός κρατών. Πολιτιστικοί παράγοντες, πχ αναλφαβητισμός, αύξηση πληθυσμού, αντίσταση στον εκσυγχρονισμό, θρησκευτικές απαγορεύσεις, έλλειψη κοινωνικών υπηρεσιών κ.α. Εξωτερικές οικονομίες, όπως ο εφοδιασμός των μεγάλων αστικών κέντρων με: τέλεια συστήματα μεταφορών και επικοινωνιών, ειδικευμένο εργατικό δυναμικό, εγκατάσταση κέντρων λήψεων αποφάσεων. Το αποτέλεσμα είναι οι επιχειρήσεις να προσελκύονται στις ευημερούσες περιφέρειες οξύνοντας το πρόβλημα. Περιβαλλοντικοί παράγοντες, δηλαδή το φυσικό περιβάλλον και οι κλιματολογικές συνθήκες που δημιουργούν την «περιβαλλοντική εικόνα» της περιφέρειας Έλλειψη διάχυσης καινοτομικών δραστηριοτήτων με αποτέλεσμα να μην μπορούν να αναπτυχθούν εφευρέσεις, καινοτομίες και τεχνολογία. Εξωτερικός έλεγχος λόγω της συγκέντρωσης των παραγωγικών δραστηριοτήτων των πολυεθνικών επιχειρήσεων σε λίγες τοποθεσίες όπου υπάρχουν οικονομίες κλίμακας με συνέπεια την αποβιομηχάνιση πολλών περιφερειών. Περιορισμένη επιχειρηματική πρωτοβουλία η οποία αντιμετωπίζεται με κινητοποίηση των τοπικών πόρων, ενημέρωση και κατάρτιση καθώς και θετικό προσανατολισμό των τοπικών ηγετικών παραγόντων 3.3. Οι περιφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα Η συζήτηση για την περιφερειακή πολιτική, η οποία περιλαμβάνει διάφορες μεθόδους αξιολόγησης ως προς την αποτελεσματικότητά της, ξεκινά από το ύψος και την εξέλιξη των ανισοτήτων. Ωστόσο ο επιστημονικός διάλογος συχνά χαρακτηρίζεται από διαφορετικές εκτιμήσεις, ακόμη και αντιπαραθέσεις, τόσο για το είδος και το ύψος των ανισοτήτων, όσο και για τις ενέργειες που απαιτούνται για την αντιμετώπισή τους. Η επίσημη θέση της Πολιτείας, αλλά και ορισμένων μελετητών είναι ότι σε σχέση με

49 49 άλλες χώρες της Ε.Ε., η Ελλάδα έχει σήμερα σχετικά περιορισμένες ανισότητες στα επίπεδα ανάπτυξης των περιφερειών της, όπως αυτές μετρούνται από το κατά κεφαλήν ΑΕΠ (Πετράκος και Ψυχάρης, 2004). Η άποψη αυτή δεν γίνεται από όλους δεκτή. Το γεγονός ότι ο μισός πληθυσμός της χώρας ζει στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης και το γεγονός ότι η υπόλοιπη χώρα δεν διαθέτει σοβαρές αστικές πληθυσμιακές συγκεντρώσεις, δίνει την εικόνα μιας ιδιαίτερα άνισης κατανομής των υποδομών, των υπηρεσιών και των ευκαιριών ανάπτυξης. Ορισμένες περιοχές της χώρας αισθάνονται ότι βρίσκονται σε ένα καθεστώς εσωτερικής περιφέρειας, καθώς αποτελούν τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες μιας χώρας, που η ίδια αποτελεί μια από τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες του παραδοσιακού πυρήνα της Ε.Ε.-15. Αυτή η υστέρηση τόσο σε σχέση με τον εθνικό, όσο και σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, συχνά δημιουργεί μια αίσθηση εγκατάλειψης, που ορισμένες φορές εκφράζεται με έντονες επικρίσεις για το «Κράτος των Αθηνών», το οποίο εμφανίζεται να αδιαφορεί για την τύχη τους (Πετράκος, 2004). Η θέση ότι το περιφερειακό πρόβλημα της χώρας οφείλεται στο συγκεντρωτισμό της κεντρικής διοίκησης έχει πολλούς υποστηρικτές. Από την άλλη τα τελευταία 20 χρόνια έχουν εφαρμοστεί μια σειρά από πολιτικές, οι οποίες επιδιώκουν να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της περιφέρειας χωρίς αυτό να εγγυάται αυτομάτως τη μείωση των ανισοτήτων, είτε γιατί δεν είναι οι κατάλληλες, είτε γιατί δεν είναι επαρκείς σε πόρους, είτε, τέλος, γιατί οι άλλοι οικονομικοί ή γεωγραφικοί παράγοντες που τείνουν να ενισχύουν τις ανισότητες είναι ισχυρότεροι. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αρκετές μελέτες που προσπαθούν να διαπιστώσουν τις τάσεις σύγκλισης ή απόκλισης των Ελληνικών περιφερειών και τους παράγοντες που έχουν οδηγήσει στις σημερινές ανισότητες. Όμως τα συμπεράσματά τους δεν καταλήγουν σε μια σαφή εικόνα. Κάποιες από αυτές διαπιστώνουν διαχρονικά μια τάση σύγκλισης στα επίπεδα ανάπτυξης, κάποιες άλλες εντοπίζουν ενδείξεις χωρικής πόλωσης κατά το τελευταίο διάστημα που δεν ευνοούν τη σύγκλιση, μία άλλη μελέτη διαπιστώνει τάσεις αύξησης των ανισοτήτων ενώ έχει επίσης υποστηριχθεί ότι ή όποια μείωση των ανισοτήτων κατά το παρελθόν οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην ύφεση της οικονομίας και τις πιέσεις που ασκεί η οικονομική ολοκλήρωση. Οι

50 50 διαφορές οφείλονται είτε στη χρήση διαφορετικών τεχνικών και στατιστικών στοιχείων, είτε στην επιλογή διαφορετικών γεωγραφικών επιπέδων αναφοράς. Παρ όλα αυτά οι περισσότερες μελέτες εκφράζουν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό την ανησυχία τους για τη διαφαινόμενη αύξηση των ανισοτήτων στο εγγύς μέλλον (Πετράκος, 2004) Διαστάσεις περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα Το ζήτημα των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα φαίνεται να έχει δυο διαστάσεις. Η μία αφορά τη χωρική κατανομή του πληθυσμού της χώρας που δημιουργεί δυο σοβαρά προβλήματα. Το πρώτο έχει να κάνει με την διαχρονική συρρίκνωση του πληθυσμού της περιφέρειας και την έλλειψη αστικών κέντρων μεσαίου μεγέθους. Το γεγονός αυτό, δηλαδή η έλλειψη μεγάλων πόλεων στην Ελληνική Περιφέρεια σήμερα κυρίως λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης καθιστά ιδιαίτερα δύσκολη τη συγκρότηση αναπτυξιακών πόλων καθώς με εξαίρεση 4-5 πόλεις της περιφέρειας που διαθέτουν πληθυσμό πάνω από 100 χιλιάδες, οι υπόλοιπες είναι στην πλειοψηφία τους εξαιρετικά μικρές για να συγκροτήσουν σοβαρά τοπικά παραγωγικά συστήματα και να ωφεληθούν από πιθανές οικονομίες συγκέντρωσης. Το δεύτερο πρόβλημα αφορά την υπερσυγκέντρωση πληθυσμού σε σχέση με τις διαθέσιμες υποδομές στην Αθήνα, το οποίο δυσχεραίνει τη λειτουργικότητα του παραγωγικού συστήματος της μητρόπολης και προκαλεί υποβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της. Συνεπώς, η ανισορροπία στο επίπεδο του πληθυσμού δημιουργεί προβλήματα αποτελεσματικότητας και στις δύο πλευρές της χωρικής εξίσωσης στην Ελλάδα (κέντρο - περιφέρεια) και συνεπώς δεν αποτελεί ούτε αποτελεσματική ούτε ικανοποιητική κατανομή. (Πετράκος, 2004) Η δεύτερη διάσταση στο ζήτημα των περιφερειακών ανισοτήτων αφορά στις διαφοροποιήσεις του επιπέδου ευημερίας, του εισοδήματος και του επιπέδου ανάπτυξης των νομών και των περιφερειών της χώρας. Ο τρόπος κατανομής του εισοδήματος, η συσχέτισή του με την κατανομή του πληθυσμού και οι τρόποι μέτρησης της ευημερίας και του επιπέδου ανάπτυξης συνιστούν ουσιώδη ερωτήματα. Σύμφωνα με τις περισσότερες εμπειρικές εργασίες οι περιφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα εμφανίζονται μικρές ή φθίνουσες. Αυτό προκύπτει από την επεξεργασία

51 51 στατιστικών στοιχείων του κατά κεφαλή Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) ανά νομό ή περιφέρεια (Πολύζος, 2011). Στην περίπτωση της Ελλάδας η χρήση του κατά κεφαλή ΑΕΠ έχει αμφισβητηθεί έντονα, καθώς θεωρείται ότι παρουσιάζει μια στρεβλή εικόνα αλλά και μια υποεκτίμηση των πραγματικών ανισοτήτων μεταξύ των νομών και των περιφερειών της χώρας (Πετράκος και Ψυχάρης, 2004). Χαρακτηριστικά παραδείγματα η Αττική και ο νομός Κοζάνης, όπου τα στοιχεία του κατά κεφαλή ΑΕΠ δεν αποδίδουν σωστά την εικόνα της οικονομικής δραστηριότητας καταλήγοντας σε μη ασφαλή συμπεράσματα για το επίπεδο ανάπτυξης των δυο περιοχών. Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών, έχει προταθεί ως εναλλακτικός τρόπος μέτρησης (Πετράκος και Ψυχάρης, 2004) ένας Σύνθετος Δείκτης Ευημερίας και Ανάπτυξης (ΣΔΕΑ), ο οποίος κατασκευάζεται με βάση: (α) δείκτες οι οποίοι μετρούν το εισόδημα με άλλους τρόπους πέραν του κατά κεφαλή ΑΕΠ, (β) φυσικούς δείκτες, οι οποίοι μετρούν πτυχές του επιπέδου ευημερίας από την πλευρά της κατανάλωσης, (γ) δείκτες παραγωγικής διάρθρωσης, (δ) δείκτες του δημογραφικού προφίλ και της ποιότητας του ανθρώπινου δυναμικού της κάθε περιοχής, (ε) δείκτες γεωγραφικής θέσης, οι οποίοι μετρούν το βαθμό προσπελασιμότητας ή εγγύτητας προς τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας και (στ) δείκτες κοινωνικών υποδομών Παράγοντες εμφάνισης κι ενίσχυσης των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ελλάδα Ο εντοπισμός των παραγόντων αυτών και η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο δρουν κι επηρεάζουν τις περιφερειακές ανισότητες συνιστούν απαραίτητη προϋπόθεση για μια σαφή αντίληψη των υφιστάμενων τάσεων και δυναμικών και μια τεκμηριωμένη αξιολόγηση των μελλοντικών προοπτικών. Ειδικά σε ότι αφορά την Ελλάδα, οι παράγοντες αυτοί μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής (Κόνσολας 1997, Πετράκος και Ψυχάρης 2004): Α) ιστορικοί παράγοντες: Δυο βασικές διαπιστώσεις που μπορούν να γίνουν σε αυτό το σημείο είναι ότι αφενός ο βαθμός μητροπολιτικής συγκέντρωσης στην Ελλάδα είναι ο υψηλότερος στην Ευρώπη κι αφετέρου το μητροπολιτικό κέντρο της χώρας δημιουργήθηκε κατά «παράδοξο» τρόπο στο νότιο τμήμα της ηπειρωτικής χώρας σε

52 52 αντίθεση με τις υπόλοιπες χώρες του ευρωπαϊκού νότου. Η επιλογή αυτή εξηγείται με βάση τρεις ιστορικούς παράγοντες: την σταδιακή δημιουργία της επικράτειας του ελληνικού εδάφους που καθιστούσε ασφαλέστερο και πιο σταθερό το νότιο τμήμα της χώρας, την εγκατάσταση μεγάλου μέρους των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής στην Αθήνα αυξάνοντας ραγδαία τον πληθυσμό της καθώς και το κλείσιμο των βορείων συνόρων της χώρας για 40 χρόνια ( ) ως αποτέλεσμα του ψυχρού πολέμου που αποδυνάμωσε τις πόλεις της βόρειας Ελλάδας και ανέστειλε την παραγωγική τους δυναμική. Β) Γεωμορφολογικοί παράγοντες: αφενός η μεγάλη συγκέντρωση του πληθυσμού της χώρας στις πεδινές και παράλιες περιοχές και η διαχρονική μείωση του πληθυσμού των ορεινών περιοχών που δημιουργεί σημαντικές δυσκολίες προσέλκυσης δραστηριοτήτων σε αυτές κι αφετέρου οι δυσκολίες ανάπτυξης βιώσιμων οικονομικών δραστηριοτήτων στα πολλά νησιά λόγω του μικρού μεγέθους των αγορών τους και των μεγάλων αποστάσεων που τα χωρίζουν από την ηπειρωτική χώρα είναι στοιχεία που δεν ευνοούν την ισόρροπη ανάπτυξη. Γ) Πολιτικοί παράγοντες: σε αυτούς συγκαταλέγονται η συγκεντρωτική δομή της δημόσιας διοίκησης σε συνδυασμό με μια αδύναμη και κατακερματισμένη έως πρόσφατα τοπική και περιφερειακή αυτοδιοίκηση, η έλλειψη μιας συγκροτημένης και διαρκούς πολιτικής δημοσίων δαπανών για την ενίσχυση των πιο αδύναμων περιοχών από την κεντρική διοίκηση και επίσης η αναποτελεσματική χρήση των πόρων του πρώτου κι εν μέρει του δεύτερου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Δ) Οικονομικοί παράγοντες οι οποίοι περιλαμβάνουν: 1) την ύπαρξη οικονομιών κλίμακας και συγκέντρωσης στα μεγάλα αστικά κέντρα που ευνοεί την εγκατάσταση νέων επιχειρήσεων σε αυτά, 2) την παραγωγική διάρθρωση και την ποιότητα του ανθρώπινου δυναμικού κάθε περιοχής, 3) τη διεθνοποίηση της οικονομίας και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση που αύξησε λόγω του ανταγωνισμού τις ευκαιρίες αλλά και τους κινδύνους για τις επιχειρήσεις, 4) τις διακυμάνσεις της οικονομίας και την επίδραση των οικονομικών κύκλων καθώς διαπιστώνεται ότι οι περιφερειακές ανισότητες αυξάνονται σε περιόδους ανάπτυξης και το αντίστροφο και 5) τις πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης κυρίως μέσω υποδομών και κινήτρων, συχνά με ακατάλληλη κατανομή πόρων και λάθος προτεραιότητες.

53 53 Συμπερασματικά, το βασικό πρόβλημα στον ελληνικό χώρο σήμερα είναι η αδυναμία ανάπτυξης ενός πολυκεντρικού συστήματος με σημαντικά και βιώσιμα δημογραφικά και παραγωγικά μεγέθη στην περιφέρεια. Η ατροφικότητα των παραγωγικών δομών της περιφέρειας είναι ευθέως ανάλογη του παραγωγικού μεγέθους της μητρόπολης. Το αποτέλεσμα είναι αρνητικό και για τις δυο πλευρές: από τη μια πλήττεται η αποτελεσματικότητα της οικονομίας και η ποιότητα ζωής στην Αττική, από την άλλη υπονομεύονται σοβαρά οι προοπτικές ανάπτυξης των υπόλοιπων μεγάλων αστικών κέντρων της χώρας. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί ότι βασικό πρόβλημα της χώρας παραμένει η απόσταση που τη χωρίζει συνολικά και κάθε περιφέρεια ξεχωριστά από τις ανεπτυγμένες χώρες της ΕΕ. (Πετράκος και Ψυχάρης, 2004) 3.6. Περιφερειακές ανισότητες και επιλεξιμότητα Σε μεγάλα τμήματα του ελληνικού χώρου οι προϋποθέσεις για τη θεσμική, οργανωτική και παραγωγική υποστήριξη και ανάληψη οικονομικών και εν γένει αναπτυξιακών πρωτοβουλιών σημαντικής κλίμακας είναι ακόμη ασθενείς. Με εξαίρεση τα δύο μητροπολιτικού χαρακτήρα κέντρα, Αθήνα και Θεσσαλονίκη, ίσως και τις περιοχές εγγύτερα σε αυτά, είναι φανερό ότι οι υπόλοιπες Περιφέρειες της χώρας δεν διαθέτουν την ελάχιστη κρίσιμη μάζα σε επίπεδο χωρικού, πληθυσμιακού, παραγωγικού και τεχνολογικού δυναμικού, που είναι αναγκαία για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των πολλαπλών προκλήσεων και προβλημάτων σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο. (ΕΣΠΑ ) Η γενική εικόνα που προκύπτει συνίσταται στο ότι, συνολικά, οι Περιφέρειες της χώρας συγκλίνουν προς το σύνολο των περιφερειών της Ένωσης των 27 αλλά η σύγκλιση αυτή πραγματοποιείται αργά, με αποτέλεσμα οι περιφερειακές ανισότητες να επιμένουν. Οι περιφερειακές ανισότητες, όπως και οι αναπτυξιακές επιδόσεις κάθε Περιφέρειας της χώρας, συνδέονται και με την περιφερειακή πολιτική που έχει ασκηθεί κατά τις προηγούμενες προγραμματικές περιόδους. Με κριτήριο τη μεταβολή του κατά κεφαλή ΑΕΠ (σε τρέχουσες τιμές) της ίδιας περιόδου , οι επιδόσεις των 13 περιφερειών της χώρας εμφανίζουν την εξής εικόνα:

54 54 Η χώρα στο σύνολό της αναπτύσσεται με ρυθμούς μεγαλύτερους από το μέσο όρο της ΕΕ. Οι περιφέρειες της χώρας συμμετέχουν στη διαδικασία αυτή κατά διαφοροποιημένο τρόπο. Συνακόλουθα, σε συνδυασμό με την επιλεξιμότητα κάθε περιφέρειας η εικόνα διαμορφώνεται ως εξής: Πίνακας 2: Επιλεξιμότητα Περιφερειών με βάση τη μεταβολή του ΑΕΠ Ρυθμός μεταβολής κάτω του εθνικού περί τον εθνικό Άνω του εθνικού του ΑΕΠ μέσου όρου μέσο όρο μέσου όρου /Επιλεξιμότητα Περιφέρειες Ανατολική Ήπειρος Σύγκλισης Μακεδονία Ιόνια Νησιά Θράκη Πελοπόννησος Δυτική Ελλάδα Θεσσαλία Β. Αιγαίο Κρήτη Περιφέρειες Δ.Μακεδονία phasing Αττική Out Κεντρική Μακεδονία Περιφέρειες Στερεά Ελλάδα phasing In (πηγή: ΕΣΠΑ, σ.212) Ν. Αιγαίο Σύμφωνα με την ανάλυση που γίνεται στο ΕΣΠΑ παρατηρείται σημαντική διαφοροποίηση στην αναπτυξιακή πορεία και την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών Περιφερειών. Σε καλύτερη θέση βρίσκονται, με κύριο προωθητικό παράγοντα τον

55 55 τουρισμό, το Νότιο Αιγαίο, η Κρήτη, καθώς και η Αττική, η οικονομία της οποίας λόγω της υψηλής συγκέντρωσης, κλίμακας και εμβέλειας των παραγωγικών και διοικητικών δραστηριοτήτων που παρουσιάζει, την καθιστά νευραλγικό κόμβο της Ανατολικής Μεσογείου. Σημαντικά έχει επίσης βελτιωθεί η θέση της Πελοποννήσου, η οποία δείχνει να μεταβάλλει χωρίς κλυδωνισμούς τον παραδοσιακό της προσανατολισμό στον πρωτογενή τομέα και να αντεπεξέρχεται στις προκλήσεις του ανταγωνισμού. Η εικόνα της Στερεάς Ελλάδας και, σε μικρότερο βαθμό, της Δυτικής Μακεδονίας, δεν συνδέεται ευθέως με τον ενδογενή αναπτυξιακό δυναμισμό τους αλλά είναι απόρροια ειδικών συνθηκών (εγγύτητα στην πρωτεύουσα και δραστηριότητες της ΔΕΗ, αντίστοιχα) που εν μέρει στρεβλώνουν αυξητικά τις επιδόσεις τους στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ, χωρίς όμως αντίστοιχα θετικές επενέργειες στην αγορά εργασίας. Η Κεντρική Μακεδονία διαθέτει και αυτή τις προϋποθέσεις από πλευράς συγκέντρωσης και κλίμακας παραγωγικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων για να πρωταγωνιστήσει στις οικονομικές εξελίξεις με επίκεντρο ιδιαίτερα τη ΝΑ Ευρώπη, ωστόσο οι μέτριες αναπτυξιακές επιδόσεις που παρουσιάζει, ειδικά στην αγορά εργασίας, οφείλονται στις διαταράξεις του παραγωγικού ιστού της εξαιτίας του εντεινόμενου ανταγωνισμού, καθώς και στην υστέρηση σε σύγχρονες παραγωγικές και τεχνικές υποδομές που να αναδεικνύουν τον μητροπολιτικό ρόλο της Θεσσαλονίκης. Οι υπόλοιπες Περιφέρειες δεν βρίσκονται όλες στο ίδιο επίπεδο αλλά εντάσσονται στην ίδια κατηγορία με την έννοια ότι σε αυτές δεν διαπιστώνεται ικανοποιητικό ενδογενές αναπτυξιακό δυναμικό. Η Δυτική Ελλάδα, η Θεσσαλία, η Ανατολική Μακεδονία Θράκη, τα Ιόνια Νησιά, το Βόρειο Αιγαίο και η Ήπειρος, παρότι η τελευταία σημείωσε μεγάλα βήματα προόδου, αποτελούν τις Περιφέρειες με τη μεγαλύτερη αναπτυξιακή υστέρηση στην Ελλάδα. Πρέπει ακόμα να σημειωθεί ότι σε ορισμένες από τις Περιφέρειες αυτές, όπως το Β. Αιγαίο και τα Ιόνια Νησιά γίνονται όλο και περισσότερο αισθητές οι επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης. Όσο για τις αναπτυξιακές δυνατότητες των νησιών γενικά, αυτές καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από το μέγεθός τους και είναι συνεπώς πολύ περιορισμένες στα μικρά νησιά. Το παραγωγικό τους πρότυπο συνδέεται ιστορικά με τη γεωργία, τη

56 56 μεταποίηση σε μικρό βαθμό και φυσικά τη ναυτιλία. Σταδιακά όμως τα δυο πρώτα υποχώρησαν προς όφελος του τουρισμού ο οποίος συχνά αποκτά διαστάσεις «μονοκαλλιέργειας».

57 57 4. ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 4.1. Γεωγραφική Σύνθεση Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου αποτελείται από τους Νομούς Κυκλάδων και Δωδεκανήσου και εκτείνεται σε μια μεγάλη θαλάσσια ζώνη από τις ακτές της Αττικής και της Εύβοιας, όπου βρίσκονται η Μακρόνησος και η Άνδρος, μέχρι και τα νότια παράλια της Τουρκίας, όπου περίπου μεταξύ Ρόδου και Κύπρου βρίσκεται το Καστελόριζο ή Μεγίστη. Περιλαμβάνει 79 νησιά, εκ των οποίων 48 κατοικημένα, και πλήθος νησίδων και βραχονησίδων. Η συνολική επιφάνειά της ανέρχεται σε τετρ. χλμ. και αποτελεί το 4% της συνολικής επιφάνειας της χώρας, ενώ το 28% της εκτάσεώς της είναι ορεινό, το 43% ημιορεινό και το 29% πεδινό (πηγή: ΠΕΠ Κρήτης και νήσων Αιγαίου) Διοικητική Διαίρεση Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, σύμφωνα με το Πρόγραμμα Καλλικράτης (νόμος 3852/2010), χωρίζεται σε 13 Περιφερειακές Ενότητες αποτελούμενες από 34 Δήμους. Ειδικότερα οι Κυκλάδες αποτελούνται από 9 Περιφερειακές Ενότητες και 19 Δήμους, ενώ τα Δωδεκάνησα αποτελούνται από 4 Περιφερειακές Ενότητες και 15 Δήμους. Στον ακόλουθο πίνακα φαίνονται αναλυτικά:

58 58 Πίνακας 3. Περιφερειακές Ενότητες Νοτίου Αιγαίου (πρόγραμμα Καλλικράτης) Περιφερειακή Ενότητα Νησιά Α/Α Περιφερειακή Ενότητα Νησιά Κυκλάδες Δωδεκάνησα 1 Άνδρου Άνδρος 1 Καλύμνου Αγαθονήσι 2 Θήρας Ανάφη Αστυπάλαια Θήρα Καλύμνου Θηρασιά Λειψοί Ίος Λέρος Σίκινος Πάτμος Φολέγανδρος 2 Καρπάθου Κάρπαθος 3 Κέας - Κύθνου Κέα Κάσος Κύθνος 3 Κω Κως 4 Μήλου Κίμωλος Νίσυρος Μήλος 4 Ρόδου Μεγίστη Σέριφος Ρόδος Σίφνος Σύμη 5 Μυκόνου Μύκονος Τήλος 6 Νάξου Αμοργός Χάλκη Δονούσα Ηρακλεία Κουφονήσια Σχοινούσσα Νάξος 7 Πάρου Αντίπαρος Πάρος 8 Σύρου Σύρος 9 Τήνου Τήνος Σύνολο Περιφερειακών Ενοτήτων Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου: 13 Πηγή: νόμος 3852/2010, αρ.3, παρ. ιβ 4.3. Δημογραφικά χαρακτηριστικά Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου συγκεντρώνει το 2,86 % ( κάτοικοι) του πληθυσμού της χώρας σύμφωνα με τα προσωρινά αποτελέσματα της απογραφής της ΕΛΣΤΑΤ για το Τα νησιά με πληθυσμό άνω των κατοίκων είναι 12 εκ των 48 συνολικά κατοικημένων νήσων, από αυτά τα 8 έχουν πληθυσμό άνω των κατοίκων (στον Νομό Κυκλάδων: Άνδρος, Θήρα, Νάξος, Πάρος και Σύρος στον Νομό Δωδεκανήσου: Κάλυμνος, Κώς, Ρόδος) ενώ η Ρόδος μεμονωμένα έχει πληθυσμό που αντιστοιχεί στο 38,77 % της Περιφέρειας. Η πληθυσμιακή εξέλιξη της Περιφέρειας αποτυπώνεται στον παρακάτω πίνακα:

59 59 Πίνακας 4. Πληθυσμιακή εξέλιξη Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου Περιφέρεια Σύνολο Κυκλάδες Δωδεκάνησα Νοτίου Αιγαίου Χώρας % μεταβολή 12,61 2,42 19,88 11, % μεταβολή 10,26 6,27 12,69 5, % μεταβολή 17,56 19,80 16,27 6, % Μεταβολή ,81 26,71 36,56 18,72 (πηγή δεδομένων: ΕΛΣΤΑΤ ) Πίνακας 5. Πληθυσμιακή εξέλιξη Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου (διάγραμμα) (πηγή δεδομένων: ΕΛΣΤΑΤ) Στον ακόλουθο Πίνακα και στο διάγραμμα παρουσιάζεται ο πληθυσμός της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου ανά Περιφερειακή Ενότητα και η συμμετοχή της κάθε Περιφερειακής Ενότητας στον συνολικό πληθυσμό της Περιφέρειας.

60 60 Πίνακας 6. Πληθυσμός της Περιφέρειας Ν. Αιγαίου ανά Περιφερειακή Ενότητα Χωρική Ενότητα Περιφερειακή ενότητα Πληθυσμός % Συμμετοχή Πληθυσμού Περιφερειακών Ενοτήτων Κυκλάδων Άνδρου ,97 Θήρας ,01 Κέας - Κύθνου ,21 Μήλου ,22 Μυκόνου ,30 Νάξου ,93 Πάρου ,83 Σύρου ,93 Τήνου ,78 Σύνολο Νομού Κυκλάδων ,18 Καλύμνου ,59 Δωδεκανήσου Καρπάθου ,35 Κω ,11 Ρόδου ,77 Σύνολο Νομού Δωδεκανήσου ,82 Σύνολο Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου (πηγή δεδομένων: ΕΛΣΤΑΤ) ,00

61 61 Πίνακας 7. Πληθυσμός της Περιφέρειας Ν. Αιγαίου ανά Περιφερειακή Ενότητα (διαγραμματική απεικόνιση) (πηγή δεδομένων: ΕΛΣΤΑΤ) Η σταθερή συγκέντρωση του πληθυσμού, σε περιορισμένο αριθμό νήσων του Νοτίου Αιγαίου τονίζει τις μακροχρόνιες επιπτώσεις της ενδοπεριφερειακής ανισότητας, η οποία απεικονίζεται όχι μόνο στο δημογραφικό αλλά και σε οικονομικό επίπεδο. Τέλος, στο σύνολο του πληθυσμού η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου παρουσιάζει μεγαλύτερο ποσοστό αναλογίας φύλων, υψηλότερο από τον εθνικό μέσο όρο (ποσοστό 50,5% ανδρών και 49,5% γυναικών με τα αντίστοιχα εθνικά 49,2% και 50,8%). (πηγή: δελτίο τύπου της ΕΛΣΤΑΤ, )

62 Ειδικά χαρακτηριστικά της Περιφέρειας η νησιωτικότητα Οι πιο σημαντικοί παράγοντες που διαμορφώνουν τα ειδικά χαρακτηριστικά της σύμφωνα με τo Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της Περιφέρειας είναι: Η πολυδιάσπαση του χώρου (πολυνησία) Ο διττός ρόλος της ως εξωτερικό σύνορο της χώρας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Η μεθοριακή και απομονωμένη θέση η οποία συνεπάγεται αυξημένο κόστος ανάπτυξης λόγω αδυναμίας επίτευξης οικονομιών κλίμακας, αυξημένο κόστος για θωράκιση, δυσχέρεια ανάπτυξης συνεργασιών με τις περιβάλλουσες χώρες, χαμηλό βαθμό αξιοποίησης των δυνατοτήτων που παρέχει ο χώρος για έρευνα και τεχνολογία σε εξειδικευμένα πεδία (ενέργεια, ωκεανογραφία, σπάνια οικοσυστήματα, κ.α.) Η ελάχιστη επωφελεία από τα διευρωπαϊκά δίκτυα Η κομβική θέση στους βασικούς άξονες των θαλάσσιων μεταφορών και των αερομεταφορών καθώς και η δυνατότητα ενίσχυσης του ρόλου της στο Μεσογειακό Τόξο και στον άξονα ανάπτυξης Κύπρος-νησιά Ανατολικού Αιγαίου-Θράκη. Πρέπει να τονισθεί ότι η ένταση της νησιωτικότητας σε κάθε περίπτωση προσδιορίζεται από τρεις παράγοντες: α) Την απομόνωση του νησιού, β) το μέγεθός του και γ) την απόστασή του από τις ακτές. Σαν ορισμός μπορεί να αναφερθεί ότι η νησιωτικότητα είναι ένα διαρκές φαινόμενο της γεωγραφικής ασυνέχειας και εντείνεται αντιστρόφως ανάλογα με το μέγεθος του νησιού και ανάλογα με την απόστασή του από τις ακτές (Hache, 1998). Η απομόνωση των νησιών (Fustier, 1995) πρέπει να διαφοροποιείται από τους δύο άλλους παράγοντες που προκαλούν το περιφερειακό πρόβλημα των νησιών και είναι το μικρό μέγεθος και η μεγάλη απόσταση από την ηπειρωτική χώρα. Η απομόνωση διακρίνεται σε εξωτερική, που αφορά τη σχέση νησιών και ηπειρωτικής χώρας και σε εσωτερική, που οφείλεται στις περιορισμένες αναπτυξιακές ευκαιρίες και στο ασθενές διανησιωτικό σύστημα σχέσεων και ροών. Το μικρό μέγεθος των νησιωτικών χωρικών μονάδων έχει ως συνέπεια την περιορισμένη αγορά προϊόντων, τη μικρή αγορά εργασίας, τους περιορισμένους φυσικούς πόρους και τις χαμηλές οικονομίες κλίμακας των νησιωτικών επιχειρήσεων.

63 63 Η μεγάλη απόσταση από την ηπειρωτική χώρα έχει ως συνέπεια την αύξηση του κόστους μεταφοράς και τη μείωση των εξωτερικών οικονομιών και συγκεκριμένα των οικονομιών εγκατάστασης, ως συνέπεια της χαμηλής συγκέντρωσης επιχειρήσεων. Η ασυνέχεια βέβαια υπάρχει σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό και στον υπόλοιπο, εκτός του νησιωτικού, χώρο. Στην περίπτωση όμως του ηπειρωτικού χώρου, η γεωμορφολογία του εδάφους και η απόσταση, επηρεάζουν έμμεσα τη συνέχεια του χώρου. Συνεπώς, τα μέσα πολιτικής για το νησιωτικό χώρο μπορεί να έχουν θετικές επιδράσεις στην ανάπτυξη, αλλά δεν εξαλείφουν τα αίτια και τις επιπτώσεις της νησιωτικότητας (δηλαδή τη γεωγραφική ασυνέχεια), απλώς τις αμβλύνουν (Biggi, 2000). Έτσι, παρά τις όποιες προσπάθειες αναπτυξιακής πολιτικής, υπάρχει σημαντική διαφορά από τις επιπτώσεις της περιφερειακής πολιτικής στην ηπειρωτική χώρα Α.Ε.Π. και Περιφερειακές Ανισότητες Το 85,7% του προϊόντος της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου προέρχεται από τον τριτογενή τομέα, με σημαντική τη συμβολή του τουρισμού. Αυτό προκύπτει από τα στοιχεία της Ελληνικής Αρχής για την Ακαθάριστη Προστιθεμένη Αξία κατά τομέα παραγωγής, που δημοσιεύονται στο Δελτίο τύπου της στις Επιπλέον, τα ποσοστά για τον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα ανέρχονται σε 2,3% και 12% αντίστοιχα. (πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Δελτίο Τύπου , Περιφερειακοί Λογαριασμοί: 2009 προσωρινά στοιχεία) Στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου η γεωργία, η κτηνοτροφία και η αλιεία αποτελούν τους παραδοσιακούς κλάδους οικονομικής δραστηριότητας. Ο κλάδος της αλιείας είναι επίσης σημαντικός καθώς η παραγωγή του απολαμβάνει προτίμησης στην εγχώρια αγορά και έχει καταλάβει καλή θέση στις εξαγωγικές αγορές. (ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου) Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για τους Περιφερειακούς Λογαριασμούς, η εξέλιξη του ΑΕΠ της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου έχει ως εξής:

64 64 Πίνακας 8. Εξέλιξη του ΑΕΠ της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου ( ) (πηγή δεδομένων: ΕΛΣΤΑΤ) Από το παραπάνω γράφημα βλέπουμε πως το ΑΕΠ της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου την τελευταία δεκαετία παρουσιάζει διαρκή ανοδική τάση, γεγονός που αποτυπώνει μια θετική αναπτυξιακή εικόνα. Η συμμετοχή των ελληνικών περιφερειών στο σχηματισμό του συνολικού ΑΕΠ της Ελλάδας το έτος 2009 παρουσιάζεται στο ακόλουθο γράφημα, από το οποίο προκύπτει ότι η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου συνεισφέρει κατά ένα μικρό ποσοστό, συγκεκριμένα της τάξης του 3,3% στον σχηματισμό του ΑΕΠ της χώρας, γεγονός που δεν προκαλεί έκπληξη δεδομένου του μικρού μεγέθους και του πληθυσμού της Περιφέρειας.

65 65 Πίνακας 9. Η συμμετοχή των περιφερειών στο σχηματισμό του ΑΕΠ το έτος 2009 (πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Δελτίο Τύπου, , Περιφερειακοί Λογαριασμοί: 2009 προσωρινά στοιχεία) Ωστόσο, όταν προχωρήσουμε στην αποτύπωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Περιφέρειας και παρατηρήσουμε τη σύγκρισή του με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ των άλλων Περιφερειών αλλά και εκείνο της χώρας, φαίνεται ο αναπτυξιακός δυναμισμός της περιφέρειας, η οποία καταλαμβάνει την πρώτη θέση στο επίπεδο ανάπτυξης μεταξύ των ελληνικών περιφερειών. Αυτό φαίνεται στο επόμενο γράφημα:

66 66 Πίνακας 10. Συγκριτική αποτύπωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας (πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Δελτίο Τύπου, , Περιφερειακοί Λογαριασμοί: προσωρινά στοιχεία) Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα, το υψηλότερο κατά κεφαλή ΑΕΠ για το 2009 καταγράφεται στην περιφέρεια του Νότιου Αιγαίου και ακολουθούν οι περιφέρειες Αττικής και Στερεάς Ελλάδας. Σημαντική είναι επίσης η διαφορά του κ.κ.αεπ του Νοτίου Αιγαίου από το κ.κ.αεπ του συνόλου της χώρας. Το στοιχείο αυτό συνηγορεί υπέρ των υψηλών αναπτυξιακών επιδόσεων της Περιφέρειας και συμφωνεί με τη σύνδεσή της με τον Στόχο 2. Άλλωστε, δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε ότι οι 3 πρώτες Περιφέρειες με το υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ ανήκουν όλες σε καθεστώς μεταβατικής στήριξης, η Αττική στην φάση σταδιακής εξόδου από το στόχο 1 και η Στερεά Ελλάδα σε φάση σταδιακής εισόδου στον Στόχο 2. Βέβαια, εδώ πρέπει να επισημανθεί ότι η αναπτυξιακή επίδοση της περιφέρειας δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένη σε ενδοπεριφερειακό επίπεδο. Αντιθέτως, η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, αν και η πιο αναπτυγμένη περιφέρεια της χώρας,

67 67 παρουσιάζει παράλληλα και τις πιο έντονες ενδοπεριφερειακές ανισότητες (Christofakis et al., 2009). Η κύρια προωθητική δραστηριότητα της περιοχής, η τουριστική, παρουσιάζει μεγάλο βαθμό χωρικής ανισοκατανομής, αφού συγκεντρώνεται στους λίγους πόλους της περιφέρειας, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται μεγάλες ανισότητες, ακόμα και στο εσωτερικό μεγάλων νησιών, όπως είναι για παράδειγμα η Ρόδος Απασχόληση και Ανεργία στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ για τον Μάιο του 2011, το ποσοστό της ανεργίας στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου ανέρχεται σε 14,2% έναντι 8,1% ένα χρόνο πριν, δηλαδή το Μάιο του Ωστόσο, το ποσοστό αυτό είναι μικρότερο του εθνικού μέσου όρου που είναι 16,6%. (πηγή: δελτίο τύπου της ΕΛΣΤΑΤ ). Στο γεγονός αυτό έχει συμβάλει πρωταρχικά η οικονομική κρίση, η οποία εντείνεται συνεχώς και έχει επηρεάσει όλες τις ελληνικές περιφέρειες. Πίνακας 11. Εξέλιξη ποσοστών ανεργίας Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου (πηγή δεδομένων: ΕΛΣΤΑΤ)

68 68 Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου λόγω της μορφολογίας της οικονομίας της που εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τουρισμό απαιτεί στοχευμένες δράσεις αναβάθμισης των δεξιοτήτων του εργατικού δυναμικού στο πλαίσιο ενός παραγωγικού προτύπου που θα συνδυάζει την πολυαπασχόληση, προκειμένου να καμφθούν οι συνέπειες της εποχικότητας στην οικονομία και να δημιουργηθούν προϋποθέσεις βιώσιμων επιχειρηματικών μονάδων και βελτίωσης των υπηρεσιών ιδίως στον τουριστικό τομέα. Στην κατεύθυνση αυτή μπορούν να δρομολογηθούν δράσεις για τη δια βίου μάθηση αυτοαπασχολουμένων, σε θέματα που άπτονται του τομέα παροχής υπηρεσιών, καθώς και κατάρτιση σε θέματα ανάπτυξη διαφοροποίησης του τουριστικού προϊόντος (εναλλακτικές μορφές τουρισμού κ.λ.π.). Η πρόκληση που αντιμετωπίζει η Περιφέρεια του Νότιου Αιγαίου είναι να διατηρήσει και να αυξήσει την ανταγωνιστικότητά της μακροπρόθεσμα προκειμένου να διατηρήσει υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης, αυξάνοντας ταυτόχρονα και τα ποσοστά απασχόλησης προωθώντας τις ίσες ευκαιρίες στο ανθρώπινο δυναμικό της (ΕΠ Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού) Επιχειρηματικότητα Σύμφωνα με τα Επιμελητήρια Κυκλάδων και Δωδεκανήσου, ο αριθμός των επιχειρήσεων ανά κλάδο δραστηριότητας έχει ως εξής: (πηγές: e- Kyklades.gr και ebed.gr, στοιχεία Δωδεκανήσου της 31/12/2005) Πίνακας 12. Επιχειρήσεις ανά κλάδο δραστηριότητας στην Περιφέρεια Ν. Αιγαίου Επιχειρήσεις Εμπόριο Βιοτεχνίες Μεταποίηση Τουρισμός Κυκλάδες Δωδεκάνησα (πηγές: Επιμελητήριο Κυκλάδων και Επιμελητήριο Δωδεκανήσου) Επαγγελματίες (Υπηρεσίες, Μεταφορές, Δημόσια Κέντρα και Θεάματα, Τρόφιμα-ποτά κτλ)

69 Τουρισμός Ο δυναμισμός του κλάδου κατατάσσει την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, μαζί με τις Περιφέρειες Κρήτης, Ιονίων Νήσων και Κεντρικής Μακεδονίας, στις 4 «τουριστικές Περιφέρειες» της χώρας. Το Περιφερειακό Χωροταξικό Σχέδιο του Νοτίου Αιγαίου (ΦΕΚ 1487/Β/ ) διαπιστώνει ότι με κριτήριο την απασχόληση, το «δυναμισμό» και την προεξάρχουσα δραστηριότητα, η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου μπορεί να χαρακτηριστεί ως ενιαία «τουριστική ζώνη» σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Οι στόχοι της εθνικής τουριστικής πολιτικής για την προώθηση των θεματικών μορφών τουρισμού (θαλάσσιος, συνεδριακός, οικολογικός, πολιτιστικός, θεματικός περιηγητικός, κλπ.) ανάλογα με τα συγκριτικά πλεονεκτήματα κάθε Περιφέρειας και η γενική επιδίωξη της «ποιότητας» έναντι της «ποσότητας» στο τουριστικό προϊόν, ευνοούν στο Νότιο Αιγαίο την ανάπτυξη δικτύων υποδομών ειδικών μορφών τουρισμού (όπως π.χ. οι Μαρίνες, τα Συνεδριακά Κέντρα, τα σημεία ιδιαίτερου περιβαλλοντικού, αρχαιολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος). Συχνά, διατυπώνεται το ερώτημα αν πράγματι υπάρχει η έννοια βιώσιμος τουρισμός και πως ορίζεται αυτός έναντι του συμβατικού τουρισμού, παρά την εξαιρετικά μεγάλη βιβλιογραφία πάνω στο θέμα (βλέπε Selanniemi, 2001, Briguglio et al 1996 a,b). Βασικό επίσης ερώτημα αποτελεί το πώς ορίζονται τα όρια και οι δομές της τουριστικής ανάπτυξης σε μικρές, ευαίσθητες περιοχές, όπως τα νησιά, ώστε να ικανοποιείται ο στόχος της βιωσιμότητας. Τα παραπάνω άπτονται της έννοιας της φέρουσας ικανότητας. Οι έντονες αλλαγές τις τελευταίες δεκαετίες στο ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον των νησιών οφείλονται κυρίως στον τουρισμό, ο οποίος προσδιορίζει σχεδόν αποκλειστικά την αναπτυξιακή διαδικασία των νησιών. Η εισβολή του τουρισμού δημιουργεί ανισορροπίες στο ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον και απειλεί τη βιωσιμότητα του οικοσυστήματος, υπονομεύοντας αυτή καθαυτή τη βάση της ανάπτυξης των νησιών, τον τουρισμό. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την ανάγκη για αναπτυξιακές πολιτικές και πρακτικές, οι οποίες διατηρούν την οικολογική, οικονομική και κοινωνική ισορροπία και ταυτόχρονα επεκτείνουν την παραγωγική

70 70 βάση για να αντιμετωπίσουν τις αυξημένες απαιτήσεις της κοινωνίας για εισόδημα και ευημερία του πληθυσμού. Άλλα ερωτήματα αφορούν το κατά πόσο μπορούν να οριστούν όρια ή περιορισμοί στην ανάπτυξη ενός τόπου ή ενός νησιού, ιδιαίτερα στον τουρισμό, καθώς επίσης στον όγκο και το είδος του τουρισμού, δηλαδή κατά πόσο μπορεί να ληφθεί υπόψη η φέρουσα ικανότητα (carrying capacity) του τόπου ή του νησιού. Στη βιβλιογραφία για τον τουρισμό υπάρχει εκτεταμένη αναφορά στην έννοια της φέρουσας ικανότητας και της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης (βλέπε για παράδειγμα Κοκκώσης, 2000, Buhalis, 1999a,b, Ioannides et al 2001, κ.λπ.) Ενέργεια Μεγάλες υποδομές αυτόνομων εργοστασίων παραγωγής ενέργειας καλύπτουν σήμερα με σχετική επάρκεια τις ανάγκες της Περιφέρειας. Προβλήματα όμως παρουσιάζονται στους θερινούς μήνες. Πρέπει να τονιστεί η δυσκολία αξιοποίησης εναλλακτικών μορφών ενέργειας λόγω της γεωγραφικής ασυνέχειας και των αυξημένων απαιτούμενων πόρων. Η αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας γίνεται σε περιορισμένο βαθμό (ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου) Μεταφορές Αεροδρόμια Ελικοδρόμια: Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου διαθέτει 13 αεροδρόμια, αριθμός υπερβολικά μεγάλος, αλλά που δεν καλύπτει το σύνολο των νησιών, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται πλεονεκτούσες και μη περιοχές. Για τη μεταφορά ασθενών, και την αντιμετώπιση άλλων επειγουσών αναγκών σε νησιά όπου δεν υπάρχει άμεση πρόσβαση, η Περιφέρεια διαθέτει 23 ελικοδρόμια. Λιμάνια: Η Περιφέρεια διαθέτει 54 λιμάνια, ωστόσο κανένα εμπορικό, γεγονός που δυσχεραίνει τη λειτουργία του εμπορίου και της βιομηχανίας, τα αγαθά των οποίων διακινούνται αναγκαστικά μαζί με το επιβατικό κοινό. Αρκετά λιμάνια επιβάλλεται

71 71 να εκσυγχρονιστούν τόσο σε χερσαίες υποδομές, όσο και σε υποδομές υποδοχής των πλοίων (ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου) Περιβάλλον και αειφορική διαχείριση Εξ αιτίας του μικρού μεγέθους τους, τα νησιωτικά οικοσυστήματα είναι εύθραυστα και ασταθή. Κατά συνέπεια οι εξωτερικές πιέσεις (π.χ. από οικονομικές δραστηριότητες, επέκταση της δόμησης, αλλαγές στις χρήσεις γης), ενδέχεται να οδηγήσουν σύντομα στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Οι βασικές κατευθύνσεις και δεσμεύσεις που διέπουν τη χωρική ανάπτυξη της Περιφέρειας καθορίζονται στο Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου που ισχύει σύμφωνα με την Απόφαση του ΥΠΕΧΩΔΕ 25290/ (ΦΕΚ 1487Β / ) Πολιτισμός Υγεία Το πολιτισμικό δυναμικό του Νοτίου Αιγαίου συνθέτουν: αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία, αξιόλογα οικιστικά σύνολα, μεμονωμένα κτίρια και σύνολα αστικής αρχιτεκτονικής, βιομηχανικά κτίρια και σύνολα, μουσειακοί χώροι. Η διάρθρωση των υποδομών υγείας (διασπορά και επίπεδο) ανάλογα με το μέγεθος και τον εξυπηρετούμενο πληθυσμό ανά νησί, μπορεί να θεωρηθεί ικανοποιητική καθώς ο συνολικός αριθμός των μονάδων υγείας όλων των επιπέδων είναι θεωρητικά επαρκής. Ο βαθμός όμως των υπηρεσιών περίθαλψης παραμένει χαμηλός κυρίως λόγω των ελλείψεων σε ανθρώπινο δυναμικό άλλα και σε τεχνικό και λοιπό επιστημονικό εξοπλισμό των μονάδων, καθώς και λόγω των αδυναμιών του συστήματος επικοινωνιών και μεταφορών.

72 Σύνοψη συγκριτικών πλεονεκτημάτων και αναγκών Συνοψίζοντας, με βάση τα παραπάνω μπορούμε να πούμε ότι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της περιφέρειας έχουν να κάνουν κυρίως με την ύπαρξη σημαντικών πολιτιστικών πόρων, τη διαρκή ανάπτυξη του τουριστικού προϊόντος, τη συνεχή πληθυσμιακή αύξηση, την ευνοϊκή θέση της Περιφέρειας στη Μεσόγειο, την ιστορική παράδοσή της στην εξωστρέφεια, τη σχετικά χαμηλή ανεργία, το εξαιρετικό φυσικό και δομημένο περιβάλλον, την τάση επιχειρηματικότητας του γηγενούς δυναμικού και τις αντιμετωπίσιμες προς το παρόν ανθρωπογενείς πιέσεις στο περιβάλλον. Αντίστοιχα, τα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει η περιφέρεια αφορούν το υψηλό κόστος των μεταφορών, το μικρό μέγεθος της τοπικής αγοράς, τη χρονική και χωρική υπερσυγκέντρωση της τουριστικής δραστηριότητας, την έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού, τις μη οργανωμένες ακτοπλοϊκές και αεροπορικές συνδέσεις, την μη εκμετάλλευση της πληροφορικής και των νέων τεχνολογιών, περιβαλλοντικά ζητήματα όπως η ανεξέλεγκτη δόμηση, η διάθεση των απορριμμάτων και η διαχείριση του ύδατος, και φυσικά τις μεγάλες ενδοπεριφερειακές ανισότητες. Τα νησιά σε σχέση με τις άλλες περιοχές παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές ως προς τη δομή του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, αλλά και του οικοσυστήματος. Η σχέση ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και οικοσυστήματος βρίσκεται σήμερα σε ευαίσθητη ισορροπία. Τα νησιά, ως ξεχωριστά οικοσυστήματα παρουσιάζουν ιδιαίτερη ευαισθησία, η οποία έχει διάφορες διαστάσεις (Κοκκώσης, 2000): (α) οικολογική ευαισθησία, όπου λόγω του μικρού μεγέθους και της αυξημένης βιοποικιλότητας υπάρχει κίνδυνος από ενδεχόμενες διαταραχές της οικολογικής ισορροπίας, (β) πολιτισμική ευαισθησία, λόγω του ανοίγματος των μικρών νησιωτικών κοινωνιών σε έντονες εξωτερικές επιδράσεις, (γ) οικονομική ευαισθησία, λόγω των περιορισμένων αναπτυξιακών δυνατοτήτων, αδυναμίας ανταγωνισμού πολλών παραγωγικών δραστηριοτήτων και διαταραχών στο οικονομικό σύστημα. Πιο σοβαροί όμως είναι οι κίνδυνοι που αναδεικνύονται από την ανάπτυξη ανταγωνιστικών περιοχών στο χώρο της Μεσογείου, την εγκατάλειψη νησιών ή οικισμών από τις παραγωγικές ηλικίες, τον αποκλεισμό των μικρών νησιών από τα

73 73 κέντρα πληροφόρησης και παροχής υπηρεσιών, την εξάντληση του υδροφόρου ορίζοντα, τις φυσικές και ανθρωπογενείς περιβαλλοντικές απειλές. Οι ευκαιρίες που παρουσιάζονται για την Περιφέρεια έχουν να κάνουν με την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού, την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών, τη διακρατική (έρευνα, περιβάλλον) και διασυνοριακή (εμπόριο, τουρισμός) συνεργασία τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και νέων τεχνολογιών διαχείρισης νερού, την αξιοποίηση της κινητικότητας εργασίας και την οργάνωση υπηρεσιών σε επίπεδο μεγάλων Δήμων με τη μεταφορά κεντρικών αρμοδιοτήτων σ' αυτούς. H εξειδίκευση της πολιτικής της περιφερειακής ανάπτυξης για το νησιωτικό χώρο αποτελεί βασική επιδίωξη των φορέων άσκησης της περιφερειακής πολιτικής τόσο στον ελληνικό, όσο και στον Κοινοτικό χώρο. Παρά το γεγονός ότι έχει αναγνωριστεί η ιδιαιτερότητα των νησιών, δεν έχει εφαρμοστεί ουσιαστικά μια διαφορετική πολιτική, αλλά η αναπτυξιακή πολιτική των νησιών περιλαμβάνεται στην ευρύτερη περιφερειακή πολιτική για τις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές. (Briguglio 1995, Christofakis et al., 2009).

74 74 5. Ο ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΥΠΟ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΣΤΑΔΙΑΚΗΣ ΕΙΣΟΔΟΥ ΣΤΟ ΣΤΟΧΟ «ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 5.1. Αναπτυξιακό όραμα και στρατηγική της Περιφέρειας την περίοδο Η αναπτυξιακή στρατηγική της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου για την περίοδο περιγράφεται στο ΠΕΠ «Κρήτης Νήσων Αιγαίου», το οποίο αφορά στις Διοικητικές Περιφέρειες Κρήτης, Βορείου και Νοτίου Αιγαίου. Το γεγονός ότι, οι δύο πρώτες κατατάσσονται στον Στόχο 1, ενώ η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου στο Στόχο 2, δικαιολογεί τις ιδιαιτερότητες που εμφανίζονται στη σχέση εθνικών και κοινοτικών πόρων, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα: Πίνακας 13. Χρηματοδοτικό πλαίσιο ΠΕΠ «Κρήτης Νήσων Αιγαίου» Περιφέρεια Ποσό Ποσοστό επί του συνόλου Κρήτη ,5% Δημόσια Δαπάνη Βόρειο Αιγαίο ,1% Νότιο Αιγαίο ,4% Κρήτη ,55% Κοινοτική Συνδρομή Βόρειο Αιγαίο ,35% Νότιο Αιγαίο ,10% (πηγή: ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου) Το γενικό αναπτυξιακό όραμα της Χωρικής Ενότητας «Κρήτης Νήσων Αιγαίου» διαμορφώνεται ως εξής: «Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και ανάδειξη της ελκυστικότητας της Χωρικής Ενότητας «Κρήτης και Νήσων Αιγαίου» σε συνθήκες αειφόρου ανάπτυξης». Η ανωτέρω στρατηγική ικανοποιείται από τους Γενικούς Στόχους του Προγράμματος «στρατηγικές περιοχές παρεμβάσεων» (ΥΠΟΙΟ, Τεχνική Οδηγία 1), οι οποίοι συνδέονται με τους Γενικούς Στόχους του ΕΣΠΑ ως εξής:

75 75 Πίνακας 14. Συνάφεια Γενικών Στόχων ΠΕΠ Κ & Ν.Α. με στόχους ΕΣΠΑ Γενικοί Στόχοι ΠΕΠ ΧΩΡΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΚΡΗΤΗΣ - ΝΗΣΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ Γενικοί Στόχοι ΕΣΠΑ 1ος 2ος Βελτίωση της προσπελασιμότητας (ενδοπεριφερειακής και διαπεριφερειακής) Διασφάλιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων 13, ος Ενσωμάτωση της αειφορίας στις αναπτυξιακές επιλογές και παρεμβάσεις σε συνδυασμό με την προστασία του ευαίσθητου φυσικού περιβάλλοντος 4 ος Ανάπτυξη της κοινωνίας της γνώσης και ενδυνάμωση των εξωστρεφών συνεργασιών 5 ος Ενίσχυση της επιχειρηματικότητας, καλλιέργεια της καινοτομίας, προσέλκυση επενδύσεων υψηλής προστιθέμενης αξίας και δημιουργία νέων θέσεων εργασίας 6 ος Συνδυασμένη αξιοποίηση των τουριστικών και πολιτισμικών πόρων 7 ος Αντιμετώπιση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων και των αναπτυξιακών ιδιαιτεροτήτων 8 ος Ενίσχυση των τάσεων δικτύωσης μεταξύ αστικών κέντρων της χωρικής ενότητας και ανάδειξη πόλων ανάπτυξης 15, 16 4, 5, 6 1, 2, 4, 5, 6 3,17 Οριζόντιες Συνέργιες & Περιφερειακή διάσταση Χωρική στρατηγική ΕΣΠΑ Οριζόντιες Συνέργιες & Βιώσιμη Αστική Ανάπτυξη Πόλοι Ανάπτυξης (γενικοί στόχοι ΕΣΠΑ στο Παράρτημα αριθ.6)

76 Εξειδίκευση στόχων και αναπτυξιακές επιλογές για την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Κύρια αναπτυξιακή επιλογή της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο , αποτελεί η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας σε όλους τους παραγωγικούς τομείς. Επικεντρώνεται στον τριτογενή τομέα και ιδιαίτερα στον τουρισμό, όπου η Περιφέρεια διαθέτει συγκριτικό πλεονέκτημα, με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας του τουριστικού προϊόντος και τη διαφοροποίησή του, με αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών πόρων. Παράλληλα, θα επιχειρηθεί η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας μέσω ενός νέου, δυναμικού και πρωτότυπου πόλου ανάπτυξης, που αφορά στην έρευνα και την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής τεχνολογίας. Η επιλογή αυτή θα συνεισφέρει άμεσα στην διαπεριφερειακή και διακρατική συνεργασία και αναμένεται μακροπρόθεσμα να καταστήσει το Νότιο Αιγαίο ένα σύγχρονο Κέντρο Έρευνας και Τεχνολογίας διεθνούς εμβέλειας. Έτσι η στρατηγική αναπτυξιακή επιλογή της Περιφέρειας για την προγραμματική περίοδο διατυπώνεται ως εξής: «Ποιότητα στο τουριστικό και πολιτιστικό προϊόν σε συνθήκες αειφορίας, χώρος σύγχρονης έρευνας και επενδύσεων υψηλής τεχνολογίας», ώστε το Νότιο Αιγαίο να καταστεί η πιο ανταγωνιστική Περιφέρεια της Ελλάδας Άξονες προτεραιότητας και πλαίσιο παρεμβάσεων Με βάση τα παραπάνω προσδιορίζονται οι θεματικές προτεραιότητες του «Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος της Χωρικής Ενότητας Κρήτης Νήσων-Αιγαίου » και η στρατηγική που διέπει την κάθε μία εξ αυτών. Κάθε θεματική προτεραιότητα διαρθρώνεται σε Άξονες Προτεραιότητας με βάση διαφοροποίησης τη διοικητική Περιφέρεια. Στη συνέχεια κάθε άξονας προτεραιότητας διέπεται από ένα πλαίσιο παρεμβάσεων το οποίο ειδικά για τους άξονες που αφορούν την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου έχει ως εξής: Άξονας Προτεραιότητας 3: Υποδομές και υπηρεσίες προσπελασιμότητας Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, πλαίσιο παρεμβάσεων:

77 77 1. Βελτίωση αεροπορικών και ακτοπλοϊκών συνδέσεων. 2. Αναβάθμιση υποδομών. 3. Βελτίωση σύνδεσης λιμανιών και αεροδρομίων με νησιωτικά κέντρα. 4. Αποσυμφόρηση αστικών κέντρων και πρόσβαση σε φυσικούς και πολιτιστικούς χώρους. Άξονας Προτεραιότητας 6: Ψηφιακή σύγκλιση και επιχειρηματικότητα Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, πλαίσιο παρεμβάσεων: 1. Διαμόρφωση ανταγωνιστικού επιχειρηματικού περιβάλλοντος 2. Επένδυση στην κοινωνία της γνώσης 3. Ποιοτική αναβάθμιση του τουριστικού και πολιτιστικού προϊόντος 4. Δημιουργία πόλων καινοτομίας για την παραγωγή προϊόντων υψηλής τεχνολογίας 5. Ανάπτυξη δικτύων διασυνοριακής, μεσογειακής και διαπεριφερειακής συνεργασίας και μεταφοράς καινοτομίας και τεχνογνωσίας Άξονας Προτεραιότητας 9: Αειφόρος Ανάπτυξη και Ποιότητα Ζωής στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, πλαίσιο παρεμβάσεων: 1. Περιβαλλοντική διαχείριση 2. Βελτίωση προσπελασιμότητας (κοινωνικές υποδομές) 3. Ποιοτική αναβάθμιση του τουριστικού και πολιτιστικού προϊόντος Άξονας Προτεραιότητας: 10 Χωρική Συνοχή και Συνεργασία στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, πλαίσιο παρεμβάσεων: 1. Στήριξη περιοχών χαμηλής οικονομικής ανάπτυξης 2. Εστιασμένη περιβαλλοντική διαχείριση 3. Βελτίωση προσπελασιμότητας στις ενδοπεριφερειακές κοινωνικοοικονομικές ροές Άξονας Προτεραιότητας 12 Τεχνική Υποστήριξη Εφαρμογής Στόχου Σταδιακής Εισόδου Νότιο Αιγαίο, πλαίσιο παρεμβάσεων: 1. Προετοιμασία, εφαρμογή, παρακολούθηση και Επαλήθευση 2. Αξιολόγηση και μελέτες, ενημέρωση και επικοινωνία

78 Κατηγορίες παρεμβάσεων και χρηματοδότηση της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου την περίοδο στο πλαίσιο του νέου καθεστώτος μεταβατικής στήριξης Το ΠΕΠ αποτελεί το βασικό μέσο χρηματοδότησης των αναπτυξιακών παρεμβάσεων στην περιοχή από τα Διαρθρωτικά Ταμεία και το Ταμείο συνοχής, ενώ δράσεις οι οποίες αφορούν στο Ανθρώπινο Δυναμικό θα συγχρηματοδοτηθούν από τα Επιχειρησιακά Προγράμματα του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου. Η χρηματοδότηση των αναπτυξιακών παρεμβάσεων για τη νέα προγραμματική περίοδο πραγματοποιείται στο πλαίσιο τόσο του ΕΤΠΑ και του ΕΚΤ, όσο και του Ταμείου Συνοχής. Τόσο το είδος των παρεμβάσεων, όσο και ο τρόπος χρηματοδότησης (ένταση και χρονική κατανομή των ενισχύσεων) παρουσιάζουν σχετική διαφοροποίηση σε σχέση με προηγούμενες προγραμματικές περιόδους, εξαιτίας της ένταξης της περιφέρειας στο καθεστώς μεταβατικής στήριξης (phasing in στο νέο στόχο «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση) Προτεραιότητες Διαρθρωτικών Ταμείων στο πλαίσιο της σταδιακής εισόδου (phasing in) στο Στόχο «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση» Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, καθώς βρίσκεται υπό καθεστώς σταδιακής ένταξης στο στόχο 2 («Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση»), οφείλει πλέον να ακολουθεί στοχοθεσία ανάλογη των προτεραιοτήτων που ορίζονται για αυτόν. Έτσι, προκειμένου για περιοχές οι οποίες εντάσσονται στο στόχο 2, η συγχρηματοδότηση παρεμβάσεων από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες κατηγορίες, οι οποίες ορίζονται από τον Κανονισμό του Διαρθρωτικού Ταμείου 1080/2006 (αρ. 5) ως εξής: 1. Καινοτομία και οικονομία της γνώσης, ειδικότερα: Ενίσχυση Ε&TΑ και καινοτομίας με βιομηχανικά ή τεχνολογικά κέντρα, μεταφορά τεχνολογίας, συνεργασία μεταξύ επιχειρήσεων.

79 79 Καινοτομία και επιχειρηματικότητα και στις ΜΜΕ, με επιχειρηματικά δίκτυα και δίκτυα συνεργασίας μεταξύ επιχειρήσεων και ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και έρευνας, βελτιωμένη πρόσβαση των ΜΜΕ σε χρηματοδότηση και σε υπηρεσίες. Προαγωγή της επιχειρηματικότητας, με νέες ιδέες και νέες επιχειρήσεις από ιδρύματα εκπαίδευσης και έρευνας και υφιστάμενες επιχειρήσεις. Δημιουργία μέσων χρηματοοικονομικής τεχνικής» για την τεχνολογική ανάπτυξη των ΜΜΕ και την δημιουργία νέων επιχειρήσεων. 2. Περιβάλλον και πρόληψη των κινδύνων, και ιδίως: Επενδύσεις για την αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος Επενδύσεις σε περιοχές NATURA 2000, όταν αυτό συμβάλλει στη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη ή/και στη διαφοροποίηση των αγροτικών περιοχών Καλύτερη ενεργειακή απόδοση και παραγωγή ανανεώσιμης ενέργειας Καθαρές και βιώσιμες δημόσιες συγκοινωνίες Μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης φυσικών και τεχνολογικών κινδύνων Προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομίας 3. Πρόσβαση σε υπηρεσίες μεταφορών και τηλεπικοινωνιών γενικού οικονομικού ενδιαφέροντος, και ειδικότερα: Ενίσχυση των δευτερευόντων δικτύων μεταφορών με καλύτερες συνδέσεις προς τα διευρωπαϊκά δίκτυα μεταφορών, προς περιφερειακούς σιδηροδρομικούς κόμβους, αερολιμένες και λιμένες Προαγωγή της χρήσης των ΤΠΕ από τις ΜΜΕ, με δημόσια σημεία πρόσβασης στο διαδίκτυο και ανάπτυξη υπηρεσιών και εφαρμογών, για πολύ μικρές επιχειρήσεις και βιοτεχνίες. Επιπλέον, για επιχειρησιακά προγράμματα που ενισχύονται από το ΕΤΠΑ στις περιφέρειες τις επιλέξιμες για την ειδική και μεταβατική χρηματοδότηση, τα κράτη

80 80 μέλη και η Επιτροπή μπορούν να αποφασίζουν να επεκτείνουν τη στήριξη στις προτεραιότητες που προβλέπονται για το Στόχο της Σύγκλισης. Πρέπει να σημειωθεί ότι η χρηματοδότηση των παρεμβάσεων που χρηματοδοτούνται από το ΕΤΠΑ κατά τη νέα προγραμματική περίοδο στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου θα γίνει αποκλειστικά μέσω του Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος, αφού δεν είναι δυνατή η χρηματοδότηση έργων ΕΤΠΑ στην Περιφέρεια μέσω των άλλων Τομεακών Προγραμμάτων. Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) στο πλαίσιο των στόχων σύγκλισης και περιφερειακής ανταγωνιστικότητας και απασχόλησης στηρίζει δράσεις για τις ακόλουθες προτεραιότητες (ΕΚ 1081/2006, αρ.3): Αύξηση της προσαρμοστικότητας των εργαζομένων, των επιχειρήσεων και των επιχειρηματιών. Τόνωση της πρόσβασης στην απασχόληση και της διαρκούς ενσωμάτωσης στην αγορά εργασίας, πρόληψη της ανεργίας Ενίσχυση της κοινωνικής ένταξης ατόμων με μειονεκτήματα και καταπολέμηση όλων των μορφών διακρίσεων στην αγορά εργασίας. Ενίσχυση του ανθρώπινου κεφαλαίου. Προώθηση εταιρικών σχέσεων, συμφωνιών και πρωτοβουλιών μέσω φορέων, όπως οι κοινωνικοί εταίροι και οι ΜΚΟ, σε εθνικό, περιφερειακό, τοπικό και διακρατικό επίπεδο. Στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου αλλά και στις λοιπές περιφέρειες μεταβατικής στήριξης παρέχει συνδρομή μέσω των τριών τομεακών Ε.Π. «Ανάπτυξη ανθρώπινου Δυναμικού», «Διοικητική Μεταρρύθμιση» και «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» μέσα από διακριτούς για αυτές τις Περιφέρειες Άξονες. Το Ταμείο Συνοχής (ΤΣ) επίσης, παρέχει συνδρομή για την ανάληψη δράσεων στους παρακάτω τομείς (ΕΚ 1084/2006, αρ.2):

81 81 Διευρωπαϊκά δίκτυα μεταφορών, ιδίως έργα προτεραιότητας ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος Περιβάλλον, έργα σχετικά με την αειφόρο ανάπτυξη, την ενεργειακή απόδοση και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας Χρηματοδότηση Προγράμματος στο πλαίσιο της μεταβατικής στήριξης και κατανομή δαπανών ανά Άξονα Προτεραιότητας Η χρηματοδότηση του Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος Κρήτης Νήσων Αιγίου για την προγραμματική περίοδο ανέρχεται σε (ποσό συνολικής δημόσιας δαπάνης) εκ του οποίου τα αντιπροσωπεύουν την Κοινοτική Συνδρομή. Ο χρηματοδοτικός πίνακας που ακολουθεί περιγράφει την Ετήσια κατανομή Κοινοτικής Συνδρομής Στόχου 2 του ΠΕΠ Κρήτης Νήσων Αιγαίου για την προγραμματική περίοδο Πίνακας 15. Ετήσια κατανομή Κοινοτικής Συνδρομής Στόχου 2 στο ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου ΣΤΟΧΟΣ 2 ΕΤΠΑ 2007 Περιφέρειες με μεταβατική στήριξη Περιφέρειες με μεταβατική στήριξη Περιφέρειες με μεταβατική στήριξη Περιφέρειες με μεταβατική στήριξη Περιφέρειες με μεταβατική στήριξη Περιφέρειες με μεταβατική στήριξη Περιφέρειες με μεταβατική στήριξη Σύνολο Περιφέρειες με μεταβατική στήριξη (ΠΕΠ Κρήτης και Νήσων Αιγαίου, σ.291)

82 82 Έτσι βλέπουμε ότι σε αντίθεση με τις Περιφέρειες που δεν ανήκουν στο καθεστώς μεταβατικής στήριξης, δηλαδή την Κρήτη και το Βόρειο Αιγαίο, που λαμβάνουν μια σταθερή ενίσχυση καθόλη την περίοδο, η κοινοτική συνδρομή για το Νότιο Αιγαίο, λόγω της σταδιακής εισόδου στο Στόχο 2 παρουσιάζει ήδη από το πρώτο έτος ραγδαία μείωση, με αποτέλεσμα από το 2011 κι έπειτα να κινείται σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Άρα, η κατανομή της κοινοτικής συνδρομής ανά έτος από το 2007 έως και το 2013 μπορεί να χαρακτηριστεί εμπροσθοβαρής και συνεπώς ο σχεδιασμός και η υλοποίηση των παρεμβάσεων θα πρέπει να έγινε με βάση την ανάγκη για μεγαλύτερη απορρόφηση πόρων κατά τα πρώτα έτη συγκριτικά με τα επόμενα, καθώς μετά το 2010 θα υπάρχει ραγδαία αποκλιμάκωση της κοινοτικής συνδρομής. Η κατανομή της κοινοτικής δαπάνης του ΕΤΠΑ ανά άξονα Προτεραιότητας προς την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου έχει ως εξής: Πίνακας 16. Κατανομή δαπανών του ΕΤΠΑ στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Άξονες Προτεραιότητας Χρηματοδότηση Ποσοστό 3. Υποδομές και Υπηρεσίες Προσπελασιμότητας Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου 6. Ψηφιακή Σύγκλιση και Επιχειρηματικότητα Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου 9. Αειφόρος Ανάπτυξη και Ποιότητα Ζωής στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου ,11% ,01% ,71% 10. Χωρική Συνοχή και Συνεργασία στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου 12. Τεχνική Υποστήριξη Εφαρμογής Στόχου Σταδιακής Εισόδου Νότιο Αιγαίο ,53% ,64% Σύνολο % (πηγή: ΠΕΠ Κρήτης Νήσων Αιγαίου , Χρηματοδοτικό Σχήμα ανά Άξονα Προτεραιότητας, σ.293)

83 83 Στον πίνακα αυτό βλέπουμε ότι τα μεγαλύτερα ποσά της κοινοτικής συνδρομής κατευθύνονται προς τους άξονες «Αειφόρος Ανάπτυξη και Ποιότητα Ζωής» και «Ψηφιακή Σύγκλιση και Επιχειρηματικότητα». Αυτό αναδεικνύει σαφώς τη μεγάλη σημασία που δίνεται στο περιβάλλον και την ορθολογική διαχείριση των φυσικών πόρων, γεγονός που συνάδει με την υψηλή θέση την οποία κατέχει ο τομέας του περιβάλλοντος στις προτεραιότητες του Στόχου «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση». Όμως, δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι ο συγκεκριμένος άξονας περιέχει και δράσεις που συνδέονται με την αειφορική διάσταση του τουρισμού, ο οποίος συνιστά τη βάση της οικονομίας της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, οπότε οι υψηλοί πόροι ίσως να δικαιολογούνται και από αυτή την πλευρά, τη στήριξη δηλαδή της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης. Επιπλέον, σημαντικά ποσοστά δημόσιων δαπανών συγκεντρώνονται στον άξονα «Ψηφιακή Σύγκλιση και Επιχειρηματικότητα», κάτι που είναι συμβατό με την στόχευση της Περιφέρειας στην τρέχουσα περίοδο προς τους τομείς της έρευνας και των νέων τεχνολογιών, με σκοπό να καταστεί ένα σημαντικό κέντρο ανάπτυξης καινοτομιών και δημιουργίας νέου τύπου επιχειρήσεων. Αυτό επίσης συμφωνεί με την σύνδεση της Περιφέρειας με το Στόχο 2 και αποδεικνύει πως η στήριξη της αναπτυξιακής επιλογής της επιχειρηματικότητας και των καινοτόμων πρακτικών υλοποιείται και στην πράξη, μέσα από τη διάθεση σημαντικού μέρους των πιστώσεων προς αυτή την κατεύθυνση. Στη συνέχεια, ακολουθούν οι άξονες της «Χωρική Συνοχής και Συνεργασίας» και της προσβασιμότητας, οι πόροι των οποίων δεν υπολείπονται πάρα πολύ των δυο πρώτων. Οι δυο αυτοί τομείς είναι φανερό πως συνδέονται άμεσα με την ιδιαίτερη φύση της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, που χαρακτηρίζεται από δυσκολίες πρόσβασης από την ηπειρωτική χώρα λόγω των μεγάλων αποστάσεων και από δυσχερή ενδοπεριφερειακή κινητικότητα λόγω της κατάτμησης του εδάφους της. Η ανάγκη υπέρβασης αυτών των ζωτικών για την περιφέρεια προβλημάτων, η συνεχιζόμενη ύπαρξη των οποίων παρεμποδίζει οποιαδήποτε προσπάθεια ανάπτυξης, οδηγεί στην προσθήκη δυο σχετικών αξόνων στον επιχειρησιακό σχεδιασμό, με σημαντικό συνολικά ποσοστό δεσμευμένων πόρων.

84 Ο προγραμματισμός της Περιφέρειας σε σύγκριση με την προηγούμενη προγραμματική περίοδο Προχωρώντας σε μια σύντομη επισκόπηση των αξόνων παρέμβασης του ΠΕΠ της προηγούμενης περιόδου , διαπιστώνουμε την ύπαρξη ομοιοτήτων αλλά και διαφορών, γεγονός που αποδεικνύει αφενός την διαρκή παρουσία κάποιων προβλημάτων και αφετέρου τη μετάβαση στο νέο καθεστώς. Έτσι, ο τομέας της προσπελασιμότητας υπήρχε και πριν με την ονομασία «Αντιμετώπιση των προβλημάτων του νησιωτικού χαρακτήρα Βασικές υποδομές», κάτι που είναι αναμενόμενο δεδομένων των μόνιμων αναγκών που προκύπτουν από τη νησιωτικότητα οι οποίες καθιστούν τη βελτίωση των υποδομών πρόσβασης αναγκαία συνθήκη για την οποιαδήποτε ανάπτυξη. Στη συνέχεια, ο άξονας «Αειφόρος Ανάπτυξη και Ποιότητα Ζωής» επίσης υπήρχε και στο προηγούμενο πρόγραμμα με το σχεδόν ίδιο όνομα «Προστασία περιβάλλοντος και βιώσιμη διαχείριση φυσικών πόρων» με τη διαφορά ότι τώρα περιλαμβάνει δράσεις και στον τουριστικό και πολιτιστικό τομέα. Αντιθέτως, ο τουρισμός συνιστούσε ξεχωριστό άξονα υπό τον τίτλο «Έλεγχος της τουριστικής ανάπτυξης και αναπροσανατολισμός της», κάτι που δεν υφίσταται σήμερα, καθώς οι δράσεις του τουρισμού μοιράζονται μεταξύ των τομέων της αειφόρου ανάπτυξης και της επιχειρηματικότητας. Η τελευταία συνιστά ξεχωριστό πεδίο τώρα μαζί με την Ψηφιακή σύγκλιση ενώ στο ΕΠ περιλαμβανόταν στον άξονα «Ενίσχυση και αξιοποίηση των δυναμικών νησιωτικών κέντρων ανάπτυξης». Τέλος, δυο ακόμη διαφορές είναι ότι στην παρούσα περίοδο υφίσταται ο άξονας «Χωρική Συνοχή και Συνεργασία», που δεν υπήρχε πριν ενώ απουσιάζει η «Ανάπτυξη της υπαίθρου και ενίσχυση νησιών και περιοχών χαμηλής οικονομικής ανάπτυξης». Μπορούμε να πούμε ωστόσο ότι η θεματική της ως προς το δεύτερο σκέλος εντάσσεται στην «Χωρική Συνοχή» που παρεμβαίνει στις ενδοπεριφερειακές ανισότητες. Όσο για την ανάπτυξη της υπαίθρου, αυτή αφορά σαφέστατα τους τομείς της γεωργίας αλλά και της αλιείας, που όπως έχει προαναφερθεί συνιστούν ξεχωριστά πλαίσια σχεδιασμού εκτός των τομεακών αλλά και των περιφερειακών επιχειρησιακών προγραμμάτων κατά την τρέχουσα περίοδο. Συμπερασματικά, αυτό που εύκολα διακρίνει κανείς ως διαφοροποίηση μεταξύ των δυο προγραμματικών περιόδων είναι καταρχήν η έμφαση στην παρούσα φάση στον

85 85 τομέα της επιχειρηματικότητας, της καινοτομίας και των νέων τεχνολογιών, κάτι που δεν υπήρχε σε αυτό το βαθμό προηγουμένως και συνιστά σαφώς απόρροια της μελλοντικής σύνδεσης της περιφέρειας με τον Στόχο «Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και Απασχόληση». Ο τουρισμός υπάρχει πάντα, αλλά τώρα είναι εγγεγραμμένος εντός των πλαισίων της επιχειρηματικότητας από τη μια και της ορθής περιβαλλοντικής διαχείρισης από την άλλη. Η επιδίωξη πάντως μιας βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης υπάρχει και στα δυο προγράμματα. Τέλος, όσον αφορά τη χρηματοδότηση μπορούμε να παρατηρήσουμε δυο διαφορές. Η πρώτη έχει να κάνει με το ύψος της χρηματοδότησης, το οποίο ανεβαίνει διαρκώς ως το 2005 για να σημειώσει μια πτώση κατά το τελευταίο έτος και η δεύτερη έχει να κάνει με την συνδρομή του ΕΚΤ σε τρεις άξονες προτεραιότητας, ενώ τώρα το ΕΚΤ συνδράμει μόνο μέσω των τριών τομεακών ΕΠ που έχουν αναφερθεί με διακριτούς άξονες για τις περιφέρειες μεταβατικής στήριξης. (πηγή: ΠΕΠ νοτίου Αιγαίου ).

86 86 Συμπεράσματα Η πολιτική συνοχής έχει συμβάλει σημαντικά στην εξάπλωση της ανάπτυξης και της ευημερίας σε ολόκληρη την Ένωση, μειώνοντας παράλληλα τις οικονομικές, κοινωνικές και εδαφικές ανισότητες. Η πέμπτη έκθεση για την οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή δείχνει ότι η πολιτική έχει δημιουργήσει νέες θέσεις εργασίας, έχει αυξήσει το ανθρώπινο κεφάλαιο, έχει οικοδομήσει βασικές υποδομές και έχει βελτιώσει την προστασία του περιβάλλοντος, ιδίως στις λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες. Αναμφίβολα, αν δεν υπήρχε η πολιτική συνοχής, οι ανισότητες θα ήταν μεγαλύτερες. Σε ότι αφορά την Ελλάδα, η σημαντική συμβολή της πολιτικής συνοχής στην άρση των ανισοτήτων που τη χωρίζουν από τις ανεπτυγμένες Περιφέρειες της Ένωσης αντικατοπτρίζεται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά πέντε ελληνικές περιφέρειες ξεφεύγουν από τα όρια του στόχου 1, λόγω των υψηλών αναπτυξιακών επιδόσεών τους. Ειδικά για την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, η ένταξή της σε καθεστώς μεταβατικής στήριξης και συγκεκριμένα σταδιακής εισόδου στον στόχο 2 δημιουργεί διαφορετικές υποχρεώσεις και προοπτικές σε σχέση τόσο με την προηγούμενη περίοδο αλλά τις λοιπές περιφέρειες του Στόχου Σύγκλιση. Η διαφοροποίηση είναι έντονη καταρχήν ως προς τους επιδιωκόμενους στόχους, οι οποίοι πλέον προσεγγίζουν περισσότερο τους υποδεικνυόμενους για το Στόχο 2, με έμφαση στην καινοτομία, την επιχειρηματικότητα και τις νέες τεχνολογίες με απώτερο σκοπό να καταστήσουν την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου ένα δυναμικό κέντρο έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου. Ο περιφερειακός προγραμματισμός της περιόδου εστιάζει πολύ περισσότερο από πριν στην ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα με επίκεντρο φυσικά τον τουρισμό, ο οποίος όμως εγγράφεται σε ένα νέο πλαίσιο σύνδεσης με τους πολιτιστικούς πόρους, ανάπτυξης νέων μορφών τουρισμού και αυξημένης περιβαλλοντικής ευθύνης. Από την άλλη, οι παραδοσιακές αδυναμίες του νησιωτικού χώρου που αφορούν στις μεγάλες αποστάσεις που τον χωρίζουν από την ηπειρωτική χώρα, καθιστούν αναγκαία την διάθεση πόρων για την προσπελασιμότητα και τις υποδομές που σχετίζονται με αυτήν. Η στόχευση της Περιφέρειας εναρμονίζεται επίσης με τις θεματικές προτεραιότητες του ΕΣΠΑ ειδικά σε ότι αφορά στην ενίσχυση της περιφερειακής

87 87 ανταγωνιστικότητας, στη διασφάλιση καλύτερου επιπέδου ποιότητας ζωής και στη μετάβαση στην κοινωνία της γνώσης, μέσα από τη στήριξη της καινοτομίας, της επιχειρηματικότητας, της γνώσης, και του πολιτισμού. Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου άλλωστε λόγω του μικρού μεγέθους των νησιών της αλλά και των δυσκολιών πρόσβασης που συνεπάγονται αυξημένα μεταφορικά κόστη και έλλειψη οικονομιών κλίμακας δεν είναι κατάλληλη για τη δημιουργία μεγάλων παραγωγικών μονάδων στο έδαφός της, στον τομέα της μεταποίησης αλλά και της βιομηχανίας. Συνεπώς, η επιλογή της για κέντρο έρευνας για γνώσης, όπου μπορούν να συγκεντρωθούν ερευνητικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα και να γίνουν επενδύσεις με επίκεντρο τις νέες τεχνολογίες είναι ίσως η πιο συνετή πρόταση γι αυτήν. Εκτός αυτών όμως, στην παρούσα φάση, η Περιφέρεια Νότιου Αιγαίου θα πρέπει να σταθεροποιήσει και να ενδυναμώσει τις θετικές αναπτυξιακές παραμέτρους, που την οδήγησαν στο νέο καθεστώς, ενώ παράλληλα θα πρέπει να επιλύσει τα αρνητικά εκείνα φαινόμενα, που επιβραδύνουν την ανάπτυξή της, με πιο σημαντικό ίσως τις ενδοπεριφερειακές ανισότητες. Αν η μία διάσταση της διαφοροποίησης αφορά τη θεματική στόχευση, η άλλη αφορά σίγουρα το χρηματοδοτικό σκέλος. Όπως τονίστηκε αρκετές φορές μέσα στο κείμενο, η κοινοτική συνδρομή κατά την τρέχουσα περίοδο βαίνει μειούμενη κάθε έτος φτάνοντας σε αρκετά χαμηλά ποσά στο τέλος της επταετίας. Το γεγονός αυτό είναι κάτι που πρέπει να τύχει ιδιαίτερης προσοχής κατά τη διαχείριση των πόρων αλλά και την ένταξη των έργων, καθώς η εμπροσθοβαρής αυτή κατανομή ευνοεί την ένταξη ώριμων έργων στο πρόγραμμα κατά τα πρώτα έτη της περιόδου, έτσι ώστε να απορροφηθούν οι υψηλότεροι πόροι. Σε διαφορετική περίπτωση, ένας ακατάλληλος δηλαδή σχεδιασμός και μια λανθασμένη επιλογή έργων μπορούν να οδηγήσουν σε σημαντική απώλεια πόρων για την Περιφέρεια. Ωστόσο, οι δυσκολίες αυτές, απόρροιες του νέου καθεστώτος, πάνω στο οποίο τώρα αποκτάται εμπειρία, δημιουργούν πέρα από αυξημένες προκλήσεις και πολλές αναδυόμενες ευκαιρίες που συνδέονται κυρίως με το νέο μοντέλο περιφερειακής ανάπτυξης που προωθείται και που μέσω των κατάλληλων χειρισμών μπορεί να οδηγήσει την Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου ανάμεσα στις πιο ανεπτυγμένες της Ευρώπης.

88 88 Βιβλιογραφία Ελληνική Κλωνής Κ. Δ. (1998), Πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Ανάπτυξη Νησιωτικών Περιφερειών, Κέντρο Έρευνας Περιφερειακής Αναπτύξεως Ιερώνυμος Πίντος, Αθήνα. Κοκκώσης, Χ. (2000), «Τουριστική ανάπτυξη και φέρουσα ικανότητα στα νησιά» στο Τσάρτας Π. (επιμ.), Τουριστική Ανάπτυξη Πολυεπιστημονικές Προσεγγίσεις, Εξάντας, Αθήνα, σελ Κόνσολας, Ν. (1997), Σύγχρονη Περιφερειακή Οικονομική Πολιτική, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα. Λιαργκόβας Π., Ανδρέου Γ., 2007, Η νέα Πολιτική Συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η Ελλάδα», Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα Λώλος Σ., 2009, Οι ελληνικές περιφέρειες: Οικονομική σύγκλιση και συνοχή, Gutenberg, Αθήνα Μαραβέγιας Ν., Ανδρέου, Γ. (2007), «Η Διαρθρωτική Πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης», στο, Μαραβέγιας Ν., Τσινισιζέλης Μ. (επιμ.), Νέα Ευρωπαϊκή Ένωση - Οργάνωση και Πολιτικές, Αθήνα, Θεμέλιο, σ Μαραβέγιας, Ν. (2001), Περιφερειακή Πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης και Οικονομική και Κοινωνική Συνοχή, στο, Δημόπουλος Γ., Μπαλτάς Ν., Χασσίδ Ι. (επιμ.), Εισαγωγή στις Ευρωπαϊκές Σπουδές, τόμος Β Αθήνα, Ι. Σίδερης, σ Μούσης Ν., 2005, Ευρωπαϊκή Ένωση: δίκαιο, οικονομία, πολιτική, Παπαζήσης, Αθήνα Μούσης Ν., 2007, Εγχειρίδιο ευρωπαϊκής πολιτικής, Παπαζήσης, Αθήνα Παπαδασκαλόπουλος Δ. Α. και Χριστοφάκης, Σ. Μ. (2009) Περιφερειακός Προγραμματισμός, β έκδοση, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα. Παπαδασκαλόπουλος Δ. Α., 1998, Ελληνική Περιφερειακή Πολιτική, Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα. Πετράκος Γ. και Ψυχάρης Ι., 2004, Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ελλάδα, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα. Πετράκος Γ., 2004, Περιφερειακές ανισότητες και περιφερειακή πολιτική στην Ελλάδα, Αειχώρος, vol.3, is.1., σ 6-30 Πολύζος Σ., 2011, Περιφερειακή ανάπτυξη, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα Χριστοφάκης Σ. Μανώλης, 2001, Τοπική Ανάπτυξη και Περιφερειακή Πολιτική, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.

89 89 Ξενόγλωσση Biggi M. Michel (2000), Représentations statistiques et économiques de l insularité, in: Hache M. Jean-Dinier, Quel statut pour les îles d Europe?, Edition l Harmattan,. Paris, pp Briguglio Lino (1995), Small Island Developing States and Their Economic Vulnerabilities, World Development, 23(9), pp Briguglio L. et al (1996a), Sustainable Tourism in Islands and Small States: Case studies, Pinter, London. Briguglio L. et al (1996b), Sustainable Tourism in Islands and Small States: Issues and Policies, Pinter, London. Buhalis D. (1999a), Limits of tourism development in peripheral destinations: problems and challenges, Tourism Management, 20(1999), pp Buhalis D. (1999b), Tourism on the Greek Islands: Issues of peripherality, competitiveness and development, International Journal of Tourism Research, 1(5), pp Christofakis M., Mergos G., Papadaskalopoulos A. (2009), Sustainable and balanced development of insular space: The case of Greece, Sustainable Development, 17(6), pp Fustier, B. (1995), Position économique des régions insulaires par rapport a la norme européenne: le poids d isolement, Revue d économie régionale et urbaine, no 1, pp Hache M. Jean-Dinier (1998), Indicateurs statistiques de disparité régionale engendres par I insularité et I ultrapériphérique, Eurisles, pp.53 Ioannides, D. Y. Apostolopoulos and S. Sonmez (2001), «Searching for sustainable tourism development in the insular Mediterranean» in: Ioannides, D. Y. Apostolopoulos and S. Sonmez (eds) (2001) Mediterranean Islands and Sustainable Tourism Development Continuum, London and New York, pp Konsolas N., Papadaskalopoulos A., Plaskovitis I. (2002), Regional Development in Greece, Berlin: Springer Selanniemi, T. (2001), «Trapped by the image: The Implications of Cultural Tourism in the Insular Mediterranean» in Ioannides et al (2001) pp

90 90 Επίσημα Κείμενα - Νομοθεσία ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ, Πολιτική της συνοχής για την ενίσχυση της ανάπτυξης και της απασχόλησης: Στρατηγικές κατευθυντήριες γραμμές της Κοινότητας, { SEC(2005) 904} Ανακοίνωση της επιτροπής προς το συμβούλιο και το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, Βρυξέλλες, , COM(2005) 330 Κοινές δράσεις για την ανάπτυξη και την απασχόληση: το κοινοτικό πρόγραμμα της Λισσαβόνας Απόφαση 2005/600/ΕΚ του Συμβουλίου, της 12ης Ιουλίου 2005, για τις κατευθυντήριες γραμμές των πολιτικών απασχόλησης των κρατών μελών. ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ της 4ης Αυγούστου 2006 σχετικά με την κατάρτιση του καταλόγου των περιφερειών που είναι επιλέξιμες για χρηματοδότηση από τα Διαρθρωτικά Ταμεία στο πλαίσιο του στόχου «Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» για την περίοδο [κοινοποιηθείσα υπό τον αριθμό Ε(2006) 3480] (2006/597/ΕΚ) ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ της 4ης Αυγούστου 2006 σχετικά με την κατάρτιση του καταλόγου των περιφερειών που είναι επιλέξιμες για χρηματοδότηση από τα διαρθρωτικά ταμεία στο πλαίσιο του στόχου «Σύγκλιση» για την περίοδο [κοινοποιηθείσα υπό τον αριθμό Ε(2006) 3475] (2006/595/ΕΚ) ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ της 4ης Αυγούστου 2006 για τον καθορισμό ενδεικτικής κατανομής ανά κράτος μέλος των πιστώσεων ανάληψης υποχρεώσεων στο πλαίσιο του στόχου «Σύγκλιση» κατά την περίοδο [κοινοποιηθείσα υπό τον αριθμό Ε(2006) 3474] (2006/594/ΕΚ) ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ της 4ης Αυγούστου 2006 για τον καθορισμό ενδεικτικής κατανομής, ανά κράτος μέλος, των πιστώσεων ανάληψης υποχρεώσεων στο πλαίσιο του στόχου «περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» κατά την περίοδο [κοινοποιηθείσα υπό τον αριθμό Ε(2006) 3472] (2006/593/ΕΚ) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Βρυξέλλες, E(2006) 3867 τελικό. Θέμα: Κρατική ενίσχυση N 408/2006 Ελλάδα Χάρτης περιφερειακών ενισχύσεων, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2007, Η Πολιτική Συνοχής , Παρατηρήσεις και Επίσημα Κείμενα, Βρυξέλλες. Ευρωπαϊκή Ένωση, Περιφερειακή Πολιτική, 2004b, Πολιτική συνοχής : Οι προτάσεις της Επιτροπής, Inforegio, Ενημερωτική επιστολή αριθ. 125, Αύγουστος Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2010), Πέμπτη Έκθεση Προόδου Σχετικά με την Οικονομική, Κοινωνική και Εδαφική Συνοχή, Βρυξέλλες: COM(2010) 642.

91 91 Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1990, Ελλάδα, Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης , Λουξεμβούργο. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1994, Ελλάδα, Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης , Λουξεμβούργο. ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΚΡΑΤΙΚΕΣ ΕΝΙΣΧΥΣΕΙΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ (2006/C 54/08) Ολοκληρωμένες Κατευθυντήριες Γραμμές για την Ανάπτυξη και την Απασχόληση (2005 έως 2008) (Απόφαση 2005/600 και απόφαση 2007/491) ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΚ) αριθ. 1080/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβούλιου για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και για την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1783/1999 ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΚ) αριθ. 1081/2006 Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβούλιου για το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1784/1999 ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (EK) αριθ. 1083/2006 του Συμβούλιου περί καθορισμού γενικών διατάξεων για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και το Ταμείο Συνοχής και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1260/1999 ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ (ΕΚ) αριθ. 1084/2006 του Συμβούλιου της 11ης Ιουλίου 2006 για την ίδρυση Ταμείου Συνοχής και την κατάργηση του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1164/94 Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1082/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 5ης Ιουλίου 2006, για τον ευρωπαϊκό όμιλο εδαφικής συνεργασίας (ΕΟΕΣ) Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ (Π.Ε Π.) ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ , Σύρος, Νοέμβριος 2006 Υπουργείο Εσωτερικών, Νόμος 3852/2010 (ΦΕΚ Α 87/ ) «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης-Πρόγραμμα Καλλικράτης», Αθήνα. Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών (ΥΠΟΙΟ), 2006a, Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς , Αθήνα, Οκτώβριος Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών (ΥΠΟΙΟ), Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ ΝΗΣΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ, Σεπτέμβριος 2007, Αθήνα Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών, Τεχνική Οδηγία 1, Δομή, περιεχόμενο και μεθοδολογία κατάρτισης των ΕΠ

92 92 Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας (ΥΠΕΘΟ), 2000a, Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης , στο: Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών (ΥΠΟΙΟ), Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ, Οκτώβριος 2007, Αθήνα Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, Περιφερειακό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου. ΦΕΚ 1487 Β/

93 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Γεωγραφική επιλεξιμότητα ανά στόχο στην Ελλάδα 93

94 94 2. Γεωγραφική επιλεξιμότητα ανά στόχο στην Ευρώπη Περιφέρειες Σύγκλισης Περιφέρειες Σταδιακής Εξόδου Περιφέρειες Σταδιακής Εισόδου Περιφέρειες Ανταγωνιστικότητας και Απασχόλησης

95 95 3. Οι περιφέρειες μεταβατικής στήριξης στην Ευρώπη Phasing out Phasing in BE32 Prov. Hainaut DE42 Brandenburg Südwest DE93 Lüneburg DED3 Leipzig DEE2 Halle GR12 Κεντρική Μακεδονία GR13 Δυτική Μακεδονία GR30 Αττική ES12 Principado de Asturias ES62 Región de Murcia ES63 Ciudad Autónoma de Ceuta ES64 Ciudad Autónoma de Melilla ITF5 Basilicata AT11 Burgenland PT15 Algarve GR24 Στερεά Ελλάδα GR42 Νότιο Αιγαίο ES41 Castilla y León ES52 Comunidad Valenciana ES70 Canarias IE01 Border, Midland and Western ITG2 Sardegna CY00 Κύπρος/Kıbrıs HU10 Közép-Magyarország PT30 Região Autónoma da Madeira FI13 Itä-Suomi UKD5 Merseyside UKE3 South Yorkshire

96 96 4. Νότιο Αιγαίο : Επιλέξιμη Περιφέρεια υπό το στόχο Περιφερειακή Ανταγωνιστικότητα και απασχόληση 5. Ανώτατα όρια κοινοτικής συνδρομής ανά στόχο Στόχος - Ταμείο Ποσοστό Κοινοτικής Συμμετοχής στη Δημόσια Δαπάνη Σύγκλιση 75% έως 85% Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση 50% έως 75% Ευρωπαϊκή Εδαφική Συνεργασία 75% έως 85% Ταμείο Συνοχής 85% Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2007, Η Πολιτική Συνοχής , Παρατηρήσεις και Επίσημα Κείμενα, Βρυξέλλες.

97 97 6. Επιλεξιμότητα ανά Στόχο 1 και 2, Ταμεία, Προτεραιότητες και Χρηματοδότηση Προγράμματα και μέσα Επιλεξιμότητα Προτεραιότητες Επιδοτήσεις Στόχος «Σύγκλιση» Συμπεριλαμβανομένου του εδικού προγράμματος για τις εξαιρετικά απομακρυσμένες περιφέρειες 78,5% (264 δις ευρώ) Περιφερειακά Περιφέρειες με Καινοτομία 67,34% = και εθνικά Προγράμματα κατά κεφαλή ΑΕΠ <75% του Περιβάλλον-πρόληψη κινδύνων 177,8 δις ευρώ ΕΤΠΑ ΕΚΤ μέσου όρου της Προσβασιμότητα ΕΕ-25 Υποδομές Στατιστικό Ανθρώπινοι πόροι 8,38 = 22,14 αποτέλεσμα: Διοικητική ικανότητα δις ευρώ Περιφέρειες με κατά κεφαλή ΑΕΠ <75% στην ΕΕ-15 και >75% στην ΕΕ-25 Ταμείο Κράτη μέλη με Μεταφορές 23,86% = Συνοχής κατά κεφαλή Βιώσιμες Μεταφορές 62,99 δις ΑΕΠ<90% του Περιβάλλον ευρώ ευρωπαϊκού μέσου όρου Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας Στόχος «Περιφερειακή ανταγωνιστικότητα και απασχόληση» 17,2 (59,7 δις ευρώ) Περιφερειακά Όλες όσες δεν Καινοτομία 83,44% = Προγράμματα ΕΤΠΑ και καλύπτονται από το στόχο 1 Περιβάλλον-πρόληψη κινδύνων 48,31 δις ευρώ εθνικά «Σταδιακή Προσβασιμότητα 16,56 = 9,58 προγράμματα ΕΚΤ είσοδος»: Περιφέρειες που καλύπτονται από το στόχο 1 το και δεν καλύπτονται από το στόχο «Σύγκλιση» Ευρωπαϊκή στρατηγική απασχόλησης δις ευρώ Πηγή: Ευρωπαϊκή Ένωση Περιφερειακή Πολιτική, 2004a, σ. 4.

98 98 6. ΓΕΝΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΕΣΠΑ 1. Αύξηση της εξωστρέφειας και των εισροών Ξένων Άμεσων Επενδύσεων 2. Ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και η αύξηση της παραγωγικότητας 3. Διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος της χώρας. 4. Επενδύσεις στο ανθρώπινο κεφάλαιο για την αναβάθμιση της εκπαίδευσης. 5. Ενίσχυση Έρευνας, Τεχνολογίας, Καινοτομίας για τη μετάβαση στην οικονομία της γνώσης. 6. Η ψηφιακή σύγκλιση της χώρας με χρήση των ΤΠΕ. 7. Ενίσχυση της προσαρμοστικότητας των εργαζόμενων και των επιχειρήσεων 8. Διευκόλυνση της πρόσβασης στην απασχόληση. 9. Προώθηση της Κοινωνικής Ενσωμάτωσης και ισότιμης πρόσβασης στην αγορά εργασίας και η πρόληψη φαινομένων αποκλεισμού. 10. Θεμελίωση ενός αποδοτικού και οικονομικά βιώσιμου συστήματος Υγείας. 11. Η ανάδειξη των θεμάτων ισότητας των φύλων και η άμεση σύνδεσή τους με ανάπτυξη, απασχόληση, κοινωνική συνοχή. 12. Η βελτίωση των δημόσιων πολιτικών για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των πολιτών και τη διευκόλυνση της επιχειρηματικής δράσης. 13. Η ανάπτυξη και ο εκσυγχρονισμός των φυσικών υποδομών και των συναφών υπηρεσιών του συστήματος μεταφορών της χώρας. 14. Ο ασφαλής ενεργειακός εφοδιασμός της χώρας με γνώμονα την αειφορία. 15. Η αειφόρος διαχείριση του Περιβάλλοντος. 16. Η άσκηση αποτελεσματικής περιβαλλοντικής πολιτικής. 17. Ανάδειξη του Πολιτισμού ως ζωτικού παράγοντα της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας.

99 99 Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης (ΕΣΔΔ) Πειραιώς 211, ΤΚ , Ταύρος τηλ: , fax: