ЗБОРНИК НА КУСИ СОДРЖИНИ

Transcript

1

2

3 ЗБОРНИК НА КУСИ СОДРЖИНИ 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември 2013

4 Издавач МАКЕДОНСКИ КОМИТЕТ ЗА ГОЛЕМИ ЕЛЕКТРИЧНИ СИСТЕМИ ВО СИГРЕ Факултет за електротехника и информациски технологии Ул. Руѓер Бошковиќ бб 1000 Скопје Тел За издавачот Рубин Талески Уредник Рубин Талески Tехничка подготовка Јорданчо Ангелов Графички дизајн Хари Дудески Печатница Теди Трејд Ком, Скопје Тираж: 300 CIP Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје ( ) СОВЕТУВАЊЕ на МАКО СИГРЕ (8 ; 2013 ; Охрид) Зборник на куси содржини / Осмо советување МАКО СИГРЕ, Охрид, септември 2013 ; [уредник Рубин Талески]. - Скопје : Македонски комитет за големи електрични системи во СИГРЕ, 2013, - разл. паг. ; 30 cm Текст на мак. и англ. јазик. - Библиографија кон трудовите ISBN Талески, Рубин [уредник] а) Електроенергетски системи Собири Апстракти COBISS.MK-ID

5 i СПИСОК НА ТРУДОВИ СТК А1 ВРТЛИВИ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ A1-040R-MK A1-047R-MK A1-064R-MK A1-065R-MK A1-066R-MK A1-113R-MK A1-117R-MK A1-134R-MK A1-137I-MK A1-146R-EN A1-165R-MK Топлинско испитување на турбогенератор тип ТВВ-200-2А Тони Паспаловски, Наташа Мојсоска Проценка на животниот век на изолационите системи Наташа Мојсоска, Тони Паспаловски Влијанието на енергетскиот преобразувач на параметрите на асинхрон мотор при тежок режим на работа Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски Потрошувачка на електричните моќности при користење на енергетски преобразувачи за управување на асинхрони мотори од еколошки аспект Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски Опис на електромоторните погони на транспортерите од главниот транспортен систем за јаглен од ПК Брод-Гнеотино до ПК Суводол Миле Тодоровски, Слободан Мирчевски, Драган Видановски, Благојче Арапиноски Електромагнетна анализа на трифазен асинхрон мотор со двоен кафезен ротор со метод на конечни елементи во 3Д Благоја Арапиноски, Милан Чундев, Мирка Попниколова Радевска, Весна Чешелкоска Определување на загубите на моќност и ефикасноста на генераторот број 1 во ХЕЦ Света Петка Крсте Најденкоски, Вангел Фуштиќ Еквивалентни шеми за векторска анализа на асинхрони мотори Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигаловски Актуелни состојби во SC A1 CIGRE и СТК А1 МАКО СИГРЕ Слободан Мирчевски Подобрување на ефикасноста кај електрични машини и погони Аида Спахиу, Орион Завалани, Линдита Џамо Избор на ветрогенераторски системи наменети за локации со сложена конфигурација Влатко Стоилков, Коста Папастеревски СТК А2 ТРАНСФОРМАТОРИ A2-032R-MK Методологија за определување на индекс на состојба на енергетски трансформатори Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски, Влатко Стоилков, Михаил Дигаловски, Робе Робески, Милош Буквиќ

6 ii A2-081R-MK A2-100R-EN A2-122R-MK A2-133R-MK A2-135R-MK A2-136R-MK Навремено откривање на грешки кај енергетски трансформатор со редовни профилактички испитувања Јорданчо Ангелов, Јовица Вулетиќ, Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски Анализа на привидната моќност во празен од и фреквентен спектар на струјата на магнетизирање за различни јадра Леонардо Штрац, Фрањо Келемен Дистрибутивни трансформатори - ејономски преглед на загубите Јовче Донески, Крсте Најденкоски Оптимално проектиран трансформатор со намалени загуби Михаил Дигаловски, Лидија Петковска Подобрување на карактеристиките на испитна станица за тестирање на енергетски трансформатори Љубомир Николоски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигаловски, Зоран Трипуноски Избор на енергетски трансформатор за метална компактна трафостаница Михаил Дигаловски, Крсте Најденкоски, Тане Петров СТК А3 ВИСОКОНАПОНСКА ОПРЕМА A3-139R-MK Примена на менаџмент на ризик за донесување на одлуки во енергетски компании Невенка Китева Роглева, Ева Шуклева, Вангел Фуштиќ СТК Б1 ИЗОЛИРАНИ КАБЛИ B1-012R-MK B1-074R-MK B1-118R-MK B1-147R-MK B1-166R-EN Техничко-економска оправданост на замената на каблите IPO 13 со XHE 49 во СН градски дистрибутивни мрежи Христо Трајковски, Томче Мијоски, Методија Атанасовски, Никола Ацевски Анализа на извезените потенцијали во заземјувачкиот систем на 6 kv мрежа во Матлаб Николче Ацевски, Здравко Јелисковски Пресметување на редукциониот фактор во среднонапонските кабелски мрежи Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски Нова кабловска траса на бунарскиот систем за одводнување на подинска јагленова серија во ПК Суводол Томе Кузмановски, Здравко Јелисковски, Горан Блажевски Подобрување на перформансите на дистрибутивната и преносната мрежа со користење на достигнувањата во XLPE соединенијата како кабелски изолациони системи Андреј Урбанчук СТК Б2 НАДЗЕМНИ ВОДОВИ B2-018R-MK Примена на ACCC спроводници на високонапонските надземни водови Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски

7 iii B2-129R-EN B2-144R-EN B2-125R-MK B2-094I-MK Практично искуство и придобивки кај надземните водови од примената на високотемпературни спроводници со мал провес (HTLS) Тони Хил, Дејв Брајант Напредни спроводници за идно-ориентирани надземни водови Лаурентиу Никулае, Рубин Атанасоски, Анета Грашеска Софистицирани методи за оптимизација при проектирањето на надземнитe водови Кирил Ачкоски, Мирко Тодоровски Модернизација на дистрибутивната мрежа на ЕВН Македонија. Поставување на далечински управувани прекинувачи за надворешна монтажа со можност за автоматско повторно вклучување - RECLOSER Миле Дабески, Оливер Мирчевски СТК Б3 ТРАФОСТАНИЦИ B3-053R-EN B3-078R-EN B3-079R-MK Целосно искористување на ширината на полето кај високонапонска постројка со два система на собирници во класична изведба Антун Фошкуло Физибилити студија за замена на висока изведба на 110 kv разводна постројка со ниска градба Дарко Бабиќ Високонапонски разводни уреди и разводни простројки. Префабрикувани трафостаници за висок напон/низок напон (Европски стандард EN ) Миле Дабески, Оливер Мирчевски СТК Б4 ЕДНОНАСОЧЕН ПРЕНОС И ЕНЕРГЕТСКА ЕЛЕКТРОНИКА B4-038R-MK B4-071R-MK B4-088R-MK B4-101R-MK B4-160R-MK Топологии на енергетски преобразувачи применети кај фотонапонски системи Гога Цветковски Фреквентни преобразувачи во функција на зголемување на енергетската ефикасност и заштеда на електричната енергија Лидија Петковска Имплементација на нов систем за непрекинато напојување во МЕПСО Зоран Митиќ, Биљана Каева-Котевска, Стефко Јаневски Системи за напојување на електромагнети на десет тонска мостна дигалка Ристе Иванов, Гога Цветковски Методи за директно дигитално фазно управување на резонантни енергетски конвертори Љупчо Караџинов, Гоце Стефанов

8 iv СТК Б5 ЗАШТИТА, АВТОМАТИЗАЦИЈА И МЕРЕЊЕ B5-004R-MK B5-007R-MK B5-130R-MK B5-149R-MK B5-168R-MK Испитување на нисконапонската електрична инсталација и дополнителни заштитни мерки од превисок допирен напон во простории наменети за медицински цели Дончо Сејзов, Фросина Сејзова Велкова Барање од заштитниот релеј од аспект на брзо одлучување за (не)исклучување во услови на заситување на струјниот трансформатор Кирил Коларовски, Тодор Анѓушев Автоматска напонска регулација кај малите хидро електрани и заштита од губење на возбуда Тодор Анѓушев, Кирил Коларов Осовременување на системите за релејна заштита на ее преносна мрежа цели, анализа и согледувања Зоранчо Митев, Тони Атанасов, Стефче Стефановски Координирана напонска регулација на енергетските трансформатори Горан Леци, Антон Петровски, Сашо Маленко, Константин Шимиќ, Вангел Фуштиќ B5-185R-EN Примена и оперативно искуство од IEC Хорхе Карденас, Камило Де Ариба, Алберто Лопез Де Винаспре, Гонзало Гарсија, Хорхе Секо СТК Ц1 РАЗВОЈ НА СИСТЕМОТ И СТОПАНИСУВАЊЕ C1-014R-EN C1-035R-MK C1-037R-EN C1-099R-MK C1-150R-EN C1-152R-MK C1-163R-EN Влијание на инфраструктурата на интелигентни броила на прогнозата на потрошувачката во дистрибутивниот систем на Косово Рајмонда Буалоти, Арбен Ѓукај, Ардит Луши Мулти агентно оперативно планирање на електроенергетски системи со дистрибуирано производство на електрична енергија Енис Дрндар, Властимир Гламочанин Студија за примена на фотонапонски системи како алтернативни системи за напојување на станици на мобилната телефонија во Албанија Албан Ибрахими, Нако Хобдари, Мариалис Чело Анализа на енергетскиот сектор на Република Македонија Марија Смокварска, Дарко Лазаров Интегриран модел на преносна мрежа за поврзување на ветерни електрани на море Билјана Стојковска Имплементирање на методологијата на спојување на пазарот во моделот на тргување на пазарот на електрична енергија во Југоисточна европа Тања Нелкоска, Властимир Гламочанин Алатка за обука за интелигентни енергетски мрежи со оглед на идните предизвици во контролните центри на ДСО Дитер Мец, Мајкл Конлон, Дарлус Франс Менгапче

9 v C1-169R-MK Moжност за покривање на дел од сопствените енергетски потреби со изградба на мали ХЕЦ во ХС Шпиље Гоце Божиновски, Атанас Илиев СТК Ц2 РАБОТА НА ЕЕС И УПРАВУВАЊЕ C2-145I-MK C2-116R-EN C2-151R-MK C2-090R-MK C2-033R-MK C2-020R-MK C2-022R-MK C2-034R-MK C2-097R-MK C2-103R-EN C2-102R-EN C2-170R-EN C2-095R-MK C2-093R-MK Можни варијанти за враќање на електроенергетскиот систем после тотален распад со топ довн метода Гоце Михајлоски, Никола Симитчиев, Ристе Мицевски Рехабилитација на возбудните системи за подобрување на статичката стабилност на ЕЕС Алди Мучка, Тонин Додани, Мариела Ќемали, Рајмонда Буалоти Улогата на ветерна електрана во работата на ЕЕС на Македонија Коста Папастеревски, Влатко Стоилков, Антон Чаушевски Динамички анализи за приклучок на ВЕЦ Богданци Небојша Јовиќ, Милош Стојковиќ, Елизабета С. Атанасова, Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елена Ачкоска Влијание на ветерните електрични централи врз работата на ЕЕС Нико Мандиќ, Ана Хорват, Драгана Јовановска Анализа на причините за појава на високи напони во хрватскиот ЕЕС за време на празници Нико Мандиќ, Никола Панговски Влијанието на амбиенталната температура врз напоните и работата на хрватскиот електроенергетски систем Нико Мандиќ, Ивана Дураковиќ, Ненад Јовановски Работа и влијание на новиот регулационен трансформатор во ТС Дивача Нико Мандиќ, Драгана Јовановска Постапка за формирање на прогнозирани модели на интерконектирани електроенергетски системи за проценка на задушувања Петар Крстевски, Александра Крколева Матеска, Рубин Талески, Климент Наумоски, Александар Пауноски Информациски систем за управување со преносен капацитет Борис Голуб, Алдис Черницки Мијиќ Информациски систем за управување со системски услуги Борис Голуб, Алдис Черницки Мијиќ, Иван Фуќек Изработка на модел за загуби во преносната мрежа Реџеп Селими, Кадри Кадриу, Наим Бејтулаху, Сабри Мусиќи, Газменд Кабаши, Лес Кларк, Џејмс Тол Веројатносна анализа на доверливост на ЕЕС Александар Пауноски, Евгенија Костовска, Климент Наумоски Македонија во рамките на визиите за развој на преносната мрежа на ENTSO-E Александар Пауноски, Елена Ачкоска, Евгенија Костовска

10 vi C2-077R-MK C2-050R-MK C2-043R-MK C2-184R-MK Анализа на придобивки и трошоци од нови проекти Климент Наумоски, Елизабета Силјановска-Атанасова, Александар Пауноски Оптимална работа на производни капацитети во сложен ЕЕС Софија Николова-Поцева, Антон Чаушевски, Вангел Фуштиќ Дневен режим на работа на хидроенергетскиот систем на река Треска Антон Чаушевски, Софија Николова-Поцева, Бобан Дуковски Оптмизација на загубите на преносата мрежа од аспект на критериумот на минимални загуби на активна моќност со промена на аголот на напоните на трансформаторот 400/220 kv во TC Жерјавинец Стипе Ќурлин, Антун Андриќ СТК Ц3 ЕЕС И ЖИВОТНА ОКОЛИНА C3-063R-MK C3-131R-MK C3-156R-MK C3-162R-MK Tермодинамички систем со топлински уред, кој користи обновливи извори на енергија Никола Петковски, Верка Георгиева Заштита на човековата околина од магнетно поле генерирано од подземни кабли Весна Чешелкоска, Мирка Попниколова Радевска, Благоја Арапиноски Проценка на професионална изложеност на електрично и магнетно поле во 400/110 kv трафостаница Благоја Марковски, Ристе Стојанов, Леонид Грчев, Марија Кацарска, Робе Робевски ТЕ-ТО Железара проширување конзум, енергетска ефикасност лете со санитарна топла вода и екологија Душко Виларов СТК Ц4 ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И АНАЛИЗА НА СИСТЕМОТ C4-015R-EN C4-027R-MK C4-028R-MK C4-036R-MK C4-052R-MK Хармониска дисторзија предизвикана од интегрирањето на ветерна енергија Снежана Чундева, Мат Болен, Каи Јанг Преодни процеси при вклучување на кондензаторските батерии кај електролачната печка Бранко Наџински, Илија Хаџидаовски Усогласување и смалување на потрошувачката на реактивна електрична енергија кај електролачната и казанска печка Ѓорѓи Тошевски, Бранко Наџински, Љупчо Велковски Анализа на доверливоста на радијални дистрибутивни мрежи со примена на Монте Карло симулации Петар Крстевски, Ристо Ачковски Анализа на можноста за заземјување на неутралната точка на среднонапонските дистрибутивни мрежи со мал отпор Елена Маркова Велинова, Ристо Ачковски

11 vii C4-070R-EN C4-096R-MK C4-105R-EN C4-106R-MK C4-111R-MK C4-115R-MK C4-120R-MK C4-127R-MK C4-138R-EN Квалитет на електричната енергија во преносната мрежа на Република Македонија Андрија Орос, Томо Мартиновиќ, Никола Битрак Моделирање на интерконектирани електроенергетски системи за анализи на текови на моќност Петар Крстевски, Рубин Талески Анализа на веројатноста за удар на гром во тридимензионални структури Јувал Бек, Арие Браунштајн Примена на FACTS уреди за редна и напречна компензација на реактивна моќност во електроенергетски мрежи Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Мирко Тодоровски Анализа на комутационите пренапони кај високонапонските надземни долги водови Александар Ласков, Мирко Тодоровски Определување на граничната должина на нисконапонски изводи од аспект на квалитетот на електричната енергија Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски Експертска анализа на опремата во фазата трансфер на малите хидроцентрали во РОТ проектот Вангел Фуштиќ, Атанас Илиев, Крсте Најденковски, Невенка Китева Роглева, Валентино Стојковски, Константин Цветанов, Оливер Стојчевски Практичен модел за претставување струја на краткотрајни удари при атмосферските празнења Драгослав Рајичиќ, Леонид Грчев Следење на квалитетот на електричната енергија и анализа на одбироци со примена на теоријата на Кохран и стандардот ЕН50160 Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигалоски, Љубомир Николоски, Херберт Хаидфогел СТК Ц5 ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И РЕГУЛАТИВА C5-086R-MK C5-084R-MK C5-091R-MK Третиот пакет на законодавството за електрична енергија во Европската унија Наташа Вељановска, Светлана Јаневска, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова Влијание на новата подзаконска ценовна/тарифна регулатива врз крајните цени на потрошувачите Марко Бислимоски, Димитар Петров, Светлана Јаневска, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Регистрирање на учесници на пазар на електрична енергија и формирање на балансни групи Елизабета Арсова, Видан Кулевски, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Наташа Вељановска

12 viii C5-082R-MK C5-059R-MK C5-121I-MK C5-124R-MK C5-068R-MK C5-045R-MK C5-083R-MK C5-046R-MK Пресметка на отстапувањата на договорените и остварените трансакции Марко Бислимоски, Видан Кулевски, Елена Маркова Велинова, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Имплементацијата на методологијата за формирање баланси групи и часовно балансирање дел од процесот на либерализација на пазарот на електрична енергија на Македонија Атанас Настев, Тања Нелкоска Улогата на БОС-от во функционирањето на пазарот на електрична енергија во Република Македонија Никола Панговски, Ненад Јовановски Групирање на потрошувачите за комерцијално учество на пазарот на електрична енергија Александра Крколева Матеска, Весна Борозан Пазар на системски услуги во електроенергетскиот систем на Република Словачка Драган Миновски, Василија Шарац, Мирослава Смиткова, Гоце Божиновски Механизми за поддршка на производството на електрична енергија од обновливи извори на енергија и нивна споредба Наташа Вељановска, Весна Борозан Анализа за влијанието на откупот на електричната енергија од повластените производители врз просечната продажна цена за снабдување на електрична енергија за тарифните потрошувачи во Република Македонија во 2011 година Наташа Вељановска, Димитар Петров, Елена Маркова Велинова, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова Повластени тарифи за електрична енергија од обновливи извори на енергија и влијание на нивната примена врз цената на електрична енергија за потрошувачите во Република Македонија Наташа Вељановска, Весна Борозан СТК Ц6 ДИСТРИБУТИВНИ СИСТЕМИ И ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО C6-001R-MK C6-051R-MK C6-010R-MK C6-011R-MK Примена на методот со сумирање на адмитанции за определување на учеството на одделните потрошувачи во вкупните загуби на активна моќност во радијални мрежи Драгослав Рајичиќ, Рубин Талески Анализа на напонските и струјните прилики при земјоспој на столбна трафостаница СН/НН напојувана од надземна мрежа преку кабелски отцеп Ристо Ачковски, Елена Маркова Велинова Транзиентна стабилност на асинхрон генератор на дистрибутивна мрежа Методија Атанасовски, Борче Божиновски, Зоран Симоновски Примена на методот на фази распределеба на текови на моќности при анализа на слабо-поврзани дистрибутивни мрежи Андон Киров, Рубин Талески

13 ix C6-123R-MK Современи стратегии за управување на интелигентни електроенергетски мрежи Александра Крколева Матеска, Весна Борозан C6-112R-MK Влијание на приклучувањето на фотоволтаична електроцентрала од 1 MWp, врз работните карактеристики на дистрибутивната мрежа Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Крсте Мицалевски C6-183R-MK C6-055R-MK Динамички режим на работа на ветерна фарма Миле Јончевски, Миле Спировски, Благоја Стеваноски Aнализа за техничко и економско влијание од аспект на подобрување на квалитетот на ЕЕ со помош на обновлив извор во руралните делови на Република Македонија Игор Стојановски, Евгенија Костовска СТК Д1 МАТЕРИЈАЛИ И НОВИ ТЕХНОЛОГИИ ВО РАЗВОЈ ЗА ЕЕС D1-003R-MK D1-041R-MK D1-042R-MK D1-108R-MK D1-109I-MK D1-132I-MK D1-140R-MK Заштита од експлозии на јаглена прашина во термоелектрани Дончо Сејзов, Фросина Сејзова Велкова Преглед на недеструктивните методи за оценка на состојбата на енергетските трансформатори Љубомир Николоски, Крсте Најденкоски Одредување концентрација на токсични елементи кај електротехнички продукти со примена на секундарна емисија на X-зраци Живко Коколански, Владимир Димчев, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска Материјали отстранети од погон управување и ракување со нив Грозданка Јовановска, Вилма Миновска SF6 гасот - изолационен медиум за високонапонска електрична опрема Павле Анчевски, Кире Трпчевски, Вилма Миновска Гумени компензатори на оклопени генераторски собирници Томислав Анѓелкоски Развој на хибридна концентрирачка сончева термоелектрана во ТЕ Битола Сашо Цветковски, Влатко Чингоски, Игор Николов D1-141R-MK Хибридна концетрирачка сончева термоелектрана во ТЕ Битола - Анализа на трошоци и придобивки Сашо Цветковски, Влатко Чингоски, Игор Николов СТК Д2 ИНФОРМАЦИОНЕН СИСТЕМ И ТЕЛЕКОМУНИКАЦИИ НА ЕЕС D2-054I-EN D2-057R-EN Користење на IEC61850 за комуникација со SCADA системи на контролни центри Стјепан Сучиќ, Анте Мартиниќ, Јурај Хавелка Автоматска мрежна реконфигурација - Аеродром Сплит (Хрватска) Борис Брестовец, Борис Њавро, Здравко Јадриев

14 x D2-058I-EN D2-073I-MK Автоматизација на дистрибутивна мрежа базирана на GPRS комуникација Борис Брестовец, Синиша Секулиќ, Симон Батистич, Марко Бизјак Комуникациските врски на Мепсо со европските преносни оператори Жарко Стојановски, Вера Петковска

15 xi ИНДЕКС НА АВТОРИ Анѓелкоски, Томислав D1-132I-MK Гумени компензатори на оклопени генераторски собирници Томислав Анѓелкоски Ангелов, Јорданчо A2-081R-MK Навремено откривање на грешки кај енергетски трансформатор со редовни профилактички испитувања Јорданчо Ангелов, Јовица Вулетиќ, Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски C4-106R-MK Примена на FACTS уреди за редна и напречна компензација на реактивна моќност во електроенергетски мрежи Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Мирко Тодоровски Анѓушев, Тодор B5-007R-MK Барање од заштитниот релеј од аспект на брзо одлучување за (не)исклучување во услови на заситување на струјниот трансформатор Кирил Коларовски, Тодор Анѓушев B5-130R-MK Автоматска напонска регулација кај малите хидро електрани и заштита од губење на возбуда Тодор Анѓушев, Кирил Коларов Андриќ, Антун C2-184R-MK Оптмизација на загубите на преносата мрежа од аспект на критериумот на минимални загуби на активна моќност со промена на аголот на напоните на трансформаторот 400/220 kv во TC Жерјавинец Стипе Ќурлин, Антун Андриќ Анчевски, Павле D1-109I-MK SF6 гасот - изолационен медиум за високонапонска електрична опрема Павле Анчевски, Кире Трпчевски, Вилма Миновска Арапиноски, Благоја A1-113R-MK Електромагнетна анализа на трифазен асинхрон мотор со двоен кафезен ротор со метод на конечни елементи во 3Д Благоја Арапиноски, Милан Чундев, Мирка Попниколова Радевска, Весна Чешелкоска C3-131R-MK Заштита на човековата околина од магнетно поле генерирано од подземни кабли Весна Чешелкоска, Мирка Попниколова Радевска, Благоја Арапиноски Арапиноски, Благојче A1-066R-MK Опис на електромоторните погони на транспортерите од главниот транспортен систем за јаглен од ПК Брод-Гнеотино до ПК Суводол Миле Тодоровски, Слободан Мирчевски, Драган Видановски, Благојче Арапиноски

16 xii Арсова, Елизабета C5-086R-MK Третиот пакет на законодавството за електрична енергија во Европската унија Наташа Вељановска, Светлана Јаневска, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова C5-084R-MK C5-091R-MK C5-082R-MK C5-083R-MK Влијание на новата подзаконска ценовна/тарифна регулатива врз крајните цени на потрошувачите Марко Бислимоски, Димитар Петров, Светлана Јаневска, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Регистрирање на учесници на пазар на електрична енергија и формирање на балансни групи Елизабета Арсова, Видан Кулевски, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Наташа Вељановска Пресметка на отстапувањата на договорените и остварените трансакции Марко Бислимоски, Видан Кулевски, Елена Маркова Велинова, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Анализа за влијанието на откупот на електричната енергија од повластените производители врз просечната продажна цена за снабдување на електрична енергија за тарифните потрошувачи во Република Македонија во 2011 година Наташа Вељановска, Димитар Петров, Елена Маркова Велинова, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова Атанасов, Тони B5-149R-MK Осовременување на системите за релејна заштита на ее преносна мрежа цели, анализа и согледувања Зоранчо Митев, Тони Атанасов, Стефче Стефановски Атанасовски, Методија B1-012R-MK Техничко-економска оправданост на замената на каблите IPO 13 со XHE 49 во СН градски дистрибутивни мрежи Христо Трајковски, Томче Мијоски, Методија Атанасовски, Никола Ацевски B2-018R-MK C6-010R-MK Примена на ACCC спроводници на високонапонските надземни водови Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски Транзиентна стабилност на асинхрон генератор на дистрибутивна мрежа Методија Атанасовски, Борче Божиновски, Зоран Симоновски C6-112R-MK Влијание на приклучувањето на фотоволтаична електроцентрала од 1 MWp, врз работните карактеристики на дистрибутивната мрежа Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Крсте Мицалевски Атанасоски, Рубин B2-144R-EN Напредни спроводници за идно-ориентирани надземни водови Лаурентиу Никулае, Рубин Атанасоски, Анета Грашеска

17 xiii Ацевски, Никола B1-012R-MK Техничко-економска оправданост на замената на каблите IPO 13 со XHE 49 во СН градски дистрибутивни мрежи Христо Трајковски, Томче Мијоски, Методија Атанасовски, Никола Ацевски Ацевски, Николче B1-074R-MK Анализа на извезените потенцијали во заземјувачкиот систем на 6 kv мрежа во Матлаб Николче Ацевски, Здравко Јелисковски Ачковски, Ристо A2-081R-MK Навремено откривање на грешки кај енергетски трансформатор со редовни профилактички испитувања Јорданчо Ангелов, Јовица Вулетиќ, Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски B1-118R-MK C4-036R-MK C4-052R-MK C4-115R-MK C6-051R-MK Пресметување на редукциониот фактор во среднонапонските кабелски мрежи Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски Анализа на доверливоста на радијални дистрибутивни мрежи со примена на Монте Карло симулации Петар Крстевски, Ристо Ачковски Анализа на можноста за заземјување на неутралната точка на среднонапонските дистрибутивни мрежи со мал отпор Елена Маркова Велинова, Ристо Ачковски Определување на граничната должина на нисконапонски изводи од аспект на квалитетот на електричната енергија Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски Анализа на напонските и струјните прилики при земјоспој на столбна трафостаница СН/НН напојувана од надземна мрежа преку кабелски отцеп Ристо Ачковски, Елена Маркова Велинова Ачкоска, Елена C2-090R-MK Динамички анализи за приклучок на ВЕЦ Богданци Небојша Јовиќ, Милош Стојковиќ, Елизабета С. Атанасова, Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елена Ачкоска C2-093R-MK Македонија во рамките на визиите за развој на преносната мрежа на ENTSO-E Александар Пауноски, Елена Ачкоска, Евгенија Костовска Ачкоски, Кирил B2-125R-MK Софистицирани методи за оптимизација при проектирањето на надземнитe водови Кирил Ачкоски, Мирко Тодоровски Бабиќ, Дарко B3-078R-EN Физибилити студија за замена на висока изведба на 110 kv разводна постројка со ниска градба Дарко Бабиќ

18 xiv Батистич, Симон D2-058I-EN Автоматизација на дистрибутивна мрежа базирана на GPRS комуникација Борис Брестовец, Синиша Секулиќ, Симон Батистич, Марко Бизјак Бејтулаху, Наим C2-170R-EN Изработка на модел за загуби во преносната мрежа Реџеп Селими, Кадри Кадриу, Наим Бејтулаху, Сабри Мусиќи, Газменд Кабаши, Лес Кларк, Џејмс Тол Бек, Јувал C4-105R-EN Анализа на веројатноста за удар на гром во тридимензионални структури Јувал Бек, Арие Браунштајн Бизјак, Марко D2-058I-EN Автоматизација на дистрибутивна мрежа базирана на GPRS комуникација Борис Брестовец, Синиша Секулиќ, Симон Батистич, Марко Бизјак Бислимоски, Марко C5-086R-MK Третиот пакет на законодавството за електрична енергија во Европската унија Наташа Вељановска, Светлана Јаневска, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова C5-084R-MK C5-091R-MK C5-082R-MK C5-083R-MK Влијание на новата подзаконска ценовна/тарифна регулатива врз крајните цени на потрошувачите Марко Бислимоски, Димитар Петров, Светлана Јаневска, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Регистрирање на учесници на пазар на електрична енергија и формирање на балансни групи Елизабета Арсова, Видан Кулевски, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Наташа Вељановска Пресметка на отстапувањата на договорените и остварените трансакции Марко Бислимоски, Видан Кулевски, Елена Маркова Велинова, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Анализа за влијанието на откупот на електричната енергија од повластените производители врз просечната продажна цена за снабдување на електрична енергија за тарифните потрошувачи во Република Македонија во 2011 година Наташа Вељановска, Димитар Петров, Елена Маркова Велинова, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова Битрак, Никола C4-070R-EN Квалитет на електричната енергија во преносната мрежа на Република Македонија Андрија Орос, Томо Мартиновиќ, Никола Битрак

19 xv Блажевски, Горан B1-147R-MK Нова кабловска траса на бунарскиот систем за одводнување на подинска јагленова серија во ПК Суводол Томе Кузмановски, Здравко Јелисковски, Горан Блажевски Божиновски, Борче C6-010R-MK Транзиентна стабилност на асинхрон генератор на дистрибутивна мрежа Методија Атанасовски, Борче Божиновски, Зоран Симоновски Божиновски, Гоце C1-169R-MK Moжност за покривање на дел од сопствените енергетски потреби со изградба на мали ХЕЦ во ХС Шпиље Гоце Божиновски, Атанас Илиев C5-068R-MK Болен, Мат C4-015R-EN Пазар на системски услуги во електроенергетскиот систем на Република Словачка Драган Миновски, Василија Шарац, Мирослава Смиткова, Гоце Божиновски Хармониска дисторзија предизвикана од интегрирањето на ветерна енергија Снежана Чундева, Мат Болен, Каи Јанг Борозан, Весна C5-124R-MK Групирање на потрошувачите за комерцијално учество на пазарот на електрична енергија Александра Крколева Матеска, Весна Борозан C5-045R-MK C5-046R-MK C6-123R-MK Механизми за поддршка на производството на електрична енергија од обновливи извори на енергија и нивна споредба Наташа Вељановска, Весна Борозан Повластени тарифи за електрична енергија од обновливи извори на енергија и влијание на нивната примена врз цената на електрична енергија за потрошувачите во Република Македонија Наташа Вељановска, Весна Борозан Современи стратегии за управување на интелигентни електроенергетски мрежи Александра Крколева Матеска, Весна Борозан Брајант, Дејв B2-129R-EN Практично искуство и придобивки кај надземните водови од примената на високотемпературни спроводници со мал провес (HTLS) Тони Хил, Дејв Брајант Браунштајн, Арие C4-105R-EN Анализа на веројатноста за удар на гром во тридимензионални структури Јувал Бек, Арие Браунштајн

20 xvi Брестовец, Борис D2-057R-EN Автоматска мрежна реконфигурација - Аеродром Сплит (Хрватска) Борис Брестовец, Борис Њавро, Здравко Јадриев D2-058I-EN Автоматизација на дистрибутивна мрежа базирана на GPRS комуникација Борис Брестовец, Синиша Секулиќ, Симон Батистич, Марко Бизјак Буалоти, Рајмонда C1-014R-EN Влијание на инфраструктурата на интелигентни броила на прогнозата на потрошувачката во дистрибутивниот систем на Косово Рајмонда Буалоти, Арбен Ѓукај, Ардит Луши C2-116R-EN Рехабилитација на возбудните системи за подобрување на статичката стабилност на ЕЕС Алди Мучка, Тонин Додани, Мариела Ќемали, Рајмонда Буалоти Буквиќ, Милош A2-032R-MK Методологија за определување на индекс на состојба на енергетски трансформатори Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски, Влатко Стоилков, Михаил Дигаловски, Робе Робески, Милош Буквиќ Велковски, Љупчо C4-028R-MK Усогласување и смалување на потрошувачката на реактивна електрична енергија кај електролачната и казанска печка Ѓорѓи Тошевски, Бранко Наџински, Љупчо Велковски Вељановска, Наташа C5-086R-MK Третиот пакет на законодавството за електрична енергија во Европската унија Наташа Вељановска, Светлана Јаневска, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова C5-084R-MK C5-091R-MK C5-082R-MK C5-045R-MK C5-083R-MK Влијание на новата подзаконска ценовна/тарифна регулатива врз крајните цени на потрошувачите Марко Бислимоски, Димитар Петров, Светлана Јаневска, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Регистрирање на учесници на пазар на електрична енергија и формирање на балансни групи Елизабета Арсова, Видан Кулевски, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Наташа Вељановска Пресметка на отстапувањата на договорените и остварените трансакции Марко Бислимоски, Видан Кулевски, Елена Маркова Велинова, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Механизми за поддршка на производството на електрична енергија од обновливи извори на енергија и нивна споредба Наташа Вељановска, Весна Борозан Анализа за влијанието на откупот на електричната енергија од повластените производители врз просечната продажна цена за

21 xvii снабдување на електрична енергија за тарифните потрошувачи во Република Македонија во 2011 година Наташа Вељановска, Димитар Петров, Елена Маркова Велинова, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова C5-046R-MK Повластени тарифи за електрична енергија од обновливи извори на енергија и влијание на нивната примена врз цената на електрична енергија за потрошувачите во Република Македонија Наташа Вељановска, Весна Борозан Видановски, Драган A1-064R-MK Влијанието на енергетскиот преобразувач на параметрите на асинхрон мотор при тежок режим на работа Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски A1-065R-MK A1-066R-MK Потрошувачка на електричните моќности при користење на енергетски преобразувачи за управување на асинхрони мотори од еколошки аспект Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски Опис на електромоторните погони на транспортерите од главниот транспортен систем за јаглен од ПК Брод-Гнеотино до ПК Суводол Миле Тодоровски, Слободан Мирчевски, Драган Видановски, Благојче Арапиноски Виларов, Душко C3-162R-MK ТЕ-ТО Железара проширување конзум, енергетска ефикасност лете со санитарна топла вода и екологија Душко Виларов Вулетиќ, Јовица A2-081R-MK Навремено откривање на грешки кај енергетски трансформатор со редовни профилактички испитувања Јорданчо Ангелов, Јовица Вулетиќ, Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски C4-106R-MK Примена на FACTS уреди за редна и напречна компензација на реактивна моќност во електроенергетски мрежи Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Мирко Тодоровски Гарсија, Гонзало B5-185R-EN Примена и оперативно искуство од IEC Хорхе Карденас, Камило Де Ариба, Алберто Лопез Де Винаспре, Гонзало Гарсија, Хорхе Секо Георгиева, Верка C3-063R-MK Tермодинамички систем со топлински уред, кој користи обновливи извори на енергија Никола Петковски, Верка Георгиева

22 xviii Гиновска, Маргарита D1-042R-MK Одредување концентрација на токсични елементи кај електротехнички продукти со примена на секундарна емисија на X-зраци Живко Коколански, Владимир Димчев, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска Гламочанин, Властимир C1-035R-MK Мулти агентно оперативно планирање на електроенергетски системи со дистрибуирано производство на електрична енергија Енис Дрндар, Властимир Гламочанин C1-152R-MK Имплементирање на методологијата на спојување на пазарот во моделот на тргување на пазарот на електрична енергија во Југоисточна европа Тања Нелкоска, Властимир Гламочанин Голуб, Борис C2-103R-EN Информациски систем за управување со преносен капацитет Борис Голуб, Алдис Черницки Мијиќ C2-102R-EN Информациски систем за управување со системски услуги Борис Голуб, Алдис Черницки Мијиќ, Иван Фуќек Грашеска, Анета B2-144R-EN Напредни спроводници за идно-ориентирани надземни водови Лаурентиу Никулае, Рубин Атанасоски, Анета Грашеска Грчев, Леонид C3-156R-MK Проценка на професионална изложеност на електрично и магнетно поле во 400/110 kv трафостаница Благоја Марковски, Ристе Стојанов, Леонид Грчев, Марија Кацарска, Робе Робевски C4-127R-MK Практичен модел за претставување струја на краткотрајни удари при атмосферските празнења Драгослав Рајичиќ, Леонид Грчев Ѓукај, Арбен C1-014R-EN Влијание на инфраструктурата на интелигентни броила на прогнозата на потрошувачката во дистрибутивниот систем на Косово Рајмонда Буалоти, Арбен Ѓукај, Ардит Луши Дабески, Миле B2-094I-MK Модернизација на дистрибутивната мрежа на ЕВН Македонија. Поставување на далечински управувани прекинувачи за надворешна монтажа со можност за автоматско повторно вклучување - RECLOSER Миле Дабески, Оливер Мирчевски B3-079R-MK Високонапонски разводни уреди и разводни простројки. Префабрикувани трафостаници за висок напон/низок напон (Европски стандард EN ) Миле Дабески, Оливер Мирчевски

23 xix Де Ариба, Камило B5-185R-EN Примена и оперативно искуство од IEC Хорхе Карденас, Камило Де Ариба, Алберто Лопез Де Винаспре, Гонзало Гарсија, Хорхе Секо Де Винаспре, Алберто Лопез B5-185R-EN Примена и оперативно искуство од IEC Хорхе Карденас, Камило Де Ариба, Алберто Лопез Де Винаспре, Гонзало Гарсија, Хорхе Секо Дигаловски, Михаил A1-134R-MK Еквивалентни шеми за векторска анализа на асинхрони мотори Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигаловски A2-032R-MK A2-133R-MK A2-135R-MK A2-136R-MK Методологија за определување на индекс на состојба на енергетски трансформатори Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски, Влатко Стоилков, Михаил Дигаловски, Робе Робески, Милош Буквиќ Оптимално проектиран трансформатор со намалени загуби Михаил Дигаловски, Лидија Петковска Подобрување на карактеристиките на испитна станица за тестирање на енергетски трансформатори Љубомир Николоски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигаловски, Зоран Трипуноски Избор на енергетски трансформатор за метална компактна трафостаница Михаил Дигаловски, Крсте Најденкоски, Тане Петров Дигалоски, Михаил C4-138R-EN Следење на квалитетот на електричната енергија и анализа на одбироци со примена на теоријата на Кохран и стандардот ЕН50160 Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигалоски, Љубомир Николоски, Херберт Хаидфогел Димчев, Владимир D1-042R-MK Одредување концентрација на токсични елементи кај електротехнички продукти со примена на секундарна емисија на X-зраци Живко Коколански, Владимир Димчев, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска Додани, Тонин C2-116R-EN Рехабилитација на возбудните системи за подобрување на статичката стабилност на ЕЕС Алди Мучка, Тонин Додани, Мариела Ќемали, Рајмонда Буалоти Донески, Јовче A2-122R-MK Дистрибутивни трансформатори - ејономски преглед на загубите Јовче Донески, Крсте Најденкоски

24 xx Дрндар, Енис C1-035R-MK Мулти агентно оперативно планирање на електроенергетски системи со дистрибуирано производство на електрична енергија Енис Дрндар, Властимир Гламочанин Дуковски, Бобан C2-043R-MK Дневен режим на работа на хидроенергетскиот систем на река Треска Антон Чаушевски, Софија Николова-Поцева, Бобан Дуковски Дураковиќ, Ивана C2-022R-MK Влијанието на амбиенталната температура врз напоните и работата на хрватскиот електроенергетски систем Нико Мандиќ, Ивана Дураковиќ, Ненад Јовановски Завалани, Орион A1-146R-EN Подобрување на ефикасноста кај електрични машини и погони Аида Спахиу, Орион Завалани, Линдита Џамо Ибрахими, Албан C1-037R-EN Студија за примена на фотонапонски системи како алтернативни системи за напојување на станици на мобилната телефонија во Албанија Албан Ибрахими, Нако Хобдари, Мариалис Чело Иванов, Ристе B4-101R-MK Системи за напојување на електромагнети на десет тонска мостна дигалка Ристе Иванов, Гога Цветковски Илиев, Атанас C1-169R-MK Moжност за покривање на дел од сопствените енергетски потреби со изградба на мали ХЕЦ во ХС Шпиље Гоце Божиновски, Атанас Илиев C4-120R-MK Експертска анализа на опремата во фазата трансфер на малите хидроцентрали во РОТ проектот Вангел Фуштиќ, Атанас Илиев, Крсте Најденковски, Невенка Китева Роглева, Валентино Стојковски, Константин Цветанов, Оливер Стојчевски Јадриев, Здравко D2-057R-EN Автоматска мрежна реконфигурација - Аеродром Сплит (Хрватска) Борис Брестовец, Борис Њавро, Здравко Јадриев Јанг, Каи C4-015R-EN Хармониска дисторзија предизвикана од интегрирањето на ветерна енергија Снежана Чундева, Мат Болен, Каи Јанг Јаневска, Светлана C5-086R-MK Третиот пакет на законодавството за електрична енергија во Европската унија Наташа Вељановска, Светлана Јаневска, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова

25 xxi C5-084R-MK Влијание на новата подзаконска ценовна/тарифна регулатива врз крајните цени на потрошувачите Марко Бислимоски, Димитар Петров, Светлана Јаневска, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Јаневски, Стефко B4-088R-MK Имплементација на нов систем за непрекинато напојување во МЕПСО Зоран Митиќ, Биљана Каева-Котевска, Стефко Јаневски Јелисковски, Здравко B1-074R-MK Анализа на извезените потенцијали во заземјувачкиот систем на 6 kv мрежа во Матлаб Николче Ацевски, Здравко Јелисковски B1-147R-MK Нова кабловска траса на бунарскиот систем за одводнување на подинска јагленова серија во ПК Суводол Томе Кузмановски, Здравко Јелисковски, Горан Блажевски Јовановска, Грозданка D1-108R-MK Материјали отстранети од погон управување и ракување со нив Грозданка Јовановска, Вилма Миновска Јовановска, Драгана C2-033R-MK Влијание на ветерните електрични централи врз работата на ЕЕС Нико Мандиќ, Ана Хорват, Драгана Јовановска C2-034R-MK Работа и влијание на новиот регулационен трансформатор во ТС Дивача Нико Мандиќ, Драгана Јовановска Јовановски, Ненад C2-022R-MK Влијанието на амбиенталната температура врз напоните и работата на хрватскиот електроенергетски систем Нико Мандиќ, Ивана Дураковиќ, Ненад Јовановски C5-121I-MK Улогата на БОС-от во функционирањето на пазарот на електрична енергија во Република Македонија Никола Панговски, Ненад Јовановски Јовиќ, Небојша C2-090R-MK Динамички анализи за приклучок на ВЕЦ Богданци Небојша Јовиќ, Милош Стојковиќ, Елизабета С. Атанасова, Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елена Ачкоска Јончевски, Миле C6-183R-MK Динамички режим на работа на ветерна фарма Миле Јончевски, Миле Спировски, Благоја Стеваноски Кабаши, Газменд C2-170R-EN Изработка на модел за загуби во преносната мрежа Реџеп Селими, Кадри Кадриу, Наим Бејтулаху, Сабри Мусиќи, Газменд Кабаши, Лес Кларк, Џејмс Тол

26 xxii Кадриу, Кадри C2-170R-EN Изработка на модел за загуби во преносната мрежа Реџеп Селими, Кадри Кадриу, Наим Бејтулаху, Сабри Мусиќи, Газменд Кабаши, Лес Кларк, Џејмс Тол Каева-Котевска, Биљана B4-088R-MK Имплементација на нов систем за непрекинато напојување во МЕПСО Зоран Митиќ, Биљана Каева-Котевска, Стефко Јаневски Караџинов, Љупчо B4-160R-MK Методи за директно дигитално фазно управување на резонантни енергетски конвертори Љупчо Караџинов, Гоце Стефанов Карденас, Хорхе B5-185R-EN Примена и оперативно искуство од IEC Хорхе Карденас, Камило Де Ариба, Алберто Лопез Де Винаспре, Гонзало Гарсија, Хорхе Секо Кацарска, Марија C3-156R-MK Проценка на професионална изложеност на електрично и магнетно поле во 400/110 kv трафостаница Благоја Марковски, Ристе Стојанов, Леонид Грчев, Марија Кацарска, Робе Робевски Келемен, Фрањо A2-100R-EN Анализа на привидната моќност во празен од и фреквентен спектар на струјата на магнетизирање за различни јадра Леонардо Штрац, Фрањо Келемен Ќемали, Мариела C2-116R-EN Рехабилитација на возбудните системи за подобрување на статичката стабилност на ЕЕС Алди Мучка, Тонин Додани, Мариела Ќемали, Рајмонда Буалоти Киров, Андон C6-011R-MK Примена на методот на фази распределеба на текови на моќности при анализа на слабо-поврзани дистрибутивни мрежи Андон Киров, Рубин Талески Китева Роглева, Невенка A3-139R-MK Примена на менаџмент на ризик за донесување на одлуки во енергетски компании Невенка Китева Роглева, Ева Шуклева, Вангел Фуштиќ C4-120R-MK Експертска анализа на опремата во фазата трансфер на малите хидроцентрали во РОТ проектот Вангел Фуштиќ, Атанас Илиев, Крсте Најденковски, Невенка Китева Роглева, Валентино Стојковски, Константин Цветанов, Оливер Стојчевски

27 xxiii Кларк, Лес C2-170R-EN Изработка на модел за загуби во преносната мрежа Реџеп Селими, Кадри Кадриу, Наим Бејтулаху, Сабри Мусиќи, Газменд Кабаши, Лес Кларк, Џејмс Тол Коколански, Живко D1-042R-MK Одредување концентрација на токсични елементи кај електротехнички продукти со примена на секундарна емисија на X-зраци Живко Коколански, Владимир Димчев, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска Коларов, Кирил B5-130R-MK Автоматска напонска регулација кај малите хидро електрани и заштита од губење на возбуда Тодор Анѓушев, Кирил Коларов Коларовски, Кирил B5-007R-MK Барање од заштитниот релеј од аспект на брзо одлучување за (не)исклучување во услови на заситување на струјниот трансформатор Кирил Коларовски, Тодор Анѓушев Конлон, Мајкл C1-163R-EN Алатка за обука за интелигентни енергетски мрежи со оглед на идните предизвици во контролните центри на ДСО Дитер Мец, Мајкл Конлон, Дарлус Франс Менгапче Костовска, Евгенија C2-095R-MK Веројатносна анализа на доверливост на ЕЕС Александар Пауноски, Евгенија Костовска, Климент Наумоски C2-093R-MK C6-055R-MK Македонија во рамките на визиите за развој на преносната мрежа на ENTSO-E Александар Пауноски, Елена Ачкоска, Евгенија Костовска Aнализа за техничко и економско влијание од аспект на подобрување на квалитетот на ЕЕ со помош на обновлив извор во руралните делови на Република Македонија Игор Стојановски, Евгенија Костовска Крколева Матеска, Александра C2-097R-MK Постапка за формирање на прогнозирани модели на интерконектирани електроенергетски системи за проценка на задушувања Петар Крстевски, Александра Крколева Матеска, Рубин Талески, Климент Наумоски, Александар Пауноски C5-124R-MK C6-123R-MK Групирање на потрошувачите за комерцијално учество на пазарот на електрична енергија Александра Крколева Матеска, Весна Борозан Современи стратегии за управување на интелигентни електроенергетски мрежи Александра Крколева Матеска, Весна Борозан

28 xxiv Крстевски, Петар C2-097R-MK Постапка за формирање на прогнозирани модели на интерконектирани електроенергетски системи за проценка на задушувања Петар Крстевски, Александра Крколева Матеска, Рубин Талески, Климент Наумоски, Александар Пауноски C4-036R-MK C4-096R-MK Анализа на доверливоста на радијални дистрибутивни мрежи со примена на Монте Карло симулации Петар Крстевски, Ристо Ачковски Моделирање на интерконектирани електроенергетски системи за анализи на текови на моќност Петар Крстевски, Рубин Талески Кузмановски, Томе B1-147R-MK Нова кабловска траса на бунарскиот систем за одводнување на подинска јагленова серија во ПК Суводол Томе Кузмановски, Здравко Јелисковски, Горан Блажевски Кулевски, Видан C5-091R-MK Регистрирање на учесници на пазар на електрична енергија и формирање на балансни групи Елизабета Арсова, Видан Кулевски, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Наташа Вељановска C5-082R-MK Пресметка на отстапувањата на договорените и остварените трансакции Марко Бислимоски, Видан Кулевски, Елена Маркова Велинова, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Ќурлин, Стипе C2-184R-MK Оптмизација на загубите на преносата мрежа од аспект на критериумот на минимални загуби на активна моќност со промена на аголот на напоните на трансформаторот 400/220 kv во TC Жерјавинец Стипе Ќурлин, Антун Андриќ Лазаров, Дарко C1-099R-MK Анализа на енергетскиот сектор на Република Македонија Марија Смокварска, Дарко Лазаров Ласков, Александар C4-111R-MK Анализа на комутационите пренапони кај високонапонските надземни долги водови Александар Ласков, Мирко Тодоровски Леци, Горан B5-168R-MK Координирана напонска регулација на енергетските трансформатори Горан Леци, Антон Петровски, Сашо Маленко, Константин Шимиќ, Вангел Фуштиќ Луши, Ардит C1-014R-EN Влијание на инфраструктурата на интелигентни броила на прогнозата на потрошувачката во дистрибутивниот систем на Косово Рајмонда Буалоти, Арбен Ѓукај, Ардит Луши

29 xxv Маленко, Сашо B5-168R-MK Координирана напонска регулација на енергетските трансформатори Горан Леци, Антон Петровски, Сашо Маленко, Константин Шимиќ, Вангел Фуштиќ Мандиќ, Нико C2-033R-MK Влијание на ветерните електрични централи врз работата на ЕЕС Нико Мандиќ, Ана Хорват, Драгана Јовановска C2-020R-MK C2-022R-MK C2-034R-MK Анализа на причините за појава на високи напони во хрватскиот ЕЕС за време на празници Нико Мандиќ, Никола Панговски Влијанието на амбиенталната температура врз напоните и работата на хрватскиот електроенергетски систем Нико Мандиќ, Ивана Дураковиќ, Ненад Јовановски Работа и влијание на новиот регулационен трансформатор во ТС Дивача Нико Мандиќ, Драгана Јовановска Маркова Велинова, Елена C4-052R-MK Анализа на можноста за заземјување на неутралната точка на среднонапонските дистрибутивни мрежи со мал отпор Елена Маркова Велинова, Ристо Ачковски C5-082R-MK C5-083R-MK C6-051R-MK Пресметка на отстапувањата на договорените и остварените трансакции Марко Бислимоски, Видан Кулевски, Елена Маркова Велинова, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова Анализа за влијанието на откупот на електричната енергија од повластените производители врз просечната продажна цена за снабдување на електрична енергија за тарифните потрошувачи во Република Македонија во 2011 година Наташа Вељановска, Димитар Петров, Елена Маркова Велинова, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова Анализа на напонските и струјните прилики при земјоспој на столбна трафостаница СН/НН напојувана од надземна мрежа преку кабелски отцеп Ристо Ачковски, Елена Маркова Велинова Марковски, Благоја C3-156R-MK Проценка на професионална изложеност на електрично и магнетно поле во 400/110 kv трафостаница Благоја Марковски, Ристе Стојанов, Леонид Грчев, Марија Кацарска, Робе Робевски Мартиниќ, Анте D2-054I-EN Користење на IEC61850 за комуникација со SCADA системи на контролни центри Стјепан Сучиќ, Анте Мартиниќ, Јурај Хавелка

30 xxvi Мартиновиќ, Томо C4-070R-EN Квалитет на електричната енергија во преносната мрежа на Република Македонија Андрија Орос, Томо Мартиновиќ, Никола Битрак Менгапче, Дарлус Франс C1-163R-EN Алатка за обука за интелигентни енергетски мрежи со оглед на идните предизвици во контролните центри на ДСО Дитер Мец, Мајкл Конлон, Дарлус Франс Менгапче Мец, Дитер C1-163R-EN Алатка за обука за интелигентни енергетски мрежи со оглед на идните предизвици во контролните центри на ДСО Дитер Мец, Мајкл Конлон, Дарлус Франс Менгапче Мијоски, Томче B1-012R-MK Техничко-економска оправданост на замената на каблите IPO 13 со XHE 49 во СН градски дистрибутивни мрежи Христо Трајковски, Томче Мијоски, Методија Атанасовски, Никола Ацевски Миновска, Вилма D1-108R-MK Материјали отстранети од погон управување и ракување со нив Грозданка Јовановска, Вилма Миновска D1-109I-MK SF6 гасот - изолационен медиум за високонапонска електрична опрема Павле Анчевски, Кире Трпчевски, Вилма Миновска Миновски, Драган C5-068R-MK Пазар на системски услуги во електроенергетскиот систем на Република Словачка Драган Миновски, Василија Шарац, Мирослава Смиткова, Гоце Божиновски Мирчевски, Оливер B2-094I-MK Модернизација на дистрибутивната мрежа на ЕВН Македонија. Поставување на далечински управувани прекинувачи за надворешна монтажа со можност за автоматско повторно вклучување - RECLOSER Миле Дабески, Оливер Мирчевски B3-079R-MK Високонапонски разводни уреди и разводни простројки. Префабрикувани трафостаници за висок напон/низок напон (Европски стандард EN ) Миле Дабески, Оливер Мирчевски Мирчевски, Слободан A1-064R-MK Влијанието на енергетскиот преобразувач на параметрите на асинхрон мотор при тежок режим на работа Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски A1-065R-MK Потрошувачка на електричните моќности при користење на енергетски преобразувачи за управување на асинхрони мотори од еколошки аспект Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски

31 xxvii A1-066R-MK A1-137I-MK Опис на електромоторните погони на транспортерите од главниот транспортен систем за јаглен од ПК Брод-Гнеотино до ПК Суводол Миле Тодоровски, Слободан Мирчевски, Драган Видановски, Благојче Арапиноски Актуелни состојби во SC A1 CIGRE и СТК А1 МАКО СИГРЕ Слободан Мирчевски Митев, Зоранчо B5-149R-MK Осовременување на системите за релејна заштита на ее преносна мрежа цели, анализа и согледувања Зоранчо Митев, Тони Атанасов, Стефче Стефановски Митиќ, Зоран B4-088R-MK Имплементација на нов систем за непрекинато напојување во МЕПСО Зоран Митиќ, Биљана Каева-Котевска, Стефко Јаневски Михајлоски, Гоце C2-145I-MK Можни варијанти за враќање на електроенергетскиот систем после тотален распад со топ довн метода Гоце Михајлоски, Никола Симитчиев, Ристе Мицевски Мицалевски, Крсте C6-112R-MK Влијание на приклучувањето на фотоволтаична електроцентрала од 1 MWp, врз работните карактеристики на дистрибутивната мрежа Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Крсте Мицалевски Мицевски, Ристе C2-145I-MK Можни варијанти за враќање на електроенергетскиот систем после тотален распад со топ довн метода Гоце Михајлоски, Никола Симитчиев, Ристе Мицевски Мојсоска, Наташа A1-040R-MK Топлинско испитување на турбогенератор тип ТВВ-200-2А Тони Паспаловски, Наташа Мојсоска A1-047R-MK Проценка на животниот век на изолационите системи Наташа Мојсоска, Тони Паспаловски Мусиќи, Сабри C2-170R-EN Изработка на модел за загуби во преносната мрежа Реџеп Селими, Кадри Кадриу, Наим Бејтулаху, Сабри Мусиќи, Газменд Кабаши, Лес Кларк, Џејмс Тол Мучка, Алди C2-116R-EN Рехабилитација на возбудните системи за подобрување на статичката стабилност на ЕЕС Алди Мучка, Тонин Додани, Мариела Ќемали, Рајмонда Буалоти

32 xxviii Најденковски, Крсте C4-120R-MK Експертска анализа на опремата во фазата трансфер на малите хидроцентрали во РОТ проектот Вангел Фуштиќ, Атанас Илиев, Крсте Најденковски, Невенка Китева Роглева, Валентино Стојковски, Константин Цветанов, Оливер Стојчевски Најденкоски, Крсте A1-117R-MK Определување на загубите на моќност и ефикасноста на генераторот број 1 во ХЕЦ Света Петка Крсте Најденкоски, Вангел Фуштиќ A1-134R-MK A2-032R-MK A2-122R-MK A2-135R-MK A2-136R-MK C4-138R-EN D1-041R-MK Еквивалентни шеми за векторска анализа на асинхрони мотори Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигаловски Методологија за определување на индекс на состојба на енергетски трансформатори Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски, Влатко Стоилков, Михаил Дигаловски, Робе Робески, Милош Буквиќ Дистрибутивни трансформатори - ејономски преглед на загубите Јовче Донески, Крсте Најденкоски Подобрување на карактеристиките на испитна станица за тестирање на енергетски трансформатори Љубомир Николоски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигаловски, Зоран Трипуноски Избор на енергетски трансформатор за метална компактна трафостаница Михаил Дигаловски, Крсте Најденкоски, Тане Петров Следење на квалитетот на електричната енергија и анализа на одбироци со примена на теоријата на Кохран и стандардот ЕН50160 Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигалоски, Љубомир Николоски, Херберт Хаидфогел Преглед на недеструктивните методи за оценка на состојбата на енергетските трансформатори Љубомир Николоски, Крсте Најденкоски Настев, Атанас C5-059R-MK Имплементацијата на методологијата за формирање баланси групи и часовно балансирање дел од процесот на либерализација на пазарот на електрична енергија на Македонија Атанас Настев, Тања Нелкоска Наумоски, Климент C2-090R-MK Динамички анализи за приклучок на ВЕЦ Богданци Небојша Јовиќ, Милош Стојковиќ, Елизабета С. Атанасова, Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елена Ачкоска C2-097R-MK Постапка за формирање на прогнозирани модели на интерконектирани електроенергетски системи за проценка на задушувања Петар Крстевски, Александра Крколева Матеска, Рубин Талески, Климент Наумоски, Александар Пауноски

33 xxix C2-095R-MK C2-077R-MK Веројатносна анализа на доверливост на ЕЕС Александар Пауноски, Евгенија Костовска, Климент Наумоски Анализа на придобивки и трошоци од нови проекти Климент Наумоски, Елизабета Силјановска-Атанасова, Александар Пауноски Наџински, Бранко C4-027R-MK Преодни процеси при вклучување на кондензаторските батерии кај електролачната печка Бранко Наџински, Илија Хаџидаовски C4-028R-MK Усогласување и смалување на потрошувачката на реактивна електрична енергија кај електролачната и казанска печка Ѓорѓи Тошевски, Бранко Наџински, Љупчо Велковски Нелкоска, Тања C1-152R-MK Имплементирање на методологијата на спојување на пазарот во моделот на тргување на пазарот на електрична енергија во Југоисточна европа Тања Нелкоска, Властимир Гламочанин C5-059R-MK Имплементацијата на методологијата за формирање баланси групи и часовно балансирање дел од процесот на либерализација на пазарот на електрична енергија на Македонија Атанас Настев, Тања Нелкоска Николов, Игор D1-140R-MK Развој на хибридна концентрирачка сончева термоелектрана во ТЕ Битола Сашо Цветковски, Влатко Чингоски, Игор Николов D1-141R-MK Хибридна концетрирачка сончева термоелектрана во ТЕ Битола - Анализа на трошоци и придобивки Сашо Цветковски, Влатко Чингоски, Игор Николов Николова-Поцева, Софија C2-050R-MK Оптимална работа на производни капацитети во сложен ЕЕС Софија Николова-Поцева, Антон Чаушевски, Вангел Фуштиќ C2-043R-MK Дневен режим на работа на хидроенергетскиот систем на река Треска Антон Чаушевски, Софија Николова-Поцева, Бобан Дуковски Николоски, Љубомир A2-135R-MK Подобрување на карактеристиките на испитна станица за тестирање на енергетски трансформатори Љубомир Николоски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигаловски, Зоран Трипуноски C4-138R-EN Следење на квалитетот на електричната енергија и анализа на одбироци со примена на теоријата на Кохран и стандардот ЕН50160 Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигалоски, Љубомир Николоски, Херберт Хаидфогел

34 xxx D1-041R-MK Преглед на недеструктивните методи за оценка на состојбата на енергетските трансформатори Љубомир Николоски, Крсте Најденкоски Никулае, Лаурентиу B2-144R-EN Напредни спроводници за идно-ориентирани надземни водови Лаурентиу Никулае, Рубин Атанасоски, Анета Грашеска Њавро, Борис D2-057R-EN Автоматска мрежна реконфигурација - Аеродром Сплит (Хрватска) Борис Брестовец, Борис Њавро, Здравко Јадриев Орос, Андрија C4-070R-EN Квалитет на електричната енергија во преносната мрежа на Република Македонија Андрија Орос, Томо Мартиновиќ, Никола Битрак Панговски, Никола C2-020R-MK Анализа на причините за појава на високи напони во хрватскиот ЕЕС за време на празници Нико Мандиќ, Никола Панговски C5-121I-MK Улогата на БОС-от во функционирањето на пазарот на електрична енергија во Република Македонија Никола Панговски, Ненад Јовановски Папастеревски, Коста A1-165R-MK Избор на ветрогенераторски системи наменети за локации со сложена конфигурација Влатко Стоилков, Коста Папастеревски C2-151R-MK Улогата на ветерна електрана во работата на ЕЕС на Македонија Коста Папастеревски, Влатко Стоилков, Антон Чаушевски Паспаловски, Тони A1-040R-MK Топлинско испитување на турбогенератор тип ТВВ-200-2А Тони Паспаловски, Наташа Мојсоска A1-047R-MK Проценка на животниот век на изолационите системи Наташа Мојсоска, Тони Паспаловски Пауноски, Александар C2-090R-MK Динамички анализи за приклучок на ВЕЦ Богданци Небојша Јовиќ, Милош Стојковиќ, Елизабета С. Атанасова, Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елена Ачкоска C2-097R-MK C2-095R-MK Постапка за формирање на прогнозирани модели на интерконектирани електроенергетски системи за проценка на задушувања Петар Крстевски, Александра Крколева Матеска, Рубин Талески, Климент Наумоски, Александар Пауноски Веројатносна анализа на доверливост на ЕЕС Александар Пауноски, Евгенија Костовска, Климент Наумоски

35 xxxi C2-093R-MK C2-077R-MK Македонија во рамките на визиите за развој на преносната мрежа на ENTSO-E Александар Пауноски, Елена Ачкоска, Евгенија Костовска Анализа на придобивки и трошоци од нови проекти Климент Наумоски, Елизабета Силјановска-Атанасова, Александар Пауноски Петковска, Вера D2-073I-MK Комуникациските врски на Мепсо со европските преносни оператори Жарко Стојановски, Вера Петковска Петковска, Лидија A2-133R-MK Оптимално проектиран трансформатор со намалени загуби Михаил Дигаловски, Лидија Петковска B4-071R-MK Фреквентни преобразувачи во функција на зголемување на енергетската ефикасност и заштеда на електричната енергија Лидија Петковска Петковски, Никола C3-063R-MK Tермодинамички систем со топлински уред, кој користи обновливи извори на енергија Никола Петковски, Верка Георгиева Петров, Димитар C5-084R-MK Влијание на новата подзаконска ценовна/тарифна регулатива врз крајните цени на потрошувачите Марко Бислимоски, Димитар Петров, Светлана Јаневска, Наташа Вељановска, Елизабета Арсова C5-083R-MK Анализа за влијанието на откупот на електричната енергија од повластените производители врз просечната продажна цена за снабдување на електрична енергија за тарифните потрошувачи во Република Македонија во 2011 година Наташа Вељановска, Димитар Петров, Елена Маркова Велинова, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова Петров, Тане A2-136R-MK Избор на енергетски трансформатор за метална компактна трафостаница Михаил Дигаловски, Крсте Најденкоски, Тане Петров Петровски, Антон B5-168R-MK Координирана напонска регулација на енергетските трансформатори Горан Леци, Антон Петровски, Сашо Маленко, Константин Шимиќ, Вангел Фуштиќ Попниколова Радевска, Мирка A1-064R-MK Влијанието на енергетскиот преобразувач на параметрите на асинхрон мотор при тежок режим на работа Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски

36 xxxii A1-065R-MK A1-113R-MK C3-131R-MK Потрошувачка на електричните моќности при користење на енергетски преобразувачи за управување на асинхрони мотори од еколошки аспект Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски Електромагнетна анализа на трифазен асинхрон мотор со двоен кафезен ротор со метод на конечни елементи во 3Д Благоја Арапиноски, Милан Чундев, Мирка Попниколова Радевска, Весна Чешелкоска Заштита на човековата околина од магнетно поле генерирано од подземни кабли Весна Чешелкоска, Мирка Попниколова Радевска, Благоја Арапиноски Рајичиќ, Драгослав C4-127R-MK Практичен модел за претставување струја на краткотрајни удари при атмосферските празнења Драгослав Рајичиќ, Леонид Грчев C6-001R-MK Примена на методот со сумирање на адмитанции за определување на учеството на одделните потрошувачи во вкупните загуби на активна моќност во радијални мрежи Драгослав Рајичиќ, Рубин Талески Рамадани, Куштрим C5-086R-MK Третиот пакет на законодавството за електрична енергија во Европската унија Наташа Вељановска, Светлана Јаневска, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Елизабета Арсова C5-091R-MK Регистрирање на учесници на пазар на електрична енергија и формирање на балансни групи Елизабета Арсова, Видан Кулевски, Куштрим Рамадани, Марко Бислимоски, Наташа Вељановска Рафајловски, Горан A1-134R-MK Еквивалентни шеми за векторска анализа на асинхрони мотори Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигаловски A2-032R-MK C4-138R-EN Методологија за определување на индекс на состојба на енергетски трансформатори Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски, Влатко Стоилков, Михаил Дигаловски, Робе Робески, Милош Буквиќ Следење на квалитетот на електричната енергија и анализа на одбироци со примена на теоријата на Кохран и стандардот ЕН50160 Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигалоски, Љубомир Николоски, Херберт Хаидфогел Робевски, Робе C3-156R-MK Проценка на професионална изложеност на електрично и магнетно поле во 400/110 kv трафостаница Благоја Марковски, Ристе Стојанов, Леонид Грчев, Марија Кацарска, Робе Робевски

37 xxxiii Робески, Робе A2-032R-MK Методологија за определување на индекс на состојба на енергетски трансформатори Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски, Влатко Стоилков, Михаил Дигаловски, Робе Робески, Милош Буквиќ С. Атанасова, Елизабета C2-090R-MK Динамички анализи за приклучок на ВЕЦ Богданци Небојша Јовиќ, Милош Стојковиќ, Елизабета С. Атанасова, Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елена Ачкоска Сејзов, Дончо B5-004R-MK Испитување на нисконапонската електрична инсталација и дополнителни заштитни мерки од превисок допирен напон во простории наменети за медицински цели Дончо Сејзов, Фросина Сејзова Велкова D1-003R-MK Заштита од експлозии на јаглена прашина во термоелектрани Дончо Сејзов, Фросина Сејзова Велкова Сејзова Велкова, Фросина B5-004R-MK Испитување на нисконапонската електрична инсталација и дополнителни заштитни мерки од превисок допирен напон во простории наменети за медицински цели Дончо Сејзов, Фросина Сејзова Велкова D1-003R-MK Заштита од експлозии на јаглена прашина во термоелектрани Дончо Сејзов, Фросина Сејзова Велкова Секо, Хорхе B5-185R-EN Примена и оперативно искуство од IEC Хорхе Карденас, Камило Де Ариба, Алберто Лопез Де Винаспре, Гонзало Гарсија, Хорхе Секо Секулиќ, Синиша D2-058I-EN Автоматизација на дистрибутивна мрежа базирана на GPRS комуникација Борис Брестовец, Синиша Секулиќ, Симон Батистич, Марко Бизјак Селими, Реџеп C2-170R-EN Изработка на модел за загуби во преносната мрежа Реџеп Селими, Кадри Кадриу, Наим Бејтулаху, Сабри Мусиќи, Газменд Кабаши, Лес Кларк, Џејмс Тол Силјановска-Атанасова, Елизабета C2-077R-MK Анализа на придобивки и трошоци од нови проекти Климент Наумоски, Елизабета Силјановска-Атанасова, Александар Пауноски Симитчиев, Никола C2-145I-MK Можни варијанти за враќање на електроенергетскиот систем после тотален распад со топ довн метода Гоце Михајлоски, Никола Симитчиев, Ристе Мицевски

38 xxxiv Симоновски, Зоран C6-010R-MK Транзиентна стабилност на асинхрон генератор на дистрибутивна мрежа Методија Атанасовски, Борче Божиновски, Зоран Симоновски Смиткова, Мирослава C5-068R-MK Пазар на системски услуги во електроенергетскиот систем на Република Словачка Драган Миновски, Василија Шарац, Мирослава Смиткова, Гоце Божиновски Смокварска, Марија C1-099R-MK Анализа на енергетскиот сектор на Република Македонија Марија Смокварска, Дарко Лазаров Спасевска, Христина D1-042R-MK Одредување концентрација на токсични елементи кај електротехнички продукти со примена на секундарна емисија на X-зраци Живко Коколански, Владимир Димчев, Христина Спасевска, Маргарита Гиновска Спахиу, Аида A1-146R-EN Подобрување на ефикасноста кај електрични машини и погони Аида Спахиу, Орион Завалани, Линдита Џамо Спировски, Миле C6-183R-MK Динамички режим на работа на ветерна фарма Миле Јончевски, Миле Спировски, Благоја Стеваноски Стеваноски, Благоја C6-183R-MK Динамички режим на работа на ветерна фарма Миле Јончевски, Миле Спировски, Благоја Стеваноски Стефанов, Гоце B4-160R-MK Методи за директно дигитално фазно управување на резонантни енергетски конвертори Љупчо Караџинов, Гоце Стефанов Стефановски, Стефче B5-149R-MK Осовременување на системите за релејна заштита на ее преносна мрежа цели, анализа и согледувања Зоранчо Митев, Тони Атанасов, Стефче Стефановски Стоилков, Влатко A1-165R-MK Избор на ветрогенераторски системи наменети за локации со сложена конфигурација Влатко Стоилков, Коста Папастеревски A2-032R-MK Методологија за определување на индекс на состојба на енергетски трансформатори Крсте Најденкоски, Горан Рафајловски, Влатко Стоилков, Михаил Дигаловски, Робе Робески, Милош Буквиќ

39 xxxv C2-151R-MK Улогата на ветерна електрана во работата на ЕЕС на Македонија Коста Папастеревски, Влатко Стоилков, Антон Чаушевски Стојанов, Ристе C3-156R-MK Проценка на професионална изложеност на електрично и магнетно поле во 400/110 kv трафостаница Благоја Марковски, Ристе Стојанов, Леонид Грчев, Марија Кацарска, Робе Робевски Стојановски, Жарко D2-073I-MK Комуникациските врски на Мепсо со европските преносни оператори Жарко Стојановски, Вера Петковска Стојановски, Игор C6-055R-MK Aнализа за техничко и економско влијание од аспект на подобрување на квалитетот на ЕЕ со помош на обновлив извор во руралните делови на Република Македонија Игор Стојановски, Евгенија Костовска Стојковиќ, Милош C2-090R-MK Динамички анализи за приклучок на ВЕЦ Богданци Небојша Јовиќ, Милош Стојковиќ, Елизабета С. Атанасова, Климент Наумоски, Александар Пауноски, Елена Ачкоска Стојковска, Билјана C1-150R-EN Интегриран модел на преносна мрежа за поврзување на ветерни електрани на море Билјана Стојковска Стојковски, Валентино C4-120R-MK Експертска анализа на опремата во фазата трансфер на малите хидроцентрали во РОТ проектот Вангел Фуштиќ, Атанас Илиев, Крсте Најденковски, Невенка Китева Роглева, Валентино Стојковски, Константин Цветанов, Оливер Стојчевски Стојчевски, Оливер C4-120R-MK Експертска анализа на опремата во фазата трансфер на малите хидроцентрали во РОТ проектот Вангел Фуштиќ, Атанас Илиев, Крсте Најденковски, Невенка Китева Роглева, Валентино Стојковски, Константин Цветанов, Оливер Стојчевски Сучиќ, Стјепан D2-054I-EN Користење на IEC61850 за комуникација со SCADA системи на контролни центри Стјепан Сучиќ, Анте Мартиниќ, Јурај Хавелка Талески, Рубин C2-097R-MK Постапка за формирање на прогнозирани модели на интерконектирани електроенергетски системи за проценка на задушувања Петар Крстевски, Александра Крколева Матеска, Рубин Талески, Климент Наумоски, Александар Пауноски

40 xxxvi C4-096R-MK C6-001R-MK C6-011R-MK Моделирање на интерконектирани електроенергетски системи за анализи на текови на моќност Петар Крстевски, Рубин Талески Примена на методот со сумирање на адмитанции за определување на учеството на одделните потрошувачи во вкупните загуби на активна моќност во радијални мрежи Драгослав Рајичиќ, Рубин Талески Примена на методот на фази распределеба на текови на моќности при анализа на слабо-поврзани дистрибутивни мрежи Андон Киров, Рубин Талески Тодоровски, Миле A1-064R-MK Влијанието на енергетскиот преобразувач на параметрите на асинхрон мотор при тежок режим на работа Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски A1-065R-MK A1-066R-MK Потрошувачка на електричните моќности при користење на енергетски преобразувачи за управување на асинхрони мотори од еколошки аспект Драган Видановски, Слободан Мирчевски, Мирка Попниколова Радевска, Миле Тодоровски Опис на електромоторните погони на транспортерите од главниот транспортен систем за јаглен од ПК Брод-Гнеотино до ПК Суводол Миле Тодоровски, Слободан Мирчевски, Драган Видановски, Благојче Арапиноски Тодоровски, Мирко A2-081R-MK Навремено откривање на грешки кај енергетски трансформатор со редовни профилактички испитувања Јорданчо Ангелов, Јовица Вулетиќ, Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски B1-118R-MK B2-125R-MK C4-106R-MK C4-111R-MK C4-115R-MK Пресметување на редукциониот фактор во среднонапонските кабелски мрежи Ристо Ачковски, Мирко Тодоровски Софистицирани методи за оптимизација при проектирањето на надземнитe водови Кирил Ачкоски, Мирко Тодоровски Примена на FACTS уреди за редна и напречна компензација на реактивна моќност во електроенергетски мрежи Јовица Вулетиќ, Јорданчо Ангелов, Мирко Тодоровски Анализа на комутационите пренапони кај високонапонските надземни долги водови Александар Ласков, Мирко Тодоровски Определување на граничната должина на нисконапонски изводи од аспект на квалитетот на електричната енергија Мирко Тодоровски, Ристо Ачковски

41 xxxvii Тол, Џејмс C2-170R-EN Изработка на модел за загуби во преносната мрежа Реџеп Селими, Кадри Кадриу, Наим Бејтулаху, Сабри Мусиќи, Газменд Кабаши, Лес Кларк, Џејмс Тол Тошевски, Ѓорѓи C4-028R-MK Усогласување и смалување на потрошувачката на реактивна електрична енергија кај електролачната и казанска печка Ѓорѓи Тошевски, Бранко Наџински, Љупчо Велковски Трајковски, Христо B1-012R-MK Техничко-економска оправданост на замената на каблите IPO 13 со XHE 49 во СН градски дистрибутивни мрежи Христо Трајковски, Томче Мијоски, Методија Атанасовски, Никола Ацевски Трипуноски, Зоран A2-135R-MK Подобрување на карактеристиките на испитна станица за тестирање на енергетски трансформатори Љубомир Николоски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигаловски, Зоран Трипуноски Трпезановски, Љупчо B2-018R-MK Примена на ACCC спроводници на високонапонските надземни водови Методија Атанасовски, Љупчо Трпезановски C6-112R-MK Влијание на приклучувањето на фотоволтаична електроцентрала од 1 MWp, врз работните карактеристики на дистрибутивната мрежа Љупчо Трпезановски, Методија Атанасовски, Крсте Мицалевски Трпчевски, Кире D1-109I-MK SF6 гасот - изолационен медиум за високонапонска електрична опрема Павле Анчевски, Кире Трпчевски, Вилма Миновска Урбанчук, Андреј B1-166R-EN Подобрување на перформансите на дистрибутивната и преносната мрежа со користење на достигнувањата во XLPE соединенијата како кабелски изолациони системи Андреј Урбанчук Фошкуло, Антун B3-053R-EN Целосно искористување на ширината на полето кај високонапонска постројка со два система на собирници во класична изведба Антун Фошкуло Фуќек, Иван C2-102R-EN Информациски систем за управување со системски услуги Борис Голуб, Алдис Черницки Мијиќ, Иван Фуќек Фуштиќ, Вангел A1-117R-MK Определување на загубите на моќност и ефикасноста на генераторот број 1 во ХЕЦ Света Петка Крсте Најденкоски, Вангел Фуштиќ

42 xxxviii A3-139R-MK B5-168R-MK C2-050R-MK C4-120R-MK Примена на менаџмент на ризик за донесување на одлуки во енергетски компании Невенка Китева Роглева, Ева Шуклева, Вангел Фуштиќ Координирана напонска регулација на енергетските трансформатори Горан Леци, Антон Петровски, Сашо Маленко, Константин Шимиќ, Вангел Фуштиќ Оптимална работа на производни капацитети во сложен ЕЕС Софија Николова-Поцева, Антон Чаушевски, Вангел Фуштиќ Експертска анализа на опремата во фазата трансфер на малите хидроцентрали во РОТ проектот Вангел Фуштиќ, Атанас Илиев, Крсте Најденковски, Невенка Китева Роглева, Валентино Стојковски, Константин Цветанов, Оливер Стојчевски Хавелка, Јурај D2-054I-EN Користење на IEC61850 за комуникација со SCADA системи на контролни центри Стјепан Сучиќ, Анте Мартиниќ, Јурај Хавелка Хаидфогел, Херберт C4-138R-EN Следење на квалитетот на електричната енергија и анализа на одбироци со примена на теоријата на Кохран и стандардот ЕН50160 Горан Рафајловски, Крсте Најденкоски, Михаил Дигалоски, Љубомир Николоски, Херберт Хаидфогел Хаџидаовски, Илија C4-027R-MK Преодни процеси при вклучување на кондензаторските батерии кај електролачната печка Бранко Наџински, Илија Хаџидаовски Хил, Тони B2-129R-EN Практично искуство и придобивки кај надземните водови од примената на високотемпературни спроводници со мал провес (HTLS) Тони Хил, Дејв Брајант Хобдари, Нако C1-037R-EN Студија за примена на фотонапонски системи како алтернативни системи за напојување на станици на мобилната телефонија во Албанија Албан Ибрахими, Нако Хобдари, Мариалис Чело Хорват, Ана C2-033R-MK Влијание на ветерните електрични централи врз работата на ЕЕС Нико Мандиќ, Ана Хорват, Драгана Јовановска Цветанов, Константин C4-120R-MK Експертска анализа на опремата во фазата трансфер на малите хидроцентрали во РОТ проектот Вангел Фуштиќ, Атанас Илиев, Крсте Најденковски, Невенка Китева Роглева, Валентино Стојковски, Константин Цветанов, Оливер Стојчевски

43 xxxix Цветковски, Гога B4-038R-MK Топологии на енергетски преобразувачи применети кај фотонапонски системи Гога Цветковски B4-101R-MK Системи за напојување на електромагнети на десет тонска мостна дигалка Ристе Иванов, Гога Цветковски Цветковски, Сашо D1-140R-MK Развој на хибридна концентрирачка сончева термоелектрана во ТЕ Битола Сашо Цветковски, Влатко Чингоски, Игор Николов D1-141R-MK Хибридна концетрирачка сончева термоелектрана во ТЕ Битола - Анализа на трошоци и придобивки Сашо Цветковски, Влатко Чингоски, Игор Николов Чаушевски, Антон C2-151R-MK Улогата на ветерна електрана во работата на ЕЕС на Македонија Коста Папастеревски, Влатко Стоилков, Антон Чаушевски C2-050R-MK C2-043R-MK Оптимална работа на производни капацитети во сложен ЕЕС Софија Николова-Поцева, Антон Чаушевски, Вангел Фуштиќ Дневен режим на работа на хидроенергетскиот систем на река Треска Антон Чаушевски, Софија Николова-Поцева, Бобан Дуковски Чело, Мариалис C1-037R-EN Студија за примена на фотонапонски системи како алтернативни системи за напојување на станици на мобилната телефонија во Албанија Албан Ибрахими, Нако Хобдари, Мариалис Чело Черницки Мијиќ, Алдис C2-103R-EN Информациски систем за управување со преносен капацитет Борис Голуб, Алдис Черницки Мијиќ C2-102R-EN Информациски систем за управување со системски услуги Борис Голуб, Алдис Черницки Мијиќ, Иван Фуќек Чешелкоска, Весна A1-113R-MK Електромагнетна анализа на трифазен асинхрон мотор со двоен кафезен ротор со метод на конечни елементи во 3Д Благоја Арапиноски, Милан Чундев, Мирка Попниколова Радевска, Весна Чешелкоска C3-131R-MK Заштита на човековата околина од магнетно поле генерирано од подземни кабли Весна Чешелкоска, Мирка Попниколова Радевска, Благоја Арапиноски Чингоски, Влатко D1-140R-MK Развој на хибридна концентрирачка сончева термоелектрана во ТЕ Битола Сашо Цветковски, Влатко Чингоски, Игор Николов

44 xl D1-141R-MK Хибридна концетрирачка сончева термоелектрана во ТЕ Битола - Анализа на трошоци и придобивки Сашо Цветковски, Влатко Чингоски, Игор Николов Чундев, Милан A1-113R-MK Електромагнетна анализа на трифазен асинхрон мотор со двоен кафезен ротор со метод на конечни елементи во 3Д Благоја Арапиноски, Милан Чундев, Мирка Попниколова Радевска, Весна Чешелкоска Чундева, Снежана C4-015R-EN Хармониска дисторзија предизвикана од интегрирањето на ветерна енергија Снежана Чундева, Мат Болен, Каи Јанг Џамо, Линдита A1-146R-EN Подобрување на ефикасноста кај електрични машини и погони Аида Спахиу, Орион Завалани, Линдита Џамо Шарац, Василија C5-068R-MK Пазар на системски услуги во електроенергетскиот систем на Република Словачка Драган Миновски, Василија Шарац, Мирослава Смиткова, Гоце Божиновски Шимиќ, Константин B5-168R-MK Координирана напонска регулација на енергетските трансформатори Горан Леци, Антон Петровски, Сашо Маленко, Константин Шимиќ, Вангел Фуштиќ Штрац, Леонардо A2-100R-EN Анализа на привидната моќност во празен од и фреквентен спектар на струјата на магнетизирање за различни јадра Леонардо Штрац, Фрањо Келемен Шуклева, Ева A3-139R-MK Примена на менаџмент на ризик за донесување на одлуки во енергетски компании Невенка Китева Роглева, Ева Шуклева, Вангел Фуштиќ

45 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК A1 ВРТЛИВИ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ Претседател Слободан Мирчевски Секретар Влатко Стоилков

46

47 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември A1 040R MK Тони Паспаловски ЕЛЕМ Подружница РЕК Битола, АД Наташа Мојсоска Технички факултет Битола, Универзитет Св. Климент Охридски ТОПЛИНСКО ИСПИТУВАЊЕ НА ТУРБОГЕНЕРАТОР ТИП ТВВ-200-2А Во трудот е изнесен еден практичен пример на топлинско испитувања на турбогенератор бр.1 кој работи во РЕК Битола, со цел да се утврди состојбата на турбогенераторот и неговите неопходни придружни машини и направи пред да се изврши модернизација заради зголемување на моќноста. Турбогенераторот е тип ТВВ 200-2А од руско производство, каде статорската намотка се лади директно со дестилирана вода, додека роторската намотка, магнетното јадро и куќиштето со гас-водород. Испитувањата на топлинската состојба се направени во погон на турбогенераторот на повеќе различни оптоварувања, користејќи релевантни норми, препораки и стандарди за овој тип на турбогенератор. Понатаму во трудот се определени топлинските карактеристики на турбогенераторот (посебно за намотката на роторот, статорот, магнетното јадро, разладните флуиди, системот за водородно ладење, гасоладилниците и топлоразменувачите на статорскиот дестилат), картата на дозволени оптоварувања, како и дијагностика на генераторот и неговите неопходни придружни машини и направи од температурен аспект. Клучни зборови: Турбогенератор, систем за ладење, температура, топлинско испитување, водород, дестилат A1 047R MK Наташа Мојсоска Технички факултет Битола, Универзитет Св. Климент Охридски Тони Паспаловски РЕК Битола, ПЕ Термоелектрани ПРОЦЕНКА НА ЖИВОТНИОТ ВЕК НА ИЗОЛАЦИОНИТЕ СИСТЕМИ Векот на траење на електричната машина е определен со трајноста на нејзината изолација. Изолацијата се загрева директно и индиректно и ги менува своите карактеристики, односно старее. На животниот век на изолацијата на генераторите влијаат разни многубројни напрегања, како што се електричните, топлотните, амбиенталните и механичките (таканаречени TEAM stresses). Овие напрегања индивидуално или во комбинација го предизвикуваат стареењето на изолацијата кое се дефинира како нереверзибилна промена на својствата на електричниот изолационен систем за време на влијание на некој или повеќе од овие фактори. МАКО СИГРЕ 2013 A1 1

48 A1 2 МАКО СИГРЕ 2013 За секој дел на изолационите системи на синхроните турбогенератори може да се тврди дека е најважен, бидејќи сите делови претставуваат целинна. Меѓутоа изолацијата овозможува синхрониот турбогенератор електрично да дејствува, таа ги одвојува деловите со различни потенцијали и во погонот е најповеќе подложна на дефекти. Ако изолацијата ослабе или пробие на една точка, синхрониот турбогенератор не е способен за работа. Од тоа произлегува дека одредувањето на векот на траење на електричната машина значи да се одреди времето кога е можно да се случи дефект поради деструкција на изолациониот систем. Во овој труд ќе бидат обработени нумеричките методи за термичкото, електричното, механичкото како и мултифакторното стареење. Клучни зборови: Животен век, изолационен систем, изолација, синхрон генератор, стареење Драган Видановски ЕЛЕМ подружница РЕК Битола Слободан Мирчевски ФЕИТ Скопје Мирка ПопНиколова Радевска ТФ Битола Миле Тодоровски ЕЛЕМ подружница РЕК Битола A1 064R MK ВЛИЈАНЕТО НА ЕНЕРГЕТСКИОТ ПРЕОБРАЗУВАЧ НА ПАРАМЕТРИТЕ НА АСИНХРОН МОТОР ПРИ ТЕЖОК РЕЖИМ НА РАБОТА Користењето на управувани електромоторни погони со асинхрони кафезни мотори наоѓа голема примена во индустријата. Влијанијата на параметрите на асинхрониот мотор можат да бидат од: температурата на активните отпорности на моторот, реактивната моќност развиена од енергетскиот преобразувач, вишите напонски и струјни хармоници, скин ефектот и загуби во хистерезис. Како пример ќе се обработи еден управуван електромоторен погон кој работи во S8 режим на работа. Овој погон се наоѓа на багерот SRs(H) 1050 во рудникот Суводол. Енергетскиот преобразувач е од типот со директна контрола на моментот (DTC) тип ACS 800, производ на АBB, додека асинхрониот мотор со кафезен ротор е со моќност од 200 kw и напон 400 V. Направени се мерења и симулации за да утврди какви се и колкави се промените на параметрите на моторот. Клучни зборови: режим на работа S8, енергетски преобразувач, потрошувачка на реактивна и моќност на дисторзија, виши хармоници.

49 МАКО СИГРЕ 2013 A1 3 Драган Видановски ЕЛЕМ подружница РЕК Битола Слободан Мирчевски ФЕИТ Скопје Мирка ПопНиколова Радевска ТФ Битола Миле Тодоровски ЕЛЕМ подружница РЕК Битола A1 065R MK ПОТРОШУВАЧКА НА ЕЛЕКТРИЧНИТЕ МОЌНОСТИ ПРИ КОРИСТЕЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКИ ПРЕОБРАЗУВАЧИ ЗА УПРАВУВАЊЕ НА АСИНХРОНИ МОТОРИ ОД ЕКОЛОШКИ АСПЕКТ За работата на електромоторните погони се користи електрична енергија од напојната мрежа. Освен што се користи активна и рекативна моќност, се јавува и моќноста на дисторзија. Во вкупниот биланс на потрошувачка кај производителот на електрична енергија мора да се задоволат сите потреби за моќност на потрошувачот. Кај потрошувачи кои имаат електромоторни погони со асинхрони мотори доаѓа до израз потрошувачката на реактивна моќност. Како пример ќе се обработи еден управуван електромоторен погон кој работи во S8 режим на работа. Овој погон се наоѓа на багерот SRs(H) 1050 во рудникот Суводол. Направени се мерења и симулации за да се утврди колкави моќности овој погон влече од мрежата. Се очекува да се измерат зголемени вредности на реактивната моќност, како и појава на моќност на дисторзија. Со зголемената потрошувачка на моќности, производителот на електрична енергија мора да потроши соодветна количина на фосилно гориво. Со зголемената потрошувачка на фосилно гориво се зголемуваат емисијата на CO 2 и стакленичките гасови во атмосферата. Клучни зборови: енергетски преобразувач, потрошувачка на реактивна и моќност на дисторзија, емисија на CO 2 и стакленички гасови. A1 066R MK Миле Тодоровски АД ЕЛЕМ подружница РЕК Битола Слободан Мирчевски ФЕИТ Скопје Драган Видановски АД ЕЛЕМ подружница РЕК Битола, Битола Благојче Арапиноски ТФ Битола ОПИС НА ЕЛЕКТРОМОТОРНИТЕ ПОГОНИ НА ТРАНСПОРТЕРИТЕ ОД ГЛАВНИОТ ТРАНСПОРТЕН СИСТЕМ ЗА ЈАГЛЕН ОД ПК БРОД- ГНЕОТИНО ДО ПК СУВОДОЛ За транспорт на ископаниот јаглен од ПК Брод-Гнеотино до ПК Суводол се изработи транспортен систем од шест транспортери со вкупна должина од околу 10(десет) километри.транспортниот систем е со вкупна инсталирана моќност од [kw].

50 A1 4 МАКО СИГРЕ 2013 Од шестте транспортери, еден е од чешко производство, како што се повеќето транспортерите во ПЕ Рудници, другите пет се нови, изработени според техничко решение на германската фирма ThyssenKrupp Fördertechnik. Транспортерите се со гумени ленти со челични јажина и со по два погонски барабани. Како погонско стредство за задвижување на погонските барабани се користат електромоторни погони со 6 [kv] асинхрони мотори со намотан ротор кај транспортерот од чешко производство а, кај другите пет транспортери, 6 [kv] асинхрони мотори со кафезен ротор. Сите мотори се со моќност од 500 [kw]. Пуштањето во работа на електромоторите се врши со воведување на дополнителен омски отпор во роторскиот круг на моторот и со софтстартери. Кај овие транспортерите поради оддалеченоста од местото на напојување, за да не се употребуваат енергетски кабли со голем пресек поради падот на напонот при старт, покрај софстартерот, за меко пуштање на транспортерот, секој погон е опремен со хидроспојка. Во трудот ќе се осврнам на динамиката на работа на среднонапонските електромотори со акцентирање на пуштањето во работата, динамички режим на работа и кочење на транспортерот без товар и при променливо оптоварувањето на транспортерот. Описот на транспортниот систем се дава за да се согледаат разликите на електромоторните погони со различни типови на асинхрон мотор. Клучни зборови: Транспортер, среднонапонски асинхрон мотор со намотан ротор и со кафезен ротор, софстартер, хидроспојка, меко пуштање, дополнителен омски отпор. A1 113R MK Благоја Арапиноски Технички Факултет - Битола Милан Чундев Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје Мирка Попниколова Радевска Весна Чешелкоска Технички Факултет - Битола ЕЛЕКТРОМАГНЕТНА АНАЛИЗА НА ТРИФАЗЕН АСИНХРОН МОТОР СО ДВОЕН КАФЕЗЕН РОТОР СО МЕТОД НА КОНЕЧНИ ЕЛЕМЕНТИ ВО 3Д Од трифазните индукциони машини, асинхроните мотори со двоен кафез на роторот се издвојуваат како покарактеристични, како во конструктивен така и во поглед на техничките перформанси. Еден ваков тип на електромотор е избран како предмет на истражување од кое еден дел ќе биде презентиран во овај труд. Имено над моделот на трифазниот асинхрон мотор со двоен кафез на роторот ќе биде направена електромагнетна анализа. Применет е софтвер кој пресметките ги врши врз основа на добро познатата моќна метода на конечни елементи во 3Д доменот на машината. Како резултат на анализата ќе бидат презентирани: Распределбата на магнетното поле во сите региони на моторот, магнетната индукција во воздушниот зјај на машината, како и пресметка на електромагнетниот момент на моторот при номинално оптоварување. Клучни зборови: Трифазен асинхрон мотор со двоен кафез, електромагнетна анализа, конечни елементи.

51 МАКО СИГРЕ 2013 A1 5 A1 117R MK Крсте Најденкоски Вангел Фуштиќ Факултет за електротехника и информациски технологии -Скопје ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ЗАГУБИТЕ НА МОЌНОСТ И ЕФИКАСНОСТА НА ГЕНЕРАТОРОТ БРОЈ 1 ВО ХЕЦ СВЕТА ПЕТКА Во трудот се презентирани резултатите од извршените испитувања на генераторот број 1 во ХЕЦ Света Петка, за определување на загубите на моќност во поедините делови на генераторот, како и за определување на ефикасноста. Овие испитувања се извршени за да се потврди проектираната и гарантирана вредност за ефикасноста на генераторот. Испитувањата се извршени од страна на производителот на генераторите ANDRITZ Vatech Hydro, а во присуство на експертски тим од Факултетот за електротехника и информациски технологии Скопје. Клучни зборови: синхрон генератор, загуби на моќност, ефикасност. A1 134R MK Горан Рафајловски Крсте Најденкоски Михаил Дигаловски Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје ЕКВИВАЛЕНТНИ ШЕМИ ЗА ВЕКТОРСКА АНАЛИЗА НА АСИНХРОНИ МОТОРИ Динамичката состојба на еден асинхрон мотор може да се опише со еден систем нелинеарни и спрегнати диференцијални равенки. Притоа за да се овозможи прегледна и не премногу комплицирана претстава за динамиката на асинхрониот мотор ќе биде разгледуван под следниве претпоставки: -симетрична конструктивна градба на намотките -просторно синусидеална распределба на магнетните полиња -занемарување на заситувањето и загубите во железото -константна или временски бавна промена на параметрите на машината Електомагнетната состојба на асинхрониот мотор може да се представи со помош на просторните вектори i, i, u, u, ψ, ψ Вишите хармонични вектори на роторскиот флукс се нула следователно се заклучува дека векторот на роторскиот флукс за разлика на векторот на статорскиот флукс ротира со константна фреквенција и амплитуда. Вишите хармонични вектори на статорскиот флукс директно се определуваат од соодветните виши хармоници на просторниот вектор на статорскиот напон. Врз база на симулација ќе се претстават траекториите на просторните вектори ψ1, ψ2,i 1 заедно со вишите хармонични компоненти за две реални погонски состојби на АМ. Во трудот ќе бидат анализирани и повеќе видови еквивалентни шема на просторните вектори на асинхрониот мотор за негова динамичка анализа. За заеднички координатен систем врзан за статор важи n k = 0, врзан за роторот nk = n а за координатен систем врзан за

52 A1 6 МАКО СИГРЕ 2013 векторот на роторскиот флукс важи n k = ω 2, при што со ω 2 е дадена агловата брзина на ротација на векторот на роторскиот флукс ψ 2. Поедноставување на динамичкиот модел на АМ е можно ако од Т-еквивалентната шема се прејде во инверзната Г-шема преку изедначување на влезните импеданси на двете шеми. Инверзната Г-шема споредена со класичната Т-шема покажува извесни предности односно поедноставувања во математичкиот модел за естимација на роторскиот флукс и при пресметката на електромагнетниот момент на моторот. Клучни зборови: динамичкиот модел на АМ, еквивалентни шеми, просторни вектори. A1 137I MK Слободан Мирчевски Факултет за електротехника и информациски технологии АКТУЕЛНИ СОСТОЈБИ ВО SC A1 CIGRE И СТК А1 МАКО СИГРЕ Во информацијата се претставува годишниот извештај (за 2012 година) на претседателот на SC A1 CIGRE Erli F. Figuiredo. После воведот, се разгледуваат факторите на влијание за активностите во овој студиски комитет. Се даваат стратегиските насоки: управување со актива, интеракцијата машина-систем, обновливи извори, големи електромотори, мониторинг, дијагностика и прогноза кај електричните машини, ефикасност на електричните машини. Се набројуваат активните работни групи. Презентирани се состаноците, колоквиумите, туториалите и работилниците. Се даваат публикациите (техничките брошури) на А1. Се наведуваат идните активности. Како паралела се дава пресек на работата на СтК А1 Мако СИГРЕ. Целта е да се согледа нашето учество во вкупните активности на SC A1 CIGRE. Се дава преглед на активностите на студискиот комитет со иницијативи за подобрувања на работата. Клучни зборови: Студиски комитет А1 за вртливи електрични машини, работна група, актуелни состојби. Аида Спахиу Орион Завалани Линдита Џамо Политехнички Универзитет во Тирана A1 146R MK ПОДОБРУВАЊЕ НА ЕФИКАСНОСТА КАЈ ЕЛЕКТРИЧНИ МАШИНИ И ПОГОНИ Албанската влада работи на создавање законска рамка за да го помогне и подобри ефикасното користење на енергија во нејзиниот целосен енергетски циклус со цел да ја зголеми сигурноста на енергетското напојување, да ја подобри конкурентноста на националната економија и да се минимизира негативното влијание врз околината. Националниот акционен план за енергетска ефикасност на Албанија, одобрен во септември 2011 година, се обидува да биде во согласност со директивата 2006/32/ЕС за енергетска ефикасност во крајната примена и енергетските услуги. Албанија всушност се наоѓа во почетна фаза на реализацијата на националната политика во енергетската ефикасност. Трудот има цел да покаже дека често пати е поисплатливо да се инвестира во енергетската ефикасност на крајните корисници, отколку да се зголемува моќноста на изворите за да се задоволат барањата за енергетските услуги. Подобрувањето на ефикасноста има позитивни ефекти врз енергетската сигурност, намалувањето на локалното и регионалното загадување

53 МАКО СИГРЕ 2013 A1 7 на околината и вкупното искористување. Трудот обработува конзервација на енергијата во системите погонувани со електрични машини со примена на енергетски ефикасни мотори наместо стандардните и примена на погони со променлива брзина наместо со константна брзина. Анализите се направени со различни практични примери во индустријата. Во сите овие случаи се добиваат значајни енергетски заштеди, особено во примените кај пумпи и вентилатори, каде заштедите изнесуваат %, а периодот на враќање на вложените средства е помал од 3 (три) години. Овој премин станува неопходност во случаите кога е ограничена моќноста на изворите и кога се зголемува цената на електричната енергија. Резултатите во оваа студија покажуваат дека подобрувањето на ефикасноста во електричните машини има големо влијание врз потршувачката на енергија. Со примена на енергетски ефикасен мотор и променлива брзина на погонот станува возможно да се постигнат заштеди на енергија во индустријата до 25% во 2018 година, како поставена цел од албанската влада. Намалувањето на потрошувачката на електрична енергија е најисплатливиот начин да се зголеми сигурноста на напојувањето и да се намали увозната зависност. Клучни зборови: Енергија, Заштеда, Ефикасност, Асинхрон мотор, Погон со променлива брзина. A1 165R MK Влатко Стоилков Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје Коста Папастеревски АД ЕЛЕМ - Скопје ИЗБОР НА ВЕТРОГЕНЕРАТОРСКИ СИСТЕМИ НАМЕНЕТИ ЗА ЛОКАЦИИ СО СЛОЖЕНА КОНФИГУРАЦИЈА Експлоатацијата на енергијата на ветрот во Република Македонија, за жал, е на мошне ниско ниво и, освен мерните кампањи изведени во последните неколку години и изработените физибилити студии, нема значајни поместувања во насока на реализација на конкретни проекти. Во моментот како најнапредни активности може да се констатираат активностите поврзани со изградбата на ветерно поле во реонот на Богданци, како регион со ветувачки локациски услови за искористување на енергијата на ветрот и нејзина конверзија во електрична енергија. Македонија е континентална земја со сложена конфигурација на теренот. Во трудот ќе бидат изложени современите достигнувања и методологиите за избор на ветрогенераторски системи (ВГС) со сложена конфигурација на теренот, што особено ќе биде применливо за ВГС во Република Македонија. Клучни зборови: обновливи извори на енергија, ветрогенераторски системи, локациски услови.

54 A1 8 МАКО СИГРЕ 2013

55 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК A2 ТРАНСФОРМАТОРИ Претседател Крсте Најденкоски Секретар Михаил Дигаловски

56

57 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември A2 032R MK Крсте Најденкоски Горан Рафајловски Влатко Стоилков Михаил Дигаловски Факултет за електротехника и информациски технологии -Скопје Робе Робески Милош Буквиќ АД МЕПСО Скопје МЕТОДОЛОГИЈА ЗА ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ИНДЕКС НА СОСТОЈБА НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ Со трансформацијата на енергетскиот сектор во профитно ориентирани компании, се поголем број на компании кои управуваат со дистрибуцијата на електрична енергија, го прифаќаат концептпт за определување на состојбата на трансформаторите врз основа на т.н. индекс на здравје (состојба). Индексот на состојба претставува современ начин за собирање и квантифицирање на податоците од периодичните тестирања и проверки на енергетските трансформатори. За енергетските трансформатори може да се каже дека се клучен елемент во електроенергетскиот систем (ЕЕС), и затоа се главна грижа на компаниите. Секоја единица може да снабдува многубројни потрошувачи со електрична енергија, но дефект само на една единица може да резултира со значителни штети за компанијата. Од тие причини познавањето на индексот на состојба за поедините трансформатори е од огромно значење. Во трудот ќе биде разработена методологија за пресметка на индексот на состојба. Клучни зборови: енергетск итрансформатори, проценка на состојбата, индекс на состојба. A2 081R MK Јорданчо Ангелов Јовица Вулетиќ Мирко Тодоровски Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје НАВРЕМЕНО ОТКРИВАЊЕ НА ГРЕШКИ КАЈ ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРАМТОР СО РЕДОВНИ ПРОФИЛАКТИЧКИ ИСПИТУВАЊА Трансформаторот претставува важен елемент при преносот на електричната енергија (ЕЕ). Општо познато е дека основната функција на трансформаторот е да обезбеди доверлива трансформација на напонот на пренесената електрична енергија од едно напонско ниво на друго, се со цел за да се изврши пренос на ЕЕ на поголеми растојаниа. Денес, оваа основна функција на трансформаторот е надоградена, со тоа што тој може да користи и како МАКО СИГРЕ 2013 A2 1

58 A2 2 МАКО СИГРЕ 2013 уред за регулирање на тековите на моќност во еден голем интерконектиран систем. Од економски аспект, трансформаторите денес сеуште претставуваат значајна инвестиција, кога станува збор за негова надоградба (поставување на нов трансформатор или трансформатор со поголема инсталирана моќност). Генерално, трансформаторот може да го претставиме како спој на два система, активен и пасивен (изолационен систем). Активниот дел се состои од елементи кои директно учествуваат во трансформацијата на напонското ниво (магнетното јадро, намотките, регулационата склопка), а пасивниот дел го сочинуваат елементи (трансфорамторско масло, високонапонска изолација, итн.) кои имаат за цел да извршат ладење и/или изолирање на активните елементи меѓусебно. Режимот на работа на трансформаторот во голема мера влијае врз животниот век на самиот трансформатор, особено врз животниот век на елементите од пасивниот систем. За очекување е дека операторот на оваа опрема би сакал да изврши максимилизација на времето на искористеност на трансформаторот имајќи ја предвид вложената инвестиција. За да се постигне оваа цел, потребно е да се обезбеди оптималното водење на трансформаторот, како и следење на состојбата на пасивниот систем на трансформаторот. Утврдувањето на моменталната состојба на изолациониот систем на еден трансформатор може да се изврши со редовни профилактички испитувања. Целта на овој труд е да се презентира едно реално искуство од теренски испитувања на изолационите системи кај енергетските трансформатори и како истите можат да придонесат кон навремено откривање на физички промени на трансформаторската намотка. Вршено е испитување на изолациониот систем на енергетски трансформатор (отпорност на изолација, капацитет на намотките, tg δ, u k %, струја на магнетизација и преоден отпор на контактите од регулационата преклопка со помош на инструмент од производната програма на OMICRON. Врз основа на добиените резултати од мерењата, дадено е толкување на можните причини за настанување на промените кај намотката и препорака за понатамошно експлоатирање на трансформаторот. Клучни зборови: трансформатор, изолационен систем, профилактички испитувања, намотка. A2 100R MK Леонардо Штрац Фрањо Келемен Кончар Енергетски Трансформатори, Хрватска АНАЛИЗА НА ПРИВИДНАТА МОЌНОСТ ВО ПРАЗЕН ОД И ФРЕКВЕНТЕН СПЕКТАР НА СТРУЈАТА НА МАГНЕТИЗИРАЊЕ ЗА РАЗЛИЧНИ ЈАДРА Во овој труд се анализираат привидната моќност во празен од и струјата на магнетизирање за различни типови на магнетни јадра кои се користат во енергетски трансформатори. Даден е преглед за пресметка на привидната моќност и принципот на изведување на преклопени магнетни јадра. Мерењето на привидната моќност за ½, 3/0 и 3/2 јадра се споределни со пресметките. Истотака, прикажана е споредба на привидната моќност за различни типови на магнетни јадра. Во вториот дел од трудот е презентиран математички модел на јадро со еднодимензионална мрежа на еквивалентни магнетни отпорности (релуктанси). Определен е фреквентниот спектар на струјата на магнетизирање со користење на алгоритам за брза Фуриерова трансформација. Пресметките се споредени со серија од извршени мерења на ½, 3/0 и 3/2 јадра. Фреквентниот спектар е спореден за различни типови на јадра. Клучни зборови: енергетски трансформатор, привидна моќност, струја на манетизирање, фреквентен спектар на струја на магнетизирање, мрежа од релуктанси.

59 МАКО СИГРЕ 2013 A2 3 A2 122R MK Јовче Донески Хексаформер, Шведска Крсте Најденкоски Факултет за електротехника и информациски технологии -Скопје ДИСТРИБУТИВНИ ТРАНСФОРМАТОРИ - ЕКОНОМСКИ ПРЕГЛЕД НА ЗАГУБИТЕ Во најголем број на електричните мрежи, според проценките повеќе од 2% од вкупното производство се загуби во дистрибутивните трансформатори, што претставува скоро една третина од вкупните загуби во електроенергетскиот систем. Во минатото, многу малку внимание се посветувало на намалување на загубите на моќност во трансформаторите. Ова пред се било резултат на тоа што ако се направи споредба, помеѓу моторите и другите електрични уреди, трансформаторите имаат многу поголема ефикасност. Во последните десетина години се посветува големо внимание за намалување на овие загуби како дел од целокупните активности за рационално користење на енергијата. Бројните истражувања покажале дека користењето на дистрибутивните трансформатори со зголемена ефикасност, значително може да придонесе во заштеда на енергија односно намалување на загубите. Користењето на дистрибутивни трансформатори со зголемена ефикасност има повеќе предности, како што се: намалување на загубите на електрична енергија, намалување на трошоците за трансформација на енергијата, намалување на загадувањето на околината (еколошки аспекти). Во трудот ќе бидат анализирани неколку изведби на дистрибутивни трансформатори од аспект на загубите на моќност. Клучни зборови: дистрибутивни трансформатори, загуби на моќност, капитализација на загубите. A2 133R MK Михаил Дигаловски Лидија Петковска Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ОПТИМАЛНО ПРОЕКТИРАН ТРАНСФОРМАТОР СО НАМАЛЕНИ ЗАГУБИ Во овој труд се разгледува еден дистрибутивен трансформатор: 50 kva, 20/0,4 kv, Yzn5, во маслена изведба, од производната програма на Раде Кончар Скопје. За дадениот трансформатор е направен соодветен математички модел, во кој како целна функција се избрани вкупните загуби на трансформаторот кои треба да се минимизираат. Врз математичкиот модел се применети повеќе техники на оптимизација и е добиено едно конечно и најоптимално решение. Според тоа решение е направен комплетен проект, врз база на кој е направен нов трансформатор (прототип) во Раде Кончар Скопје и направени се експериментални испитувања со кои е потврдено намалувањето на загубите. Во трудот е даден детален опис на математичкиот модел и целната функција. Наведени се и дополнителните функции на ограничувањата. Краток осврт е даден и кон изборот на оптимизационите техники. И на крај се прикажани делови од изведбениот проект, како и резултатите од експерименталните испитувања и направена е компаративна анализа на пресметаните и измерените вредности за загубите на трансформаторот-прототип. Клучни зборови: Дистрибутивен трансформатор, Математички модел, Оптимизација, Енергетска ефикасност, Загуби во трансформаторот.

60 A2 4 МАКО СИГРЕ 2013 A2 135R MK Љубомир Николоски Крсте Најденкоски Михаил Дигаловски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Зоран Трипуноски Раде Кончар - Скопје ПОДОБРУВАЊЕ НА КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ИСПИТНА СТАНИЦА ЗА ТЕСТИРАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОРИ Во испитната станица на сервисот Раде Кончар во Скопје се наоѓа постројка за испитување на изолациониот систем на трансформатори со доведен напон. Постројката се состои од следните елементи: високонапонски испитен трансформатор, регулационен трансформатор, мерно сферно искриште со заштитен отпорник, волтметар и амперметар на нисконапонската страна, вклопни, заштитни и сигнализациски уреди според потребата. Со инсталираната опрема во постројката, можат да се вршат испитување на трансформатори кај кои испитуваниот капацитет се наоѓа под одредена максимална вредност дефинирана со номиналната моќност на трансформаторот (во случајот тоа е околу (pf) заедно со паразитните капацитети). Проблемот се јавува во некои случаи кога се испитуваат трансформатори со специјална конструкција на своите намотки кои имаат испитен капацитет кој достига и до (pf). Тогаш се јавува многу голема струја на оптоварување која ја надминува номиналната, со што се јавуваат проблеми во нисконапонското коло и тоа: преголем пад на напон, реагирање на прекуструјната заштита, преоптовареност на напојните водови и неможност да се постигне саканиот испитен напон. Високиот напон се мери со волтметар приклучен на нисконапонската страна, кој е калибриран при празен од. При испитување, заради капацитивното оптоварување на високонапонскиот трансформатор се јавува разлика во мерењето на високиот напон со мерното сферно искриште и со волтметарот од нисконапонска страна. Во трудот е презентирано решение за целосна компензација на струјата која ја повлекува испитниот објект со употреба на надворешно приклучена пригушница на нисконапонска страна. Со примена пригушницата би се растоварило напојното коло кон испитниот трансформатор, додека самиот тој не би се растоварил од зголемената струја. Сепак, тоа преоптоварување не е опасно за испитниот трансформатор, бидејќи тој работи во краткотраен режим кој трае 1 минута. Исто така е направена анализа на целото мерно коло. Врз основа на таа анализа е направен математички модел и е направен симулационен модел со кои се пресметува коефициентот со кој ќе се калибрира волтметарот за мерење на високиот напон, за секој испитуван трансформатор поединечно. Клучни зборови: Испитна станица, Високонапонски испитен трансформатор, Мерно сферно искриште, Регулациона пригушница

61 МАКО СИГРЕ 2013 A2 5 A2 136R MK Михаил Дигаловски Крсте Најденкоски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Тане Петров Бучим ДООЕЛ Радовиш ИЗБОР НА ЕНЕРГЕТСКИ ТРАНСФОРМАТОР ЗА МЕТАЛНА КОМПАКТНА ТРАФОСТАНИЦА Во трудот е анализиран проблем со прекумерно загревање на енергетски трансформатор 1250 kva, 6/0,4 kv, сместен во метална компактна трафостаница-мкт во погонот за производство на катоден бакар, во Бучим ДООЕЛ Радовиш. Имено, според мерењата што ги правеле стручните лица од Бучим, трансформаторот достигнал температура на маслото (контактен термометар) од 91 C, при оптовареност од 73,8 % и температура на амбиентот од 21 C. (Максималната дозволена температура на маслото на трансформаторот, за температурна класа A изнесува 95 C, при оптовареност од 100 % и температура на амбиентот од 40 C). Направени се анализи во однос на геометриските димензии на МКТ и можноста за добро ладење на трансформаторот, како и за соодветноста на изборот на МКТ. Направена е анализа на загубите на моќност на трансформаторот во согласност со стандардите: IEC :2009, IEC :2009, МКС EN :2010, МКС EN :2009, со цел да се определи енергетската класа на трансформатор кој е соодветен за поставување во МКТ. Направен е симулационен термички модел на трансформаторот заедно со МКТ, со цел да се добие распределбата на топлината во целата компактна трафостаница и да може да се отчитува температурата во секоја точка. Преку овој симулационен модел е потврдена неможноста за соодветно ладење на трансформаторот. Исто така се направени аналитички пресметки во однос на надтемпературите на трансформаторот кога работи во МКТ и кога истиот би работел на отворено, со што е определена енергетската класа на контејнерот. На крајот од трудот се дадени препораки како може да се санира опишаната состојба, како би се овозможила коректна работа на трансформаторот, како и на самиот погон, за долг временски период. Клучни зборови: Енергетски трансформатор, Метална компактна трафостаница-мкт, Енергетска класа, Симулационен термички модел, Загуби на моќност во трансформаторот, Стандарди и регулативи.

62 A2 6 МАКО СИГРЕ 2013

63 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК A3 ВИСОКОНАПОНСКА ОПРЕМА Претседател Вангел Фуштиќ Секретар Невенка Китева

64

65 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември A3 139R MK Невенка Китева Роглева Вангел Фуштиќ Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје Ева Шуклева ЕВН-Македонија ПРИМЕНА НА МЕНАЏМЕНТ НА РИЗИК ЗА ДОНЕСУВАЊЕ НА ОДЛУКИ ВО ЕНЕРГЕТСКИ КОМПАНИИ Процесот на донесувањето на одлуки во енергетските компании, во однос на можни инвестиции и одржување на опремата, е една од фазите на менаџмент на ризик. Анализата на ризик во преносните и дистрибутивните компании најмногу се фокусира на доверливоста и сигурноста на системот и на опремата и обезбедување на безбедни услови за работа и заштита на околината. Во трудот ќе бидат анализирани методите за пресметка на ризици кои можат да се искористат за анализирање на проблемите, идентификување на ризиците, квалитативно и квантитативно анализирање на ризикот и донесување на одлуки во енергетските компании. Во трудот ќе биде обработен пример на моделирање и анализа на ризик на високонапонска опрема во постројките, и како резултат на извршената анализа ќе биде даден одговор на ризик кој може да се искористи при донесување на одлуки за одредување на интервалите за одржување и ремонти или можни инвестиции во постројките. Клучни зборови: Менаџмент на ризик, преносен систем, доверливост, енергетски прекинувачи. МАКО СИГРЕ 2013 A3 1

66 A3 2 МАКО СИГРЕ 2013

67 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК B1 ИЗОЛИРАНИ КАБЛИ Претседател Никола Ацевски Секретар Методија Атанасовски

68

69 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември Христо Трајковски Томче Мијоски Методија Атанасовски Никола Ацевски Технички Факултет, Битола B1 012R MK ТЕХНИЧКО-ЕКОНОМСКА ОПРАВДАНОСТ НА ЗАМЕНАТА НА КАБЛИТЕ IPO 13 СО XHE 49 ВО СН ГРАДСКИ ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ Во повеќето градови во Република Македонија, среднонапонската дистрибутивна електроенергетска мрежа е изведена со застарени типови на кабли IPO 13 за номинален напон 10 kv, кои се претежно преоптоварени и чиј век на траење одамна е изминат. Ваквата ситуација во голема мера го ограничува развојот на средината, кој е тесно поврзан со зголемување на потребите од електрична енергија. Исто така, постоечката состојба не дозволува премин на повисоко напонско ниво на дистрибутивната мрежа, односно на 20 kvно напонско ниво, со што би се намалиле и загубите во системот. Целта на рефератот е преку техничко економски анализи да се прикаже економската оправданост на замена на старите типови на трижилни кабли со нови едножилни екранизирани енергетски кабли со полимерна изолација, од типот XHE 49-A. За таа цел, ќе се разгледува еден среднонапонски 10 kv извод од ТС 110/10 kv/kv, на кој се поврзани одреден број на трафостаници 10/0,4 kv/kv, со одредено оптоварување, при што сите врски се изведени со кабли од типот IPO 13-A. Ќе се вршат анализи на текови на моќност на постоечката состојба, а потоа и на состојба со зголемено оптоварување во еден од јазлите на системот. Потоа, истите анализи ќе се повторат за случај кога сите врски се изведени со кабли од типот XHE 49-A, со соодветните пресеци. На крајот, ќе се извршат анализи и во случај на промена на напонското ниво со новите кабли. Ќе се изврши споредба на добиените резултати од анализите и ќе се изврши економска анализа со средни актуелни цени за опремата и електричната енергија. Клучни зборови: IPO 13, XHE 49-A, дистрибутивен систем, техничко-економски анализи. B1 074R MK Николче Ацевски Универзитет Климент Охридски, Технички факултет, Битола Здравко Јелисковски ЕЛЕМ А.Д., РЕК Битола АНАЛИЗА НА ИЗВЕЗЕНИТЕ ПОТЕНЦИЈАЛИ ВО ЗАЗЕМЈУВАЧКИОТ СИСТЕМ НА 6 kv МРЕЖА ВО МАТЛАБ Во услови кога заземјувачкиот систем (ЗС) на една 6 kv мрежа трпи постојани промени, практично е невозможно постојано да се вршат мерења на напон на допир и чекор кои се создаваат при извозот на потенцијалите преку енергетските кабли на 6 kv мрежа, МАКО СИГРЕ 2013 B1 1

70 B1 2 МАКО СИГРЕ 2013 создадени од еднополните или двополните куси врски со земја на ВН страна во и блиску до трафостаницата ВН/СН. За да практично се поедностави анализата и во секое време да се има увид во оваа состојба, изработена е програма во Матлаб. За пример е анализирана енергетската 6 kv мрежа на рудникот ПК Брод-Гнеотино. За таа цел моделиран е заземјувачкиот систем на рудникот. Карактеристиките на заземјувачите се анализирани со софтверскиот пакет Zazem. Со помош на работните датотеки (Mreza.xls и Zazem.xls) сработени во Excell, брзо, лесно и со голема точност се пресметани потенцијалите на заземјувачите, струите на одведување во гранките на ЗС, како и напоните на допир и чекор при еднополна куса врска на 110 kv страна на ТС 110/6 kv/kv Брод-Гнеотино. Струјата инјектирана во ЗС на рудникот е пресметана со софтверскиот пакет Neplan 5.2. Споредени се податоците добиени со помош на Матлаб со актуелните мерења на терен. Сите користени влезни податоци при оваа анализа се позајмени од ЕЛЕМ А.Д и МЕПСО А.Д. Клучни зборови: извезени потенцијали, заземјувачки систем, еднополна куса врска и двополна куса врска со земја, напони на допир и чекор B1 118R MK Ристо Ачковски Мирко Тодоровски Факултет за електротехника и информациски технологии, УКИМ Скопје ПРЕСМЕТУВАЊЕ НА РЕДУКЦИОНИОТ ФАКТОР ВО СРЕДНОНАПОНСКИТЕ КАБЕЛСКИ МРЕЖИ При појава на земјоспоеви во среднонапонските (СН) кабелски дистрибутивни мрежи (ДМ) само еден помал дел од струјата на грешката I ZS се инјектира на местото на грешката во земја додека поголемиот нејзин дел, како резултат на постоењето на електромагнетската спрега помеѓу фазниот спроводник и металните делови од кабелската конструкција, се враќа по металните делови од кабелот кон напојната трансформаторска станица. Односот помеѓу струјата што се инјектира во заземјувањето на местото на грешката I Z и самата струја на грешката I ZS се нарекува редукционен фактор и неговото точно определување е од особена важност за изборот и димензионирањето на заземјувачите во среднонапонските дистрибутивни мрежи. Неговата вредност зависи од конструкцијата на каблите во мрежата но и топологијата, параметрите на елементите на мрежата како и од отпорностите на распростирање на заземјувачите во самата мрежа. Во трудот ќе биде прикажана аналитичка постапка за точното определување на редукциониот фактор во одделните јазли од среднонапонските дистрибутивни мрежи. Таа базира на можноста гореспоменатата електромагнетската спрега да се симулира со соодветна струјна инјекција и на решавање на колото на заземјувачкиот систем што, во основа, води кон решавање на систем линеарни комплексни равенки коишто произлегуваат од методот на јазлови потенцијали. Постапката е општа и не зависи ниту од конфикурацијата на среднонапонските дистрибутивни мрежи ниту пак од типот на нејзините водови/кабли. Клучни зборови: редукционен фактор, земјоспој, кабелска мрежа, дистрибуција на електрична енергија.

71 МАКО СИГРЕ 2013 B1 3 Томе Кузмановски Здравко Јелисковски АД ЕЛЕМ, РЕК Битола Горан Блажевски СИСКОН А.Д. - Скопје B1 147R MK НОВА КАБЛОВСКА ТРАСА НА БУНАРСКИОТ СИСТЕМ ЗА ОДВОДНУВАЊЕ НА ПОДИНСКА ЈАГЛЕНОВА СЕРИЈА ВО ПК СУВОДОЛ Долги години на назад РЕК Битола, се соочува со големи проблеми за одводнувањето на подземните води во ПК Суводол. За таа цел, за непречено функционирање на ПЕ Рудници, на Подинската Јагленова серија, во РЕК Битола е монтиран нов бунарски систем кој е потполно автоматизиран, составен од 15 бунари и има за цел да изврши брзо, навремено и квалитетно одводнување на подземните води. Комплетната пресметка, изведба и монтажа на целата кабловска траса на напонско ниво од 6KV и 0.4KV, е дело на Службата за Електро одржување во ПЕ Рудници. Таа е изведена со кабли, кои се со специјална намена (руднички кабел) за ваков тип на површински копови и се од типот NSSHÖU-J (CLASSIC и TRAFFIC) произведени од фирмата LAPP Cabel, Германија. Во пресметките се земени во обзир : бројот на бунари, снагата на електро моторите од пумпите, падовите на напон, пресеците на каблите, должините на кабловските траси и др. Во сите бунарски единици кои се вкупно 19, е вградена најнова и многу софистицирана опрема, по сите најнови IEC стандарди, како што се меѓудругото и 0.4 kvтните фреквентни регулатори на фирмата Siemens, тип : Micromaster 430. Со нивна помош во голема мерка се намалени почетните ударни струи, од кои што кабловската мрежа трпи големи штети. Самиот чин на пуштање на пумпите во работа е ублажен, кој во голема мерка ги намалува опасните моменти при стартовање. Клучни зборови: Кабловска мрежа, NSSHÖU-J (CLASSIC), Пумпи, Фреквентен регулатор. Андреј Урбанчук Borealis Group B1 166R MK ПОДОБРУВАЊЕ НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА ДИСТРИБУТИВНАТА И ПРЕНОСНАТА МРЕЖА СО КОРИСТЕЊЕ НА ДОСТИГНУВАЊАТА ВО XLPE СОЕДИНЕНИЈАТА КАКО КАБЕЛСКИ ИЗОЛАЦИОНИ СИСТЕМИ Побарувачката за XLPE енергетски кабли е постојано во пораст, поврзана со потребата за изградба и модернизација на електричните дистрибутивни и преносни системи. Согласно зголемената урбанизација, слободниот простор за надземни водови станува се повеќе ограничен. Дополнително, загриженоста поради електромагнетното зрачење од надземните водови ја зголемува бариерата на јавното мислење кон истите и како резултат на тоа подземните кабли стануваат се поприфатливо решение. Асоцијацијата Europacable го поромовира концептот на парцијално поставување во земја, каде дел преносните и дистрибутивните водови се изведуваат со енергетски кабли под земја во осетливите области како дополнение на надземните водови. Денес, умрежениот полиетилен (XLPE) се смета за доверлива изолација за енергетските кабли од ниските напони се до највисоките напони. XLPE се користи повеќе од

72 B1 4 МАКО СИГРЕ години како кабелска изолација. Меѓутоа, на почетокот имаше низа на проблеми со скромните перформанси на некои кабли со XLPE изолација. Затоа, XLPE беше ограничен со примената на СН кабли. Развојот во дизајнот на каблите, производствениот процес и материјалите ги зголеми електричните перформанси на каблите. Подобрувањата на материјалите, главно беа фокусирани на елиминација и редукција на карактеристиките кои ги редуцираат електричните перформанси. Моментално XLPE е прифатлив изолационен материјал во споредба со хартијата или изолациите базирани на хартија-пропилен исполета со течност. XLPE овозможува елиминација на недостатоците на хартијата како изолационен материјал, како и на потребата од диелектрична течност која може да истекува при сервис на кабелот. Други важни предности на XLPE се: мали загуби, мал број на испади и дефекти, ниско влијание на животната средина. Како што перооксидниот умрежен полиетилен доминира за изолација на СН и ВН кабли, силан умрежениот полиетилен е развиен за НН кабли како замена за PVC. Воведувањето на силан умрежениот полиетилен им овозможи на произведувачите на кабли да произведат НН кабли со ефективни трошоци и со повисока работна температура (90 0 C) за индустријата. Како резултат на брзиот развој и докажаната висока доверливост, XLPE каблите денес се широко користени на места со високи електрични напрегања. Овој труд е фокусиран предностите од користењето на XLPE изолационите системи во дистрибутивните и преносните мрежи. Исто така на кратко се дискутирани најновите достигнувања во материјалите базирани на XLPE. Клучни зборови: XLPE изолациони системи, дистрибутивни и преносни мрежи.

73 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК B2 НАДЗЕМНИ ВОДОВИ Претседател Ристо Ачковски Секретар Рубин Атанасоски

74

75 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември Методија Атанасовски Љупчо Трпезановски Технички факултет-битола B2 018R MK ПРИМЕНА НА ACCC СПРОВОДНИЦИ НА ВИСОКОНАПОНСКИТЕ НАДЗЕМНИ ВОДОВИ Во последниве години на светскиот пазар се појавуваат нови типови на спроводници за високонапонските надземни водови кои се конструирани од алуминиумска обвивка од жици со кружна и трапезоидална форма и јадро кое е изработено од полимерни композитни материјали. Овие типови на спроводници се познати под кратенката ACCC (Aluminum Conductor Composite Core) или во превод алуминиумски спроводник со композитно јадро. Во светот постојат неколку компании во главно од САД, кои комерцијално ги развиле ACCC спроводниците и веќе тие стануваат сериозна конкуренција на стандардните ACSR (Aluminum Conductor Steel Reinforced) спроводници кои долги години беа и сеуште се неприкосновени во примената кај надземните водови. Во овој реферат на почеток се прикажани конструктивните и технолошки особености на ACCC спроводниците. Потоа, се наведени нивните физички особености, механичките и електричните специфицирани параметри. Во најголем дел се претставени ACCC спроводниците произведени од компанијата CTC Global која е една од водечките компании во оваа област. Направена e табеларна споредба на механичките и електричните карактеристики на соодветните ACCC и ACSR спроводници. Споредбата е направена и на економските параметри односно цените на спроводниците по единица должина. Во практичниот дел на рефератот е направена техничка споредба на ACCC и ACSR јажињата на едно затезно поле од 110 kv далекувод. Изложени се две решенија за затезното поле и тоа кога спроводниците се ACCC и кога се ACSR. Споредбата е вршена по сите стандардни пресметки за проектирање на еден далекувод. Клучни зборови: ACCC и ACSR спроводници, надземни водови, монтажни криви. Тони Хил Дејв Брајант CTC Global Corporation B2 129R MK ПРАКТИЧНО ИСКУСТВО И ПРИДОБИВКИ КАЈ НАДЗЕМНИТЕ ВОДОВИ ОД ПРИМЕНАТА НА ВИСОКОТЕМПЕРАТУРНИ СПРОВОДНИЦИ СО МАЛ ПРОВЕС (HTLS) Растот на побарувачката од електрична енергија континуирано поставува нови барања пред преносните мрежи кај кои многу од преносните водови веќе ја достигнале својата термичка граница. Ограничувањата се должат на големите провеси на МАКО СИГРЕ 2013 B2 1

76 B2 2 МАКО СИГРЕ 2013 спроводниците зашто класичните голи јажиња што се употѕребуваат кај преносните надземни водови имаат висок температурен коефициент на издолжување. Веќе се развиени и пуштени во комерцијална употреба јажиња кај кои проблемот со големите провеси е ублажен со примената на композити на база на стаклени влакна. Овие висококвалитетни материјали имаат одлична термичка стабилност и веќе биле употребени во некои случаи поради нивната одлична отпорност на заморот на материјалот поради цикличните механички оптоварувања. Досега се вградени над km од овие јажиња во повеќе од 250 проекти ширум светот. Јажињата од типот ACCC (Aluminium Conductor Composite Core) се развиени не само за замена на спроводниците кај термички преоптоварените водови, туку и заради намалување на трошоците за изведба на самата замена по пат на намалување на бројот на потребните носечки столбови зашто ACCC јажињата со композитно јадро се за 25 до 40% механички поцврсти во однос на класичните со челично јадро. Дополнителната механичка цврстина и нивната термичка стабилност овозможува изведба на значително поголеми распони (или употреба на пониски столбови) без нарушување на барањата за потребните сигурносни висини. Покрај тоа поголемата механичка цврстина на композитното јадро, кое што е значително полесно од челичното, овозможува поголема електрична спроводност на јажето за 28% за иста тежина и исти механички димензии (пречник) на јажето. Тоа овозможува поголема пропусна моќ и значително намалување на загубите во преносот. ACCC јажињата се превидени да работа на температури до 200 о C па на тој начин тие работат многу порелаксирано од термички аспект во споредба со јажињата од алуминиумови легури или класичните Ал/Че јажиња со еквивалентии димензии при истите работни напрегања. Со тоа се овозможува намалување на загубите во преносните водови за 25 до 40%. Во трудот ќе стане збор за тоа како подобрената ефикасност, пропусна моќ и доверливост на оваа докажана технологија помага во работењето на електропреносните системи ширум светот. Клучни зборови: спроводници HTLS, спроводници со висока пропусна моќ, ефикасност во преносот, ACCC спроводници Лаурентиу Никулае NEXANS Romania Рубин Атанасоски ТИМЕЛПРОЕКТ Скопје Aнета Грашеска МЕПСО АД Скопје B2 144R MK НАПРЕДНИ СПРОВОДНИЦИ ЗА ИДНО-ОРИЕНТИРАНИ НАДЗЕМНИ ВОДОВИ Во последниве години, на пазарот беше понуден високо софистициран спроводник наменет за високонапонски надземни водови (AERO-Z спроводник). Потполно затворениот спроводник содржи еден или повеќе концентрични слоеви жици кои се формирани во таканаречена Z форма. Надворешниот слој, кој е многу мазен, содржи мали спирални жлебови кои се формираат меѓу горните појавени рабови од жиците во Z форма. Техничките карактеристики на овие спроводници се многу подобри во однос на класичните всукани проводници изработени од жици со кружен пресек. Предметниот компактен спроводник претставува хомоген спроводник изработен од жици од алуминиумска легура. Неговите механички и електрични предности во однос на класеичниот спроводник се следни: - Помали Џулови загуби и загуби од корона ефект

77 МАКО СИГРЕ 2013 B2 3 ефект - Поголема спроводливост - Подобрена заштита од корозија - Подобри анти-вибрирачки својства и намалена можност за појава на галопирачки -Подобро однесување во услови на појава на мраз и снег -Подобри аеродинамички карактеристики (при појава на ветер) Клучни зборови: компактен спроводник, AERO-Z, формирани жици, зголемување на преносна моќ. B2 125R MK Кирил Ачкоски ЕВН Македонија АД, Скопје Мирко Тодоровски Факултет за електротехника и информациони технологии - Скопје СОФИСТИЦИРАНИ МЕТОДИ ЗА ОПТИМИЗАЦИЈА ПРИ ПРОЕКТИРАЊЕТО НА НАДЗЕМНИТЕ ВОДОВИ Основната предност на проектирањето на надземните водови со помош на компјутер е неспоредливо поголемата брзина и комоција при работењето. Втората голема предност е точноста со која се добиваат резултатите. Сега веќе не постои потреба од применување на разни емпириски или приближни релации и формули кои некогаш биле, од чисто практични причини, скоро неизбежни. Во една компјутерска програма, наменета за решавање на споменатиот проблем, е можно скоро целосно инкорпорирање на сите постојни технички норми, прописи, препораки и искуства што се однесуваат на оваа проблематика. Во овој труд накратко се опишани две програми развиени во софтверскиот пакет Matlab. Првата програма е базирана на примената на генетските алгоритми, додека пак втората е базирана на примената на симулраното калење како оптимизациска постапка за добивање на технички и економски оптимално решение. Двете програмите ќе бидат применувани за проектирање на дел од 110kV надземен вод со произволен терен и неколку пресечни објекти. Врз основа на добиените решенија ќе се направи анализи со која ќе се утврди која од обете применувани постапки дава поповолни решенија како од технички, така и од економски аспект. Клучни зборови: Матлаб, оптимизација, проектирање на надземи водови.

78 B2 4 МАКО СИГРЕ 2013 Миле Дабески Оливер Мирчевски ЕВН Македонија, АД Скопје B2 094I MK МОДЕРНИЗАЦИЈА НА ДИСТРИБУТИВНАТА МРЕЖА НА ЕВН МАКЕДОНИЈА. ПОСТАВУВАЊЕ НА ДАЛЕЧИНСКИ УПРАВУВАНИ ПРЕКИНУВАЧИ ЗА НАДВОРЕШНА МОНТАЖА СО МОЖНОСТ ЗА АВТОМАТСКО ПОВТОРНО ВКЛУЧУВАЊЕ - RECLOSER Модернизација на надземните дистрибутивни водови со вградување на далечински управувани прекинувачи за надворешна монтажа со можност за автоматско повторно вклучување. Изработка на техничка спецификација со неопходни податоци, избор на производители, монтажа и пуштање во употреба. Технички карактеристики на вградените прекинувачи, неопходни испитувања, вградена опрема во орманите за далечинско управување и комуникација. Искуства од вградените прекинувачи RECLOSER-и. Клучни зборови: стандардизација, модернизација, стандард, Европски стандард, МКС стандард, опрема, производители, испорачатели, квалитет, дистрибутивна мрежа, технички карактеристики, далечински управуван прекинувач за надворешна монтажа, RECLOSER.

79 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК B3 ТРАФОСТАНИЦИ Претседател Мито Златановски Секретар Атанас Илиев

80

81 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември B3 053R MK Антун Фошкуло Кончар Оддел за електрични централи и електрична влеча, Загреб, Хрватска ЦЕЛОСНО ИСКОРИСТУВАЊЕ НА ШИРИНАТА НА ПОЛЕТО КАЈ ВИСОКОНАПОНСКА ПОСТРОЈКА СО ДВA СИСТЕМА НА СОБИРНИЦИ ВО КЛАСИЧНА ИЗВЕДБА Целосното искористување на ширината на полето кај високонапонска постројка со двa система на собирници во класична изведба е постигнато со додавање на дополнително поле во внатрешноста на просторот кој останал неискористен и празен според класичната изведба. Со тоа намалувањето на просторот на разводната постројката може да се постигне со помали инвестиции. Во овој труд се прикажани концептуалните разлики помеѓу две различни изведби со ограничување само на примарната опрема и нејзината позиција и функција. Исто така е прикажана и дополнителната опрема потребна за реализација на соодветната изведба. Покрај графички илустрации за двата концепта, во трудот, се спомнати некои од основните предности и недостатоци. Клучни зборови: разводна постројка, класична изведба, дијаметар, целосно искористување. B3 078R MK Дарко Бабиќ Кончар Инженеринг за енергетика и транспорт д.д. ФИЗИБИЛИТИ СТУДИЈА ЗА ЗАМЕНА НА ВИСОКА ИЗВЕДБА НА 110 kv РАЗВОДНА ПОСТРОЈКА СО НИСКА ИЗВЕДБА Трафостаницата Фиер, 220/110/35 kv, во Албанија требаше да се реконструира. Трафостаницата е дел од една термоелектрична централа, која во моментов е надвор од погон. Целта на овој труд е да се провери дали се можни повеќе значителни заштеди на материјал и останати работи во 110 kv разводна постројка, ако надземната изведба поддржана од високи портали и јажиња се замени со ниска изведба без високи портали помеѓу собирниците со комбинација на јажиња. Клучни зборови: трафостаница, реконструкција, висока и ниска изведба на разводна постројка, 110 kv. МАКО СИГРЕ 2013 B3 1

82 B3 2 МАКО СИГРЕ 2013 Миле Дабески Оливер Мирчевски ЕВН Македонија, АД Скопје B3 079R MK ВИСОКОНАПОНСКИ РАЗВОДНИ УРЕДИ И РАЗВОДНИ ПОСТРОЈКИ. ПРЕФАБРИКУВАНИ ТРАФОСТАНИЦИ ЗА ВИСКО НАПОН/НИЗОК НАПОН (ЕВРОПСКИ СТАНДАРД EN ) Изработка на нови префабрикувани компактни трафостаници за потребите на ЕВН Македонија АД, според најстрогите европски норми. Европскиот стандард МКС EN е основен стандард според кој се врши испитувањето на влијанието на префабрикуваната компактната трафостаница врз животната средина и околината. Испитувањето на префабрикуваните трафостаници е можно само во специјализирани и сертифицирани независни испитни лаборатории. Во трудот ќе бидат разгледани сите аспекти кои се битни при примената на одрeдбите на овој стандард, како и начинот на испитување на префабрикуваните трафостаници. Посебен осврт ќе има на испитувањето на издржливоста на компактната трафостаница на штетното дејство на електричнот лак, како и условите кои треба да бидат исполнети за да се добие позитвно мислење за спроведениот тест. Клучни зборови: стандардизација, стандард, Европски стандард, МКС стандард, опрема, производители, испорачатели, квалитет, дистрибутивна мрежа, технички карактеристики, независна испитна лабораторија, електричен лак.

83 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК B4 ЕДНОНАСОЧЕН ПРЕНОС И ЕНЕРГЕТСКА ЕЛЕКТРОНИКА Претседател Лидија Петковска Секретар Гога Цветковски

84

85 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември B4 038R MK Гога Цветковски Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје, Македонија ТОПОЛОГИИ НА ЕНЕРГЕТСКИ ПРЕОБРАЗУВАЧИ ПРИМЕНЕТИ КАЈ ФОТОНАПОНСКИ СИСТЕМИ Енергијата на сончевото зрачење е најобилен, за подолг временски период неисцрпен, бесплатен и обновлив извор на енергија, која не ја загадува човековата околина. Фотонапонските ќелии се базичниот медиум прeку кој се преобразува сончевата енергија во електрична. Тие претставуваат технологија за производство на електрична енергија со најголем прираст заради фактот што тие се технологија без штетни емисии на CO 2, со неограничени можности, безбедни се и многу тивки при нивната работа. Најмаркантен и највпечатлив дел од фотонапонскиот систем претставуваат фотонапонските модули кои се поврзуваат меѓу себе за да формираат одредено фотонапонско поле на една фотонапонска централа. Модулите претставуваат полупроводнички уреди, кои вршат конверзија на сончевата енергија во еднонасочна електрична енергија без при тоа да има вртливи делови. Срцето на еден фотонапонски систем претставува инверторот со висок коефициент на полезно дејство, кој врши преобразување на еднонасочната енергија во наизменична која понатаму се предава на енергетската мрежа. Од тој аспект особено е важен изборот на топологија на енергетските преобразувачи, односно инверторите, кои би се примениле во фотонапонските системи. Целта на овој труд е да се прикажат одреден број на покарактеристични топологии на енергетски преобразувачи применети кај фотонапонски системи како и да се споредат нивните работни карактеристики. Исто така во овој труд ќе бидат опфатени и најнови технолошки решенија на инвертори кои се користат во современите фотонапонски системи. Клучни зборови: Енергетски преобразувачи, фотонапонски ќелии, регулатори на еднонасочен напон, инвертори. B4 071R MK Лидија Петковска Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје, Р. Македонија ФРЕКВЕНТНИ ПРЕОБРАЗУВАЧИ ВО ФУНКЦИЈА НА ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА ЕНЕРГЕТСКАТА ЕФИКАСНОСТ И ЗАШТЕДА НА ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА Во овој труд се презентира и анализира примената на фреквентните преобразувачи во различни области на електроенергетиката со цел зголемување на енергетската ефикасност, а со тоа и намалување на потребата од електрична енергија, односно нејзина заштеда. Со примена на фреквентните преобразувачи во индустријата може да се постигне континуална МАКО СИГРЕ 2013 B4 1

86 B4 2 МАКО СИГРЕ 2013 регулација на процесите при едновремено намалување на потрошувачката на електрична енергија до 50%, што ќе значи суштинско намалување на емитираниот јаглерод диоксид во атмосферата на годишно ниво (повеќе од неколку стотици милиони тони). Особено ефикасни резултати се постигнуваат со примена на фреквентните преобразувачи во индустриските погони што не работат непрекинато, или во кои оптоварувањето се менува во тек на експлоатацијата. Фреквентните преобразувачи се користат за напојување и управување на мотори на наизменична струја, и се делат на две главни класи. Директни преобразувачи кои ја менуваат фреквенцијата на наизменичната струја (АС) од една во друга вредност, скоро секогаш при едновремена промена на напонот, познати како фреквентни конвертори (циклоконвертори). Индиректни преобразувачи кои ја менуваат еднонасочната струја (DC) во наизменична (АС), со однапред зададена фреквенција, познати како фреквентни инвертори, или едноставно само инвертори (напонски, струјни и резонантни). Во трудот ќе биде прикажан преглед на карактеристичните топологии на фреквентните преобразувачи, нивна анализа и оценка, при што главното внимание ќе биде насочено кон зголемување на енергетската ефикасност на електромоторните задвижувања. Досегашните сознанија на научната јавност и експертите ширум светот покажуваат импресивни резултати. Имено, ако сите инсталирани АС мотори наместо да се приклучат директно на мрежа, се приклучат преку ефикасен фреквентен преобразувач, тогаш вкупната заштеда на енергијата на глобално ниво би можела да достигне до 30%. Придобивките и предностите од примената на фреквентните преобразувачи во електроенергетските објекти се неспорни, меѓутоа нивната примена на глобалниот пазар денес е сè уште со скромни 10%. Состојбите во нашата земја се на уште пониско ниво отколку во светски рамки. Идејата на овој труд е да покрене дискусија и размислувања на стручната јавност во насока на поширока примена на фреквентните преобразувачи во индустриските објекти, со цел зголемување на нивната енергетска ефикасност, што ќе резултира со заштеда на електричната енергија, зачувување на човековата околина, а конечно и со заштеда на пари. Клучни зборови: Енергетска ефикасност, Фреквентни преобразувачи, Заштеда на енергија. Зоран Митиќ Биљана Каева Котевска Стефко Јаневски АД МЕПСО-Скопје B4 088R MK ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА НОВ СИСТЕМ ЗАНЕПРЕКИНАТО НАПОЈУВАЊЕ ВО МЕПСО Еден од најважните приоритети во работењето на секоја компанија отсекогаш била сигурноста. Сето она што е создадено и се создава во разните оддели: финансии, сметководство, комерцијала, технички уреди, човечки ресурси итн. мора да биде заштитено и безбедно. Ниедна осигурителна компанија не може и не го осигурува губењето на податоците, чие обезбедување, заштита и чување е обврска на секоја организација поединечно без разлика на нејзината деловна активност: банка, осигурителна компанија, министерство, научна институција, безбедносни служби, фабрика, авио сообраќај, медицина, компанија од енергетската област итн. За целата таа активност се грижат компјутерите или т.н. сервери, кои ги обработуваат, меморираат, складираат и чуваат електронските податоци. Технолошки се супериорни од било кој досега познат начин на складирање и чување податоци и формирање на датотеки. Имаат само еден недостаток: за сигурна и безбедна работа никогаш не смеат да останат без електрична енергија, односно напојување. За таа цел паралелно со технолошкиот развој на информатиката конструирани се и развивани уреди за

87 МАКО СИГРЕ 2013 B4 3 непрекинато напојување (англиски термин е Uninterruptible Power Supply, скратено UPS во понатамошниот текст УПС). АД МЕПСО има постоен уред за непрекинато напојување вграден во 1994 година од производителот Искра-Крањ според конструктивна документација на Електро - техничкиот Институт Никола Тесла од Белград. УПС уредот е наменет за напојување на Националниот Диспечерски Центар (НДЦ), но и на целата компјутерска мрежа и систем сали на АД МЕПСО. УПС системот се состои од две паралелно конфигурирани единици во хоризонтала, со излезна моќност од 75 kva. Насочувачот е за номинална струја од 400 А, а излезната струја на инверторот е 114 А. Батериите се оловни со електролит со номинален напон 2V/ќелија, со вкупно 110 ќелии, или 220V DC номинален батериски напон и капацитет од 600 Ah. При отсуство на мрежен напон, системот за непрекинато напојување добива поддршка од дизел мотор и генератор (во понатамошниот текст мотор-генератор) со автоматски старт и со временско доцнење при вклучување од 5 сек. Овој труд ги содржи оценките на доверливоста, односно стабилноста на постоечкиот уред, испитувањата на електричните параметри на напојувањето во Дирекцијата на АД МЕПСО, избор на ново решение, дефинирање на неговите технички карактеристики како и одредување на параметрите за оценување на квалитетот на УПС уредите. Клучни зборови: уреди за непрекинато напојување (УПС), Национален Диспечерски Центар (НДЦ), насочувач, инвертор, дизел мотор и генератор, резерва, доверливост, електрични параметри, параметри за оценување на квалитет на УПС уреди. B4 101R MK Ристе Иванов Факом, увоз извоз АД, Скопје Гога Цветковски Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје СИСТЕМИ ЗА НАПОЈУВАЊЕ НА МАГНЕТИ НА ДЕСЕТ ТОНСКА МОСТНА ДИГАЛКА Во овој труд е разгледана проблематиката во врска со системот за напојување на магнетите инсталирани на кранот на десет тонска мостна дигалка. Разгледани се два системи, и тоа еден класичен систем со регулација преку контактори и диоди, и еден нов систем за регулација со помош на тиристори. На сите десет тонски мостни дигалки инсталирани во Факом АД, постојат 4 електромагнети со моќност од 2.67 KW и се напојуваат со еднонасочен напон од 230 V. Принципот на работа на овие магнети е тие да се вклучат на номинален еднонасочен напон од 230 V пришто во таков случај го прифаќаат потребниот материјал кој треба да се транспортира, го транспортираат до посакуваната дестинација и при исклучување од напојување на магнетите, материјалот се испушта од нив. Во принципот на работа мора да ги напоменеме следните две точки на регулација и тоа ослабување на полето, т.е. намалување на еднонасочниот напон на напојување на 120 V, и поништување на реманентиот магнетизам. И во двата системи постојат акумулаторски батерии кои служат за напојување на магнетите при престанок на напојувањето од напојната мрежа, т.е. при хаварија.

88 B4 4 МАКО СИГРЕ 2013 Првиот начин на регулација е стандардно решение кое е инсталирано во сите кранови од произведителот на МИН Ниш и е патентирано решение на компанијата Iskra. Ова решение е изведено со трофазен мостен исправувач со диоди, а регулацијата за ослабување на полето и поништување на реманентниот магнетизам е изведено со контактори и отпорници. Вториот начин е решение со управуван трифазен мостен исправувач ПНС-300, ДИМАЛ. Во овој случај се користи трифазен тиристорски мост со кој се добива номиналниот напон на магнетите. Со помош на потенциометар се регулира напојниот напон на елетромагнетите и овој принцип е искористен за ослабување на полето. Во овој труд ќе бидат објаснети и двата системи на управување и дополнителната стандардна опрема која е задолжителна при транспорт на материјали со електромагнети, како галванско одделување од напојната мрежа, систем за заштита од престанок на напон со употреба на акумулаторски батерии, како и командувањето со овие два системи и сигнализација на истиот. На крај ќе биде направена една воопштена економска споредба на овие два системи и ќе се извлечат заклучоци во однос на прикажаната проблематика. Клучни зборови: кран, електромагнети, акумулаторски батерии, тиристори, диоди. B4 160R MK Љупчо Караџинов Факултет за електротехника и информациски технологии, Универзитет Светите Кирил и Методиј Скопје Гоце Стефанов Факултет за електротехника Радовиш,Универзитет Гоце Делчев Штип МЕТОДИ ЗА ДИГИТАЛНО ДИРЕКТНО ФАЗНО УПРАВУВАЊЕ НА СЕРИСКИ РЕЗОНАНТНИ ЕНЕРГЕТСКИ КОНВЕРТОРИ Трудот презентира две дигитални методи за директно фазно управување на резонантни конвертори кои се базираат на мерење на излезните напон и струја. Методите ја одредуваат новата вредност на работната фреквенција врз основа на мерење на временскиот еквивалент на фазното доцнење на струјата зад напонот. Втората метода е нова и таа претставува подобрување на првата. Таа ја одредува вредноста на придушувачката фреквенција и со неа поточно го одредува фазниот агол, а прилагодувањата ги врши секоја полупериода. Како резултат на тоа втората метода дава помали осцилации на фазниот агол и задржување на факторот на исполнетост на 0,5 при скоковита промена на зададената референтна вредност на фазниот агол. Клучни зборови: инвертори, сериски резонантен конвертор, методи за управување, фазно управување, придушувачка фреквенција.

89 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК B5 ЗАШТИТА, АВТОМАТИЗАЦИЈА И МЕРЕЊЕ Претседател Тодор Анѓушев Секретар Кирил Коларовски

90

91 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември Дончо Сејзов Фросина Сејзова Велкова Ех Изведба Инженеринг ДООЕЛ Скопје B5 004R MK ИСПИТУВАЊЕ НА НИСКОНАПОНСКАТА ЕЛЕКТРИЧНА ИНСТАЛАЦИЈА И ДОПОЛНИТЕЛНИ ЗАШТИТНИ МЕРКИ ОД ПРЕВИСОК ДОПИРЕН НАПОН ВО ПРОСТОРИИ НАМЕНЕТИ ЗА МЕДИЦИНСКИ ЦЕЛИ Нисконапонската електрична инсталација и дополнителни заштитни мерки од допирен напон во простории наменети за медицински цели мора во текот на поставувањето и/или кога е завршена, но пред предавањето на корисникот да биде прегледана и испитана. При прегледот и испитувањето на нисконапонска електрична инсталација и дополнителни заштитни мерки од допирен напон во простории наменети за медицински цели мораат да се превземат мерки за сигурност на луѓето и заштита од оштетување на електричната и друга опрема. Доколку електричната инсталација и уредите се менуваат, мора да се провери и да се испита дали тоа е направено во согласност со проектот и со одредбите на соодветните правилници. Значи за изведената или реконструирана нисконапонска електрична инсталација и уреди во постории наменети за медицински цели се врши прв преглед, а во текот на експлоатацијата и периодични испитувања. Клучни зборови: простории наменети за медицински цели, медицински електрични уреди, заштитни мерки од допирен напон. Кирил Коларовски АД ЕЛЕМ, Скопје Тодор Анѓушев Мали Хидро Eлектрани B5 007R MK БАРАЊЕ ОД ЗАШТИТНИОТ РЕЛЕЈ ОД АСПЕКТ НА БРЗО ОДЛУЧУВАЊЕ ЗА (НЕ)ИСКЛУЧУВАЊЕ ВО УСЛОВИ НА ЗАСИТУВАЊЕ НА СТРУЈНИОТ ТРАНСФОРМАТОР Со развојот на технологијата во областа на електроенергетиката како и согласно со најновите усвоени стандарди од најразлични области, се повеќе и повеќе трафостаници се редизајнираат со вградување на нови нумерички релеи и уреди за мониторинг, но најчесто без да се врши замена на дополнителната помошна опрема како што се струјните трансформатори (СТ) и секундарните струјни кругови. Како резултат на тоа обично доаѓа до предимензионирање на целокупната пропратна опрема. МАКО СИГРЕ 2013 B5 1

92 B5 2 МАКО СИГРЕ 2013 Практиката покажува дека постојните габарити на СТ често се покажуваат како неадекватни на најновите барања на заштитните релеи кои се адресирани и се однесуваат на перформансите на струјните трансформатори. Последица од наведеното е потребата за правилна проценка и евалуација на габаритот на струјните трансформатори за да се избегнат скапите погрешни (не)реагирања на заштитните релеи. Во поново време барањата на модерните системи за заштита не се однесуваат само до струјните трансформатори, туку и кон заштитните уреди чии алгоритми за брзото откривање на надворешните грешки (на пример кај заштитните функции 87Л, 87Т...) треба да ни помогнат при правилната селекција и адекватниот избор на СТ дури и при нивното заситување. Алгоритмите за откривање на надворешните грешки треба да ги идентификуваат надворешните грешки пред се оние со голема вредност на временската константа, како и inrush condition појавата кај трансформаторите, кои можат да бидат опасни и да ја предизвикаат и проверат, стабилноста на диференцијалните заштитни функции во услови на заситување на струјните трансформатори. Клучни зборови: струјни трансформатори, заситување, алгоритам Тодор Анѓушев Мали Хидро Електрани Коларовски Кирил АД ЕЛЕМ, Скопје B5 130R MK АВТОМАТСКА НАПОНСКА РЕГУЛАЦИЈА КАЈ МАЛИТЕ ХИДРО ЕЛЕКТРАНИ И ЗАШТИТА ОД ГУБЕЊЕ НА БОЗБУДА Во денешно време изградбата на мали хидроелектрични централи е актуелна тема во Македонија. Се планира да бидат изградени повеќе од сто мали хидроелектрични централи. Бидејќи Македонија има мал електроенергетски дистрибутивен систем и дистрибутивната мрежа е радијална од голема важност е да се има правилно решение на местата каде ќе се приклучуваат малите хидроелектрични централи, исправна стратегија во изборот на заштините функции и нивното нагодување и од правилниот избор на управувањето односно од изборот на автоматскиот регулатор на возбудата(напонот). Земајќи во предвид дека дистрибутивната мрежа во Македонија не е во добра состојба и дека вложувањата во нејзиното надградување и одржување се минимални, при приклучување на било кој потрошувач или пак дистибутивен производител на електрична енергија доаѓа до големи осцилации во напонот. Кај малите хидро електрани проблемот со осцилирање на напонот е уште поголем бидејќи малите хидро електрани вообичаено се наоѓаат во напонските предели и секојпат се наоѓаат на крајот од најдолгите среднонапонски дистрибутивни изводи. Поради тоа од голема важност е стручните лица да одберат соодветна опрема при проектирањето и изградбата на малата хидро електрана односно да се одбере автоматски напонски регулатор и релејна заштитата со помош на кои ќе се овозможи да работат малите хидро електрани односно да се прилагодат на лошите напонски прилики во дистрибутивната мрежа во Република Македонија и бројот на исклучувања од наднапонска, поднапонска заштита и пред се од заштитата од губење на возбуда да бидат минимални. Одговорниот инженер мора да направи оптимизација помеѓу цената на автоматскиот напонски регулатор и електричната релејна заштита и загубите кои би настанале поради појава на исклучувања од горенаведените заштитни функции и загубите поради неиспорака на електрична енергија. Во теоријата и праксата не постои стандардно решение при изборот на автоматскиот напонски регулатор и на релејна заштита. Мора да се признае дека кај

93 МАКО СИГРЕ 2013 B5 3 поголемите генератори на одговорниот инженер многу му е полесно при изборот на автоматскиот напонски регулатор и релејната заштита отколку кај помалите генератори, бидејќи овие уреди претставуваат многу мал дел од целокупната инвестиција и бројот на струјни и напонски трансформатори кои му се нарасполагање за поврзување на овие уреди е многу поголем. Исто така големите хидро/термо електрани вообичаено се приклучуваат на повисоко напонско ниво, 100 kv и повеќе, каде напонските прилики се многу постабилни. Во овој труд ќе бидат презентирани одредени резултати од нагодувањето и тестирањето на заштитатната функција од губење на возбуда, како и препораки при изборот на автоматскиот напонски регулатор и релејната заштита кај малите хидроелектрични централи и препораки за нивно нагодување. Клучни зборови: автоматски напонски регулатор, губење возбуда, стабилност. Зоранчо Митев Тони Атанасов Стефче Стефановски АД МЕПСО B5 149R MK ОСОВРЕМЕНУВАЊЕ НА СИСТЕМИТЕ ЗА РЕЛЕЈНА ЗАШТИТА НА ЕЕ ПРЕНОСНА МРЕЖА ЦЕЛИ, АНАЛИЗА И СОГЛЕДУВАЊА Во АД МЕПСО во тек е процес на замена на постоечката заштита од постара генерација (електромеханичка, статичка, нумеричка) со современи нумерички заштитни уреди компатибилни со веќе стандардниот комуникациски протокол IEC Во трудот се направени согледувања и анализи во поглед на поставените цели и придобивките кои ќе произлезат по завршетокот на осовременувањето на системите за релејна заштита. Клучни зборови: нумерички уреди за релејна заштита, IEC B5 168R MK Горан Леци Kончар Инженеринг за енергетика и транспорт, Хрватска Антон Петровски АД MEПСО, Македонија Сашо Маленкo BИС Инженеринг, Македонија Константин Шимиќ Амтех, Македонија Вангел Фуштиќ Факултет за електротехника и информациски технологии, Македонија КООРДИНИРАНА НАПОНСКА РЕГУЛАЦИЈА НА ЕНЕРГЕТСКИТЕ ТРАНСФОРМАТОРИ Барањата за работа на регулациските уреди на напон на енергетските трансформатори во преоден режим (кој може да доведе до пад на напонот на преносниот систем) се потполно различни за време на нормален погон и за време на напонски пропади. Доказ за тоа се пореметувањата на напонот како резултат на испад на производна единица, преносен вод, зголемени барања на потрошувачка на реактивна моќност и следствено на тоа долготрајно воспоставување на нормални напонски прилики. Наведените пореметувања се забележани во последните десетина години и јасно ја назначиле потребата од промена и

94 B5 4 МАКО СИГРЕ 2013 различен начин на работа на регулациските уреди на напон на енергетските трансформатори. Понатаму, цел е, да со нивната работа се постигне сигурна работа на енергетските трансформатори и при пореметувањата во погонот. Трудот е ориентиран кон работата на регулаторите за време на пореметувања на погонот и во таа насока се предложени и детално опишани корективните мерки. Корективните мерки се разработени во вид на алгоритам кој е базиран на мерење на напонот на страната на повисокиот напон на трансформаторот. Освен мерење на напонот на страната на повисокиот напон, потребна е и комуникација помеѓу трансформаторските постројки согласно стандардот IEC Опишана е детално изведбата на комуникацијата помеѓу трафостаниците за потребите на координираната регулација на напонот на поедините енергетски трансфоматори независно од производителот на дигиталните уреди. Во трудот се опишани и корективните мерки како на пример: времена блокада на регулацијата на напон, исклучување на прекинувачот на високонапонската придушница, промена на подесената вредност на регулираниот напон, потполна блокада и поднапонско растоварување на дел од преносниот систем. Во трудот се дава и техно-економска анализа на предложеното решение на координираната регулација на напонот на енергетските трансформатори. Прикажани се резултатите од анализата како и споредба на постоечката и координираната регулација, добиени со компјутерска симулација за различни вредности на напонските пропади на страната на повисокиот напон на енергетските трансформатори за секоја наведена корективна мерка посебно. Клучни зборови: регулација на напон, енергетски трансформатори, напонски пропади, корективни мерки во ЕЕС, IEC 61850, GOOSE. Хорхе Кардењас Камило Де Ариба Алберто Лопез Де Винаспре Гонзало Гарсија Хорхе Секо ГЕ Повер Манагемент, Шпанија B5 185R MK ПРИМЕНА И ОПЕРАТИВНО ИСКУСТВО ОД IEC Овој труд го сумира искуството од пет клучни проекти каде што стандардот IEC беше комплетно искористен. Првиот проект се однесува на Системот за електрична контрола имплементиран во 800 MW Термална електрана со комбиниран циклус лоцирана во Москва (Русија) каде IEC Клиент-Сервер и нумерички GOOSE пораки беа применети заради редуцирање на потребата од традиционалното ожичување со бакарни врски. Избрана е редундантна архитектура, интегрирајки интелигентни електронски уреди (ИЕУ) од три различни добавувачи. Вториот проект се однесува на Системска интеграција на заштитна шема во 400 kv интерконекција помеѓу ENTSO-E (Европа) и TEIAS (Турција) каде обете, аналогни и нумерички IEC GOOSE пораки беа употребени за имплементација на Алгоритмите за контролирање на управувањето со товарот во трафостаниците и падовите во производството во Електраните со комбиниран циклус и хидроелектричните хидраулични електрани. Третиот проект се однесува на оперативното искуство од шест дистрибутивни трафостаници (161 kv) во Израел каде беше имплементиран комплетен дистрибуиран систем за управување и заштита, вклучувајќи напредни шеми за управување со товар и реставрација на оптоварување, со искористување на предностите на модерните заштитни релеи со комуникацискиот протокол IEC 61850, доаѓајќи до повисоко ниво на управување во трафостаница. Главната карактеристика на тој проект беше употребата на дистрибуирана архитектура помеѓу сите ИЕУ-и во трафостаницата.

95 МАКО СИГРЕ 2013 B5 5 Четвртиот проект се однесува исто така на Дистрибутивни трафостаници со шема за управување комплетно врз основа на IEC 61850, но за сите трафостаници со употреба на централизирана архитектура на ниво на алгоритми и логика, наспроти пристапот со дистрибуирана логика. Конечно, петтиот проект е со примена на IEC во процесен собирнички систем инсталиран во 132/45 kv трафостаница во сопственост на Ибердрола (Шпански корисник). Системот е во употреба од 2009 година и работењето е задоволително во сите аспекти. Трудот ги нагласува главните карактеристики на секој систем, претходните очекувања и резултатите добиени од испитувања на терен и воглавно од работното искуство. Врз основа на тоа искуство, ние можеме да заклучиме дека употребата на GOOSE пораките сега е поефтино и многу по доверливо решение од она засновано на чисто бакарно ожичување. Дополнително системите се по флексибилни за идни подобрувања, проширувања на трафостаницата или дополнувања со нова функционалност. Клучни зборови: Комуникациски протокол, IEC 61850, Систем за управување со трафостаницата, GOOSE, искуство од примената на IEC

96 B5 6 МАКО СИГРЕ 2013

97 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК C1 РАЗВОЈ НА СИСТЕМОТ И СТОПАНИСУВАЊЕ Претседател Властимир Гламочанин Секретар Верица Филипова

98

99 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември C1 014R MK Рајмонда Буалоти Електротехнички факултет, Политехнички универзитет Тирана, Албанија Арбен Ѓукај Енергетска корпорација на Косово ( КЕК ), Косово Ардит Луши Електротехнички факултет, Политехнички универзитет Тирана, Албанија ВЛИЈАНИЕ НА ИНФРАСТРУКТУРАТА НА ИНТЕЛИГЕНТНИ БРОИЛА НА ПРОГНОЗАТА НА ПОТРОШУВАЧКА ВО ДИСТРИБУТИВНИОТ СИСТЕМ НА КОСОВО Точната прогноза на потрошувачка на електрична енергија е важна за доверливо и ефикасно водење на електроенергетскиот систем. Интегрирањето на обновливите извори за производство на електрична енергија како и растечкиот број на електрични возила, влијаат на профилите на потрошувачката да бидат променливи и непредвидливи. Интелигентните броила и современиот софтвер овозможуваат комуникација во реално време помеѓу контролниот центар и потрошувачите. Основната задача на системите за автоматско читање на броилата (AMR) е пристап на компанијата до податоците за потрошувачка на електрична енергија, кои потоа ќе бидат процесирани и вратени назад до потрошувачот. Почнувајќи од 2007 година интелигентните броила се инсталирани на поголемиот дел на територијата на Косово со можности за далечинско читање и контрола. Во овој труд се прикажани усвоените методологии за естимација на дијаграмите на потрошувачката, кои се базираат на точно известување на инфраструктурата на интелигентни броила. Во овој труд се споредуваат два различни пристапи. Во првиот се тренира ANN за добивање на прогноза на потрошувачката, додека во вториот се користи пристапот на регресиони дрва. Како резултат се прикажани резултатите од прогнозата на потрошувачката во дистрибутивниот систем на Косово. Овој труд нуди можност за согледување на потенцијалното влијание на инфраструктурата на инсталираните интелигентни броила. Клучни зборови: прогноза на потрошувачката, невронски мрежи, метода на регресиони дрва, интелигентни мрежи. МАКО СИГРЕ 2013 C1 1

100 C1 2 МАКО СИГРЕ 2013 C1 035R MK Енис Дрндар Властимир Гламочанин Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје МУЛТИ АГЕНТНО ОПЕРАТИВНО ПЛАНИРАЊЕ НА ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМИ СО ДИСТРИБУИРАНО ПРОИЗВОДСТВО НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА Контролата и оперативното планирање на дистрибуирано производство на електрична енергија се остварува со помош на управувачки единици кои треба да овозможат оптимални енергетски придобивки. Повеќето решенија се базирани на централизиран систем на управување кој тешко се справува со критериумите на оперативното планирање, како што се грешка на толеранција или адаптибилност на дистрибуираното производство на електрична енергија. Исто така, овие системи се комплексни за дизајнирање бидејќи се користи пристап од врвот надолу каде дизајнерот генерално треба да знае како секоја компонента (генератор) реагира одделно за да може да се контролира целокупната реакција на системот. Поради овие причини, а со цел да се покрие широк опсег на решенија, во овој труд се предлага дистрибуирано управување со поддршка на софтверската платформа на Мулти агентни системи (МАС), која се базира на пристапот од дното нагоре. Во овој труд ќе биде опишан модел и симулатор МАС за оптимална распределба на производството на електрична енергија од обновливи и конвенционални извори на енергија со оглед на промена на потрошувачката на електрична енергија. Со предложената софтверската модуларна архитектура се врши контрола на комплексен систем за размена на податоци со оглед на барањето за минимални компјутерски ресурси, но исто така таа овозможува и дополнителни сервиси за напредна контрола, како што е системот за контрола на активната моќност на генераторите. Клучни зборови: мулти агентен систем (МАС); дистрибуирана контрола; дистрибуирано производство. Албан Ибрахими Нако Хобдари Мариалис Чело C1 037R MK СТУДИЈА ЗА ПРИМЕНА НА ФОТОНАПОНСКИ СИСТЕМИ КАКО АЛТЕРНАТИВНИ СИСТЕМИ ЗА НАПОЈУВАЊЕ НА СТАНИЦИ НА МОБИЛНАТА ТЕЛЕФОНИЈА ВО АЛБАНИЈА Во студијата е направена анализа и се прикажани резултатите од економската и техничката евалвација на користење на фотонапонските системи како алтернативни извори за снабдување со електрична енергија на станиците за мобилната телефонија. Иако овие системи се сметаат како скапи решенија, тие во плановите за користење и развој се согледуваат како оптимално решение за снабдување со електрична енергија на станиците на мобилната телефонија кое произлегува од нивната географска локација каде е невозможно да се снабдуваат од дистрибутивната мрежа, или заради лошите параметри за квалитетот и за сигурноста на снабдувањето од дистрибутивната мрежа. Со оглед на конфигурацијата на мрежата за безжичен пренос која е опфатена во оваа студија, овие системи се инсталирани во различни подрачја на територијата на Албанија, а

101 МАКО СИГРЕ 2013 C1 3 моќноста на овие извори не надминува инсталирана моќност на фотонапонските панели од 75kWp. Со земањето предвид и со анализа на состојбите во светот кои ни носат одредени можности, можеби со одредена веројатност, преку анализата на трошоци и бенефиции на одделни економски параметри се создаваат различни сценарија како да се стигне до најдобрата алтернатива. Во подрачјето кое е разгледувано во оваа студија, можностите за снабдување со електрична енергија генерираат бројни помалку или повеќе исти решенија, но со различно влијание на состојбата и на нивните економски перформанси. За станиците кои се наоѓаат на далечина, а кои не се во близина на дистрибутивната мрежа, се направи процена на можностите за замена на генераторите со системите на обновливи извори за производство на електрична енергија со соларни панели. Со користењето на различни типови на обновливи извори, иако во експериментална форма, преку споредба на податоците се согледаа најдобрите практики со оглед на потребното производство за задоволување на потрошувачката, евалвација на трошоците на оперативното снабдување на потрошувачите, како и евалвација на влијанието на овие проекти на околната средина. Како заклучок, при познат пораст на потрошувачка на електрична енергија (во зависност од развојот на мрежата на мобилната телефонија), сценаријата кои се анализирани во оваа студија се фокусирани на смалување на користењето на електричната енергија преку подобрена ефикасност во работењето на мрежата на мобилната телефонија, како и на добивањето на чиста енергија преку нејзино производство од обновливи извори кај станиците каде што овие решенија се економски оправдани. Клучни зборови: oбновливи извори за производство на електрична енергија, фотонапонски системи, мрежа на мобилна телефонија Марија Смокварска EVN Македонија, АД Дарко Лазаров Универзитет Гоце Делчев Штип C1 099R MK АНАЛИЗА НА ЕНЕРГЕТСКИОТ СЕКТОР ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Компаративно во однос на останатите типови на инфраструктура (патна, железничка инфраструктура), енергетскиот сектор е во прилично поволна состојба. Сепак, анализите покажуваат дека постои простор за подобрувања преку зголемување на инвестициите во производство на електрична енергија преку обновливи извори, како и подобрување на енергетската ефикасност. Електричната енергија претставува значаен производствен инпут, пришто цената на електричната енергија има исклучително влијание врз целокупното ниво на цени во економијата. Во тој контекст, зголемување на производствената ефикасност и продуктивност на електрична енергија, намалување на потрошувачката на електрична енергија во однос на БДП и зголемување на ефикасноста во преносот и дистрибуцијата на електрична енергија ќе ја направи економијата поконкурентна. Целта на овој труд емпириска анализа на енергетскиот сектор на Република Македонија во однос на земјите во регионот со цел да се интерпретираат каузалната врска помеѓу квалитетот на енергетската инфраструктура, конкретноста на земјата и БДП per capita. Паралелно со тоа, емпириската анализа ќе ги детектира потенцијалните недостатоци и тесни грла што во иднина треба да бидат приоритет за земјата и клучните субјекти во овој сектор, се разбира имајќи ја во предвид улогата на државата.

102 C1 4 МАКО СИГРЕ 2013 Хипотезите кои погоре се интерпретирани ќе бидат анализирани со користење на база на податоци за апроксимативни варијабли со помош на повеќе техники и методи. Клучни зборови: енергетска ефикасност, БДП per capita, производство и потрошувачка на електирчна енергија, корелациска и регресиона анализа. Билјана Стојковска Натионал Грид, УК C1 150R MK ИНТЕГРИРАН МОДЕЛ НА ПРЕНОСНА МРЕЖА ЗА ПОВРЗУВАЊЕ НА ВЕТЕРНИ ЕЛЕКТРАНИ НА МОРЕ Производството на електрична енергија од ветерни електрани на море ќе има огромен придонес во постигнувањето на целите за снадбување на електрична енергија од обновљиви извори до 2020 година поставени од страна на владата на Велиka Британија. Се очекува ветерните електрани на море да произведат приближно 11 до 18 GW електрична енергија. Поврзувањето на ветерни електрани на море со преносната мрежа носи многу предизвици посебно на полето на сигурноста на снадбување со електрична енергија како и самото поврзување на ветерните електрани на нај економичен и флексибилен начин. Во овој чланок се представени интегриран модели на преносна мрежа за поврзување на ветерни електрани на море како и предсностите на овој модел во однос на класичниот радиаел начин на поврзување на ветерните електрани. Клучни зборови: Стандарди за планирање на преносната мрежа, интегриран мрежен модел за поврзување на ветерни електрани на море, капацитети на преносната мрежа. C1 152R MK Тања Нелкоска Властимир Гламочанин Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје ИМПЛЕМЕНТИРАЊЕ НА МЕТОДОЛОГИЈАТА НА СПОЈУВАЊЕ НА ПАЗАРОТ ВО МОДЕЛОТ НА ТРГУВАЊЕ НА ЈУГОИСТОЧНИОТ ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА Дерегулацијата на вертикално интегрираниот модел на енергетскиот сектор доведе до формирање на национални пазари на електрична енергија кои во процесот на тргување на електрична енергија треба да овозможат конкурентност и ликвидност на пазарот, пазарни цени и високо ниво на транспарентност. Во европски рамки, овој процес се надгради со формирање на седум регионални пазари на електрична енергија во рамките на Европската Унија и осмиот пазар кој припаѓа на југоисточниот регион на Европа. Регионалниот југоисточен пазар на електрична енергија се формираше со Договорот за основање на Енергетска Заедница за Југоисточна Европа (Energy Community Treaty-EnCT). Како финална фаза во процесот на интеграција на регионалните пазари е формирањето на единствен, унифициран пазар на електрична енергија, што е и крајната цел на ваквата енергетска политика на Европската Унија. Оттука, формирањето на југоисточниот пазар на електрична енергија претставува последната алка за имплементација на интегриран пазар кој ќе даде шанса на земјите кои сеуште не се членки на Европската Унија да станат дел од единствениот пазар на електрична енергија. Во тој контекст, овој труд се обидува да даде генерален приказ на усвоениот дизајн на југоисточниот пазар на електрична енергија и неговата поставеност како дел од пазарот на Европската Унија. Исто така, трудот одблиску ја разгледува методологијата маркет каплинг на која се базира моделот за тргување на овие

103 МАКО СИГРЕ 2013 C1 5 пазари. Додадената вредност на овој труд може да се најде во неговиот обид низ практичен пример и анализа на резултатите од него да се претстави начинот на работа на методологијата маркет каплинг на дел од пазарите во југоисточна европа, каде сеуште не е имплементирана.уса соржина на македонски јазик Клучни зборови: национални пазари, регионален пазар, модел на тргување, маркет каплинг C1 163R MK Дитер Мец Дарлус Франс Менгапче Универзитет за применети науки Дармштад, Германија Мајкл Конлон Даблински институт за технологија, Даблин, Ирска АЛАТКА ЗА ОБУКА ЗА ИНТЕЛИГЕНТНИ ЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ СО ОГЛЕД НА ИДНИТЕ ПРЕДИЗВИЦИ ВО КОНТРОЛНИТЕ ЦЕНТРИ НА ДСО Интегрирањето на производството на електрична енергија од обновливи извори на енергија (ОИЕ) во енергетските мрежи на Европа придонесува во исполнување на климатските цели кои се пропишани од Европската Унија. Меѓутоа, зголеменото интегрирање на ОИЕ во мрежите на сите напонски нивоа предизвикува зголемување на одделни значајни додатни ефекти кои мораат навремено да бидат земени предвид. Примената на статичкото планирање не е доволно за да можат да се согледаат овие ефекти. Заради големата комплексна интеракција на флуктурирачките ОИЕ и регулативата, авторите препорачуваат употреба на динамички тренинг симулатор за прецизна идентификација на идните проблеми во мрежите. Енергетските мрежи вообичаено беа планирани со помош на статичка пресметка на токовите на моќности при што мрежите на високо и екстра-високо напонско ниво беа дизајнирани како активни мрежи за прифаќање на производството и за пренос на електрична енергија. Среднонапонските и нисконапонските мрежи беа дизајнирани воглавно како пасивни дистрибутивни мрежи. Сега, масовната интеграција на ОИЕ ја менува нивната улога. Улогите на Преносниот систем оператор (ПСО) и Дистрибутивниот систем оператор (ДСО) во работењето на овие мрежи станува покомплексно. Овој труд ја опишува промената на барањата и соодветните предизвици во контекст на техничките, економските и регулаторните рамки. Фокусот се насочува кон нови и се поприсутни ситуации и сценарија кои се предизвикани од високото ниво на учество на ОИЕ во мрежите на ДСО, како што се повратни токови на моќности, пораст и пропаѓање на напонот, распоред на одржување земајќи ги предвид временските услови, регулирање на производството на ОИЕ во ургентни ситуации, итн. Исто така, овој труд ги опишува сценаријата кои се преземени од мрежата на ДСО на VNB RMN Grid Company од Дармштад во Германија. Сценаријата беа создадени со прогноза на структурата на мрежата за 2020 година, земајќи го предвид идното оптоварување и дистрибуираните ОИЕ. Главната цел на обуката е навремена подготовка на операторите на ДСО за решавање на новите и се поприсутни проблеми на интелигентните енергетски мрежи. Обуката овозможува зголемување на знаењата и вештините на операторите како да ги решаваат проблемите без ризик. Необучените оператори може да предизвикаат зголемен број на грешки и финансиски загуби, како и провоцирање на негативна слика кај потрошувачите за услугите на ДСО. Покрај тоа, динамичката обука обезбедува систем за навремено предупредување за идентификација на проблемите во мрежата како што се менува структурата на производството на електрична енергија. Клучни зборови: контролен центар, оператори во контролни центри, ДСО, тренинг симулатор на електроенергетски системи, ОИЕ, SCADA, интелигентни енергетски мрежи.

104 C1 6 МАКО СИГРЕ 2013 C1 169R MK Гоце Божиновски АД ЕЛЕМ Скопје, Подружница ХЕС "Црн Дрим" - Струга Атанас Илиев Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје MОЖНОСТ ЗА ПОКРИВАЊЕ НА ДЕЛ ОД СОПСТВЕНАТА ПОТРОШУВАЧКА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА СО ИЗГРАДБА НА МАЛА ХЕЦ ВО ХЕ ШПИЉЕ Хидроелектраната ХЕ Шпилје заедно со Хидроелектраната ХЕ Глобочица и своите акумулации го сочинуваат хидросистемот на река Црн Дрим, кој претставува најполноводен хидроенергетски производен систем во Р. Македонија и допринесува со околу 35 % од хидроенергијата во Македонија. Долгогодишното искуство покажа дека во склоп на ХЕ Шпилје постои понорна вода која се прифаќа во еден извор наречен Сепарација, лоциран непосредно под браната, кој може да се искористи за изградба на мала ХЕЦ. Ваквата мала ХЕЦ на изворот Сепарација би имала доток на вода околу 300 до 400 l/s во зависност од сезоната и висински пад од околу 29 метри во зависност на нивото на акумулацијата. Со изградба на агрегат од околу 100 kw може да се добие сопствено производство со кое би се покриле околу 70% од сопствените потреби на електрична енергија за домашна потреба. Во самиот труд ќе биде анализиран придонесот од изградбата на мала ХЕЦ во кругот на ХЕ Шпилје за покривање на дел од сопствените потреби од електрична енергија. Клучни зборови: хидроелектрична централа, мала, енергија, моќност, сопствена, потрошувачи.

105 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК C2 РАБОТА НА ЕЕС И УПРАВУВАЊЕ Претседател Климент Наумоски Секретар Изабела Неткова

106

107 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември Гоце Михајлоски Никола Симитчиев Ристе Мицевски АД МЕПСО Скопје C2 145I MK ВРАЌАЊЕ НА ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИОТ СИСТЕМ НА Р.МАКЕДОНИЈА ПОСЛЕ ТОТАЛЕН РАСПАД СО TOP DOWN МЕТОДА Во овој труд ќе бидат разгледани сите можни варијанти за враќање на ЕЕ систем после тотален распад, во кој се подразбира испад на сите производни капацитети и на сите интерконективни далеководи. Реставрирањето на ЕЕ систем ќе биде образложено со "top down" методата. Оваа метода подразбира користење на напон од соседен ЕЕ систем со минимално преземање на активна и реактивна електрична енергија која претходно е договорена со ПСО. Клучни зборови: Реставрирање, топ довн метода, производни капацитети, ПСО, ЕЕ C2 116R MK Алди Мучка Тонин Додани Мариела Ќемали Рајмонда Буалоти Електротехнички факултет, Политехнички Универзитет во Тирана, Република Албанија РЕХАБИЛИТАЦИЈА НА ВОЗБУДНИТЕ СИСТЕМИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ НА СТАТИЧКАТА СТАБИЛНОСТ НА ЕЕС Во последните години, во албанскиот електроенергетски систем (ЕЕС) направени се многу инвестиции за негова рехабилитација и развој. Една од поважните инвестиции е изградбата на интерконекцискиот вод Тирана Подгорица, како и изградба на многу мали водови, со што ќе се зајакне системот. Многу битен дел од инвестициите е рехабилитацијата на ХЕЦ Фиерза и ХЕЦ Вау Дејес (кои се главни електрични централи). Рехабилитацијата ги опфаќа хидро-механичките системи и замена на ротацискиот возбуден систем со статички систем. Во рефератот се анализира влијанието на возбудниот систем во овие електрични централи на подобрувањето на статичката стабилност на ЕЕС. Направена е студија за статичка стабилност при што се пресметани сопствените вредности (корени) на матрицата на состојби и факторите на учество. Преку симулациите се одредени оптималните пропорционални коефициенти на возбудниот систем, со цел да се зголеми факторот на сигурност. Симулациите и пресметките се направени со софтверскиот пакет Neplan. Клучни зборови: ЕЕС, статичка стабилност, сопствени вредности (корени). МАКО СИГРЕ 2013 C2 1

108 C2 2 МАКО СИГРЕ 2013 C2 151R MK Коста Папастеревски АД ЕЛЕМ Скопје Влатко Стоилков Антон Чаушевски Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје УЛОГАТА НА ВЕТЕРНА ЕЛЕКТРАНА ВО РАБОТАТА НА ЕЕС НА МАКЕДОНИЈА Според програмата за енергетски развој на Македонија, до 2015 година се очекува да влезе во погон првата ветерна централа Богданци што ја гради ЕЛЕМ. Ветерната електрана е предвидена со 16 производни ветерни единици со вкупна инсталирана моќност од околу 36 MW. Инвестициониот зафат за градба на оваа ветерна централа е во тек, и во очекување дека за 2 до 3 години ќе се поврзе на 110 kv мрежа за да почне со оперативна работа во ЕЕС. Трудот опфаќа повеќе аспекти од улогата на ВЕЦ Богданци во ЕЕС на Македонија како енергетско поврзување на мрежа и очекувано производство. Производството ќе биде симулирано врз основа на мерените вредности на брзината на ветрот на локацијата Богданци. Акцент на трудот ќе биде ставен на улогата на првата ветерна централа во ЕЕС на Македонија од аспект на координирана работа со конвенционалните термоелектрани и хидроелектрани во системот. Посебно ќе се третира улогата на ВЕЦ во ноќните часови на низок конзум кога термо блоковите се на технички минимум, а посебно улогата во периодот на вршен товар кога се бара максимално ангажирање и на термо единиците и на расположивите хидроелектрани во ЕЕС на Македонија. Клучни зборови: ветер, ветерна централа, електроенергетски, систем. Небојша Јовиќ Милош Стојковиќ ЕКЦ, Белград Елизабета С.Атанасова Климент Наумоски Александар Пауноски Елена Ачкоска АД МЕПСО, Скопје C2 090R MK ДИНАМИЧКИ АНАЛИЗИ ЗА ПРИКЛУЧОК НА ВЕЦ БОГДАНЦИ Ветерната електрична централа Богданци е лоцирана на територијата на општината Богданци која се наоѓа меѓу општините Валандово и Гевгелија. Инсталирана моќност на ВЕЦ Богданци е 36,8 MW, 16 генераторски единици секоја со инсталирана моќност од 2,3 MW. Оваа ВЕЦ на преносниот систем ќе се приклучи радијално во ТС Валандово. За овој приклучок е изработена Студија за приклучување на ВЕЦ Богданци на преносна мрежа во која се направени анализи на: текови на моќност, сигурност(n-1), реактивни моќности, куси врски, динамичка стабилност, квалитет на напонот. Во овој труд ќе биде даден осврт на анализите на динамичка стабилност во точката на приклучување. Прикажани се резултатите од проверката на усогласеност на техничките карактеристики на генераторските единици кои ќе бидат вградени во ВЕЦ Богданци, со техничките услови за приклучување пропишани во Мрежните правила кои важат за ветерни паркови. Клучни зборови: ВЕЦ(ветерни електрични централи), динамичка стабилност

109 МАКО СИГРЕ 2013 C2 3 Нико Мандиќ Ана Хорват ХОПС, Загреб Драгана Јовановска ФЕИТ, Скопје C2 033R MK ВЛИЈАНИЕ НА ВЕТЕРНИТЕ ЕЛЕКТРИЧНИ ЦЕНТРАЛИ ВРЗ РАБОТАТА НА ЕЕС Темата на овој труд се ветерните електрани во Хрватска од перспектива на систем операторот. Во првата фаза ветерните електрани беа со релативно мала моќност и тие беа поврзани на дистрибутивната мрежа до 35 kv. Со постепената изградба на објекти со поголема инсталирана моќност, и со нивното поврзување на 110 kv мрежа се зголемува нивното влијание на преносната мрежа и на целиот ЕЕС. Прва таква ветерна електрана во Хрватска е ВЕЦ Вратаруша, која работи веќе три години. Во овој период дојдоа до израз некои специфични карактеристики од нејзината работа и местоположба во системот. На пример, нејзиното поврзување на мрежата помеѓу две квалитетни регулациони хидроелектрани кои работат во автоматска секундарна регулација. Тоа е еден од најценетите начини на работа во ЕЕС. За работата на двете хидроелектрани и ветерната електрана особено е неповолен периодот на поволна хидрологија. Со порастот на инсталираната моќност на новите ВЕЦ-и кои се градат во Хрватска се зголемува и потребата од секундарна резерва за регулација на моќност. Врз основа на проучувања и испитувања најголемата препорачана вкупна моќност на ВЕЦ во системот на Хрватска е 360 (400) MW. Со овој услов не е потребна надградба на 110 kv мрежа. За порастот на моќноста на ВЕЦ повеќе од предвидените вредности па се до 1200 MW, прво ќе биде потребно да се зголеми секундарна резерва за регулација на моќност (или да се купи). Покрај тоа ќе биде потребно и надградба на 110 kv мрежа. Во трудот се прикажани некои прелиминарни, индикативни податоци на можни трошоци за инсталирање на нови ВЕЦ-и. Клучни зборови: Електроенергетски систем (ЕЕС), ветерна електрична централа (ВЕЦ), автоматска секундарна регулација (АСР). Нико Мандиќ ХОПС-Загреб, Р. Хрватска Никола Панговски АД МЕПСО-Скопје C2 020R MK АНАЛИЗА НА ПРИЧИНИТЕ ЗА ПОЈАВА НА ВИСОКИ НАПОНИ ВО ХРВАТСКИОТ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМ ЗА ВРЕМЕ НА ПРАЗНИЦИ Електроенергетскиот систем секојдневно поминува низ серија на последователни состојби, во кој многу од елементите на системот постојано се менуваат. Тоа е промена во мрежната топологија и физички вредности кој го прават системот да функционира. Една од големините која се менува е напонот на собирниците. Во трудот се претставени специфични промени на напонот на собирници за време на велигденските и божиќните празници минатата година. Првиот празник е во потоплиот дел од годината, за разлика од Божик, кој се карактеризира со пониски температури. Затоа, напоните всушност се анализирани за пролетниот и зимскиот дел на годината. Двета празника ги сочинуваат два или повеќе

110 C2 4 МАКО СИГРЕ 2013 неработни денови. За опис на овие промените на напонот, беа избрани одредени празнични денови, кога напоните обично имаат највисока вредност во текот на годината. Секоја година, овие празници паѓаат во различни денови од неделата. Една година, Велигден паѓа на крајот на март, друга година во месец април. Високиот напон е главно резултат на подоптоварената мрежа. Зголемувањето на напоните не е ист во сите делови на системот, него зависи како од локацијата и типот на секоја собирница во системот, така и од набљудуваниот временски период. Во сегашната конфигурација на Хрватскиот ЕЕС, како и со постојните производствени капацитети и транзит на електрична енергија, проблемот со зголемените напони не може трајно да се реши без примена на некои од современите активни компензациски уреди. Клучни зборови: работа на ЕЕС, високи напони, компензација Нико Мандиќ ХЕП ОПС, Хрватска Ивана Дураковиќ Прп, Хрватска Ненад Јовановски МЕПСО C2 022R MK ВЛИЈАНИЕТО НА АМБИЕНТАЛНАТА ТЕМПЕРАТУРА ВРЗ НАПОНИТЕ И РАБОТАТА НА ХРВАТСКИОТ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМ Хрватскиот електроенергетски систем има многу необична конфигурација. Еден негов крак се простира во континенталниот, а другиот во приморскиот дел на земјата. Таквата тополошка состојба на мрежата и распоредот на енергетските објекти наметнува и одредени специфичности на работата и погонот на системот. Во текот на годината потрошувачката на електрична енергија се менува од поголеми зимски вредности до пониски летни вредности. Временскиот период во годината кога потрошувачката на енергија е намалена го карактеризираат високи напони на скоро сите високонапонски јазли. Покрај тоа, потрошувачката циклично се менува во ритам ноќ-ден, а со неа и напоните во мрежата. Значително влијание врз нивото на годишната, месечната и дневната потрошувачка на електрична енергија имаат температурите на воздухот. Зголемувањето на дневната температура во текот на летните месеци делува врз зголемувањето на потрошувачката. Причината за таквото зголемување на потрошувачката (оптоварување на мрежата) е интензивната и долготрајна работа на клима уредите. Дневната летна потрошувачка, која инаку е пониска од зимската, се зголемува и со тоа во текот на летото се намалува високиот напон на мрежата. Инсталираната моќност на клима уредите во Хрватска се проценува на околу 800 MW, што е нешто повеќе од моќноста на НЕ Кршко. Сите тие не работат истовремено, па нивното влијание на мрежата во текот на денот е променливо. Неоптоварената мрежа генерира реактивна енергија која ја втиснува во високонапонската мрежа, подигнувајќи ги со тоа значително напоните на јазлите. Графичките прикази на динамичката промена на напонот во текот на времето, кои се нарекуваат ружа на напони добро ја прикажуваат таа појава. Даден е графички приказ на зголеменото оптоварување во регионот на Далмација во текот на неделата на заладување, па во скратена форма се претставени дополнителни практични мерки за намалување на зголемените напони. Клучни зборови: електроенергетски систем (ЕЕС), клима уреди, напони, ружа на напони.

111 МАКО СИГРЕ 2013 C2 5 Нико Мандиќ ХОПС, Загреб Драгана Јовановска ФЕИТ, Скопје C2 034R MK РАБОТА И ВЛИЈАНИЕ НА НОВИОТ РЕГУЛАЦИОНЕН ТРАНСФОРМАТОР ВО ТС ДИВАЧА Основна причина за досегашните чести проблеми како и несигурната работа во хрватскиот и словенечкиот системи беа големите транзити на електрична енергија кон Италија. Генерално големите транзити на енергија се последица на системски долгорочен недостаток на сопствено производство. Недостатокот на енергија долг период се решаваше со увоз што пак на долг рок ги одреди тековите на моќност преку Хрватска и Словенија. Со порастот на транзитот растеа и проблемите со загушувања во споменатите системи со често циклично загрозување на работата на двата системи. Екстремни текови на моќност обично се јавуваа во текот на релативно топлите делови од годината за време на подолги врнежливи периоди и евтина енергија. Но исто така и во периодот на значително ниска температура, во зима. Увозот на енергија во Италија по цена пониска од сопственото производство носи поголем профит. Затоа пониските цени на берзата и големите транзити, последователно претставуваат загрозување на сигурносниот критериум N-1. Ова е причина за отежнато управување на системите. Повисока односно пониска цена на енергијата значително влијае на нивото и количината на транзит на енергија помеѓу два системи. Зависно од потребата на италијанскиот систем и цената на електрична енергија, транзитот на енергија во тој правец во изминатиот период беше динамичен и создаваше потешкотии за двата системи. Со вградување на регулационен трансформатор (Phase Shifter Transformer, PST) во ТС Дивача - Словенија тековите на моќност се ограничени и проблемите се надминати. Новиот трансформатор кој уште го викаме и трансформатор со фазно поместување не се наоѓа во Република Хрватска, но неговата работа значително влијае на работата на хрватскиот ЕЕС. Со пуштање во погон на новиот трансформатор не се надминати сите проблеми со тековите на моќност. Во овој труд се презентирани некои стационарни состојби на системот кои се последица на овој трансформаторот во периодот на пробна работа. Овие услови тука се накратко презентирани како дел од специфични појави и влијание на хрватскиот ЕЕС, забележани од националниот диспечерски центар. Клучни зборови: Електроенергетски систем (ЕЕС), транзит на енергија, PST.

112 C2 6 МАКО СИГРЕ 2013 C2 097R MK Петар Крстевски Александра Крколева Матеска Рубин Талески Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје Климент Наумоски Александар Пауноски АД МЕПСО - Скопје ПОСТАПКА ЗА ФОРМИРАЊЕ НА ПРОГНОЗИРАНИ МОДЕЛИ НА ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМИ ЗА ПРОЦЕНКА НА ЗАДУШУВАЊА Една од мерките за намалување на појавата на задушувања во интерконектираните електроенергетски системи e постапката на проценка на задушувања ден однапред. Се работи за постапка на предвидување на тековите на моќност, за нареднот ден, во рамките на еден регион кој е дел од интерконектиран електроенергетски систем. Оваа постапка овозможува навремена детекција на можните задушувања во интерконектираните преносни електро-енергетски мрежи. За реализација на постапката на проценка на задушувања потребно е креирање на прогнозирани модели на електроенергетските системи, за еден или повеќе временски моменти (часови) во иднината. Во овој труд е претставена постапка за креирање на прогнозирани национални мрежни модели за анализи на текови на моќност, врз база на постоечки мрежни модели. Во постапката се поаѓа од фактот што во една електрична мрежа за временски период од неколку дена најчесто настануваат само промени на инјектираните моќности од потрошувачите и производните единици и настануваат промени на состојбата (вклучен/исклучен) на елементите од мрежата. На овој начин со задавање на гореспоменатите податоци е овозможено полуавтоматизирано креирање на повеќе прогнозирани мрежни модели. Моделите можат да се зачувуваат во база на податоци или во датотеки во стандардниот UCTE формат за размена на податоци и да се користат во постапките на проценка на задушувањата или за други цели. Постапката изложена во трудот е развиена во рамките на меѓународниот проект Предизвици на преносните систем оператори од Југоисточна Европа и е имплементирана во софтвер за оперативно планирање на работата на електроенергетските системи наменет за преносните систем оператори. Клучни зборови: интерконектирани електроенергетски системи, проценка на задушувања C2 103R MK Борис Голуб Алдис Черницки Мијиќ КОНЧАР Електрични централи и електрична влеча, Загреб ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО ПРЕНОСЕН КАПАЦИТЕТ Во трудот е опишан информациски систем за поддршка на деловните процеси за распределба и следење на интерконекцискиот преносен капацитет. Имајќи ги предвид честите измени на деловниот процес, кои најчесто се резултат на промени во легислативата, посебно внимание е посветено на флексибилноста и можноста за брзи промени во имплементацијата на деловниот процес. Акцентот ќе биде на најновиот развој на софтверската архитектура користена за имплементација на системски функции.

113 МАКО СИГРЕ 2013 C2 7 Трудот е поделен на два дела. Првиот дел накратко ги опишува начелата на процесот за распределба на преносниот капацитет и расположливите стандарди за размена на информации. Имплементираните деловни функции вклучуваат дефинирање на расположив преносен капацитет, управување со аукциската процедура заедно со интеграција на централната аукциска канцеларија. Дадени се информации за некои секундарни процеси кои следат после процедурата за распределба (на пример, секундарен пазар, принципот искористи-или-изгуби итн.). Вториот дел ја опишува платформата која се користи за имплементација на информацискиот систем. Презентирана е секоја компонента на информацискиот систем. Започнувајќи со редундантноста на податоците од податочната компонента, перформансите и расположливоста на апликациската компонента, начинот на комуникација преку сервисните јазли на посредничката компонента, и завршувајќи со веб презентациската компонента заедно со регистарот на корисници за следење на информациите и улогата на системските корисници. Клучни зборови: Управување со загушувања, експлицитна аукција, ENTSO-E, ECAN, SOA C2 102R MK Борис Голуб Алдис Черницки Мијиќ Иван Фуќек КОНЧАР Електрични централи и електрична влеча, Загреб ИНФОРМАЦИСКИ СИСТЕМ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО СИСТЕМСКИ УСЛУГИ Во трудот е даден преглед на информациски систем за управување со системски услуги и балансна енергија кој се користи од преносните систем-оператори. Системските услуги ги обезбедуваат корисниците на мрежата (на пример балансно одговорната страна) или преносните систем-оператори. Системските услуги се активираат на барање на систем-операторот. При испорака на системските услуги (технички решенија, оперативни трошоци) систем-операторот пресметува соодветен надомест за мрежните корисници како непренослива услуга. Наведениот информациски систем е имплементиран преку неколку софтверски модули. Модулите имаат прецизни функции дефинирани според упатството на ENTSO-E за планирање на резервни ресурси (ENTSO-E Enterprise Reserve Resource Planning implementation guide). Првиот модул се однесува на имплементација на функции потребни за поддршка на планирачкиот процес. Вториот модул обезбедува функции за системски услуги користејќи различни модели за набавка. Другите системски модули имаат функции за управување со договорите и активирање на веќе набавените системски услуги кога ќе се јави потреба. Акцентот ќе биде ставен на секундарната и терциерната регулациска резерва. Архитектурата на информацискиот систем е опишана започнувајќи од податочната компонента за ефикасно складирање на информациите, компонентата за пристап до податоци која врши пресликување на податоците меѓу објектот и релацискиот модел користејќи хибернативна технологија, и на крај е опишана компонентата за деловни услуги. Компонентата за деловни услуги и соодветниот графички кориснички интерфејс е имплементиран со JEE (Java Enterprise Edition) технологија. Клучни зборови: системски услуги, регулациски резерви, планирање на резервните ресурси, IT three-tier архитектура.

114 C2 8 МАКО СИГРЕ 2013 Реџеп Селими Кадри Кадриу Наим Бејтулаху Сабри Мусиќи Газменд Кабаши КОСТТ, Република Косово Лес Кларк Англија Џејмс Тол Шкотска C2 170R MK ИЗРАБОТКА НА МОДЕЛ ЗА ЗАГУБИ ВО ПРЕНОСНАТА МРЕЖА Трудот го опишува искуството на Преносниот оператор во развивањето на нов едноставен модел за загубите во мрежата кој може да се употребува за долгорочни и краткорочни прогнози и кој може да ги одвои загубите поради оптоварувањата во сопствениот систем и загубите поради транзитните токови низ сопствениот систем. Во текот на работата се дојде до многу сознанија во врска со мерниот систем на точките на разграничување на Преносниот оператор, не само за самите мерни уреди, туку и за комуникациските врски и базата на податоци. Работејќи на моделот беше елаборирана и утврдена едноставна дијагностичка мерка која помага да се идентификува појавата и локацијата на лош или сомнителен податок од мерење. Авторите сметаат дека околностите на кои наишле во работата не се типични за поединечен Преносен оператор туку дека сите наидуваат на слични проблеми. Се надеваме дека споделувајќи го нашето искуство и решенијата до кои сме дошле, со другите Преносни оператори во регионот на Југоисточна Европа, можеме да стимулираме конструктивна дискусија на прашање со значење за понатамошното унапредување во однос на развојот на регионалниот пазар на електрична енергија. Клучни зборови: загуби во преносот, транзитни токови, регулаторна информација, пазарна информација, регионален пазар на електрична енергија. Александар Пауноски, Евгенија Костовска, Климент Наумоски, АД МЕПСО, Скопје C2 095R MK ВЕРОЈАТНОСНА АНАЛИЗА НА ДОВЕРЛИВОСТ НА ЕЕС Однесувањето на електроенергетскиот систем (ЕЕС) е неизвесно. Настаните што може да предизвикаат испад на елемент од преносната мрежа најчесто се неизвесни по природа. Слабоста на детерминистичките анализи на доверливоста се состои во тоа што не ја земаат предвид веројатносната природа на однесувањето на ЕЕС, односно секој испад го третираат со еднаква веројатност. Оценката на доверливоста на ЕЕС преку веројатносниот пристап наоѓа примена преку: - пресметка на показателите на доверливост, - анализа на слаби точки во мрежата,

115 МАКО СИГРЕ 2013 C2 9 - споредба помеѓу различни алтернативи при планирање на преносната мрежа, - анализа на ефективноста на корективните акции. За потребите на трудот е изработена база на податоци за секој од далекуводите во сопственост на МЕПСО. При тоа е определен просечниот број на испади и нивното време на траење во соодветната година и потоа за секој од далекуводите, е определена нивната просечна вредност во периодот Клучни зборови: доверливост на ЕЕС, правило за сигурност N-1, веројатност Александар Пауноски Елена Ачкоска Евгенија Костовска АД МЕПСО, Скопје C2 093R MK МАКЕДОНИЈА ВО РАМКИТЕ НА ВИЗИИТЕ ЗА РАЗВОЈ НА ПРЕНОСНАТА МРЕЖА НА ENTSO-E Плановите за развој на преносна мрежа најмалку покриваат десетгодишен период. Во рамките на ENTSO-E во тек е проект за развој на модел односно визии на европска мрежа за 2030 година. Бројот на визии е ограничен на четири и истите се развиени според две развојни политики. Првата политика е во правец на исполнување на целите на Европската енергетска политика за 2050 година (намалување на емисиите на гасови во атмосферата), а втората е во правец на примена на Европската енергетска регулатива. Во овој труд се опишани детално сите визии од аспект на економија, пазари, оптоварување, производство и мрежа како и плановите за развој на преносната мрежа во Република Македонија која како членка на ENTSO-E го креира својот развој во рамките на овие визии. Дефинирањето на параметрите од кој се состојат визиите има за цел, добивање на визии што доволно ќе се разликуваат меѓу себе со цел опфаќање на реалните можности за надминување на идните предизвици со висок степен на сигурност во рамките опфатени од визиите. Примената на визиите за долгорочен развој на мрежата ќе доведе до идентификација на нови потреби за надградба на мрежата што ќе овозможат успешно справување со голем број можни енергетски предизвици што се опфатени токму со овие визии. Клучни зборови: ENTSO-E, визија, енергетска регулатива, оптоварување, производство, мрежа, TYNDP, ЕУ. Климент Наумоски, Елизабета Силјановска Атанасова, Александар Пауноски, МЕПСО Скопје C2 077R MK АНАЛИЗА НА ПРИДОБИВКИ И ТРОШОЦИ ОД НОВИ ПРОЕКТИ ENTSO-E изработува методологија за анализа на трошоците и придобивките на проектите во преносните мрежи (CBA Cost/Benefit Analyses). Со вака усогласената планирачка рамка се создава заедничка визија на преносните систем-оператори (ПСО-и), овозможувајќи на ПСО-и и ENTSO-Е преглед на инвестициските потреби и можности на еден транспарентен и координиран начин.

116 C2 10 МАКО СИГРЕ 2013 CBA анализата се базира на повеќе-критериумски пристап. Влијанието на проектите во преносната мрежа се оценува со анализа на трошоците во однос на придобивките кои се групирани во седум категории (подобрена сигурност во снабдувањето со електрична енергија, општествена и економска благосостојба, интегрирање на обновливи извори на електрична енергија, намалување на загубите во преносната мрежа (енергетска ефикасност), намалување на емисијата на CO 2, техничка одржливост/сигурност на системот и приспособливост на проектите). Оценката на ефектите може да се направи користејќи пазарни и/или мрежни анализи, вклучувајќи и експертски проценки, при што се препорачува меѓусебна координација и итеративна примена на двата типа анализи. Методологијата за анализа на трошоците и придобивките на проектите се воведува и во националните Мрежни правила за пренос на електрична енергија и веќе се применува во планирачкиот процес на МЕПСО. Целта на рефератот е на практичен и конкретен начин да се дадат насоки за пресметките и проценките на различните категории на придобивки. Како илустрација се користени искуствата на авторите од планирачките активности во регионалната група за планирање на ENTSO-E и резултатите од неодамна комплетираната Студија за оправданост на 400 kv интерконективен вод Битола (MK) Елбасан (AL). Клучни зборови: CBA, анализа на трошоци и придобивки, студија за оправданост, 400 kv интерконективен вод Битола (MK) Елбасан (AL). C2 050R MK Софија Николова-Поцева Антон Чаушевски Вангел Фуштиќ Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ОПТИМАЛНА РАБОТА НА ПРОИЗВОДНИ КАПАЦИТЕТИ ВО СЛОЖЕН ЕЕС Во овој труд е презентиран модел за оптимално водење на конвенционални електрични централи во сложен електроенергетски систем. Целта на решавање на разгледуваниот проблем е да се определи оптоварувањето на секоја од електраните, така што вкупните производни трошоци во системот да бидат минимални и да бидат задоволени соодветните реални погонски ограничувања на системот. Во предложениот модел се земени предвид следниве ограничувања: равенката за биланс на активни моќности, ограничувањата кои произлегуваат од дозволената минимална и максимална произведена активна моќност на електраните, билансна равенка за договорена електрична енергија за термоелектраните со договорено проиводство и ограничувањата кои произлегуваат од вкупниот расположлив волумен на вода кај акумулационите хидроелектрани и пумпно акумулациони хидроелектрани во оптимизациониот период. Предложениот модел не ги зема во предвид конфигурацијата на системот и загубите на моќност во системот. Во рамките на трудот е изложено моделирањето на производните капацитети кои влегуваат во состав на анализираниот систем. За решавање на проблемот на оптимално водење на електрни во сложен електроенергетски систем е изготвен компјутерски програм во MATLAB. Изготвениот програм е применет на конкретен систем составен од термоелектрани, акумулациони хидроелектрани, пумпно акумулациони хидроелектрани и дополнителните системи за договор за пумпање на вода кај пумпно акумулационите хидроелектрани. Клучни зборови: оптимизација, производни трошоци, конвенционални електрани, моделирање.

117 МАКО СИГРЕ 2013 C2 11 C2 043R MK Антон Чаушевски Софија Николова-Поцева Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Бобан Дуковски ЕЛЕМ, Скопје ДНЕВЕН РЕЖИМ НА РАБОТА НА ХИДРОЕНЕРГЕТСКИОТ СИСТЕМ НА РЕКА ТРЕСКА Хидросистемот на река Треска од неодамна е комплетно завршен со изградба на хидроелектраната (ХЕЦ) Св. Петка и со ревитализација на ХЕЦ Матка. Иако ХЕЦ Козјак и Св. Петка се сопственост на ЕЛЕМ, а ХЕЦ Матка е сопственост на ЕВН, сепак нивниот режим на работа треба да биде меѓусебно координиран. Ова е посебно важно заради специфичните технички карактеристики на целокупниот хидросистем. Малите акумулациони способности на долните две електрани соодветно нивната инсталираност, наложуваат посебен координиран режим на работа со водење на сметка на котите на акумулациите, односно избегнување на преливите. Во трудот се опфатени различни режими на работа на хидросистемот на река Треска кој секако е диктиран од ХЕЦ Козјак, но со координација на состојбата на акумулациите на Св. Петка и Матка. При анализите е користена сопствена развиена софтверска алатка со реални вредности за техничките параметри на трите производни капацитети. Клучни зборови: каскадни хидроелектрани, дневен режим на работа, производство на електрична енергија. Стипе Ќурлин Антун Андриќ ХОПС C2 184R MK ОПТИМИЗАЦИЈА НА ЗАГУБИТЕ НА ПРЕНОСНАТА МРЕЖА ОД АСПЕКТ НА КРИТЕРИУМОТ НА МИНИМАЛНИ ЗАГУБИ НА АКТИВНА МОЌНОСТ СО ПРОМЕНА НА АГОЛОТ НА НАПОНИТЕ НА ТРАНСФОРМАТОРОТ 400/220 kv ВО ТС ЖЕРАВЈИНЕЦ Регулацијата на активната моќност со промена на аголот на трансформаторот, му обезбедува на систем операторот корисна, ефикасна и бесплатна алатка за исполнување на критериумите за безбедност и оптимизација на загубите на активна моќност во електроенергетскиот систем. Загубите на активна моќност во преносната мрежа претставуваат пазарен производ и истите операторот на електроенергетскиот систем ги купува на слободиот пазар. Купувањето на загубите на активна моќност на слободниот пазар претставува еден од најголемите трошоци на ОЕЕС и секоја постапка за нивно намалување преку оптимизација на работота на преносната мрежа се добредојдени. Во трудот се истражува зависноста на загубите во хрватскиот електроенергетски систем од поместувањето на аголот кај трансформаторот 400/220 kv во ТС Жеравјинец, единствен во хрватскиот електроенергетски систем со можност за регулација аголот на напонот. Наведениот начин на работа на трансформаторот со поместувањето на аголот овозможува значително намалување на загубите во преносната мрежа, истовремено

118 C2 12 МАКО СИГРЕ 2013 запазувајќи ги сигурносните критериуми. Проценети се можните заштеди за Хрватскиот оператор на електроенергетскиот систем (ХОПС) во енергија т.е. парични единици. Клучни зборови: трансформатор со поместување на аголот, преносна мрежа, оптимизација на критериумот на минимални загуби, попречна регулација, загуби во ЕЕС, критериум на сигурност.

119 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК C3 ЕЕС И ЖИВОТНА ОКОЛИНА Претседател Леонид Грчев Секретар Снежана Чундева

120

121 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември C3 063R MK Никола Петковски Верка Георгиева Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје СИСТЕМ СО ТОПЛИНСКИ УРЕД КОЈ КОРИСТИ ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА Во поново време e сé понагласена потребата од вклучување на обновливите извори на енергија во енергетското производство. Овој труд опфаќа опис на практично изработен термодинамички систем кој користи обновливи извори на енергија за добивање на механичка работа која се претвора во електрична енергија. Системот за својата работа користи термална енергија од Сонцето и амбиентална топлина. Покрај ова системот може да користи термална енергија која се ослободува при различни процеси и е едноставен за изработка. За ладење системот главно го користи ендотермниот процес на испарување на вода. Меѓу другото, системот може да најде примена за производство на електрична енергија во рурални подрачја каде што нема електродистрибутивна мрежа. Во рамки на трудот е изработен и едноставен соларен колектор и склад кој може да се користи како извор на термална енергија за работа на системот. Клучни зборови: термодинамички систем, термална енергија, Сонце, топлина, електрична енергија, обновливи извори на енергија, колектор, склад. Весна Чешелкоска Мирка Попниколова Радевска Благоја Арапиноски Технички факултет, Битола C3 131R MK ЗАШТИТА НА ЧОВЕКОВАТА ОКОЛИНА ОД МАГНЕТНО ПОЛЕ ГЕНЕРИРАНО ОД ПОДЗЕМНИ КАБЛИ Во овој труд ќе биде презентиран едноставен начин за заштита на околината од магнетно поле генерирано од подземни кабли. Заштитата е направена со поставување на обвивка со правоаголна форма и од различни материјали и поставена на одредено растојание од каблите. Во трудот ќе биде дадена анализа на повеќе важни параметри кои влијаат на намалување на магнетното поле при употреба на ваква обвивка (екран). Симулациониот метод кој се применува при оваа анализа се базира на методот на конечни елементи, при што ќе биде споредено магнетното поле од подземниот кабел со и без заштитна обвивка. Клучни зборови: Магнетно поле, подземен кабел, заштита. МАКО СИГРЕ 2013 C3 1

122 C3 2 МАКО СИГРЕ 2013 C3 156R MK Благоја Марковски Ристе Стојанов Леонид Грчев Марија Кацарска Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје Робе Робевски А. Д. МЕПСО ПРОЦЕНКА НА ПРОФЕСИОНАЛНА ИЗЛОЖЕНОСТ НА ЕЛЕКТРИЧНО И МАГНЕТНО ПОЛЕ ВО 400/110 kv ТРАФОСТАНИЦА Извршена е проценка на професионално изложување на нискофреквентно електрично и магнетно поле во 400/110 kv трафостаница. Извршени се мерења во далеководно поле и трафо поле во 110 kv и 400 kv постројка, под траса на 400 kv далековод и во командната просторија во близина на далеководот. Со цел да се анализира максималната изложеност на магнетно поле, извршена е екстраполација за случај на максимална постигната струја низ водовите. Резултатите од мерењата се споредени со референтните нивоа од ICNIRP, препорачани со директивата на Европската Унија 2008/46/EC. Во трудот е изведена детална анализа на мерните резултати и даден е визуелен приказ на нивоата на изложување на нискофреквентно електрично и магнетно поле во различни делови од трафостаницата. Резултатите покажуваат надминување на референтните нивоа за професионално изложување на електрично поле на 400 kv страна на трафостаницата, додека пак измерените нивоа на магнетно поле се значително пониски од референтните вредности. Клучни зборови: Трафостаница, електрично поле, магнетно поле, нејонизирачко зрачење, регулативa. Душко Виларов АД ЕЛЕМ Подружница Енергетика Скопје C3 162R MK ТЕ-ТО ЖЕЛЕЗАРА ПРОШИРУВАЊЕ КОНЗУМ, ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ ЛЕТЕ СО САНИТАРНА ТОПЛА ВОДА И ЕКОЛОГИЈА Термоенергетските постројки во Енерганата во Железара се проектирани за задоволување на енергетските потреби на метелуршкиот комбинат. Со редуцирање на одредени технолошки линии, се ослободија значителни количини енергенти за другите околни потрошувачи.со воведувањето на природниот гас енерганата постана економичен и енергенти еколошки извор на следните зона -активна и реактивна електрична енергија -топлинска енергија за топлификација -технолошка пареа за процеси во кругот на Железара како и за околната индустриска -хемиски подготвена вода (мека, деминерализирана, напојна и др.) -санитарна топла вода зиме и лете Класичниот кондензационен режим на работа (често и под технички минимум) на постројките со оглед на постојаното проширување на топлификацискиот конзум, се

123 МАКО СИГРЕ 2013 C3 3 оптимира и сукцесивно се прилагодува на нараснатите потреби од дефицитарните енергенти што воедно значи подобрување на ефикасноста на постојните постројки и изградба на нови еколошки и високо ефикасни комбинирани постројки (ВЕКП, η>0,8). Во рамките на подобрување на енергетската ефикасност, модернизација, автоматизација, и интегрално водење на комбинираниот процес, се спроведени или се оптимализации предвидуваат и следните -Фреквентна регулација на снагата на поголемите ел. моторни погони 510/490/400 kw (6 kv); 290, 160/132, 90/72, 45/30 kw (0.4 kv) -сериска регенерација на јонските изменувачи во ХПВ -собирање на отпадните води, кондензати, одсолувања и сл., третман и нивно враќање во процесот -утилизација на отпадна топлина -оптимално еколошко согорување Секое понатамошно одложување на активирање на постојните конзервирани енергетски постројки само ќе го намали временскиот период до кога регионот ќе западне во енергетска и еколошка криза. Клучни зборови: енергетска ефикасност, когенерација, екологоја

124 C3 4 МАКО СИГРЕ 2013

125 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК C4 ТЕХНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ И АНАЛИЗА НА СИСТЕМОТ Претседател Мирко Тодоровски Секретар Јовица Вулетиќ

126

127 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември C4 015R MK Снежана Чундева Универзитет Св. Кирил и Методиј, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје, Македонија Мат Болен Каи Јанг Electric Power Engineering Group, Luleå University of Technology, Skellefteå, Шведска ХАРМОНИСКА ДИСТОРЗИЈА ПРЕДИЗВИКАНА ОД ИНТЕГРИРАЊЕТО НА ВЕТЕРНА ЕНЕРГИЈА Зголеменото производство на електрична енергија од ветар влијае врз електроенергетскиот систем на повеќе начини. Овој труд се занимава со едно од тие влијанија: појавата на хармоници поради ветерници приклучени во електроенергетскиот систем. Анализирани се измерените хармониски емисии за 4 различни ветерници со моќност околу 2MW опремени со енергетска електроника. Четирите ветерници имаат различни долготрајни спектрограми и истите различно се менуваат во текот на времето. Измерените емисии од индивидуалните ветерници се споредени со граничните вредности за дозволени хармониски емисии. Ако се применува IEEE Std 519, две од анализираните ветерници ги надминуваат дозволените нивоа за присуство на виши непарни хармоници. Од друга страна, истите ветерници се во согласност со дозволените емисиони нивоа утврдени со националните регулативи во Франција. Исто така, анализирана е примарната хармониска емисија на една ветерна електрична централа. Клучни зборови: емисија, хармониска дисторзија, хармониски спектар, квалитет на електрична енергија, ветерна енергија Бранко Наџински Илија Хаџидаовски Макстил АД C4 027R MK ПРЕОДНИ ПРОЦИЕСИ ПРИ ВКЛУЧУВАЊЕ НА КОНДЕНЗАТОРСКИТЕ БАТЕРИИ КАЈ ЕЛЕКТРОЛАЧНАТА ПЕЧКА Во овој труд е разгледан случајот на преодниот процес при вклучување на филтрите односно кондензаторските батерии за компензација на реактивна електрична енергија кај електроенергетскиот систем за електролачната печка. Често пати кондензаторските батерии во комбинација со индуктивитети, поред тоа што се коректори на факторот на можност се и филтри за вишите хармоници. Во овој систем постојат два филтри за филтрирање на вишите хармоници и тоа за третиот и четвртиот хармоник. Во случајов се разгледува работата на системот како едностепена кондензаторска батерија. При тоа се разгледани и анализирани струите и напоните при вклучување и МАКО СИГРЕ 2013 C4 1

128 C4 2 МАКО СИГРЕ 2013 исклучување. Ова е неопходно да се направи за вакви системи за подобро димензионирање на опремата и заштитните елементи во системот. Клучни зборови: преодни процеси, кондензаторски батерии Ѓорѓи Тошевски Бранко Наџински Љупчо Велковски Макстил АД C4 028R MK УСОГЛАСУВАЊЕ И СМАЛУВАЊЕ НА ПОТРОШУВАЧКАТА НА РЕАКТИВНА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА КАЈ ЕЛЕКТРОЛАЧНАТА И КАЗАНСКА ПЕЧКА Во трудот се разгледува случајот и се бара можно решение за заедничка компензација на реактивната електрична енергија на системот електролачна печка и системот казанска печка. Електроенергетскиот систем на електролачната печка содржи кондензатори за подобрување на факторот на моќност, додека системот кај казанската печка нема. Бидејки двата агрегати често едновремено не барат максимална количина на реактивна електрична енергија, постои можност за нивно поврзување со цел да се смали количината на превземена реактивна електрична енергија од надвор. Нормално се разгледуваат и можните технички решенија и ефикасноста во поглед на потрошувачката. Клучни зборови: реактивна енергија, електролачна печка C4 036R MK Петар Крстевски Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје АНАЛИЗА НА ДОВЕРЛИВОСТА НА РАДИЈАЛНИ ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ СО ПРИМЕНА НА МОНТЕ КАРЛО СИМУЛАЦИИ Во овој труд е изложена симулациска постапка за анализа на доверливоста на радијални дистрибутивни мрежи базирана на примената на симулацијата Монте Карло. За разлика од аналитичките методи за анализа на доверливоста во дистрибутивните системи, со примена на оваа симулациска постапка се овозможува целосно и автентично моделирање на случајните појави кои резултираат со испади на елементите од дистрибутивните мрежи и предизвикуваат прекини во напојувањето на крајните корисници. Таа исто така овозможува одредување на статистичката распределба на бројот на прекините во мрежата и нивното времетраење показатели коишто се неопходни за попрецизна проценка на штетите кај крајните корисници поради испадите и прекините во напојувањето. Врз основа на опишаниот метод е изготвена компјутерска програма пишувана во Matlab. Со нејзина помош се пресметуваат индексите на доверливост на поголем број конкретни примери, преземени од реалните дистрибутивни мрежи. За сите нив е направена споредба на резултатите добиени со предложениот симулациски метод и со класичните аналитички методи. Клучни зборови: доверливост, дистрибутивна мрежа, симулација Монте Карло

129 МАКО СИГРЕ 2013 C4 3 C4 052R MK Елена Маркова Велинова Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје АНАЛИЗА НА МОЖНОСТА ЗА ЗАЗЕМЈУВАЊЕ НА НЕУТРАЛНАТА ТОЧКА НА СРЕДНОНАПОНСКИТЕ ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ СО МАЛ ОТПОР Со преминот од изолирана кон заземјена неутрална точка на среднонапонските (СН) дистрибутивни мрежи се разрешуваат проблемите со настанувањето на високите пренапони при земјоспоеви и можноста за појава на повторни палења на лакот што доведува до напрегање и забрзано стареење на изолацијата на елементите од мрежата. Но, сега се јавуваат нови проблеми сврзани со можноста за појава на опасни напони во заземјувачките системи на СН и НН мрежи, бидејќи во новите услови струјата на доземен спој (која сега може да се нарече и струја на еднофазна куса врска ) се зголемува многукратно, па во ист износ ќе се зголемат и сите опасности од појава на превисоки напони на допир и чекор во мрежата. Поради тоа потребни се дополнителни интервенции во постојните заземјувачи од мрежата како и во изборот и подесувањето на релејната заштита. Дали една СН мрежа треба да работи со изолирана неутрална точка или истата треба да се заземји со мал отпор, ќе зависи од повеќе фактори. Освен претходно споменатите два фактора во врска со со релејната заштита и корекцијата на заземјувачите, потребно е да се земат предвид и други фактори, како што се, на пример, типот и должината на мрежата, штетите кај потрошувачите при прекин на напојувањето во случај на грешка и друго. Во овој труд е прикажана постапка за анализа на можноста за заземјување на неутралната точка на една СН дистрибутивна мрежа. Врз основа на прикажаната постапка е изготвена компјутерска програма наменета за анализа на режимот со земјопој во една СН мрежа со произволна конфигурација и големина и со нејзина помош се правени анализи на поголем број разновидни мрежи. Од таквите анализи се заклучува дека кабелските мрежи, во принцип, може да се заземјуваат без притоа да се јават проблеми со превисоки вредности на напоните на чекор и допир, па поради тоа кај нив обично не е потребна никаква дополнителна корекција на заземјувачите. За разлика од нив, кај надземните СН мрежи тоа не е случај бидејќи скоро секогаш се јавува проблем со задоволување на условите за безопасност што ја наметнува потребата од корекција на заземјувачите или, пак, преземање на други заштитни мерки (поставување на слој од чакал или кршен камен, асфалтирање на просторот околу објектите и сл.) со што значително се зголемува цената на чинење на понуденото техничко решение за заземјување на неутралната точка со мал отпор. Покрај тоа, во трудот е направен осврт кон изборот и подесувањето на потребната релејна заштита, врз основа на познатите (пресметаните) струи на доземен спој за сите точки од мрежата, чија неутрална точка се заземјува. Клучни зборови: дистрибутивни мрежи, мал отпор, неутрална точка,заземјувачи, релејна заштита.

130 C4 4 МАКО СИГРЕ 2013 C4 070R MK Андрија Орос Томо Мартиновиќ Електроенергетски координационен центар, ЕКЦ Никола Битрак МЕПСО АД КВАЛИТЕТ НА ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА ВО ПРЕНОСНАТА МРЕЖА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Електричната енергија станува еден од доминатните фактори во општеството, додека проблемите со квалитетот на електричната енергија се релативно нови. Производството на електрична енергија, преносот, дистрибуцијата и користењето поминуваат низ значителни промени кои ќе влијаат на квалитетот и потребните перформанси за индустријата од 21 век. Еден од главните аспекти на работата на електроенергетските системи е квалитетот на снабдувањето со електрична енергија на крајните корисници кој вообичаено се вика квалитет на електричната енергија (КЕЕ). Со текот на годините стандардите за КЕЕ се подобруваат, станувајќи се повеќе рестриктивни во поглед на барањата за КЕЕ на мрежата и одделните крајни корисници. Паралелно со реструктуирањето на електроенергетиката и нејзината зголемена конкурентност се развиваат разни стандарди за КЕЕ од IEC, IEEE и EPRI. За да може тие стандарди правилно да се вградат во електроенергетските системи, покрај нивното разбирање, суштинско е да се има претстава за постојните проблеми со КЕЕ во системот, т.е. да се има претстава за постојното ниво на КЕЕ. Неисполнувањето на се построгата регулатива за КЕЕ може да доведе до значителни казни, изречени од регулаторот, за компаниите за производство, пренос и дистрибуција на електрична енергија. Програмата за следење на квалитетот на електричната енергија беше развиена со следните главни цели: i) да се зголеми нивото на знаење во рамките на АД МЕПСО за генералните теоретски и практични аспекти за квалитетот на електрична енергија; ii) да се зголеми познавањето со актуелните прилики со квалитетот на електрична енергија во преносниот систем на Република Македонија; iii) да се изготвни извештај за квалитетот на електричната енергија во преносната мрежа на Република Македонија врз основа на мерења на квалитетот на електричната енергија на неколку дефинирани локации; iv) да се дадат препораки за подобрување на квалитетот на електрична енергија во рамките на МЕПСО. Клучни зборови: квалитет на електрична енергија, мерење на квалитет на електрична енергија, методологија, стандарди за квалитет на електрична енергија. C4 096R MK Петар Крстевски Рубин Талески Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје МОДЕЛИРАЊЕ НА ИНТЕРКОНЕКТИРАНИ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИСТЕМИ ЗА АНАЛИЗИ НА ТЕКОВИ НА МОЌНОСТ Во овој труд е прикажана постапка за креирање на модели на регионални интерконектирани електроенергетски системи. Постапката изложена во трудот е развиена во рамките на меѓународниот проект Предизвици на преносните систем оператори од Југоисточна Европа и е имплементирана во софтвер за оперативно планирање на работата на електроенергетските системи наменет за преносните систем оператори. Решението

131 МАКО СИГРЕ 2013 C4 5 содржи механизми за проверка на податоците на мрежните модели од аспект на тополошка структура, дали се обезбедени сите потребни податоци и дали со тие податоци е можно извршување на итеративните постапки за одредување на текови на моќности итн. Разработената постапка е применета и на конкретни примери од кои дел се опфатени и во трудот, со што е прикажана нејзината ефективност и точност. Добиените модели на регионални електроенергетски системи можат да се користат за многу намени како што се: оперативно планирање, управување со задушувања, долгорочно планирање на развојот на електроенергетските системи, анализи за интеграција на обновливи извори во електроенергетските системи итн. Клучни зборови: анализа на текови на моќност, интерконектирани електроенергетски системи. Јувал Бек Институт за технологија, Холон, Израел Арие Браунштајн Универзитет во Тел Авив, Израел C4 105R MK АНАЛИЗА НА ВЕРОЈАТНОСТА ЗА УДАР НА ГРОМ ВО ТРИДИМЕНЗИОНАЛНИ СТРУКТУРИ Во трудот се дадени анализа и резултати, добиени со компјутерска симулација, за веројатноста за удар на гром во тридимензионални структури. Програмата ја пресметува веројатноста за удар на гром на одделни точки од тридимензионални комплексни структури и ја пресметува и прикажува штитетната зона. Пресметките се базирани на динамички електромагнетен модел. Моделот се базира на аналитички концепт (Wave-Pair) за пресметка на јачината на електричното поле на набљудувана точка од интерес. Кога полето ќе ја надмине критичната јачина започнува нагорно празнење од секоја точка и точката на удар е онаа чие нагорно празнење прво ќе се спои со надолното празнење. Компјутерската програма е кориснички ориентирана и е базирана на модели на архитектонски структури нацртани со Google Sketchup. Од неа се добиваат штитената зона како и веројатноста за удар на гром. Моделите се експортираат во MATLAB каде што со помош на симулација Монте Карло се пресметува веројатноста за удар на гром во некоја точка од зградата. Прикажан е случај за пресметка на штитената зона за комплекс од згради и инсталации, како и споредба со претходни методи. Клучни зборови: заштита од удар на гром, моделирање, Монте Карло, нумеричка симулација. C4 106R MK Јовица Вулетиќ Јорданчо Ангелов Мирко Тодоровски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје ПРИМЕНА НА FACTS УРЕДИ ЗА РЕДНА И НАПРЕЧНА КОМПЕНЗАЦИЈА НА РЕАКТИВНА МОЌНОСТ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ Принципите на пренос на електрична енергија со помош на наизменична струја се стари повеќе од стотина години и досега сеуште значително непроменети. Значителен проблем при преносот на електрична енергија со помош на наизменични струи, претставува

132 C4 6 МАКО СИГРЕ 2013 реактивната компонента на струјата која не врши никаква корисна работа, туку единствено учествува во одржувањето на електромагнетните процеси во системот. Постоењето на реактивна компонента на струјата (со тоа и на реактивната моќност) предизвикува намалување на преносниот капацитет на елементите во мрежата, зголемување на загубите и падовите на напон. Во новонастанатите услови на функционирање на електроенергетските системи (дерегулирани ЕЕС), каде што во извесна смисла доаѓа до конфликт помеѓу економските цели и природните закони на кои подлежат тековите на енергија, се појавила потреба од воведување на таканаречените FACTS уреди (Flexible Alternating Current Transmission System). Постојат повеќе причини за нивна употреба во електроенергетските системи од кои како позначајни се издвојуваат следните: во моментот на нивно воведување, технологијата веќе била достапна и значително развиена, неможноста за изградба на нови елементи (водови, трансформатори и сл.) во ЕЕС поради економски, имотно-правни и технички причини. Воведувањето на FACTS уредите овозможило правилно и рационално искористување на преносните капацитети на мрежите. Целта на овој труд е накусо да се осврне на принципите на попречна и редна компензација во електричните мрежи и на дел од палетата на FACTS уреди како можност за вршење на таа компензација. Со помош на симулациски пресметки во Matlab/Simulink ќе се симулира работата на дел од реален ЕЕС во кој што на одбрани локации ќе се постават FACTS уреди и ќе се следи промената на тековите на моќност, во однос на базично сценарио во кое не постојат такви уреди. Врз основа на добиените резултати на крајот ќе се спроведе анализа на добиените резултати и ќе биде даден соодветен заклучок. Клучни зборови: FACTS уреди, редна компензација, попречна компензација. Александар Ласков АД ТЕ-ТО Скопје Мирко Тодоровски ФЕИТ Скопје C4 111R MK АНАЛИЗА НА КОМУТАЦИОНИТЕ ПРЕНАПОНИ КАЈ ВИСОКОНАПОНСКИТЕ НАДЗЕМНИ ДОЛГИ ВОДОВИ Во трудот се анализирани комутационите пренапони кај високонапонските надземни долги водови. Од теоријата познато е дека при вклучување на долг вод присутна е појавата на пренапони на крајот од водот, кои се резултат на промената на енергијата кај елементите во колото. Пренапоните се несакана но и неизбежна појава при комутации кај кола со капацитивен и/или индуктивен карактер. Нивното присуство може да доведе до краткотраен испад или трајно оштетување - пробој на опремата што резултира со прекин во напојувањето со електрична енергија или хавариска состојба. Во овој труд со помош на софтверската алатка Matlab/Simulink извршена е анализа на комутационите пренапони кај долг вод во неколку сценарија. Изготвена е програма во Matlab и моделирани се елементите на водот и ЕЕС во Simulink. Потоа извршени се анализи на комутационите пренапони во следниве сценарија: вклучување на водот, вклучување на водот за различни реални вредности на времето на растурање на половите на прекинувачот со помош на Монте Карло методот. Потоа применети се мерки за заштита од пренапони (вградени одводници на пренапони во постројките) и повторени се анализите. Добиените резултати се прикажани табеларно и сликовито. Цел на трудот е да со помош на софтверската алатка Matlab/Simulink се извршат сложени анализи со чија помош ќе се применат соодветни заштитни мерки за намалување на можностите за испади на опремата, прекини во напојувањето со електрична енергија како и

133 МАКО СИГРЕ 2013 C4 7 хавариски состојби. Од резултатите може да се увиди каква е зависноста на вредностите на комутационите пренапони при вклучување на водот, при различни времиња на растурање на половите на прекинувачот како и влијанието на применетите мерки за заштита од пренапони врз вредноста на комутационите пренапони. Клучни зборови: вод, комутационен пренапон, одводник на пренапони. C4 115R MK Мирко Тодоровски Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии, УКИМ Скопје ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА ГРАНИЧНАТА ДОЛЖИНА НА НИСКОНАПОНСКИ ИЗВОДИ ОД АСПЕКТ НА КВАЛИТЕТОТ НА ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА За одредување на граничната (максималната) должина еден извод во нисконапонска (НН) мрежа во трудот се користат две ограничувања дефинирани со стандардот EN Неговата должина е одредена на таков начин што едновремено се исполнети следните барања: 1) брзите варијации на напонот (фликерите) во НН мрежа да бидат со прифаливо ниско ниво, што посредно води кон потреба од ограничување од долната страна на моќноста на трифазна куса врска на крајот на изводот и 2) постигнување на определен квалитет на напонот во сите точки од НН мрежа од аспект на спорите напонски варијации (напонските колебања). Анализите се направени со помош на компјутерска програма со примена на методот Монте Карло и тие покажуваат дека во голем број случаи исполнувањето на наведените два услова може лесно да се утврди на брз и едноставен начин со отчитување од соодветни дијаграми (добиени со симулација) кои ја даваат зависноста на граничната вредност на должината на изводот во зависност од неговиот пресек. Симулациите со кои се добиени дијаграмите на зависност на должината од пресекот на изводот се правени под определени, логички, претпоставки: номиналната моќност на напојниот трансформатор од кој што се напојува набљудуваниот извод е во согласност со преносната моќ на изводот, водот во никој случај не смее во погонот да биде термички прроптоварен, проблемите со квалитетот на напонот во напојната среднонапонска (СН) мрежа е решен преку правилна политика на водење на напоните во напојните високонапонска трафостаница и е извршен правилен избор на позицијата на регулационата преклопна на трансформаторите СН/НН. Како параметар во анализите е користен степенот на оптовареност на самиот извод, а разгледувани се два гранични случаја кои што се однесуваат на просторната распределба на потрошуваите по должината на изводот: 1) товарот е концентриран на неговиот крај и 2) товарот е рамномерно распределен по сета негова должина. Клучни зборови: фликери, варијации на напон, нисконапонски изводи, критична должина на изводите.

134 C4 8 МАКО СИГРЕ 2013 C4 120R MK Вангел Фуштиќ Атанас Илиев Крсте Најденковски Невенка Китева Роглева Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје Валентино Стојковски Машински факултет - Скопје Константин Цветанов Оливер Стојчевски ЕВН Македонија Електрани ЕКСПЕРТСКА АНАЛИЗА НА ОПРЕМАТА ВО ФАЗАТА ТРАНСФЕР НА МАЛИТЕ ХИДРОЦЕНТРАЛИ ВО РОТ ПРОЕКТОТ Во трудот се дава приказ и дискусија на поважните фази на проектот РОТ (Рехабилитирај, Оперирај, Трансферирај) на 7 мали хидроцентрали приклучени на дистрибутивната мрежа: Калиманци, Зрновци, Пена, Песочани, Сапунчица, Дошница и Матка. Главен акцент е даден на специфичностите на целиот проект до фазата Трансфер. Дадени се и дел од добиените резултати од испитувањата и експертски анализи на градежните објекти, хидромеханичката опрема, како и електротехничката опрема за определување на нејзиниот статус според барањата на тендерската документација на почеток на проектот. Авторите ги вреднуваат научените лекции и стекнатото експертско искуство кое може да се стекне со учество во вакви комплексни проекти. Клучни зборови: Рехабилитација, Мали хидроцентрали, Проектна анализа. Драгослав Рајичиќ Леонид Грчев ФЕИТ, Скопје C4 127R MK ПРАКТИЧЕН МОДЕЛ ЗА ПРЕТСТАВУВАЊЕ СТРУИ НА КРАТКОТРАЈНИ УДАРИ ПРИ АТМОСФЕРСКИТЕ ПРАЗНЕЊА Во трудот е земено дека струјата на краткотрајни удари има три дела, и тоа: 1) делот од почетокот до точката со максимална стрмнина на струјата, 2) делот од точката со максимална стрмнина на струјата до точката во која струјата ја достигнува екстремната вредност (позитивна или негативна) и 3) делот по достигнување на екстремната вредност на струјата. За претставување на секој од овие делови е предложена соодветена функција, т.е. формиран е соодветен математички модел. Параметрите на моделот се така определени што обликот на неговиот график многу не се разликува од графиците на моделите од литературата развиени во последниве две децении. Но, предложениот модел битно се разликува од другите модели по начинот на кој се определуваат параметрите на моделот. Кај другите модели е вообичаено да се даваат готови вредности на параметрите за конкретни вредности на времетраењето на порастот на струјата (Т 1 ) и времето до постигнување на половината од екстремната вредност на струјата (Т 2 ) во опаѓачкиот дел. Притоа, најчесто, не се наведува на кој начин може корисникот да ги определи потребните параметри на моделот за други вредности на Т 1 и Т 2. А определувањето на тие параметри никако не може да се смета за едноставно. Особеноста на предложениот труд е во тоа што, за кој и да било

135 МАКО СИГРЕ 2013 C4 9 пар вредности на Т 1 и Т 2, параметрите на моделот можат точно да се определат со релативно едноставни формули. Клучни зборови: струја на атмосферско ударно празнење, времетраење на порастот на струјата, време до повторното достигнување на половина од екстремната вредност на струјата. C4 138R MK Горан Рафајловски Крсте Најденкоски Михаил Дигаловски Љубомир Николовски Факултет за eлектротехника и информациски технологии - Скопје Херберт Хаидфогел ЕВН Австрија СЛЕДЕЊЕ НА КВАЛИТЕТОТ НА ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА И АНАЛИЗА НА ОДБИРОЦИ СО ПРИМЕНА НА ТЕОРИЈАТА НА КОХРАН И СТАНДАРДОТ EN50160 За еден одржлив метод на проценка на квалитетот на напонот во дистрибутивната мрежа неопходен е статистички пристап. За потребите на планирање на оптоварувањето на мрежата и анализата на трендот на квалитетот на напојниот напон може да се употребат различни класификациони методи (STAV- методот е соодветен за определување на местото на приклучување, додека CARCI- методот е лимитиран на класифицирањето на напонските пропади). Но ако главна цел е мониторинг на квалитетот на напојниот напон согласно со стандардите, а со намера за пресметка на карактеристиките на приклучните точки, тогаш т.н перцентиле метод дава најдобри резултати. Во овој труд теоремата за определување на бројот на одбироци или т.н теорема на Кохран (Cohrane s theorem) се употребува за да се добие бројот на мерни локации. Определувањето на бројот на одбироци е процес на избирање на број на мерни локации кои се вклучуваат во статистичкиот одбирок. Големината на одбирокот е важна карактеристика на секоја емпириска студија во која целта е да се донесе заклучок за целата популација од податоците содржани во одбирокот. Во пракса бројот на одбироци е компромис од трошоците за аквизиција и обработка на мерните податоци и потребата да се добие доволна статистичка точност. Во овој труд статистичкиот параметар quantile или percentile (5% и 100% за напони; 95% за Фликер; 95% за тотално хармонично изобличување THD; и 95% за несиметрија) е пресметан со помош на програмот MS. Мерените параметри се процесираат и меморираат како десет минутни одбироци (или 1008 одбироци во тек на 7 дена за скоро сите параметри, и 2 часовни одбироци или вкупно 84 одбироци во една недела за Фликер. За секој одбирок средната вредност на мерениот параметар на квалитет на електричната енергија се пресметува во времетраење од една седмица и соодветно се прикажува на временски дијаграми. Во согласносност со предложениот статистички метод извршено е мерење на напонските промени, напонската несиметрија, фликерот и тоталното хармонично изобличување на 52 мерни локации од вкупно од македонската дистрибутивна мрежа која е управувана од ЕВН Австрија. Методот percentile пред се заради неговата транспарентност и едноставност се употребува за проценка на квалитетот на напонот согласно стандардот EN како и за определување на карактеристиките на специфичното место на поврзување. Извештајот од истовремените мерења на 52 те различни мерни места е составен од дијаграми на напонските промени, напонската несиметрија, долготрајниот фликер и тоталното хармонично изобличување во текот на една недела давајќи 7x24x6=1008 десет минутни средни вредности. Клучни зборови: квалитет на електрична енергија, анализа на податоци, стандард EN50160.

136 C4 10 МАКО СИГРЕ 2013

137 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК C5 ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И РЕГУЛАТИВА Претседател Благојче Трповски Секретар Наташа Вељановска

138

139 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември C5 086R MK Наташа Вељановска Светлана Јаневска Куштрим Рамадани Марко Бислимоски Елизабета Арсова Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија ТРЕТИОТ ПАКЕТ НА ЗАКОНОДАВСТВОТО ЗА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО ЕВРОПСКАТА УНИЈА Третиот пакет на енергетското законодавство во Европската унија ги утврдува заедничките цели, методи и механизми за унапредување на функционирањето на енергетскиот сектор во Европската унија и се состои од Директивите (2009/72/ЕC, 2009/73/ЕC) за заеднички правила за внатрешен пазар на електрична енергија и внатрешен пазар на природен гас, како и Регулативите (714/2009/ЕC, 715/2009/ЕC, 713/2009/ЕC) за електрична енергија и природен гас и за основање на Агенција за соработка на енергетските регулатори. Целите на третиот пакет на енергетското законодавство на Европската унија се: воспоставување на потполно отворен внатрешен пазар на електрична енергија и природен гас, со кој на сите купувачи се овозможува слободен избор на снадбувачи; слободен пристап на мрежите; сигурно и квалитетно снабдување со електрична енергија и природен гас; оддвојување на регулираните (мрежни) дејности од пазарните дејности (производство и снабдување); намалување на енергетската сиромаштија и заштита на потрошувачите; зголемување на надлежностите на регулаторните тела; олеснување на вклучувањето на обновливите извори на енергија во енергетските системи и зголемување на енергетската ефикасност. Во овој труд ќе биде даден преглед на законодавство кој се однесува за пазарот на електрична енергија, односно Директивата 2009/72/ЕC и Регулативата 714/2009/ЕC и обврските кои Република Македонија треба да ги исполни како договорна страна на Енергетската заедница и идна земја членка на Европската унија. Клучни зборови: енергетско законодавство, пазар на електрична енергија. МАКО СИГРЕ 2013 C5 1

140 C5 2 МАКО СИГРЕ 2013 Марко Бислимоски Димитар Петров Светлана Јаневска Наташа Вељановска Елизабета Арсова Регулаторна комисија за енергетика на РМ C5 084R MK ВЛИЈАНИЕ НА НОВАТА ПОДЗАКОНСКА ЦЕНОВНА/ТАРИФНА РЕГУЛАТИВА ВРЗ КРАЈНИТЕ ЦЕНИ НА ПОТРОШУВАЧИТЕ Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија во јули 2012 година ги донесе следниве подзаконски акти: Методологијата за пресметка на цените на пресметковните елементи по кои производителот на електрична енергија ја испорачува електричната енергија на снабдувачот на електрична енергија за тарифни потрошувачи и снабдувачот во краен случај со електрична енергија, Тарифен систем за пренос на електрична енергија, Тарифен систем за дистрибуција на електрична енергија. Како резултат на усвојувањето на овие подзаконски акти, Регулаторната комисија за енергетика треба да го донесе Тарифниот систем за продажба на електрична енергија на потрошувачите што се снабдуваат од снабдувач во краен случај со електрична енергија, како и да го усогласи Тарифниот систем за продажба на електрична енергија на тарифни потрошувачи кој ќе се применува до година. Претходно наведените подзаконски акти се донесени за прв пат во Република Македонија, поради што ќе имаат и соодветно влијание врз цените на потрошувачите. Овој труд се однесува на анализа на влијанието на овие подзаконски акти врз цените на потрошувачите споредени со претходно важечката ценовна регулатива. Клучни зборови: правилници, тарифни системи, анализи, критериуми, тарифи, цени, категории на потрошувачи. C5 091R MK Елизабета Арсова Видан Кулевски Куштрим Рамадани Марко Бислимовски Наташа Вељановска Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија РЕГИСТРИРАЊЕ НА УЧЕСНИЦИТЕ НА ПАЗАР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА И ФОРМИРАЊЕ НА БАЛАНСНИ ГРУПИ Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија на 7 мај 2012 година донесе Правила за пазар на електрична енергија, со кои се уредува организирањето на пазарот на електрична енергија, обврските на операторот на пазарот и операторите на преносниот и дистрибутивниот систем, условите што треба да ги исполнат учесниците на пазарот на електрична енергија, организирањето и контролата на тргувањето со електрична енергија и системски услуги, вклучувајќи го и прекуграничното тргување, процедурата за основање на балансни групи, процедурата за пресметка на отстапувања и др.

141 МАКО СИГРЕ 2013 C5 3 Во овој труд е даден преглед на начинот, постапката и процедурите за регистрирање на учесниците на пазарот на електрична енергија. Исто така, учесниците на пазарот на електрична енергија можат да учествуваат самостојно како единствена балансно одговорна страна или пак да учевствуваат во некоја балансна група во која ќе има определено балансно одговорна страна. Балансно одговорната страна ќе има голема одговорност и ќе треба да сноси финансиска одговорност за целокупното влијание на балансната група врз доверливото економичното и сигурното работење на електроенергетскиот систем на Република Македонија. Во трудот ќе биде објаснет начинот и постапката на формирање на балансни групи и балансно одговорни страни, а воедно и ќе бидат презентирани и предностите и негативностите од формирање на балансни групи. Клучни зборови: балансни групи, балансно одговорни страни. Марко Бислимоски Видан Kулевски Елена Маркова Велинова Наташа Вељановска Елизабета Арсова Регулаторна комисија за енергетика на РМ C5 082R MK ПРЕСМЕТКА НА ОТСТАПУВАЊАТА НА ДОГОВОРЕНИТЕ И ОСТВАРЕНИТЕ ТРАНСАКЦИИ Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија на 7 мај 2012 година донесе Правила за пазар на електрична енергија. Една од новините воведени со Правилата за пазар на електрична енергија се однесува на постапките за пресметка на отстапувањата на договорените и остварените трансакции, врз основа на податоците од мерењата направени од страна на операторот на електропреносниот систем и операторите на дистрибутивните системи. Досега, во Република Македонија не се применува концептот на пресметка на отстапувањата на часовно ниво кој што е предложен со Правилата за пазар на електрична енергија. Со цел подетално да се образложи концептот на пресметка на отстапувања на часовно ниво, овој труд се однесува на анализа на Методологијата за пресметка на надоместокот за услугите за урамнотежување која што е во прилог на Правилата за пазар на електрична енергија, како и анализа на примена на истата. Клучни зборови: Правила за пазар на електрична енергија, Методологија за пресметка на надоместокот за услугите за урамнотежување, часовно балансирање, неделно балансирање. C5 059R MK Атанас Настев Тања Нелкоска Македонски Електро Преносен Систем Оператор, АД ИМПЛЕМЕНТАЦИЈА НА МЕТОДОЛОГИЈАТА ЗА ФОРМИРАЊЕ БАЛАНСНИ ГРУПИ И ЧАСОВНО БАЛАНСИРАЊЕ ДЕЛ ОД ПРОЦЕСОТ НА ЛИБЕРАЛИЗАЦИЈА НА ПАЗАРОТ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА НА Р.МАКЕДОНИЈА Република Македонија како потписник на Договорот за основање на Енергетска Заедница за Југоисточна Европа, се приклучува кон исполнување на целта на Европската Унија за формирање единствен, унифициран пазар на електрична енергија. Процесот на либерализација на пазарот на електрична енергија овозможи дерегулација на природниот

142 C5 4 МАКО СИГРЕ 2013 монопол на електростопанството и се обидува во својот модел да го внесе потрошувачот на електрична енергија како едни од клучните фактори за развој на конкурентен, ликвиден и транспарентен пазар на електрична енергија. Следната фаза на отворање на пазарот на електрична енергија во Македонија го зголемува бројот на учесници на пазарот и води кон усвојување на нови регулативи и примена на нови методологии. Донесувањето на пазарните правила воведува една нова методологија за организирање на потрошувачите во балансни групи со точно дефинирани балансно одговорни страни и ја зголемува нивната одговорност за одржување на балансот помеѓу производството и потрошувачката во енергетскиот систем. Во тој контекст, овој труд се обидува да ја претстави методологијата за формирање на балансни групи како и методологијата за балансирање на часовно ниво на учесниците на пазарот, преку претставување на различни примери кои ги разгледуваат сите аспекти и ситуации кои би можеле да се случат во пракса и истовремено одговара на прашањата, кој и на кој начин може да формира балансна група. Наспроти методологијата за пресметка на дебаланс на неделно ниво, овој труд го застапува тврдењето дека ваквиот начин на организирање на учесниците на пазарот и пресметка на дебаланс на часовно ниво води кон помали трошоци за отстапување на учесниците на пазарот, ги стимулира за порационално набавување и користење на електричната енергија, а со тоа се подобрува стабилноста на енергетскиот систем во Македонија. Клучни зборови: Балансни групи, пазар на електрична енергија, часовно балансирање, Балансно одговорни страни Никола Панговски Ненад Јовановски АД МЕПСО Скопје C5 121I MK УЛОГАТА НА БОС-ОТ ВО ФУНКЦИОНИРАЊЕТО НА ПАЗАРОТ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Во овој труд, сублимирани сe правилата за пазар на електрична енергија во Република Македонија, одобрени од страна на Регулаторната комисија за енергетика (РКЕ). Објаснето е на кој начин е организиран пазарот на електрична енергија од страна на Македонскиот електропреносен систем оператор (МЕПСО), како носител на лиценците доделени од страна на РКЕ и како би требало истиот да функционира од година. Дефинирани се учесниците на пазарот на електрична енергија, правилата за регистрација на истите, нивните односи и кои се нивните права и обврски кои треба да бидат исполнети за да не се загрози стабилната и сигурна работа на електроенергетскиот систем. Објаснето е на кој начин учесниците на пазарот на електрична енергија формираат балансни групи (кои се предводени од балансно одговорни страни (БОС-ви)) по сопствен избор и врз основа на сопствените билатерални или мултилатерални договори, како и одговорноста на БОС-те околу физичката номинација на распоредите на членовите во нивните балансни групи. Наведени се некои недоследности со сегашното функционирање на пазарот, улогата на МЕПСО, ЕЛЕМ, ЕВН и квалификуваните потрошувачи. Клучни зборови: МЕПСО, пазар на електрична енергија, регулаторна комисија за енергетика, пазарни правила, балансна група, балансно одговорна страна, БОС.

143 МАКО СИГРЕ 2013 C5 5 C5 124R MK Александра Крколева Матеска Весна Борозан Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје ГРУПИРАЊЕ НА ПОТРОШУВАЧИТЕ ЗА КОМЕРЦИЈАЛНО УЧЕСТВО НА ПАЗАРОТ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА Интелигентните мрежи (ИМ) претставуваат нов концепт во развојот на електроенергетските мрежи, чија цел е да обезбедат економски ефикасен и одржлив електроенергетски систем (ЕЕС), интегрирајќи ги на ефикасен начин активностите и потребите на корисниците приклучени на мрежата. Една од главните карактеристики на ИМ е тоа што потрошувачите добиваат значајна улога во функционирањето на целиот систем, пред сѐ преку активно вклучување во обезбедувањето помошни услуги. Во трудот е прикажан нов начин на организирање на потрошувачите за обезбедување услуги во рамките на интелигентните мрежи, преку примена на класа епидемиски алгоритми за соседска комуникација (АСК). Примената на АСК овозможува потрошувачите, претставени преку нивниот комерцијален претставник, да учествуваат во заедничка стратегија за намалување на оптоварувањето, што пак им овозможува да учествуваат во пазарот за балансирање или да ги намалат трошоците за балансирање во рамките на нивната група. При тоа, АСК се користат за распространување на пораката за намалување на оптоварувањето до членовите од групата и задржување на потребното оптоварување во извесен период. На децентрализиран начин, преку размена на информации меѓу потрошувачите и донесување одлуки на локално ниво, врз основа на примената информација и локалната состојба, групата потрошувачи ја остварува заедничката цел, односно учеството во обезбедување помошни услуги. Клучни зборови: интелигентни електроенергетски мрежи, пазар на електрична енергија C5 068R MK Драган Миновски Василија Шарац Универзитет Гоце Делчев Штип; Елетротехнички Факултет - Радовиш Мирослава Смиткова Словачки Технички Универзитет во Братислава, Факултет за електротехника и информациски технологии - Братислава Гоце Божиновски АД ЕЛЕМ - Скопје ПАЗАР НА СИСТЕМСКИ УСЛУГИ ВО ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИОТ СИСТЕМ НА РЕПУБЛИКА СЛОВАЧКА Новите услови на либерализација и отворениот пазар со електрична енергија, го потикнува процесот на отварање на пазарот и со системски услуги во електроенергетскиот систем. Веќе подолг период, големите квалификувани потрошувачи приклучени на преноснта мрежа во Република Македонија слободно купувaат електрична енергија за свои потреби на отворениот електроенергетски пазар. Постепено, со новите законски измени во делот на пазарот на електрична енергија во периодот кој следи, пазарот на електрична енергија ќе почне да се либерализира и за останатите потрошувачи приклучени и на дистрибутивната мрежа. Со пуштањето во погон и на новите независни производсни капацитети во Република Македонија се овозможува отаварање и на пазарот на системски

144 C5 6 МАКО СИГРЕ 2013 услуги во македонскиот електроенергетскиот систем. Во овој труд ќе биде презентиран пазарот на системски услуги во електроенергетскиот систем на Република Словачка, како модел на пазар на системски услуги, кој успешно функционира долги години. Ќе бидат презентирани и цените на поедини системски услуги и цените на регулационата енергија во претходниот период. Клучни зборови: примарна регулација, секундарна регулација, терциерна регулација, регулациона енергија. C5 045R MK Наташа Вељановска Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија Весна Борозан Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Факултет за електротехника и информациски технологии МЕХАНИЗМИ ЗА ПОДДРШКА НА ПРОИЗВОДСТВОТО НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ОД ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА И НИВНА СПОРЕДБА Со реструктуирањето на електроенергетскиот сектор се создадоа услови за привлекување на инвестиции, се појави конкуренција на ниво на производство и на ниво на снабдување со електрична енергија, односно се отворија нови можности за избор при снабдувањето со електрична енергија. Конкуренцијата на ниво на производство на електрична енергија придонесе да се користат нови поефикасни технологии и да се зголеми користењето на обновливите извори на енергија за производство на електрична енергија имајќи ги во предвид и придобивките од чисто, одржливо и сигурно снабдување со електрична енергија. Обновливите извори се чисти, бидејќи се редуцира загадувањето, одржливи, бидејќи тие се обновливи и сигурни и не предизвикуваат зависност од увоз, и поради тоа тие ја намалуваат зависноста од глобалните геополитички и стратешки движења, кои малите земји тешко можат да ги контролираат. Меѓутоа, високата цена на произведената електрична енергија од обновливите извори ги чини истите неконкуренти на пазарите на електрична енергија, што доведува до потреба од воведување на механизми за поддршка и стимулирање на изградбата и искористувањето на овие извори. Според дефиницијата од Директивата 2009/28/ЕС на Европскиот парламент и на Советот за промоција на користењето на енергија од обновливи извори на енергија, механизам за поддршка претставува секој инструмент, шема или механизам што го применува една земја членка на Европската унија или група земји членки, со кој се промовира користење енергија од обновливи извори и тоа преку намалување на трошоците за таа енергија, зголемување на цената по која што таа енергија може да се продава или зголемување на купеното количество таква енергија преку утврдување обврска за обновлива енергија или на некој друг начин. Во трудот е прикажан преглед на механизмите за поддршка на производството на електрична енергија од обновливи извори на енергија, со акцент на новите мерки кои се развиваат за потребите на исполнувањето на националните цели за учество на енергијата од обновливите извори во вкупната потрошувачка на енергија. Во рамките на трудот детално се прикажани карактеристиките на механизмите за поддршка и е направена споредбена анализа на механизмите за поддршка на производството на електрична енергија од обновливи извори на енергија кои се користат во Европа, врз основа на неколку критериуми: едноставноста, административните бариери и трошоци кои се појавуваат при нивната примена, во однос на тоа дали истите придонесуваат за сигурноста на инвеститорот и какво е нивното влијание врз потрошувачите. Клучни зборови: обновливи извори на енергија, механизми за поддршка

145 МАКО СИГРЕ 2013 C5 7 C5 083R MK Наташа Вељановска Димитар Петров Елена Маркова Велинова Марко Бислимоски Елизабета Арсова Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија АНАЛИЗА ЗА ВЛИЈАНИЕТО НА ОТКУПОТ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ОД ПОВЛАСТЕНИТЕ ПРОИЗВОДИТЕЛИ ВРЗ ПРОСЕЧНАТА ПРОДАЖНА ЦЕНА ЗА СНАБДУВАЊЕ НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ЗА ТАРИФНИТЕ ПОТРОШУВАЧИ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ВО 2011 ГОДИНА Трошоците за откуп на електричната енергија од повластените производители по повластени тарифи за потрошувачите на електрична енергија до 31 декември 2011 година се надоместуваа преку тарифата за пренос на електрична енергија, додека пак од 1 јануари 2012 година овие трошоци се надоместуваат преку тарифата за организирање и управување со пазарот на електрична енергија, која ја утврдува Регулаторната комисија за енергетика на Република Македонија. Всушност, потрошувачите на електрична енергија кои се снабдуваат од снабдувачот со електрична енергија на тарифни потрошувачи ги надоместуваат трошоците за откуп на електричната енергија од повластените производители преку просечната продажна цена на електрична енергија за снабдување со електрична енергија. Во овој труд ќе биде разработено законодавството на Република Македонија за обновливи извори на енергија, начинот на откуп на електричната енергија произведена од повластените производители на електрична енергија од обновливи извори на енергија, како и повластените тарифи кои се утврдени во Република Македонија. Целта на овој труд е да се даде анализа за влијанието на откупот на електричната енергија од повластените производители врз просечната цена за снабдување на електрична енергија за потрошувачите во Република Македонија во 2011 година. Клучни зборови: повластен производител, тарифа за пренос на електрична енергија, просечна цена за снабдување на електрична енергија C5 046R MK Наташа Вељановска Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија Весна Борозан Универзитет Св. Кирил и Методиј, Скопје, Факултет за електротехника и информациски технологии ПОВЛАСТЕНИ ТАРИФИ ЗА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ОД ОБНОВЛИВИ ИЗВОРИ НА ЕНЕРГИЈА И ВЛИЈАНИЕ НА НИВНАТА ПРИМЕНА ВРЗ ЦЕНАТА НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ЗА ПОТРОШУВАЧИТЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Повластените тарифи за електрична енергија претставуваат механизам за поддршка на производството на електрична енергија од обновливи извори на енергија кој најмногу се применува во Европа, а воедно и во Република Македонија. Во трудот е дадена споредбена анализа на повластените тарифи за производство на електрична енергија од обновливи извори утврдени во Република Македонија со повластените тарифи во земјите членки на Европската унија, како и во другите земји од регионот. Споредбената анализа се однесува за

146 C5 8 МАКО СИГРЕ 2013 повластените тарифи за производство на електрична енергија од централите кои користат обновливи извори во Република Македонија, односно за хидроцентрали, ветерни централи, централи на биогас, централи за биомаса и за фотонапонски централи. Откупот на произведената електричната енергија од повластените производители на електрична енергија по повластени тарифи има влијание врз цената на електрична енергија на сите потрошувачи, бидејќи трошоците за откуп на оваа електричната енергија по повластени тарифи се надоместуваат од страна на сите потрошувачи на електрична енергија. Од 1 јануари 2015 година откупената електричната енергија од повластените производители на електрична енергија, операторот на пазарот на електрична енергија ќе ја продава на снабдувачите со електрична енергија и трговците со електрична енергија кои продаваат електрична енергија на потрошувачите. Снабдувачите со електрична енергија и трговците се должни од операторот на пазарот на електрична енергија секој ден да откупуваат количина на електрична енергија произведена од повластените производители, соодветно на учеството на најавите за потребите од електрична енергија на нивните потрошувачи во вкупните предвидени потреби на потрошувачите на електрична енергија во Република Македонија. Во трудот се прикажани анализи за влијанието на примената на повластените тарифи врз зголемувањето на трошоците за набавка на електрична енергија во споредба со пазарната цена на електричната енергија, како и зголемувањето на цената на електрична енергија за потрошувачите заради откупот на електричната енергија од повластените производители по повластени тарифи, при што се изработени повеќе сценарија при различни пазарни цени на електрична енергија, како и различен степен на изграденост на централите кои користат обновливи извори во 2015 и 2020 година, а воедно имајќи ги предвид промените во моделот и развојот на пазарот на електрична енергија во Република Македонија. Клучни зборови: повластена тарифа, повластен производител, цена на електрична енергија

147 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК C6 ДИСТРИБУТИВНИ СИСТЕМИ И ДИСПЕРЗИРАНО ПРОИЗВОДСТВО Претседател Димитар Димитров Секретар Даница Арсеновска

148

149 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември Драгослав Рајичиќ Рубин Талески ФЕИТ, Скопје C6 001R MK ПРИМЕНА НА МЕТОДОТ СО СУМИРАЊЕ НА АДМИТАНЦИИ ЗА ОПРЕДЕЛУВАЊЕ НА УЧЕСТВОТО НА ОДДЕЛНИТЕ ПОТРОШУВАЧИ ВО ВКУПНИТЕ ЗАГУБИ НА АКТИВНА МОЌНОСТ ВО РАДИЈАЛНИ МРЕЖИ За определување колку одделни потрошувачи придонесуваат во вкупните загуби на активна моќност во една радијална електроенергетска мрежа се развиени повеќе методи. Во нив се користени разни пристапи, при што се воведувани различни претпоставки. Фактот дека со различни методи се добиени различни резултати упатува на констатација дека постојат недоследности при развивање на пристапите. Имајќи го тоа предвид, во трудот е направен обид за решавање на проблемот да се искористи методот познат под името метод сумирање на адмитанции. Иако основната намена на тој метод била да се користи при пресметки на напони во радијални електроенергетски мрежи и при пресметки на кусите врски, во трудов е покажано дека тој може успешно да се користи и при определување на учеството на одделни потрошу-вачи во вкупните загуби на моќност во радијални електроенергетски мрежи. Во основа на предложениот пристап е можноста за секој од потрошувачите да се определи адмитанција со која неговото постоење се еквивалентира во напојната точка на радијалната мрежа. Со помош на такви адмитанции може вкупната моќност инјектирана во мрежата да се претстави како сума од онолку компоненти колку што има потрошувачи. Компонентата која соодветствува на еден потрошувач е всушност сума од моќноста на потрошувачот и загубите во мрежата предизвикани од постоењето на тој потрошувач. Следователно, разликата помеѓу компонентата што соодветствува на еден потрошувач и моќноста на тој потрошувач претставува учество на потрошувачот во вкупните загуби на моќност во мрежата. Предложениот пристап е наменет за радијални мрежи напојувани само во една точка. Тој се одликува со едноставност и при неговото изведување не се воведени дополнителни претпоставки. Неговата примена е илустрирана со примена на реална радијална среднонапонска мрежа со 30 јазли, преземена од литературата. Резултатите добиени со предложениот метод се поклопуваат со резултатите добиени со т.н. егзактен метод, но се разликуваат од резултатите добиени со некои други методи, изведени со воведување на претпоставки кои во предложениот пристап не се користат. Клучни зборови: Загуби на активна моќност, метод сумирање на адмитанции, подредување на јазли и гранки, радијална електроенергетска мрежа МАКО СИГРЕ 2013 C6 1

150 C6 2 МАКО СИГРЕ 2013 C6 051R MK Ристо Ачковски Факултет за електротехника и информациски технологии Скопје Елена Маркова Велинова Регулаторна комисија за енергетика на Република Македонија АНАЛИЗА НА НАПОНСКИТЕ И СТРУЈНИТЕ ПРИЛИКИ ПРИ ЗЕМЈОСПОЈ НА СТОЛБНА ТРАФОСТАНИЦА СН/НН НАПОЈУВАНА ОД НАДЗЕМНА МРЕЖА ПРЕКУ КАБЕЛСКИ ОТЦЕП Кај нас, како впрочем и во другите делови од поранешната СФРЈ, сè уште се користат Техничките препораки [13], [14] на ЕПС (Електростопанство на Србија) за решавање на разни технички проблеми. Тие се применуваат и при изборот и димензионирањето на заземјувачите на столбовите од надземните водови и на самите трансформаторски станици среден низок напон (ТС СН/НН). При изборот и димензионирањето на заземјувачите на столбните трансформаторски станици (СТС) среден низок напон (СН/НН), тргнувајќи од наведеното во техничката препорака 7 [13] се вели дека доколку самата СТС се напојува преку кабел, тогаш при димензионирањето на нејзиниот заземјувач се оперира со т.н. редукционен фактор на напојниот кабел, чијашто вредност се пресметува, или пак се усвојува од соодветната стручна литература. Но, притоа се заборава дека во случај на СТС СН/НН која се напојува од надземна мрежа со кабелски отцеп вредностите на редукциониот фактор значително се зголемуваат, во споредба со вредноста на редукциониот фактор кај чисто кабелските мрежи, т.е. таквиот начин на димензионирање е погрешен. Во трудов ќе биде прикажана аналитичка постапка за анализа токму на тој случај. Од таквата анализа може да се заклучи дека кај СТС СН/НН кои се напојуваат од надземна мрежа преку кабелски отцеп со кратка должина, во области со поголема специфична отпорност на тлото, ќе се појават поголеми вредности на напонот на чекор и допир, посебно напонот на чекор којшто е понекогаш пресуден за димензионирањето на заземјувачот на самата СТС. Затоа кај некои постојни заземјувачи на СТС е можно да се јави потреба од корекција на заземјувањето со цел истиот да ги задоволи условите за безопасност. Често пати тие корекции на заземјувачот нема да вродат со плод, па ќе биде неопходно да се преземаат и други дополнителни мерки, како што е поставување на слој чакал околу трафостаницата, асфалтирање и др. Клучни зборови: заземјување, столбна трансформаторска станица, редукционен фактор Методија Атанасовски Технички факултет-битола Борче Божиновски Зоран Симоновски постдипломци на Технички факултет-битола C6 010R MK ТРАНЗИЕНТНА СТАБИЛНОСТ НА АСИНХРОН ГЕНЕРАТОР НА ДИСТРИБУТИВНА МРЕЖА Дисперзираното производство (ДП) обединува широк спектар на технологии за производство на електрична енергија. Најчесто користени електрични машини за производство на електричната енергија кај секоја од технологиите кои влегуваат во групата ДП се: синхроните генератори, асинхроните генератори (АГ) и енергетските претворувачи

151 МАКО СИГРЕ 2013 C6 3 (dc/ac или обратно). АГ се најзастапени кај ветерните фарми и кај малите и средните по големина хидроцентрали. Поимот на транзиентна стабилност на дистрибутивната мрежа (ДМ) стана многу актуелен со зачестената појава на ДП. Причините за ова можат да се сумираат во следново: да се испита динамичкото однесување на генераторите на ДМ и нивното влијание врз истата, да се утврди нивното критично време за зачувување на стабилноста, влијанието на нивната стабилност врз заштитата во мрежата. Овој труд затоа се занимава со транзиентната стабилност на АГ. За таа цел е изработен типичен модел на ДМ на која е приклучен АГ. Моделирањето и симулациите се направени со користење на софтверските пакети NEPLAN и MATLAB/SIMULINK/Simpowersystems toolbox. Користен е АГ со кафезен ротор. Симулирани се трифазни и двофазни куси врски во ДМ со цел да се испита динамичкото однесување на овој тип на генератори. Следени се следниве оперативни параметри: брзината на роторот, активната и реактивната моќност, струите на АГ. Одредено е критичното време на исклучување на грешките со цел генераторот да остане стабилен. Добиени се низа на корисни и практични заклучоци. Клучни зборови: Асинхрон генератор, транзиентна стабилност, дистрибутивна мрежа. C6 011R MK Андон Киров Министерство за Економија Рубин Талески Факултет за електротехника и информациски технологии, Универзитет "Св. Кирил и Методиј", Скопје ПРИМЕНА НА МЕТОДОТ НА ФАЗИ РАСПРЕДЕЛЕБА НА ТЕКОВИ НА МОЌНОСТИ ПРИ АНАЛИЗА НА СЛАБО-ПОВРЗАНИ ДИСТРИБУТИВНИ МРЕЖИ Детерминистичкиот метод за решавање на дистрибутивните електроенергетски системи дава решенија кои одговараат на една стационарна состојба. Меѓутоа, преминувањето од една стационарна состојба во друга на истиот систем е условено со појава на преодни процеси за време на кои доаѓа до промени на режимските параметри, што укажува на тоа дека детерминистичкиот пристап дава решение одделно за секоја поединечна стационарна состојба. Од друга страна, многу од влезните податоци кои се основа за пресметките се оценуваат со извесна несигурност, која вообичаено е од нестатистички тип поради практични причини во прибирањето на податоците, особено во големи и комплексни дистрибутивни системи. Со оглед на тоа што овие влезни податоци значително влијаат на резултатите од пресметките на мрежите, од посебен интерес е да се определи колкава е несигурноста на резултатите доколку некои од влезните податоци грубо се оценат. Таквите пресметки може да се направат со примена на неконвенционални методи за решавање на дистрибутивни системи, меѓу кои е и методот на фази распределба на текови на моќности. Методот на фази распределба на текови на моќности комбинира детерминистички метод за пресметка на слабо-поврзани диструбутивни мрежи и метод за пресметка на гранични текови на моќности. Детерминистичкиот метод за пресметка на слабо-поврзани диструбутивни мрежи, всушност, претставува модификација на Њутн-Рафсоновиот метод, додека методот за пресметка на гранични текови на моќности резултира со определување на границите на опсегот во кои се очекува дека ќе се определат решенијата, односно излезните случајни променливи.

152 C6 4 МАКО СИГРЕ 2013 Методот на фази распределба на текови на моќности може да се примени за решавање на радијални и за слабо-поврзани урамнотежени и неурамнотежени дистрибутивни мрежи. Клучни зборови: слабо-поврзани диструбутивни мрежи, несигурност на податоци, метод на фази распределба на текови на моќности. C6 123R MK Александра Крколева Матеска Весна Борозан Факултет за електротехника и информациски технологии - Скопје СОВРЕМЕНИ СТРАТЕГИИ ЗА УПРАВУВАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕТНИ ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ МРЕЖИ Интелигентните мрежи (ИМ) претставуваат нов концепт во развојот на електроенергетските мрежи, чија цел е да обезбедат економски ефикасен и одржлив електроенергетски систем (ЕЕС), интегрирајќи ги на ефикасен начин активностите и потребите на корисниците приклучени на мрежата. За да одговорат на потребите на современото општество, ИМ треба да бидат флексибилни, со цел да ги задоволат потребите на различните корисници; да овозможат слободен пристап до мрежата за сите корисници, вклучително и за производителите кои користат технологии за искористување на обновливи извори на електрична енергија и енергетски ефикасните технологии; да се доверливи и да овозможат сигурност во снабдувањето и квалитет на испорачаната електрична енергија; да овозможат услови за стекнување економска корист за корисниците на мрежата преку примена на иновативни технологии, ефикасно управување со ЕЕС, воведување конкурентност и соодветна регулатива. Во рамките на трудот е прикажан преглед на современите стратегии за управување на ИМ, со акцент на новите стратегии кои се развиваат за потребите на најперспективните концепти на ИМ, како што се микромрежите и виртуелните електрични централи. Клучни зборови: интелигентни електроенергетски мрежи, микромрежи, виртуелни електрични централи Љупчо Трпезановски Методија Атанасовски Технички факултет - Битола Крсте Мицалевски Општина Ресен - Ресен C6 112R MK ВЛИЈАНИЕ НА ПРИКЛУЧУВАЊЕТО НА ФОТОВОЛТАИЧНА ЕЛЕКТРОЦЕНТРАЛА ОД 1 MWp, ВРЗ РАБОТНИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ НА ДИСТРИБУТИВНАТА МРЕЖА Во Студијата за обновливи извори на енергија во Република Македонија и Стратегијата за развој на енергетиката во Република Македонија за период , изработени од Македонската академија на науките и уметностите, се предвидува изградба на вкупно 10 до 30 MWp фотоволтаични електроцентрали (ФЕЦ) до 2020 година, со производство на електрична енергија од 14 до 60 GWh/годишно.

153 МАКО СИГРЕ 2013 C6 5 Приклучувањето и погонот на ФЕЦ ќе доведе до промена на параметрите на работните режими на дистрибутивните мрежи, во споредба со режимите кога тие не би биле приклучени на мрежата, за исти потрошувачи во мрежата. Во овој труд направени се повеќе анализи за ефектот на приклучувањето на ФЕЦ со моќност од 1 MWp, врз конкретна 10 kv дистрибутивна мрежа. Извршени се пресметки и анализи од аспект на: промена на напоните во јазлите на изводот, промена на струјното оптоварување на водовите во изводот, загубите на моќност при максимално оптоварување на мрежата, промена на големината на струјата на куса врска во мрежата, појавата и големината на фликери како и зголемувањето на струите на виши хармоници во мрежата. Во трудот се прикажани резултатите од спроведените анализи врз дистрибутивната мрежа пред и по приклучувањето на ФЕЦ. Извлечени се заклучоци и дадени се предлози за приклучување на ФЕЦ од 1MWp, од аспект на правилно функционирање на дистрибутивната мрежа. Клучни зборови: дистрибутивни мрежи, дисперзирано производство, фотоволтаични електроцентрали. Миле Јончевски Миле Спировски Благоја Стеваноски Технички Факултет Битола C6 183R MK ДИНАМИЧКИ РЕЖИМ НА РАБОТА НА ВЕТЕРНА ФАРМА Во трудот се анализирaни динамичките карактеристики на ветерна централа (ВЕЦ) со двојно напојуван асинхрон генератор (DFIG). Математичкиот модел е изработен со помош на софтверскиот пакет MATLAB/SIMULINK кој овозможува широки можности за анализа. Со помош на направените симулации анализирано е однесувањето на режимските параметри на ветерната фарма во случај на брза промена на брзината на ветер, како и во случај на континуирана промена на брзина на ветер. Разгледани се два начини на регулација на работа на ветерната фарма: со регулација на напонот (Voltage regulation) на излезот на ВЕЦ и со регулација на моќноста на (VAR regulation). Анализа на режимските параметри дава одговори за најповолниот начин на работа на ветерна фарма поврзана на преносен електроенергетскиот систем. Клучни зборови: ветерна фарма, двојно напојуван асинхрон генератор (DFIG), динамички карактеристики, регулација на напон, регулација на моќност C6 055R MK Игор Стојановски ГЕИНГ Кребс унд Кифер Интернешнл и др. ДОО Скопје Евгенија Костовска АД МЕПСО, Скопје AНАЛИЗА ЗА ТЕХНИЧКО И ЕКОНОМСКО ВЛИЈАНИЕ ОД АСПЕКТ НА ПОДОБРУВАЊЕ НА КВАЛИТЕТОТ НА ЕЕ СО ПОМОШ НА ОБНОВЛИВ ИЗВОР НА ЕЛЕКТРИЧНА ЕНЕРГИЈА ВО РУРАЛНИТЕ ДЕЛОВИ НА РЕПУБЛИКА MАКЕДОНИЈА Снабувањето на руралните средини со електрична енергија, кои се наоѓаат на оддалечени точки од дистрибутивната мрежа, за истите би било потребно да се изгради нова

154 C6 6 МАКО СИГРЕ 2013 мрежа, или пак истата да се надгради. Тоа не претставува само финансики предизвик, туку и фундаментален елемент за нивен економски развој во овие области. Гледано од овој аспект, ескпертската јавност прави се поголеми залагања за директно пренасочување на производството, односно дитрибуција од централизирано во децентрализирано, преку извори со одржлив развој, односно обновливи извори на електрична енергија. Кај земјите во развој, како што е и Република Македонија, потребата за дисперзирана електрификација на руралните средини станува се поатрактивна и економски поприфатлива. Самата електрификација по себе, повлекува поширок дијапазон на нови технички системи и социално-економски услуги. Имајќи го во предвид фактот дека главната дејност и егзистенција на најголемиот дел од руралните средини во Република Македонија е земјоделството, направена е анализа за техничкото и економското влијание од аспект на снабдувањето на потрошувачите од овие области со електрична енергија од обновлив извор. Клучни зборови: Фотонапонски системи, ПВК-Полски воден капацитет, PVSYST, PVGIS, MPPT

155 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК D1 МАТЕРИЈАЛИ И НОВИ ТЕХНОЛОГИИ ВО РАЗВОЈ ЗА ЕЕС Претседател Љубомир Николоски Секретар Зоран Трипуновски

156

157 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември Дончо Сејзов Фросина Сејзова Велкова Ех Изведба Инженеринг ДООЕЛ Скопје D1 003R MK ЗАШТИТА ОД ЕКСПЛОЗИИ НА ЈАГЛЕНА ПРАШИНА ВО ТЕРМОЕЛЕКТРАНИ Јагленот како еден од најефтините горива се користи во ТЕ каде што е важен дел во формирањето на цената на електричната енергија. Опасноста од експлозија на јаглената прашина која што се појавува во процесот на подготовка и горење на јагленот е голема. Јаглената прашина, зависно од составот може да биде проводна така да барањата за електроопремата се построги. Исто така останатите причинители на палење се присутни во процесот (самозапалување, висока температура, механичка искра, триење, хемиска реакција, статички електрицитет) треба да се земаат во предвид. Поради тоа се применуваат различни методи за спречување на експлозијата (инертизација, експлозиски заклопки, електростатски проводни материјали, ограничување на температурата и енергијата, соодветна IP DIP (изведба). Електричните уреди како причинители на палење со својата температура, искра или лак се користат во т.н. DIP (Dust Ignition Protection) изведба или во противексплозивна, односно IP заштитена изведба доколку ја задоволуваат DIP изведбата. Клучни зборови: експлозивна смеса, извори на опасност, зони на опасност, граници на експлозивност, противексплозивна заштита, енергија на палење. D1 041R MK Љубомир Николоски Крсте Најденкоски Факултет за електротехника и информациски технологии -Скопје ПРЕГЛЕД НА НЕДЕСТРУКТИВНИ МЕТОДИ ЗА ОЦЕНКА НА СОСТОЈБАТА НА ЕНЕРГЕТСКИТЕ ТРАНСФОРМАТОРИ Енергетските трансформатори се битен елемент на електроенергетскиот систем. Од нивната состојба зависи сигурноста на погонот на системот. Со стареењето на трансформаторите (односно, времето поминато во погон) нивната општа состојба се влошува што ја зголемува веројатноста за нивниот отказ. За да се следи нивната состојба во текот на погонот и за да се преземат благовремено потребните зафати, развиени се многу недеструктивни методи, некои од кои би можеле да ги групираме како традиционални, а некои како нови, модерни или нетрадиционални. Овој труд дава преглед на методите, нивните јаки и слаби страни. Притоа подетално се посматраат методите наменети за оценка на изолациониот систем. Клучни зборови: енергетски трансформатори, недеструктивни методи, проценка на состојба. МАКО СИГРЕ 2013 D1 1

158 D1 2 МАКО СИГРЕ 2013 D1 042R MK Живко Коколански Владимир Димчев Христина Спасевска Маргарита Гиновска Универзитет Св. Кирил и Методиј Скопје, Факултет за електротехника и информациски технологии, Скопје ОДРЕДУВАЊЕ НА КОНЦЕНТРАЦИЈАТА НА ТОКСИЧНИ ЕЛЕМЕНТИ КАЈ ЕЛЕКТРОТЕХНИЧКИ ПРОДУКТИ СО ПРИМЕНА НА СЕКУНДАРНА ЕМИСИЈА НА Х-ЗРАЦИ Енормно широкото производство и примена и на производи од електротехничка природа во последните неколку децении наметна потреба од развој на техники за континуирано следење на евентуалните загадувања на животната средина која истите можат да ја предизвикаат. Од овие причини, многу земји во светот имаат усвоено законски регулативи кои ги дефинираат максималните концентрации на токсични елементи во електротехничките материјали кои се користат при производство на електротехнички продукти, како и начините за нивно отпадно складирање. Техниките за одредување на концентрацијата на одредена дефинирана група елементи е регулирана во стандардот од интернационалната електротехничка комисија IEC Една од техниките за анализа предложена во станрадтот IEC се базира на анализа на енергетскиот спектар на секундарни х-зраци (X-Ray Fluorescence XRF) од примерокот кој е предмет на анализа. Преку одредување на врвовите во енергетскиот спектар и апроксимација со одредени математички функции може да се изврши квалитативна и квантитативна анализа на хемискиот состав на примерокот, односно да се утврди кои елементи и во колкава концентрација се присутни во примерокот. Оваа техника вообичаено се користи за одредување на концентрациите на Pb, Hg, Cd, Cr и Br во униформни испитни примероци. Од друга страна, многу често електротехничките материјали се комплексни за анализа, односно истите се неуниформни и од различен хемиски состав. Од овие причини интерпретацијата на резултатите од анализите не е едноставна и потребно е да се земат предвид голем број фактори: калибрација, граници на детекција, природа на испитниот примерок, ефекти на елементите кои неможат да се одредат со XRF, спектрални преклопувања и сл. Во овој труд ќе биде опишан систематски пристап за одредување на концентрацијата на токсични елементи во калајот кој се користи во електротехничките уреди. Ќе се изврши експериментална верификација и ќе се дадат насоки за одредување на мерната неодреденост при калибрација со референтни материјали. При експерименталните анализи ќе се користи професионален XRF систем SPECTRO-MIDEX кој користи рендгенска цевка со аноден материјал од Молибден (Mo) и максимална енергија на излезните х-зраци од 48 kev. Клучни зборови: токсични елементи, електротехнички продукти, спектрална анализа, х- зраци

159 МАКО СИГРЕ 2013 D1 3 Грозданка Јовановска Вилма Миновска АД МЕПСО D1 108R MK МАТЕРИЈАЛИ ОТСТРАНЕТИ ОД ПОГОН УПРАВУВАЊЕ И РАКУВАЊЕ СО НИВ Постројките за пренос и дистрибуција на електрична енергија создаваат значајни количини на отпад: изолационо масло, порцелан, SF 6 и други материјали, особено во процесот на обновување на остарената инфраструктура. Во блиска иднина, воведувањето на паметни технологии за обработка на отпадот, истовремено ќе помогнат да се создаде енергетски ефикасна електрична мрежа, и неизбежно ќе придонесат за отстранување на отпадот како проблем, кога старата опрема се заменуваат со нова. Во моментов не постојат добро дефинирани технологии кои може да се користат за рециклирање на изолационите компоненти кои го достигнале крајот на својот животен век. Овој вид на отпад често завршува во депониите. Клучни зборови: отпад, изолационо масло, порцелан, SF6, рециклирање. Павле Анчевски Кире Трпчевски Вилма Миновска АД МЕПСО D1 109I MK SF6 ГАСОТ ИЗОЛАЦИОНЕН МЕДИУМ ЗА ВИСОКОНАПОНСКА ЕЛЕКТРИЧНА ОПРЕМА Сулфур хексафлуорид, SF 6 гасот е одличен диелектрик со уникатни својства, кои доведоа до негова широка и успешна употреба во прекинувачи како и во гас изолирани трафостаници. Опремата што го користи овој изолационен гас прв пат е воведен во тите години, а посебна популарност доживува во осумдесетите години од минатиот век. Денес, кога инфраструктурата во електричните постројки се модернизира, интензивно се заменува со SF 6 -опрема. Во моментов SF 6 -опремата доминира во високо-напонските постројки но се забележува тренд на доминација и на пониските напонски класи. Клучни зборови: SF 6, високо-напонска опрема, одржување и управување. Томислав Анѓелкоски ЕЛЕМ АД, РЕК БИТОЛА D1 132I MK ГУМЕНИ КОМПЕНЗАТОРИ НА ОКЛОПЕНИ ГЕНЕРАТОРСКИ СОБИРНИЦИ Гумените компензатори инсталирани на крајот од оклопените шински врски (врска помеѓу генератор и блок трансформатор), имаат двојна улога т.е. превземање на

160 D1 4 МАКО СИГРЕ 2013 дилатациони промени и електрична изолација (галванско одвојување) помеѓу оклопените шински врски, трансформаторите и генераторот. Во трудот се анализирани електричните настани и улогата на гумените компензатори за време на трајните и преодните режими. Исто така даден е пример на дефект настанат на оклопот од еден фазен проводник. Клучни зборови: Компензатори, оклопени шински врски, куса врска, доземен спој. D1 140R MK Сашо Цветковски А.Д Електрани на Македонија (ЕЛЕМ), Скопје Влатко Чингоски Електротехнички факултет, Унив.ерзитет Гоце Делчев, Штип Игор Николов Андриц Хидро, Швајцарија РАЗВОЈ НА ХИБРИДНА КОНЦЕНТРИРАЧКА СОНЧЕВА ТЕРМОЕЛЕКТРАНА ВО TE БИТОЛА АД Електрани на Македонија (ЕЛЕМ), отпочна со развој на проект за концентрирачка сончева електрана во близина на термоелектраните на РЕК Битола (ТЕ Битола). За изработка на проектната документација ЕЛЕМ ангажираше конзорциум составен од реномираната француска консултантска компанија Artelia и француска консултантска компанија посветена на развој на проекти од механизмот за чист развој (CDM), Carbonium. Цел на проектната задача доставена до консултантите беше изработка на сеопфатна компаративната анализа, избор на оптимална техничка конфигурација и концептуален проект на изградба на хибридна соларна централа на локација блиска до ТЕ Битола. При тоа беше водено предвид дека новиот проект треба во себе да ги обедини најдобрите можности за интеграција на новопроектирана сончева електрана во постоечката конвенционална термоелектрана ТЕ Битола која работи на домашен лигнит. Основен заклучот на изработената Техничка студија за изводливост беше дека најдобра опција за хибриден концепт на користење на сончева енергија и домашниот лигнит во ТЕ Битола е предгревањето на напојната вода помеѓу последниот високопритисен грејач на вода и влезот во котел со користење на сончева енергија. Сончевата енергија која би се користела во разменувачот на топлина првично би ја подигнувала температурата на водата од 250 C на 285 C со што се намалува потребната енергија во котелот како резултат на горење на лигнит. На тој начин, во периодите на денот кога има сончево зрачење, може да се реализира соодветно намалување на на потребната моќност на котелот и следствено на тоа, намалување на потрошувачката на јаглен на термоелектраната во тој период на денот. Ваквото техничко решение овозможува избегнување на било какви модификации на оперативните параметри на турбината, што реално не е лесно да се изведе без последици и можни грешки. Едновремено, ваквото техничко решение не влијае врз ефикасноста на котелот и осигурува високи коефициенти на полезно дејство и конверзија на сончева енергија во електрична енергија со минимален трошок за производство на обновлива сончева енергија. Во овој труд ќе бидат прикажани главните резултати и заклучоци од изработената Техничката студија за изводливост за изведба на Проектот за хибридна концентрирачка сончева електрана во Битола. Клучни зборови: Хибридна концентрирачка сончева електрана, студија за техничка изводливост, концепт на хибридизација.

161 МАКО СИГРЕ 2013 D1 5 D1 141R MK Сашо Цветковски, А.Д Електрани на Македонија (ЕЛЕМ), Скопје Влатко Чингоски Електротехнички факултет, Универзитет Гоце Делчев Штип Игор Николов Андриц Хидро, Швајцарија ХИБРИДНА КОНЦЕНТРИРАЧКА СОНЧЕВА ТЕРМОЕЛЕКТРАНА ВО ТЕ БИТОЛА - АНАЛИЗА НА TРОШОЦИ И ПРИДОБИВКИ АД Електрани на Македонија (ЕЛЕМ), отпочна со развој на проект за концентрирачка сончева електрана во близина на термоелектраните на РЕК Битола (ТЕ Битола). За изработка на проектната документација ЕЛЕМ ангажираше конзорциум составен од реномираната француска консултантска компанија Artelia и француска консултантска компанија Carbonium, посветена на развој на проекти со согласност со Механизмот за Чист Развој (CDM) [1]. Цел на проектната задача доставена до консултантите беше изработка на сеопфатна компаративна анализа, избор на оптимално техничко решение и концептуален проект на изградба на хибридна концентрирачка соларна централа на локација блиска до ТЕ Битола. При тоа беше водено предвид новиот проект во себе да ги обедини најдобрите можности за интеграција на новопроектирана сончева електрана во постоечката конвенционална термоелектрана ТЕ Битола која работи на домашен лигнит. Техничките аспекти и анализи во врска со можностите за реализација на ваков хибриден проект како и можната технологија која евентуално би се користела се опишани во комплементарниот труд [2]. Во овој труд презентирани се дел од добиените резултати од деталната економската и финансиската анализа на Проектот за изградба на хибридна концентрирачка сончева електрана во ТЕ Битола. При извршената анализа на трошоци и придобивки, посебен акцент е посветен на неколку специфични детали, меѓу кои како најважни ги сметаме следните два: Вредноста на предвидена инвестиција и трошоци за работење и одржување, единечни цени на електричната енергија и топлинската енергија, како и нивна споредба со други традиционални пристапи кај кои исто така се користи сончева енергија, и Физибилност на проектот, земајќи ги во предвид приходите од продажбата на електричната енергија, како и приходите од продажба карбонските кредити за намалени емисии на стакленички гасови според Механизмот за Чист Развој (CDM). Клучни зборови: концентрирачка сончева електрана,економска физибилност, механизам за чист развој.

162 D1 6 МАКО СИГРЕ 2013

163 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември СТК D2 ИНФОРМАЦИОНЕН СИСТЕМ И ТЕЛЕКОМУНИКАЦИИ НА ЕЕС Претседател Трајче Черепналковски Секретар Елизабета Солакова

164

165 8. СОВЕТУВАЊЕ Охрид, септември D2 054I MK Стјепан Сучиќ Анте Мартиниќ КОНЧАР Оддел за електрични централи и електрична влеча Загреб, Хрватска Јурај Хавелка Факултет за електротехника и компјутери, Универзитет во Загреб, Загреб, Хрватска КОРИСТЕЊЕ НА IEC61850 ЗА КОМУНИКАЦИЈА СО SCADA СИСТЕМИ НА КОНТРОЛНИ ЦЕНТРИ Апликациите за надзор, управување и аквизиција на податоци (Supervisory Control and Data Acquisition - SCADA) во контролните центри на електроенергетските системи вообичаено комуницираат со другите потсистеми преку одредени често употребувани телекомуникациони протоколи како IEC , IEC или DNP3. Еден од главните недостатоци на овој пристап е недостатокот на стандардизирана семантика на процесните податоци. Оваа карактеристика значително ја намалува способноста за рационализирано конфигурирање и одржување на SCADA системите на контролните центри. Повеќето ново интегрирани трансформаторски станици се базираат на IEC стандардот кој обезбедува интегрирана семантика на процесните податоци. Според општата пракса, процесните податоци на ниво на трансформаторска станица базирани на IEC стандардот се мапираат според еден од споменатите телекомуникациони протоколи. Овој процес резултира со неколку негативни влијанија како што се неизбежното губење на податочната семантика, воведување на дополнителни скриени недостатоци во размената на податоци и конфигурации со можни грешки. Овие и слични проблеми би можеле да бидат елиминирани со користење на IEC комуникацискиот протокол на ниво на контролен центар. Овој труд обезбедува преглед на резултатите на стандардизацијата поврзани со напорите на IEC-овиот Технички Комитет 57 (TC57) кој има за цел развивање на IEC базираната комуникација со контролните центри. Во трудот е исто така прикажано како овие функции се применуваат во индустриската пракса како функционален дел од PROZA NET SCADA системот. Клучни зборови: IEC , SCADA, gateway МАКО СИГРЕ 2013 D2 1

166 D2 2 МАКО СИГРЕ 2013 Борис Брестовец Борис Њавро Кончар КЕТ д.д. Здравко Јадриев ХЕП ОДС д.о.о. D2 057R MK АВТОМАТСКА МРЕЖНА РЕКОНФИГУРАЦИЈА АЕРОДРОМ СПЛИТ (ХРВАТСКА) ТС 10(20)/0,4 kv Аеродром 1 и Аеродром 2 го снабдуваат со електрична енергија Сплитскиот аеродром, преку кои е овозможено снабдување од два различни извори, ТС 35/10 kv Кастела и ТС 35/10 kv Дивуље. Покрај двете одделни снабдувања со енергија, Сплитскиот аеродром има и сопствени резервни генератори. Во нормална работа двете трансформаторски станици (Аеродром 1 и 2) се поврзани и напојувани од ТС Дивуље и во случај на дефект тие се откачуваат од ТС Дивуље и се поврзуваат на ТС Кастела. Трајна паралелна работа и симултано поврзување на двете 35 kv трансформаторски станици (ТС) не е можно поради големите струи на куси врски и капацитивните струи во случај на доземен спој. Времето на поврзување е ограничено од времето на реакција на операторот во диспечерскиот центар (ДЦ) и од можностите на тимот за интервенции, така да се мери во десетици минути. Со цел да се скрати времето на реакција при воспоставување на снабдувањето со енергија од дистрибутивната мрежа, имплементиран е нов Систем за Автоматска Мрежна Реконфигурација (Automated Network Reconfiguration ANR) на ТС Аеродром 1 и на ТС Аеродром 2. Испорачаниот ANR систем е базиран на Далечински Терминални Единици (Remote Terminal Units - RTU) во двете ТС. RTU-то на една од ТС (Master ТС) има Програмабилен Логички Контролер (Programmable Logic Control - PLC) кој има функција да биде одговорен за реализација на ANR алгоритамот. Процесните информации помеѓу двететс се разменуваат со употреба на оптички интефејс помеѓу нив и е заснован на IEC хоризонтална меѓусебна комуникација. Имплементираниот систем овозможува предности во обезбедување на неопходното снабдување со енергија за Сплитскиот аеродром со скратување на системските застои и намалување на амортизацијата на резервните генератори на аеродромот. Овој труд нуди преглед на основната конфигурација и архитектура на системот и ги претставува основните функции на еден ваков систем. Клучни зборови: средно напонска мрежна автоматизација, мрежна реконфигурација, RTU, PLC, IEC 61850, дојава на грешка

167 МАКО СИГРЕ 2013 D2 3 Борис Брестовец Синиша Секулиќ КОНЧАР-КЕТ А.Д. Симон Батистич Марко Бизјак Електро Приморска А.Д. D2 058I MK АВТОМАТИЗАЦИЈА НА ДИСТРИБУТИВНА МРЕЖА БАЗИРАНА НА GPRS КОМУНИКАЦИЈА Словенечкиот оператор на дистрибутивниот систем, Електро Приморска од Нова Горица, започна со автоматизација на дистрибутивната мрежа уште во 1997 година со инсталирање на далечински управувани разделувачи на моќност. Главната намена на далечински управуваните разделувачи на моќност е да се овозможи навремена заштита и исклучување на далеководните полиња во случај на дефект и брзо повторно воспоставување на дистрибутивната мрежа. До денес, Електро Приморска има инсталирано повеќе од 80 Далечински Управувани Разделувачи на Моќност (Remote Controlled Disconnector Switches - RCDS) во својата 20kV дистрибутивна мрежа. Старата UKV радио комуникациска инфраструктура која се користеше за интегрирање на далечински управуваните разделувачи на моќност во SCADA / DMS системот не можеше да ги задоволи барањата и потребите на современиот SCADA систем како што е аквизицијата на податоци во реално време. Со цел да се подобри аквизицијата на податоци, кон крајот на 2010 година се започна нов проект. Со новиот проект, постоечките далечински управувани разделувачи на моќност се интегрираат во SCADA / DMS системот врз основа на постоечката GPRS / EDGE мобилна комуникациска мрежа. Во овој труд е дадена техничката архитектура и функционалноста на системот за аквизиција како и карактеристиките на користените комуникациски протоколи. Врз основа на искуството со таков систем ќе бидат разгледани придобивките на дистрибутивниот систем оператор. Клучни зборови: Автоматизација на средно напонска мрежа, далечински управувани разделувачи на моќност, GPRS, UKV, SCADA, IEC , DNP 3.0, MODBUS, временска синхронизација Жарко Стојановски, Вера Петковска, АД МЕПСО, Скопје D2 073I MK КОМУНИКАЦИСКИТЕ ВРСКИ НА МЕПСО СО ЕВРОПСКИТЕ ПРЕНОСНИ ОПЕРАТОРИ Големиот напредок на технологијата во 21от век на полето на комуникациите нуди можност за еден многу понапреден начин на соработка и комуникација на преносните систем оператори. Електронска магистрала (Electronic Highway - EH) претставува приватна комуникациска мрежа на Европските оператори на преносни системи, одделена од интернет, со која им се овозможува високо доверлива размена на информации во реално време (realtime) и информации разменувани повремено (non real-time) и увид во моменталните состојби

168 D2 4 МАКО СИГРЕ 2013 на поголемите енергетски објекти од соседните земји, како и директна комуникација на преносните оператори преку соодветните апликации кои ги нуди овој систем Од Април 2012, после успешното поврзување и размената на податоци со ЕМС Србија и ЕСО Бугарија, МЕПСО Македонија се поврза со Мрежните Оперативни Центри на ENTSO-E и стана дел од големото семејство на Преносни Оператори од Европа. Клучни зборови: Electronic Highway ENTSO-E, размена на real-time и nonreal-time податоци.

169 BOOK OF ABSTRACTS 8. CONFERENCE Оhrid, September 22 24, 2013

170

171 i LIST OF PAPERS SC A1 ROTATING ELECTRICAL MACHINES A1-040R-MK A1-047R-MK A1-064R-MK A1-065R-MK A1-066R-MK A1-113R-MK A1-117R-MK A1-134R-MK A1-137I-MK A1-146R-EN A1-165R-MK Thermal Condition Tests on the Turbogenerator Type TVV-200-2A Toni Paspalovski, Nataša Mojsoska Lifetime Assessment of Insulation Systems Natasa Mojsoska, Toni Paspalovski Influence of Power Converter on the Parameters of Induction Motor with Heavy Duty Work Regime Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski Electric Power Consumption of Induction Motors Driven by Power Converters from Ecological Aspect Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski Description of Electric Motor Drives for Transportation System for Coal in Open Pit Mine Brod-Gneotino and Suvodol Mile Todorovski, Slobodan Mirčevski, Dragan Vidanovski, Blagojče Arapinoski 3D Electromagnetic Analysis of Three Phase Induction Motor with Double- Cage Rotor Utilizing Finite Element Method Blagoja Arapinoski, Milan Cundev, Mirka Popnikolova Radevska, Vesna Ceselkoska Determination of Losses and Efficiency for Generator 1 in HPP Sveta Petka Krste Najdenkoski, Vangel Fustic Induction Motor Vector Analysis Based Equivalent Schemes Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski Actual States in CIGRE SC A1 and STK A1 MAKO CIGRE Slobodan Mirchevski Efficiency Improvements in Electrical Machines and Drives Aida Spahiu, Orion Zavalani, Lindita Dhamo Selection of Windgenerator Systems for Locations with Complex Configuration Vlatko Stoilkov, Kosta Papasterevski SC A2 TRANSFORMERS A2-032R-MK A2-081R-MK Methodology for Determination Healthy Index for Power Transformers Krste Najdenkoski, Goran Rafajlovski, Vlatko Stoilkov, Mihail Digalovski, Robe Robeski, Milos Bukvic Contribution of Periodical Prophylactic Tests as Measure of Early Error Detection at Power Transformer Jordančo Angelov, Jovica Vuletić, Mirko Todorovski, Risto Ačkovski

172 ii A2-100R-EN A2-122R-MK A2-133R-MK A2-135R-MK A2-136R-MK Analysis of No Load Apparent Power and Frequency Spectrum of Magnetizing Current for Different Core Types Leonardo Štrac, Franjo Kelemen Distribution Transformers Economic View of Losses Jovce Doneski, Krste Najdenkoski Optimally Designed Transformer with Reduced Losses Mihail Digalovski, Lidija Petkovska Enhancing Performances of Power Transformers Test Laboratory Ljubomir Nikoloski, Krste Najdenkoski, Mihail Digalovski, Zoran Tripunoski Choice of Power Transformer for Metal Compact Substation Mihail Digalovski, Krste Najdenkoski, Tane Petrov SC A3 HIGH VOLTAGE EQUIPMENT A3-139R-MK Risk Management for Decision Making in Power Companies Nevenka Kiteva Rogleva, Eva Sukleva, Vangel Fustik SC B1 INSULATED CABLES B1-012R-MK B1-074R-MK B1-118R-MK B1-147R-MK B1-166R-EN Techno-Economic Justification of the Replacement of Cables IPO 13 with XHE 49 in MV Urban Distribution Networks Hristo Trajkovski, Tomče Mijoski, Metodija Atanasovski, Nikola Acevski Transferred Potentials Analysis in Grounding System of 6 kv Network in MATLAB Nikolce Acevski, Zdravko Jeliskovski A Calculation of the Reduction Factor in Medium Voltage Cable Networks Risto Ačkovski, Mirko Todorovski New Cable Route Well System for Drainage on Underlying Serial Coal of the PK Suvodol Tome Kuzmanovski, Zdravko Jeliskovski, Goran Blažeski Improving Performance of Distribution and Transmission Grids by Means of Use State of the Arts XLPE Compounds as Cable Insulation System Andrzej Urbanczyk SC B2 OVERHEAD LINES B2-018R-MK B2-129R-EN B2-144R-EN B2-125R-MK Application of ACCC Conductors on Highvoltage Overhead Lines Metodija Atanasovski, Ljupco Trpezanovski Experience in the Benefits of Using High Temperature Low Sag (HTLS) Overhead Conductors Tony Hill, Dave Bryant Advanced Conductors for Future-Oriented Overhead Lines Laurentiu Niculae, Rubin Atanasoski, Aneta Graseska Sophisticated Optimizing Methods for Designing of Overhead Lines Kiril Achkoski, Mirko Todorovski

173 iii B2-094I-MK SC B3 Modernization of the Distributive Network of EVN Macedonia. Installation of Remote Breakers for Outdoor Mounting with Automatic Reactivation RECLOSER Mile Dabeski, Oliver Mircevski SUBSTATIONS B3-053R-EN B3-078R-EN B3-079R-MK Complete Utilization of Bay Width in a Double Busbar HV Switchyard of Low- Rise (Classical) Layout Antun Foškulo Feasibility Study of Replacement High Construction of 110 kv Switchgear with Low Construction Darko Babić High-voltage Switchgear and Controlgear. High-voltage/low voltage Prefabricated Substation (European standard EN ) Mile Dabeski, Oliver Mirchevski SC B4 HVDC AND POWER ELECTRONICS B4-038R-MK B4-071R-MK B4-088R-MK B4-101R-MK B4-160R-MK Power Converters Topologies Applied in Photovoltaic Systems Goga Cvetkovski Frequency Converters in Function of Energy Efficiency Improvement and Energy Saving Lidija Petkovska Implementation of a New Uninterrupted Power Supply System in MEPSO Zoran Mitic, Biljana Kaeva-Kotevska, Stefko Janevski Power Supply Systems for Electromagnets in Ten Tones Double Girder Overhead Crane Riste Ivanov, Goga Cvetkovski Digital Direct Phase Control Methods for Series Resonant Power Converters Ljupčo Karadžinov, Goce Stefanov SC B5 PROTECTION AND AUTOMATION B5-004R-MK Testing of the Low Voltage Electrical Installations and the Additional Protection Measures from Touch Voltages in Premises Intended for Medical Purposes Donco Sejzov, Frosina Sejzova Velkova B5-007R-MK Relay Requirements Regarding Fast Decision for Eventual Tripping Under Current Transformers Saturation Kiril Kolarovski, Todor Angjusev B5-130R-MK Automatic Voltage Regulation in Small Hydro Power Plants and under Excitation Protection Function Todor Angjushev, Kirili Kolarov B5-149R-MK Modernization of Systems Relay Protection of EE Transmission Network - Purpose, Analysis and Insights Zorancho Mitev, Toni Atanasov, Stefche Stefanovski

174 iv B5-168R-MK Coordinated Automatic Voltage Control of Power Transformers Goran Leci, Anton Petrovski, Saso Malenko, Konstantin Simic, Vangel Fustic B5-185R-EN Application and Operational Experience of IEC Jorge Cárdenas, Camilo De Arriba, Alberto López De Viñaspre, Gonzalo García, Jorge Seco SC C1 SYSTEM DEVELOPMENT AND ECONOMICS C1-014R-EN C1-035R-MK C1-037R-EN C1-099R-MK C1-150R-EN C1-152R-MK C1-163R-EN C1-169R-MK The Impact of Smart Metering Infrastructure on Load Forecasting of Kosovo Distribution System Rajmonda Bualoti, Arben Gjukaj, Ardit Lushi A Multi Agent Operational Planning of Power Systems with Distributed Electricity Production Enis Drndar, Vlastimir Glamočanin Study on Applications of Photovoltaic Systems as Alternative Sources of Power Supply in GSM Mobile Telephony Stations in Albania Alban Ibrahimi, Nako Hobdari, Marialis Celo Analysis of the Energy Sector in Macedonia Marija Smokvarska, Darko Lazarov Coordination of Offshore Transmission Networks in UK Biljana Stojkovska Implementing the Methodology of Market Coupling in the Model of Trading in the Southeast Electricity Market Tanja Nelkoska, Vlastimir Glamocanin A Smart Grid Training Tool for Future Challenges in DSO Control Centres Dieter Metz, Michael Conlon, Darlus France Mengapche Possibility to Build a Small Hydro Power Plant in HPP Spilje to Cover Part of the Own Electricity Consumption Goce Bozinovski, Atanas Iliev SC C2 SYSTEM OPERATION AND CONTROL C2-145I-MK C2-116R-EN C2-151R-MK C2-090R-MK C2-033R-MK Possible Options for Restoring the Power System after a Total Break with Top Down Method Nikola Simitciev, Goce Mihajloski, Riste Micevski Rehabilitations of Excitation System on Small-Signal Stability of Power System Aldi Mucka, Tonin Dodani, Mariela Qemali, Rajmonda Buhaloti Operation of the Wind Park in the Power System of Macedonia Kosta Papasterevski, Vlatko Stoilkov, Anton Causevski Dynamic Analysis for Connection of WPP Bogdanci Nebojša Jović, Miloš Stojković, Elizabeta S. Atanasova, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska Wind Power Plants - Impact of the Power System Niko Mandić, Ana Horvat, Dragana Jovanovska

175 v C2-020R-MK C2-022R-MK C2-034R-MK C2-097R-MK C2-103R-EN C2-102R-EN C2-170R-EN C2-095R-MK C2-093R-MK C2-077R-MK C2-050R-MK C2-043R-MK C2-184R-MK Analysis of Causes of High Voltage in Croatian Power System During Holidays Niko Mandić, Nikola Pangovski Influence of Ambient Temperature on Voltages and Work of Croatian Power System Niko Mandic, Ivana Durakovic, Nenad Jovanovski Operation and Impact of New Transformer in Divaca Niko Mandić, Dragana Jovanovska Creation of Forecasted Electric Power Transmission Network Models for Congestion Forecast Petar Krstevski, Aleksandra Krkoleva Mateska, Rubin Taleski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski Information System for Transmission Capacity Management Boris Golub, Aldis Černicki Mijić Information System for Ancillary Services Management Boris Golub, Aldis Černicki Mijić, Ivan Fućek Developing a Model of Transmission Losses Rexhep Selimi, Kadri Kadriu, Naim Bejtullahu, Sabri Musiqi, Gazmend Kabashi, Les Clark, James Toal Probabilistic Reliability Assessment of Power Systems Aleksandar Paunoski, Evgenija Kostovska, Kliment Naumoski Macedonia within the Vision for Development of Transmission Network in ENTSO-E Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska, Evgenija Kostovska Cost and Benefit Analyses of New Projects Kliment Naumoski, Elizabeta Siljanovska-Atanasova, Aleksandar Paunoski Optimal Operation of Power Plants in a Complex Power System Sofija Nikolova-Poceva, Anton Causevski, Vangel Fustik Daily Operating Regime of Hydro Power System on Treska River Anton Causevski, Sofija Nikolova-Poceva, Boban Dukovski Power System Losses Optimisation with Angle Regulation on TR 400/220 kv in Substation Žerjavinec Stipe Ćurlin, Antun Andrić SC C3 SYSTEM ENVIRONMENTAL PERFORMANCE C3-063R-MK C3-131R-MK Thermodynamic System Comprising Heat Machine, Operating by the Use of Renewable Energy Sources Nikola Petkovski, Verka Georgieva Environment Protection from the Magnetic Field Generated by Underground Cables Vesna Ceselkoska, Mirka Popnikolova Radevska, Blagoja Arapinoski

176 vi C3-156R-MK C3-162R-MK Assessment of Occupational Exposure to Electric and Magnetic Fields in 400/110 kv Substation Blagoja Markovski, Riste Stojanov, Leonid Grcev, Marija Kacarska, Robe Robevski Energy Efficiency with Sanitary Hot Water at Summer and Ecology in CCHPP Zelezara Dusko Vilarov SC C4 SYSTEM TECHNICAL PERFORMANCE C4-015R-EN C4-027R-MK C4-028R-MK C4-036R-MK C4-052R-MK C4-070R-EN C4-096R-MK C4-105R-EN C4-106R-MK C4-111R-MK C4-115R-MK C4-120R-MK C4-127R-MK Distortion Levels in the Grid Due to Windpower Inegration Snezana Cundeva, Math Bollen, Kai Yang Observation of Transient Processes During Electric-arc Furnace Capacitor Batteries Switching Branko Nadzinski, Ilija Hadzidaovski Electric-Arc Furnace and Ladle Furnace, Compliance and Reduction of Reactive Power Gjorgi Toshevski, Branko Nadzinski, Ljupcho Velkovski Distribution Network Reliability Analysis by Using the Monte Carlo Simulation Method Petar Krstevski, Risto Ačkovski Analisys of Possibility for Grounding of Neutral point in Middle Voltage Distribution Networks with Small Resistance Elena Markova Velinova, Risto Ackovski Power Quality Performance of the Transmission Network in the Republic of Macedonia Andrija Oros, Tomo Martinovic, Nikola Bitrak Interconnected Power System Modeling for Load Flow Analyses Petar Krstevski, Rubin Taleski Analysis of Lightning Probability Stroke to Three Dimensional Structures Yuval Beck, Arie Braunstein Shunt and Series Reactive Power Compensation in Power Systems by Using FACTS Devices Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Mirko Todorovski Switching Overvoltages Analysis of Long High Voltage Transmission Lines Aleksandar Laskov, Mirko Todorovski A Determination of Limit Length of Low Voltage Feeders Aimed To Fulfilment of Power Quality Criteria Mirko Todorovski, Risto Ačkovski Experts Analysis of the Equipment in the Small Hydro Power Plants in the Transfer Phase of the ROT Project Vangel Fustik, Atanas Iliev, Krste Najdenkovski, Nevenka Kiteva Rogleva, Valentino Stojkovski, Konstantin Cvetanov, Oliver Stojcevski Practical Model for Sort Strike Lightning Current Representation Dragoslav Rajičić, Leonid Grčev

177 vii C4-138R-EN Power Quality Monitoring and Sample Size Analysis Using Cochran's Theory and EN50160 Standard Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski, Ljubomir Nikoloski, Herbert Heidvogl SC C5 ELECTRICITY MARKETS AND REGULATION C5-086R-MK C5-084R-MK C5-091R-MK C5-082R-MK C5-059R-MK C5-121I-MK C5-124R-MK C5-068R-MK C5-045R-MK C5-083R-MK C5-046R-MK Third Package of Energy Legislation in the European Union Nataša Veljanovska, Svetlana Janevska, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova Influence of New Price/Tariff Regulations to End User Prices Marko Bislimoski, Dimitar Petrov, Svetlana Janevska, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Registration of the Participants on Electricity Market and Formation of Balancing Groups Elizabeta Arsova, Vidan Kulevski, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Nataša Veljanovska Calculation of Deviations of Contracted and Realized Transactions Marko Bislimoski, Vidan Kulevski, Elena Markova Velinova, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Implementation of Methodology in Creating Balancing Groups and Hourly Imbalance as Part of Electricity Market Liberalization Process in the Republic of Macedonia Atanas Nastev, Tanja Nelkoska Role of "Balance Responsible Party" in Functioning of the Electicity Market in the Republic of Macedonia Nikola Pangovski, Nenad Jovanovski Aggregating Consumers for Participation in Electricity Markets Aleksandra Krkoleva Mateska, Vesna Borozan Ancillary Services Market in Electric Power System of Slovak Republic Dragan Minovski, Vasilija Sarac, Miroslava Smitkova, Goce Bozinovski Support Schemes for Generation of Electricity from Renewable Energy Sources and Their Comparasion Nataša Veljanovska, Vesna Borozan Analysis on the Impact of the Purchase of Electricity Generated by the Preferential Producers on the Average Sale Price for Electricity Supply of Tariff Customers in Republic of Macedonia in the Year 2011 Nataša Veljanovska, Dimitar Petrov, Elena Markova Velinova, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova Feed-In Tariffs for Electricity from Renewable Energy Sources and Their Impact on the Electricity Price for the Customers in the Republic of Macedonia Nataša Veljanovska, Vesna Borozan

178 viii SC C6 DISTRIBUTION SYSTEMS AND DISPERSED GENERATION C6-001R-MK C6-051R-MK C6-010R-MK C6-011R-MK C6-123R-MK C6-112R-MK C6-183R-MK C6-055R-MK Application of the Admittance Summation Method for Loss Allocation in Radial Networks Dragoslav Rajičić, Rubin Taleski Analysis of the Voltage and Power Conditions During Earth Fault in Substation MV / LV Powered by Overhead Network via Cable Away with Short Length Risto Ackovski, Elena Markova Velinova Transient Stability of Asynchronous Generator on Distribution Network Metodija Atanasovski, Borce Bozinovski, Zoran Simonovski Applying of the Fuzzy Distribution Power Flow Method for Analysis of Weakly-Meshed Distribution Networks Andon Kirov, Rubin Taleski Strategies for Smart Grids Operation and Control Aleksandra Krkoleva Mateska, Vesna Borozan Influence of 1MWp Photovoltaic Plant Connection to the Distribution Network Operational Parameters Ljupco Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Krste Micalevski Dynamic Operating Mode of Wind Farm Mile Joncevski, Mile Spirovski, Blagoja Stevanoski Analysis of the Technical and the Economic Impact in Terms of Electrical Energy Quality Improvement by Using Renewable Energy Sources in Rural Areas in the Republic of Macedonia Igor Stojanovski, Evgenija Kostovska SC D1 MATERIALS AND EMERGING TEST TECHNIQUES D1-003R-MK D1-041R-MK D1-042R-MK D1-108R-MK D1-109I-MK D1-132I-MK D1-140R-MK Coal Dust Explosion Protection in Thermal Power Plants Donco Sejzov, Frosina Sejzova Velkova Non Destructive Methods for Power Transformer Condition Evaluation. An Overview Ljubomir Nikoloski, Krste Najdenkoski Determination of Toxic Elements in Electrical Products by Using X-Ray Fluorescence Zivko Kokolanski, Vladimir Dimcev, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska Materials Removed from Electrical Plants - Management and Handling Grozdanka Jovanovska, Vilma Minovska SF6 Insulating Medium for High-Voltage Electrical Equipment Pavle Ancevski, Kire Trpcevski, Vilma Minovska Rubber Compensator on Armored Generator Bus-bars Tomislav Angelkoski Development of Hybrid Concentrated Solar Power Plant in TPP Bitola Sasho Cvetkovski, Vlatko Chingoski, Igor Nikolov

179 ix D1-141R-MK Concentrated Solar Power Plant in Bitola Cost Benefit Analysis Sasho Cvetkovski, Vlatko Chingoski, Igor Nikolov SC D2 INFORMATION SYSTEMS AND TELECOMMUNICATION D2-054I-EN D2-057R-EN D2-058I-EN D2-073I-MK Utilizing IEC for Communication Towards Control Centre SCADA Systems Stjepan Sučić, Ante Martinić, Juraj Havelka Automatic Network Reconfiguration in Split Airport Boris Brestovec, Boris Njavro, Zdravko Jadrijev Automation of Distribution Network Based on GPRS Communication Boris Brestovec, Siniša Sekulić, Simon Batistič, Marko Bizjak Communication Connections Between Mepso and the European Transmission System Operators Zarko Stojanovski, Vera Petkovska

180 x INDEX OF AUTHORS Acevski, Nikola B1-012R-MK Techno-Economic Justification of the Replacement of Cables IPO 13 with XHE 49 in MV Urban Distribution Networks Hristo Trajkovski, Tomče Mijoski, Metodija Atanasovski, Nikola Acevski Acevski, Nikolce B1-074R-MK Transferred Potentials Analysis in Grounding System of 6 kv Network in MATLAB Nikolce Acevski, Zdravko Jeliskovski Achkoski, Kiril B2-125R-MK Sophisticated Optimizing Methods for Designing of Overhead Lines Kiril Achkoski, Mirko Todorovski Ackoska, Elena C2-090R-MK Dynamic Analysis for Connection of WPP Bogdanci Nebojša Jović, Miloš Stojković, Elizabeta S. Atanasova, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska C2-093R-MK Macedonia within the Vision for Development of Transmission Network in ENTSO-E Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska, Evgenija Kostovska Ackovski, Risto C4-052R-MK Analisys of Possibility for Grounding of Neutral point in Middle Voltage Distribution Networks with Small Resistance Elena Markova Velinova, Risto Ackovski C6-051R-MK Analysis of the Voltage and Power Conditions During Earth Fault in Substation MV / LV Powered by Overhead Network via Cable Away with Short Length Risto Ackovski, Elena Markova Velinova Ačkovski, Risto A2-081R-MK Contribution of Periodical Prophylactic Tests as Measure of Early Error Detection at Power Transformer Jordančo Angelov, Jovica Vuletić, Mirko Todorovski, Risto Ačkovski B1-118R-MK C4-036R-MK C4-115R-MK A Calculation of the Reduction Factor in Medium Voltage Cable Networks Risto Ačkovski, Mirko Todorovski Distribution Network Reliability Analysis by Using the Monte Carlo Simulation Method Petar Krstevski, Risto Ačkovski A Determination of Limit Length of Low Voltage Feeders Aimed To Fulfilment of Power Quality Criteria Mirko Todorovski, Risto Ačkovski Ancevski, Pavle D1-109I-MK SF6 Insulating Medium for High-Voltage Electrical Equipment Pavle Ancevski, Kire Trpcevski, Vilma Minovska

181 xi Andrić, Antun C2-184R-MK Power System Losses Optimisation with Angle Regulation on TR 400/220 kv in Substation Žerjavinec Stipe Ćurlin, Antun Andrić Angelkoski, Tomislav D1-132I-MK Rubber Compensator on Armored Generator Bus-bars Tomislav Angelkoski Angelov, Jordančo A2-081R-MK Contribution of Periodical Prophylactic Tests as Measure of Early Error Detection at Power Transformer Jordančo Angelov, Jovica Vuletić, Mirko Todorovski, Risto Ačkovski C4-106R-MK Shunt and Series Reactive Power Compensation in Power Systems by Using FACTS Devices Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Mirko Todorovski Angjusev, Todor B5-007R-MK Relay Requirements Regarding Fast Decision for Eventual Tripping Under Current Transformers Saturation Kiril Kolarovski, Todor Angjusev Angjushev, Todor B5-130R-MK Automatic Voltage Regulation in Small Hydro Power Plants and under Excitation Protection Function Todor Angjushev, Kirili Kolarov Arapinoski, Blagoja A1-113R-MK 3D Electromagnetic Analysis of Three Phase Induction Motor with Double- Cage Rotor Utilizing Finite Element Method Blagoja Arapinoski, Milan Cundev, Mirka Popnikolova Radevska, Vesna Ceselkoska C3-131R-MK Environment Protection from the Magnetic Field Generated by Underground Cables Vesna Ceselkoska, Mirka Popnikolova Radevska, Blagoja Arapinoski Arapinoski, Blagojče A1-066R-MK Description of Electric Motor Drives for Transportation System for Coal in Open Pit Mine Brod-Gneotino and Suvodol Mile Todorovski, Slobodan Mirčevski, Dragan Vidanovski, Blagojče Arapinoski Arsova, Elizabeta C5-086R-MK Third Package of Energy Legislation in the European Union Nataša Veljanovska, Svetlana Janevska, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova C5-084R-MK Influence of New Price/Tariff Regulations to End User Prices Marko Bislimoski, Dimitar Petrov, Svetlana Janevska, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova

182 xii C5-091R-MK C5-082R-MK C5-083R-MK Registration of the Participants on Electricity Market and Formation of Balancing Groups Elizabeta Arsova, Vidan Kulevski, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Nataša Veljanovska Calculation of Deviations of Contracted and Realized Transactions Marko Bislimoski, Vidan Kulevski, Elena Markova Velinova, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Analysis on the Impact of the Purchase of Electricity Generated by the Preferential Producers on the Average Sale Price for Electricity Supply of Tariff Customers in Republic of Macedonia in the Year 2011 Nataša Veljanovska, Dimitar Petrov, Elena Markova Velinova, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova Atanasoski, Rubin B2-144R-EN Advanced Conductors for Future-Oriented Overhead Lines Laurentiu Niculae, Rubin Atanasoski, Aneta Graseska Atanasov, Toni B5-149R-MK Modernization of Systems Relay Protection of EE Transmission Network - Purpose, Analysis and Insights Zorancho Mitev, Toni Atanasov, Stefche Stefanovski Atanasovski, Metodija B1-012R-MK Techno-Economic Justification of the Replacement of Cables IPO 13 with XHE 49 in MV Urban Distribution Networks Hristo Trajkovski, Tomče Mijoski, Metodija Atanasovski, Nikola Acevski B2-018R-MK C6-010R-MK C6-112R-MK Application of ACCC Conductors on Highvoltage Overhead Lines Metodija Atanasovski, Ljupco Trpezanovski Transient Stability of Asynchronous Generator on Distribution Network Metodija Atanasovski, Borce Bozinovski, Zoran Simonovski Influence of 1MWp Photovoltaic Plant Connection to the Distribution Network Operational Parameters Ljupco Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Krste Micalevski Babić, Darko B3-078R-EN Feasibility Study of Replacement High Construction of 110 kv Switchgear with Low Construction Darko Babić Batistič, Simon D2-058I-EN Automation of Distribution Network Based on GPRS Communication Boris Brestovec, Siniša Sekulić, Simon Batistič, Marko Bizjak Beck, Yuval C4-105R-EN Analysis of Lightning Probability Stroke to Three Dimensional Structures Yuval Beck, Arie Braunstein

183 xiii Bejtullahu, Naim C2-170R-EN Developing a Model of Transmission Losses Rexhep Selimi, Kadri Kadriu, Naim Bejtullahu, Sabri Musiqi, Gazmend Kabashi, Les Clark, James Toal Bislimoski, Marko C5-086R-MK Third Package of Energy Legislation in the European Union Nataša Veljanovska, Svetlana Janevska, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova C5-084R-MK C5-091R-MK C5-082R-MK C5-083R-MK Influence of New Price/Tariff Regulations to End User Prices Marko Bislimoski, Dimitar Petrov, Svetlana Janevska, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Registration of the Participants on Electricity Market and Formation of Balancing Groups Elizabeta Arsova, Vidan Kulevski, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Nataša Veljanovska Calculation of Deviations of Contracted and Realized Transactions Marko Bislimoski, Vidan Kulevski, Elena Markova Velinova, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Analysis on the Impact of the Purchase of Electricity Generated by the Preferential Producers on the Average Sale Price for Electricity Supply of Tariff Customers in Republic of Macedonia in the Year 2011 Nataša Veljanovska, Dimitar Petrov, Elena Markova Velinova, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova Bitrak, Nikola C4-070R-EN Power Quality Performance of the Transmission Network in the Republic of Macedonia Andrija Oros, Tomo Martinovic, Nikola Bitrak Bizjak, Marko D2-058I-EN Automation of Distribution Network Based on GPRS Communication Boris Brestovec, Siniša Sekulić, Simon Batistič, Marko Bizjak Blažeski, Goran B1-147R-MK New Cable Route Well System for Drainage on Underlying Serial Coal of the PK Suvodol Tome Kuzmanovski, Zdravko Jeliskovski, Goran Blažeski Bollen, Math C4-015R-EN Distortion Levels in the Grid Due to Windpower Inegration Snezana Cundeva, Math Bollen, Kai Yang Borozan, Vesna C5-124R-MK Aggregating Consumers for Participation in Electricity Markets Aleksandra Krkoleva Mateska, Vesna Borozan C5-045R-MK Support Schemes for Generation of Electricity from Renewable Energy Sources and Their Comparasion Nataša Veljanovska, Vesna Borozan

184 xiv C5-046R-MK C6-123R-MK Feed-In Tariffs for Electricity from Renewable Energy Sources and Their Impact on the Electricity Price for the Customers in the Republic of Macedonia Nataša Veljanovska, Vesna Borozan Strategies for Smart Grids Operation and Control Aleksandra Krkoleva Mateska, Vesna Borozan Bozinovski, Borce C6-010R-MK Transient Stability of Asynchronous Generator on Distribution Network Metodija Atanasovski, Borce Bozinovski, Zoran Simonovski Bozinovski, Goce C1-169R-MK Possibility to Build a Small Hydro Power Plant in HPP Spilje to Cover Part of the Own Electricity Consumption Goce Bozinovski, Atanas Iliev C5-068R-MK Ancillary Services Market in Electric Power System of Slovak Republic Dragan Minovski, Vasilija Sarac, Miroslava Smitkova, Goce Bozinovski Braunstein, Arie C4-105R-EN Analysis of Lightning Probability Stroke to Three Dimensional Structures Yuval Beck, Arie Braunstein Brestovec, Boris D2-057R-EN Automatic Network Reconfiguration in Split Airport Boris Brestovec, Boris Njavro, Zdravko Jadrijev D2-058I-EN Automation of Distribution Network Based on GPRS Communication Boris Brestovec, Siniša Sekulić, Simon Batistič, Marko Bizjak Bryant, Dave B2-129R-EN Experience in the Benefits of Using High Temperature Low Sag (HTLS) Overhead Conductors Tony Hill, Dave Bryant Bualoti, Rajmonda C1-014R-EN The Impact of Smart Metering Infrastructure on Load Forecasting of Kosovo Distribution System Rajmonda Bualoti, Arben Gjukaj, Ardit Lushi Buhaloti, Rajmonda C2-116R-EN Rehabilitations of Excitation System on Small-Signal Stability of Power System Aldi Mucka, Tonin Dodani, Mariela Qemali, Rajmonda Buhaloti Bukvic, Milos A2-032R-MK Methodology for Determination Healthy Index for Power Transformers Krste Najdenkoski, Goran Rafajlovski, Vlatko Stoilkov, Mihail Digalovski, Robe Robeski, Milos Bukvic

185 xv Cárdenas, Jorge B5-185R-EN Application and Operational Experience of IEC Jorge Cárdenas, Camilo De Arriba, Alberto López De Viñaspre, Gonzalo García, Jorge Seco Causevski, Anton C2-151R-MK Operation of the Wind Park in the Power System of Macedonia Kosta Papasterevski, Vlatko Stoilkov, Anton Causevski C2-050R-MK C2-043R-MK Optimal Operation of Power Plants in a Complex Power System Sofija Nikolova-Poceva, Anton Causevski, Vangel Fustik Daily Operating Regime of Hydro Power System on Treska River Anton Causevski, Sofija Nikolova-Poceva, Boban Dukovski Celo, Marialis C1-037R-EN Study on Applications of Photovoltaic Systems as Alternative Sources of Power Supply in GSM Mobile Telephony Stations in Albania Alban Ibrahimi, Nako Hobdari, Marialis Celo Černicki Mijić, Aldis C2-103R-EN Information System for Transmission Capacity Management Boris Golub, Aldis Černicki Mijić C2-102R-EN Information System for Ancillary Services Management Boris Golub, Aldis Černicki Mijić, Ivan Fućek Ceselkoska, Vesna A1-113R-MK 3D Electromagnetic Analysis of Three Phase Induction Motor with Double- Cage Rotor Utilizing Finite Element Method Blagoja Arapinoski, Milan Cundev, Mirka Popnikolova Radevska, Vesna Ceselkoska C3-131R-MK Environment Protection from the Magnetic Field Generated by Underground Cables Vesna Ceselkoska, Mirka Popnikolova Radevska, Blagoja Arapinoski Chingoski, Vlatko D1-140R-MK Development of Hybrid Concentrated Solar Power Plant in TPP Bitola Sasho Cvetkovski, Vlatko Chingoski, Igor Nikolov D1-141R-MK Clark, Les C2-170R-EN Concentrated Solar Power Plant in Bitola Cost Benefit Analysis Sasho Cvetkovski, Vlatko Chingoski, Igor Nikolov Developing a Model of Transmission Losses Rexhep Selimi, Kadri Kadriu, Naim Bejtullahu, Sabri Musiqi, Gazmend Kabashi, Les Clark, James Toal Conlon, Michael C1-163R-EN A Smart Grid Training Tool for Future Challenges in DSO Control Centres Dieter Metz, Michael Conlon, Darlus France Mengapche

186 xvi Cundev, Milan A1-113R-MK 3D Electromagnetic Analysis of Three Phase Induction Motor with Double- Cage Rotor Utilizing Finite Element Method Blagoja Arapinoski, Milan Cundev, Mirka Popnikolova Radevska, Vesna Ceselkoska Cundeva, Snezana C4-015R-EN Distortion Levels in the Grid Due to Windpower Inegration Snezana Cundeva, Math Bollen, Kai Yang Ćurlin, Stipe C2-184R-MK Power System Losses Optimisation with Angle Regulation on TR 400/220 kv in Substation Žerjavinec Stipe Ćurlin, Antun Andrić Cvetanov, Konstantin C4-120R-MK Experts Analysis of the Equipment in the Small Hydro Power Plants in the Transfer Phase of the ROT Project Vangel Fustik, Atanas Iliev, Krste Najdenkovski, Nevenka Kiteva Rogleva, Valentino Stojkovski, Konstantin Cvetanov, Oliver Stojcevski Cvetkovski, Goga B4-038R-MK Power Converters Topologies Applied in Photovoltaic Systems Goga Cvetkovski B4-101R-MK Power Supply Systems for Electromagnets in Ten Tones Double Girder Overhead Crane Riste Ivanov, Goga Cvetkovski Cvetkovski, Sasho D1-140R-MK Development of Hybrid Concentrated Solar Power Plant in TPP Bitola Sasho Cvetkovski, Vlatko Chingoski, Igor Nikolov D1-141R-MK Concentrated Solar Power Plant in Bitola Cost Benefit Analysis Sasho Cvetkovski, Vlatko Chingoski, Igor Nikolov Dabeski, Mile B2-094I-MK Modernization of the Distributive Network of EVN Macedonia. Installation of Remote Breakers for Outdoor Mounting with Automatic Reactivation RECLOSER Mile Dabeski, Oliver Mircevski B3-079R-MK High-voltage Switchgear and Controlgear. High-voltage/low voltage Prefabricated Substation (European standard EN ) Mile Dabeski, Oliver Mirchevski De Arriba, Camilo B5-185R-EN Application and Operational Experience of IEC Jorge Cárdenas, Camilo De Arriba, Alberto López De Viñaspre, Gonzalo García, Jorge Seco

187 xvii Dhamo, Lindita A1-146R-EN Efficiency Improvements in Electrical Machines and Drives Aida Spahiu, Orion Zavalani, Lindita Dhamo Digaloski, Mihail A1-134R-MK Induction Motor Vector Analysis Based Equivalent Schemes Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski C4-138R-EN Power Quality Monitoring and Sample Size Analysis Using Cochran's Theory and EN50160 Standard Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski, Ljubomir Nikoloski, Herbert Heidvogl Digalovski, Mihail A2-032R-MK Methodology for Determination Healthy Index for Power Transformers Krste Najdenkoski, Goran Rafajlovski, Vlatko Stoilkov, Mihail Digalovski, Robe Robeski, Milos Bukvic A2-133R-MK A2-135R-MK A2-136R-MK Optimally Designed Transformer with Reduced Losses Mihail Digalovski, Lidija Petkovska Enhancing Performances of Power Transformers Test Laboratory Ljubomir Nikoloski, Krste Najdenkoski, Mihail Digalovski, Zoran Tripunoski Choice of Power Transformer for Metal Compact Substation Mihail Digalovski, Krste Najdenkoski, Tane Petrov Dimcev, Vladimir D1-042R-MK Determination of Toxic Elements in Electrical Products by Using X-Ray Fluorescence Zivko Kokolanski, Vladimir Dimcev, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska Dodani, Tonin C2-116R-EN Rehabilitations of Excitation System on Small-Signal Stability of Power System Aldi Mucka, Tonin Dodani, Mariela Qemali, Rajmonda Buhaloti Doneski, Jovce A2-122R-MK Distribution Transformers Economic View of Losses Jovce Doneski, Krste Najdenkoski Drndar, Enis C1-035R-MK A Multi Agent Operational Planning of Power Systems with Distributed Electricity Production Enis Drndar, Vlastimir Glamočanin Dukovski, Boban C2-043R-MK Daily Operating Regime of Hydro Power System on Treska River Anton Causevski, Sofija Nikolova-Poceva, Boban Dukovski Durakovic, Ivana C2-022R-MK Influence of Ambient Temperature on Voltages and Work of Croatian Power System Niko Mandic, Ivana Durakovic, Nenad Jovanovski

188 xviii Foškulo, Antun B3-053R-EN Complete Utilization of Bay Width in a Double Busbar HV Switchyard of Low- Rise (Classical) Layout Antun Foškulo Fućek, Ivan C2-102R-EN Information System for Ancillary Services Management Boris Golub, Aldis Černicki Mijić, Ivan Fućek Fustic, Vangel A1-117R-MK Determination of Losses and Efficiency for Generator 1 in HPP Sveta Petka Krste Najdenkoski, Vangel Fustic B5-168R-MK Coordinated Automatic Voltage Control of Power Transformers Goran Leci, Anton Petrovski, Saso Malenko, Konstantin Simic, Vangel Fustic Fustik, Vangel A3-139R-MK Risk Management for Decision Making in Power Companies Nevenka Kiteva Rogleva, Eva Sukleva, Vangel Fustik C2-050R-MK C4-120R-MK Optimal Operation of Power Plants in a Complex Power System Sofija Nikolova-Poceva, Anton Causevski, Vangel Fustik Experts Analysis of the Equipment in the Small Hydro Power Plants in the Transfer Phase of the ROT Project Vangel Fustik, Atanas Iliev, Krste Najdenkovski, Nevenka Kiteva Rogleva, Valentino Stojkovski, Konstantin Cvetanov, Oliver Stojcevski García, Gonzalo B5-185R-EN Application and Operational Experience of IEC Jorge Cárdenas, Camilo De Arriba, Alberto López De Viñaspre, Gonzalo García, Jorge Seco Georgieva, Verka C3-063R-MK Thermodynamic System Comprising Heat Machine, Operating by the Use of Renewable Energy Sources Nikola Petkovski, Verka Georgieva Ginovska, Margarita D1-042R-MK Determination of Toxic Elements in Electrical Products by Using X-Ray Fluorescence Zivko Kokolanski, Vladimir Dimcev, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska Gjukaj, Arben C1-014R-EN The Impact of Smart Metering Infrastructure on Load Forecasting of Kosovo Distribution System Rajmonda Bualoti, Arben Gjukaj, Ardit Lushi Glamocanin, Vlastimir C1-152R-MK Implementing the Methodology of Market Coupling in the Model of Trading in the Southeast Electricity Market Tanja Nelkoska, Vlastimir Glamocanin

189 xix Glamočanin, Vlastimir C1-035R-MK A Multi Agent Operational Planning of Power Systems with Distributed Electricity Production Enis Drndar, Vlastimir Glamočanin Golub, Boris C2-103R-EN C2-102R-EN Information System for Transmission Capacity Management Boris Golub, Aldis Černicki Mijić Information System for Ancillary Services Management Boris Golub, Aldis Černicki Mijić, Ivan Fućek Graseska, Aneta B2-144R-EN Advanced Conductors for Future-Oriented Overhead Lines Laurentiu Niculae, Rubin Atanasoski, Aneta Graseska Grcev, Leonid C3-156R-MK Assessment of Occupational Exposure to Electric and Magnetic Fields in 400/110 kv Substation Blagoja Markovski, Riste Stojanov, Leonid Grcev, Marija Kacarska, Robe Robevski Grčev, Leonid C4-127R-MK Practical Model for Sort Strike Lightning Current Representation Dragoslav Rajičić, Leonid Grčev Hadzidaovski, Ilija C4-027R-MK Observation of Transient Processes During Electric-arc Furnace Capacitor Batteries Switching Branko Nadzinski, Ilija Hadzidaovski Havelka, Juraj D2-054I-EN Utilizing IEC for Communication Towards Control Centre SCADA Systems Stjepan Sučić, Ante Martinić, Juraj Havelka Heidvogl, Herbert C4-138R-EN Power Quality Monitoring and Sample Size Analysis Using Cochran's Theory and EN50160 Standard Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski, Ljubomir Nikoloski, Herbert Heidvogl Hill, Tony B2-129R-EN Experience in the Benefits of Using High Temperature Low Sag (HTLS) Overhead Conductors Tony Hill, Dave Bryant Hobdari, Nako C1-037R-EN Study on Applications of Photovoltaic Systems as Alternative Sources of Power Supply in GSM Mobile Telephony Stations in Albania Alban Ibrahimi, Nako Hobdari, Marialis Celo

190 xx Horvat, Ana C2-033R-MK Wind Power Plants - Impact of the Power System Niko Mandić, Ana Horvat, Dragana Jovanovska Ibrahimi, Alban C1-037R-EN Study on Applications of Photovoltaic Systems as Alternative Sources of Power Supply in GSM Mobile Telephony Stations in Albania Alban Ibrahimi, Nako Hobdari, Marialis Celo Iliev, Atanas C1-169R-MK C4-120R-MK Possibility to Build a Small Hydro Power Plant in HPP Spilje to Cover Part of the Own Electricity Consumption Goce Bozinovski, Atanas Iliev Experts Analysis of the Equipment in the Small Hydro Power Plants in the Transfer Phase of the ROT Project Vangel Fustik, Atanas Iliev, Krste Najdenkovski, Nevenka Kiteva Rogleva, Valentino Stojkovski, Konstantin Cvetanov, Oliver Stojcevski Ivanov, Riste B4-101R-MK Power Supply Systems for Electromagnets in Ten Tones Double Girder Overhead Crane Riste Ivanov, Goga Cvetkovski Jadrijev, Zdravko D2-057R-EN Automatic Network Reconfiguration in Split Airport Boris Brestovec, Boris Njavro, Zdravko Jadrijev Janevska, Svetlana C5-086R-MK Third Package of Energy Legislation in the European Union Nataša Veljanovska, Svetlana Janevska, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova C5-084R-MK Influence of New Price/Tariff Regulations to End User Prices Marko Bislimoski, Dimitar Petrov, Svetlana Janevska, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Janevski, Stefko B4-088R-MK Implementation of a New Uninterrupted Power Supply System in MEPSO Zoran Mitic, Biljana Kaeva-Kotevska, Stefko Janevski Jeliskovski, Zdravko B1-074R-MK Transferred Potentials Analysis in Grounding System of 6 kv Network in MATLAB Nikolce Acevski, Zdravko Jeliskovski B1-147R-MK New Cable Route Well System for Drainage on Underlying Serial Coal of the PK Suvodol Tome Kuzmanovski, Zdravko Jeliskovski, Goran Blažeski Joncevski, Mile C6-183R-MK Dynamic Operating Mode of Wind Farm Mile Joncevski, Mile Spirovski, Blagoja Stevanoski

191 xxi Jovanovska, Dragana C2-033R-MK Wind Power Plants - Impact of the Power System Niko Mandić, Ana Horvat, Dragana Jovanovska C2-034R-MK Operation and Impact of New Transformer in Divaca Niko Mandić, Dragana Jovanovska Jovanovska, Grozdanka D1-108R-MK Materials Removed from Electrical Plants - Management and Handling Grozdanka Jovanovska, Vilma Minovska Jovanovski, Nenad C2-022R-MK Influence of Ambient Temperature on Voltages and Work of Croatian Power System Niko Mandic, Ivana Durakovic, Nenad Jovanovski C5-121I-MK Role of "Balance Responsible Party" in Functioning of the Electicity Market in the Republic of Macedonia Nikola Pangovski, Nenad Jovanovski Jović, Nebojša C2-090R-MK Dynamic Analysis for Connection of WPP Bogdanci Nebojša Jović, Miloš Stojković, Elizabeta S. Atanasova, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska Kabashi, Gazmend C2-170R-EN Developing a Model of Transmission Losses Rexhep Selimi, Kadri Kadriu, Naim Bejtullahu, Sabri Musiqi, Gazmend Kabashi, Les Clark, James Toal Kacarska, Marija C3-156R-MK Assessment of Occupational Exposure to Electric and Magnetic Fields in 400/110 kv Substation Blagoja Markovski, Riste Stojanov, Leonid Grcev, Marija Kacarska, Robe Robevski Kadriu, Kadri C2-170R-EN Developing a Model of Transmission Losses Rexhep Selimi, Kadri Kadriu, Naim Bejtullahu, Sabri Musiqi, Gazmend Kabashi, Les Clark, James Toal Kaeva-Kotevska, Biljana B4-088R-MK Implementation of a New Uninterrupted Power Supply System in MEPSO Zoran Mitic, Biljana Kaeva-Kotevska, Stefko Janevski Karadžinov, Ljupčo B4-160R-MK Digital Direct Phase Control Methods for Series Resonant Power Converters Ljupčo Karadžinov, Goce Stefanov Kelemen, Franjo A2-100R-EN Analysis of No Load Apparent Power and Frequency Spectrum of Magnetizing Current for Different Core Types Leonardo Štrac, Franjo Kelemen

192 xxii Kirov, Andon C6-011R-MK Applying of the Fuzzy Distribution Power Flow Method for Analysis of Weakly-Meshed Distribution Networks Andon Kirov, Rubin Taleski Kiteva Rogleva, Nevenka A3-139R-MK Risk Management for Decision Making in Power Companies Nevenka Kiteva Rogleva, Eva Sukleva, Vangel Fustik C4-120R-MK Experts Analysis of the Equipment in the Small Hydro Power Plants in the Transfer Phase of the ROT Project Vangel Fustik, Atanas Iliev, Krste Najdenkovski, Nevenka Kiteva Rogleva, Valentino Stojkovski, Konstantin Cvetanov, Oliver Stojcevski Kokolanski, Zivko D1-042R-MK Determination of Toxic Elements in Electrical Products by Using X-Ray Fluorescence Zivko Kokolanski, Vladimir Dimcev, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska Kolarov, Kirili B5-130R-MK Automatic Voltage Regulation in Small Hydro Power Plants and under Excitation Protection Function Todor Angjushev, Kirili Kolarov Kolarovski, Kiril B5-007R-MK Relay Requirements Regarding Fast Decision for Eventual Tripping Under Current Transformers Saturation Kiril Kolarovski, Todor Angjusev Kostovska, Evgenija C2-095R-MK Probabilistic Reliability Assessment of Power Systems Aleksandar Paunoski, Evgenija Kostovska, Kliment Naumoski C2-093R-MK C6-055R-MK Macedonia within the Vision for Development of Transmission Network in ENTSO-E Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska, Evgenija Kostovska Analysis of the Technical and the Economic Impact in Terms of Electrical Energy Quality Improvement by Using Renewable Energy Sources in Rural Areas in the Republic of Macedonia Igor Stojanovski, Evgenija Kostovska Krkoleva Mateska, Aleksandra C2-097R-MK Creation of Forecasted Electric Power Transmission Network Models for Congestion Forecast Petar Krstevski, Aleksandra Krkoleva Mateska, Rubin Taleski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski C5-124R-MK C6-123R-MK Aggregating Consumers for Participation in Electricity Markets Aleksandra Krkoleva Mateska, Vesna Borozan Strategies for Smart Grids Operation and Control Aleksandra Krkoleva Mateska, Vesna Borozan

193 xxiii Krstevski, Petar C2-097R-MK Creation of Forecasted Electric Power Transmission Network Models for Congestion Forecast Petar Krstevski, Aleksandra Krkoleva Mateska, Rubin Taleski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski C4-036R-MK C4-096R-MK Distribution Network Reliability Analysis by Using the Monte Carlo Simulation Method Petar Krstevski, Risto Ačkovski Interconnected Power System Modeling for Load Flow Analyses Petar Krstevski, Rubin Taleski Kulevski, Vidan C5-091R-MK Registration of the Participants on Electricity Market and Formation of Balancing Groups Elizabeta Arsova, Vidan Kulevski, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Nataša Veljanovska C5-082R-MK Calculation of Deviations of Contracted and Realized Transactions Marko Bislimoski, Vidan Kulevski, Elena Markova Velinova, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Kuzmanovski, Tome B1-147R-MK New Cable Route Well System for Drainage on Underlying Serial Coal of the PK Suvodol Tome Kuzmanovski, Zdravko Jeliskovski, Goran Blažeski Laskov, Aleksandar C4-111R-MK Switching Overvoltages Analysis of Long High Voltage Transmission Lines Aleksandar Laskov, Mirko Todorovski Lazarov, Darko C1-099R-MK Analysis of the Energy Sector in Macedonia Marija Smokvarska, Darko Lazarov Leci, Goran B5-168R-MK Coordinated Automatic Voltage Control of Power Transformers Goran Leci, Anton Petrovski, Saso Malenko, Konstantin Simic, Vangel Fustic López De Viñaspre, Alberto B5-185R-EN Application and Operational Experience of IEC Jorge Cárdenas, Camilo De Arriba, Alberto López De Viñaspre, Gonzalo García, Jorge Seco Lushi, Ardit C1-014R-EN The Impact of Smart Metering Infrastructure on Load Forecasting of Kosovo Distribution System Rajmonda Bualoti, Arben Gjukaj, Ardit Lushi Malenko, Saso B5-168R-MK Coordinated Automatic Voltage Control of Power Transformers Goran Leci, Anton Petrovski, Saso Malenko, Konstantin Simic, Vangel Fustic

194 xxiv Mandic, Niko C2-022R-MK Mandić, Niko C2-033R-MK Influence of Ambient Temperature on Voltages and Work of Croatian Power System Niko Mandic, Ivana Durakovic, Nenad Jovanovski Wind Power Plants - Impact of the Power System Niko Mandić, Ana Horvat, Dragana Jovanovska C2-020R-MK C2-034R-MK Analysis of Causes of High Voltage in Croatian Power System During Holidays Niko Mandić, Nikola Pangovski Operation and Impact of New Transformer in Divaca Niko Mandić, Dragana Jovanovska Markova Velinova, Elena C4-052R-MK Analisys of Possibility for Grounding of Neutral point in Middle Voltage Distribution Networks with Small Resistance Elena Markova Velinova, Risto Ackovski C5-082R-MK C5-083R-MK C6-051R-MK Calculation of Deviations of Contracted and Realized Transactions Marko Bislimoski, Vidan Kulevski, Elena Markova Velinova, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Analysis on the Impact of the Purchase of Electricity Generated by the Preferential Producers on the Average Sale Price for Electricity Supply of Tariff Customers in Republic of Macedonia in the Year 2011 Nataša Veljanovska, Dimitar Petrov, Elena Markova Velinova, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova Analysis of the Voltage and Power Conditions During Earth Fault in Substation MV / LV Powered by Overhead Network via Cable Away with Short Length Risto Ackovski, Elena Markova Velinova Markovski, Blagoja C3-156R-MK Assessment of Occupational Exposure to Electric and Magnetic Fields in 400/110 kv Substation Blagoja Markovski, Riste Stojanov, Leonid Grcev, Marija Kacarska, Robe Robevski Martinić, Ante D2-054I-EN Utilizing IEC for Communication Towards Control Centre SCADA Systems Stjepan Sučić, Ante Martinić, Juraj Havelka Martinovic, Tomo C4-070R-EN Power Quality Performance of the Transmission Network in the Republic of Macedonia Andrija Oros, Tomo Martinovic, Nikola Bitrak Mengapche, Darlus France C1-163R-EN A Smart Grid Training Tool for Future Challenges in DSO Control Centres Dieter Metz, Michael Conlon, Darlus France Mengapche

195 xxv Metz, Dieter C1-163R-EN A Smart Grid Training Tool for Future Challenges in DSO Control Centres Dieter Metz, Michael Conlon, Darlus France Mengapche Micalevski, Krste C6-112R-MK Influence of 1MWp Photovoltaic Plant Connection to the Distribution Network Operational Parameters Ljupco Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Krste Micalevski Micevski, Riste C2-145I-MK Possible Options for Restoring the Power System after a Total Break with Top Down Method Nikola Simitciev, Goce Mihajloski, Riste Micevski Mihajloski, Goce C2-145I-MK Possible Options for Restoring the Power System after a Total Break with Top Down Method Nikola Simitciev, Goce Mihajloski, Riste Micevski Mijoski, Tomče B1-012R-MK Techno-Economic Justification of the Replacement of Cables IPO 13 with XHE 49 in MV Urban Distribution Networks Hristo Trajkovski, Tomče Mijoski, Metodija Atanasovski, Nikola Acevski Minovska, Vilma D1-108R-MK Materials Removed from Electrical Plants - Management and Handling Grozdanka Jovanovska, Vilma Minovska D1-109I-MK SF6 Insulating Medium for High-Voltage Electrical Equipment Pavle Ancevski, Kire Trpcevski, Vilma Minovska Minovski, Dragan C5-068R-MK Ancillary Services Market in Electric Power System of Slovak Republic Dragan Minovski, Vasilija Sarac, Miroslava Smitkova, Goce Bozinovski Mircevski, Oliver B2-094I-MK Modernization of the Distributive Network of EVN Macedonia. Installation of Remote Breakers for Outdoor Mounting with Automatic Reactivation RECLOSER Mile Dabeski, Oliver Mircevski Mirčevski, Slobodan A1-064R-MK Influence of Power Converter on the Parameters of Induction Motor with Heavy Duty Work Regime Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski A1-065R-MK Electric Power Consumption of Induction Motors Driven by Power Converters from Ecological Aspect Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski

196 xxvi A1-066R-MK Description of Electric Motor Drives for Transportation System for Coal in Open Pit Mine Brod-Gneotino and Suvodol Mile Todorovski, Slobodan Mirčevski, Dragan Vidanovski, Blagojče Arapinoski Mirchevski, Oliver B3-079R-MK High-voltage Switchgear and Controlgear. High-voltage/low voltage Prefabricated Substation (European standard EN ) Mile Dabeski, Oliver Mirchevski Mirchevski, Slobodan A1-137I-MK Actual States in CIGRE SC A1 and STK A1 MAKO CIGRE Slobodan Mirchevski Mitev, Zorancho B5-149R-MK Modernization of Systems Relay Protection of EE Transmission Network - Purpose, Analysis and Insights Zorancho Mitev, Toni Atanasov, Stefche Stefanovski Mitic, Zoran B4-088R-MK Implementation of a New Uninterrupted Power Supply System in MEPSO Zoran Mitic, Biljana Kaeva-Kotevska, Stefko Janevski Mojsoska, Natasa A1-047R-MK Lifetime Assessment of Insulation Systems Natasa Mojsoska, Toni Paspalovski Mojsoska, Nataša A1-040R-MK Thermal Condition Tests on the Turbogenerator Type TVV-200-2A Toni Paspalovski, Nataša Mojsoska Mucka, Aldi C2-116R-EN Rehabilitations of Excitation System on Small-Signal Stability of Power System Aldi Mucka, Tonin Dodani, Mariela Qemali, Rajmonda Buhaloti Musiqi, Sabri C2-170R-EN Developing a Model of Transmission Losses Rexhep Selimi, Kadri Kadriu, Naim Bejtullahu, Sabri Musiqi, Gazmend Kabashi, Les Clark, James Toal Nadzinski, Branko C4-027R-MK Observation of Transient Processes During Electric-arc Furnace Capacitor Batteries Switching Branko Nadzinski, Ilija Hadzidaovski C4-028R-MK Electric-Arc Furnace and Ladle Furnace, Compliance and Reduction of Reactive Power Gjorgi Toshevski, Branko Nadzinski, Ljupcho Velkovski Najdenkoski, Krste A1-117R-MK Determination of Losses and Efficiency for Generator 1 in HPP Sveta Petka Krste Najdenkoski, Vangel Fustic

197 xxvii A1-134R-MK A2-032R-MK A2-122R-MK A2-135R-MK A2-136R-MK C4-138R-EN D1-041R-MK Induction Motor Vector Analysis Based Equivalent Schemes Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski Methodology for Determination Healthy Index for Power Transformers Krste Najdenkoski, Goran Rafajlovski, Vlatko Stoilkov, Mihail Digalovski, Robe Robeski, Milos Bukvic Distribution Transformers Economic View of Losses Jovce Doneski, Krste Najdenkoski Enhancing Performances of Power Transformers Test Laboratory Ljubomir Nikoloski, Krste Najdenkoski, Mihail Digalovski, Zoran Tripunoski Choice of Power Transformer for Metal Compact Substation Mihail Digalovski, Krste Najdenkoski, Tane Petrov Power Quality Monitoring and Sample Size Analysis Using Cochran's Theory and EN50160 Standard Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski, Ljubomir Nikoloski, Herbert Heidvogl Non Destructive Methods for Power Transformer Condition Evaluation. An Overview Ljubomir Nikoloski, Krste Najdenkoski Najdenkovski, Krste C4-120R-MK Experts Analysis of the Equipment in the Small Hydro Power Plants in the Transfer Phase of the ROT Project Vangel Fustik, Atanas Iliev, Krste Najdenkovski, Nevenka Kiteva Rogleva, Valentino Stojkovski, Konstantin Cvetanov, Oliver Stojcevski Nastev, Atanas C5-059R-MK Implementation of Methodology in Creating Balancing Groups and Hourly Imbalance as Part of Electricity Market Liberalization Process in the Republic of Macedonia Atanas Nastev, Tanja Nelkoska Naumoski, Kliment C2-090R-MK Dynamic Analysis for Connection of WPP Bogdanci Nebojša Jović, Miloš Stojković, Elizabeta S. Atanasova, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska C2-097R-MK C2-095R-MK C2-077R-MK Creation of Forecasted Electric Power Transmission Network Models for Congestion Forecast Petar Krstevski, Aleksandra Krkoleva Mateska, Rubin Taleski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski Probabilistic Reliability Assessment of Power Systems Aleksandar Paunoski, Evgenija Kostovska, Kliment Naumoski Cost and Benefit Analyses of New Projects Kliment Naumoski, Elizabeta Siljanovska-Atanasova, Aleksandar Paunoski

198 xxviii Nelkoska, Tanja C1-152R-MK Implementing the Methodology of Market Coupling in the Model of Trading in the Southeast Electricity Market Tanja Nelkoska, Vlastimir Glamocanin C5-059R-MK Implementation of Methodology in Creating Balancing Groups and Hourly Imbalance as Part of Electricity Market Liberalization Process in the Republic of Macedonia Atanas Nastev, Tanja Nelkoska Niculae, Laurentiu B2-144R-EN Advanced Conductors for Future-Oriented Overhead Lines Laurentiu Niculae, Rubin Atanasoski, Aneta Graseska Nikoloski, Ljubomir A2-135R-MK Enhancing Performances of Power Transformers Test Laboratory Ljubomir Nikoloski, Krste Najdenkoski, Mihail Digalovski, Zoran Tripunoski C4-138R-EN D1-041R-MK Power Quality Monitoring and Sample Size Analysis Using Cochran's Theory and EN50160 Standard Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski, Ljubomir Nikoloski, Herbert Heidvogl Non Destructive Methods for Power Transformer Condition Evaluation. An Overview Ljubomir Nikoloski, Krste Najdenkoski Nikolov, Igor D1-140R-MK Development of Hybrid Concentrated Solar Power Plant in TPP Bitola Sasho Cvetkovski, Vlatko Chingoski, Igor Nikolov D1-141R-MK Concentrated Solar Power Plant in Bitola Cost Benefit Analysis Sasho Cvetkovski, Vlatko Chingoski, Igor Nikolov Nikolova-Poceva, Sofija C2-050R-MK Optimal Operation of Power Plants in a Complex Power System Sofija Nikolova-Poceva, Anton Causevski, Vangel Fustik C2-043R-MK Daily Operating Regime of Hydro Power System on Treska River Anton Causevski, Sofija Nikolova-Poceva, Boban Dukovski Njavro, Boris D2-057R-EN Automatic Network Reconfiguration in Split Airport Boris Brestovec, Boris Njavro, Zdravko Jadrijev Oros, Andrija C4-070R-EN Power Quality Performance of the Transmission Network in the Republic of Macedonia Andrija Oros, Tomo Martinovic, Nikola Bitrak Pangovski, Nikola C2-020R-MK Analysis of Causes of High Voltage in Croatian Power System During Holidays Niko Mandić, Nikola Pangovski

199 xxix C5-121I-MK Role of "Balance Responsible Party" in Functioning of the Electicity Market in the Republic of Macedonia Nikola Pangovski, Nenad Jovanovski Papasterevski, Kosta A1-165R-MK Selection of Windgenerator Systems for Locations with Complex Configuration Vlatko Stoilkov, Kosta Papasterevski C2-151R-MK Operation of the Wind Park in the Power System of Macedonia Kosta Papasterevski, Vlatko Stoilkov, Anton Causevski Paspalovski, Toni A1-040R-MK Thermal Condition Tests on the Turbogenerator Type TVV-200-2A Toni Paspalovski, Nataša Mojsoska A1-047R-MK Lifetime Assessment of Insulation Systems Natasa Mojsoska, Toni Paspalovski Paunoski, Aleksandar C2-090R-MK Dynamic Analysis for Connection of WPP Bogdanci Nebojša Jović, Miloš Stojković, Elizabeta S. Atanasova, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska C2-097R-MK C2-095R-MK C2-093R-MK C2-077R-MK Creation of Forecasted Electric Power Transmission Network Models for Congestion Forecast Petar Krstevski, Aleksandra Krkoleva Mateska, Rubin Taleski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski Probabilistic Reliability Assessment of Power Systems Aleksandar Paunoski, Evgenija Kostovska, Kliment Naumoski Macedonia within the Vision for Development of Transmission Network in ENTSO-E Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska, Evgenija Kostovska Cost and Benefit Analyses of New Projects Kliment Naumoski, Elizabeta Siljanovska-Atanasova, Aleksandar Paunoski Petkovska, Lidija A2-133R-MK Optimally Designed Transformer with Reduced Losses Mihail Digalovski, Lidija Petkovska B4-071R-MK Frequency Converters in Function of Energy Efficiency Improvement and Energy Saving Lidija Petkovska Petkovska, Vera D2-073I-MK Communication Connections Between Mepso and the European Transmission System Operators Zarko Stojanovski, Vera Petkovska

200 xxx Petkovski, Nikola C3-063R-MK Thermodynamic System Comprising Heat Machine, Operating by the Use of Renewable Energy Sources Nikola Petkovski, Verka Georgieva Petrov, Dimitar C5-084R-MK Influence of New Price/Tariff Regulations to End User Prices Marko Bislimoski, Dimitar Petrov, Svetlana Janevska, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova C5-083R-MK Analysis on the Impact of the Purchase of Electricity Generated by the Preferential Producers on the Average Sale Price for Electricity Supply of Tariff Customers in Republic of Macedonia in the Year 2011 Nataša Veljanovska, Dimitar Petrov, Elena Markova Velinova, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova Petrov, Tane A2-136R-MK Choice of Power Transformer for Metal Compact Substation Mihail Digalovski, Krste Najdenkoski, Tane Petrov Petrovski, Anton B5-168R-MK Coordinated Automatic Voltage Control of Power Transformers Goran Leci, Anton Petrovski, Saso Malenko, Konstantin Simic, Vangel Fustic Popnikolova Radevska, Mirka A1-064R-MK Influence of Power Converter on the Parameters of Induction Motor with Heavy Duty Work Regime Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski A1-065R-MK A1-113R-MK C3-131R-MK Electric Power Consumption of Induction Motors Driven by Power Converters from Ecological Aspect Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski 3D Electromagnetic Analysis of Three Phase Induction Motor with Double- Cage Rotor Utilizing Finite Element Method Blagoja Arapinoski, Milan Cundev, Mirka Popnikolova Radevska, Vesna Ceselkoska Environment Protection from the Magnetic Field Generated by Underground Cables Vesna Ceselkoska, Mirka Popnikolova Radevska, Blagoja Arapinoski Qemali, Mariela C2-116R-EN Rehabilitations of Excitation System on Small-Signal Stability of Power System Aldi Mucka, Tonin Dodani, Mariela Qemali, Rajmonda Buhaloti Rafajlovski, Goran A1-134R-MK Induction Motor Vector Analysis Based Equivalent Schemes Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski

201 xxxi A2-032R-MK C4-138R-EN Methodology for Determination Healthy Index for Power Transformers Krste Najdenkoski, Goran Rafajlovski, Vlatko Stoilkov, Mihail Digalovski, Robe Robeski, Milos Bukvic Power Quality Monitoring and Sample Size Analysis Using Cochran's Theory and EN50160 Standard Goran Rafajlovski, Krste Najdenkoski, Mihail Digaloski, Ljubomir Nikoloski, Herbert Heidvogl Rajičić, Dragoslav C4-127R-MK Practical Model for Sort Strike Lightning Current Representation Dragoslav Rajičić, Leonid Grčev C6-001R-MK Application of the Admittance Summation Method for Loss Allocation in Radial Networks Dragoslav Rajičić, Rubin Taleski Ramadani, Kuštrim C5-086R-MK Third Package of Energy Legislation in the European Union Nataša Veljanovska, Svetlana Janevska, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova C5-091R-MK Registration of the Participants on Electricity Market and Formation of Balancing Groups Elizabeta Arsova, Vidan Kulevski, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Nataša Veljanovska Robeski, Robe A2-032R-MK Methodology for Determination Healthy Index for Power Transformers Krste Najdenkoski, Goran Rafajlovski, Vlatko Stoilkov, Mihail Digalovski, Robe Robeski, Milos Bukvic Robevski, Robe C3-156R-MK Assessment of Occupational Exposure to Electric and Magnetic Fields in 400/110 kv Substation Blagoja Markovski, Riste Stojanov, Leonid Grcev, Marija Kacarska, Robe Robevski S. Atanasova, Elizabeta C2-090R-MK Dynamic Analysis for Connection of WPP Bogdanci Nebojša Jović, Miloš Stojković, Elizabeta S. Atanasova, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska Sarac, Vasilija C5-068R-MK Ancillary Services Market in Electric Power System of Slovak Republic Dragan Minovski, Vasilija Sarac, Miroslava Smitkova, Goce Bozinovski Seco, Jorge B5-185R-EN Application and Operational Experience of IEC Jorge Cárdenas, Camilo De Arriba, Alberto López De Viñaspre, Gonzalo García, Jorge Seco

202 xxxii Sejzov, Donco B5-004R-MK Testing of the Low Voltage Electrical Installations and the Additional Protection Measures from Touch Voltages in Premises Intended for Medical Purposes Donco Sejzov, Frosina Sejzova Velkova D1-003R-MK Coal Dust Explosion Protection in Thermal Power Plants Donco Sejzov, Frosina Sejzova Velkova Sejzova Velkova, Frosina B5-004R-MK Testing of the Low Voltage Electrical Installations and the Additional Protection Measures from Touch Voltages in Premises Intended for Medical Purposes Donco Sejzov, Frosina Sejzova Velkova D1-003R-MK Coal Dust Explosion Protection in Thermal Power Plants Donco Sejzov, Frosina Sejzova Velkova Sekulić, Siniša D2-058I-EN Automation of Distribution Network Based on GPRS Communication Boris Brestovec, Siniša Sekulić, Simon Batistič, Marko Bizjak Selimi, Rexhep C2-170R-EN Developing a Model of Transmission Losses Rexhep Selimi, Kadri Kadriu, Naim Bejtullahu, Sabri Musiqi, Gazmend Kabashi, Les Clark, James Toal Siljanovska-Atanasova, Elizabeta C2-077R-MK Cost and Benefit Analyses of New Projects Kliment Naumoski, Elizabeta Siljanovska-Atanasova, Aleksandar Paunoski Simic, Konstantin B5-168R-MK Coordinated Automatic Voltage Control of Power Transformers Goran Leci, Anton Petrovski, Saso Malenko, Konstantin Simic, Vangel Fustic Simitciev, Nikola C2-145I-MK Possible Options for Restoring the Power System after a Total Break with Top Down Method Nikola Simitciev, Goce Mihajloski, Riste Micevski Simonovski, Zoran C6-010R-MK Transient Stability of Asynchronous Generator on Distribution Network Metodija Atanasovski, Borce Bozinovski, Zoran Simonovski Smitkova, Miroslava C5-068R-MK Ancillary Services Market in Electric Power System of Slovak Republic Dragan Minovski, Vasilija Sarac, Miroslava Smitkova, Goce Bozinovski Smokvarska, Marija C1-099R-MK Analysis of the Energy Sector in Macedonia Marija Smokvarska, Darko Lazarov

203 xxxiii Spahiu, Aida A1-146R-EN Efficiency Improvements in Electrical Machines and Drives Aida Spahiu, Orion Zavalani, Lindita Dhamo Spasevska, Hristina D1-042R-MK Determination of Toxic Elements in Electrical Products by Using X-Ray Fluorescence Zivko Kokolanski, Vladimir Dimcev, Hristina Spasevska, Margarita Ginovska Spirovski, Mile C6-183R-MK Dynamic Operating Mode of Wind Farm Mile Joncevski, Mile Spirovski, Blagoja Stevanoski Stefanov, Goce B4-160R-MK Digital Direct Phase Control Methods for Series Resonant Power Converters Ljupčo Karadžinov, Goce Stefanov Stefanovski, Stefche B5-149R-MK Modernization of Systems Relay Protection of EE Transmission Network - Purpose, Analysis and Insights Zorancho Mitev, Toni Atanasov, Stefche Stefanovski Stevanoski, Blagoja C6-183R-MK Dynamic Operating Mode of Wind Farm Mile Joncevski, Mile Spirovski, Blagoja Stevanoski Stoilkov, Vlatko A1-165R-MK Selection of Windgenerator Systems for Locations with Complex Configuration Vlatko Stoilkov, Kosta Papasterevski A2-032R-MK C2-151R-MK Methodology for Determination Healthy Index for Power Transformers Krste Najdenkoski, Goran Rafajlovski, Vlatko Stoilkov, Mihail Digalovski, Robe Robeski, Milos Bukvic Operation of the Wind Park in the Power System of Macedonia Kosta Papasterevski, Vlatko Stoilkov, Anton Causevski Stojanov, Riste C3-156R-MK Assessment of Occupational Exposure to Electric and Magnetic Fields in 400/110 kv Substation Blagoja Markovski, Riste Stojanov, Leonid Grcev, Marija Kacarska, Robe Robevski Stojanovski, Igor C6-055R-MK Analysis of the Technical and the Economic Impact in Terms of Electrical Energy Quality Improvement by Using Renewable Energy Sources in Rural Areas in the Republic of Macedonia Igor Stojanovski, Evgenija Kostovska

204 xxxiv Stojanovski, Zarko D2-073I-MK Communication Connections Between Mepso and the European Transmission System Operators Zarko Stojanovski, Vera Petkovska Stojcevski, Oliver C4-120R-MK Experts Analysis of the Equipment in the Small Hydro Power Plants in the Transfer Phase of the ROT Project Vangel Fustik, Atanas Iliev, Krste Najdenkovski, Nevenka Kiteva Rogleva, Valentino Stojkovski, Konstantin Cvetanov, Oliver Stojcevski Stojković, Miloš C2-090R-MK Dynamic Analysis for Connection of WPP Bogdanci Nebojša Jović, Miloš Stojković, Elizabeta S. Atanasova, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski, Elena Ackoska Stojkovska, Biljana C1-150R-EN Coordination of Offshore Transmission Networks in UK Biljana Stojkovska Stojkovski, Valentino C4-120R-MK Experts Analysis of the Equipment in the Small Hydro Power Plants in the Transfer Phase of the ROT Project Vangel Fustik, Atanas Iliev, Krste Najdenkovski, Nevenka Kiteva Rogleva, Valentino Stojkovski, Konstantin Cvetanov, Oliver Stojcevski Štrac, Leonardo A2-100R-EN Analysis of No Load Apparent Power and Frequency Spectrum of Magnetizing Current for Different Core Types Leonardo Štrac, Franjo Kelemen Sučić, Stjepan D2-054I-EN Utilizing IEC for Communication Towards Control Centre SCADA Systems Stjepan Sučić, Ante Martinić, Juraj Havelka Sukleva, Eva A3-139R-MK Risk Management for Decision Making in Power Companies Nevenka Kiteva Rogleva, Eva Sukleva, Vangel Fustik Taleski, Rubin C2-097R-MK Creation of Forecasted Electric Power Transmission Network Models for Congestion Forecast Petar Krstevski, Aleksandra Krkoleva Mateska, Rubin Taleski, Kliment Naumoski, Aleksandar Paunoski C4-096R-MK C6-001R-MK Interconnected Power System Modeling for Load Flow Analyses Petar Krstevski, Rubin Taleski Application of the Admittance Summation Method for Loss Allocation in Radial Networks Dragoslav Rajičić, Rubin Taleski

205 xxxv C6-011R-MK Toal, James C2-170R-EN Applying of the Fuzzy Distribution Power Flow Method for Analysis of Weakly-Meshed Distribution Networks Andon Kirov, Rubin Taleski Developing a Model of Transmission Losses Rexhep Selimi, Kadri Kadriu, Naim Bejtullahu, Sabri Musiqi, Gazmend Kabashi, Les Clark, James Toal Todorovski, Mile A1-064R-MK Influence of Power Converter on the Parameters of Induction Motor with Heavy Duty Work Regime Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski A1-065R-MK A1-066R-MK Electric Power Consumption of Induction Motors Driven by Power Converters from Ecological Aspect Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski Description of Electric Motor Drives for Transportation System for Coal in Open Pit Mine Brod-Gneotino and Suvodol Mile Todorovski, Slobodan Mirčevski, Dragan Vidanovski, Blagojče Arapinoski Todorovski, Mirko A2-081R-MK Contribution of Periodical Prophylactic Tests as Measure of Early Error Detection at Power Transformer Jordančo Angelov, Jovica Vuletić, Mirko Todorovski, Risto Ačkovski B1-118R-MK B2-125R-MK C4-106R-MK C4-111R-MK C4-115R-MK A Calculation of the Reduction Factor in Medium Voltage Cable Networks Risto Ačkovski, Mirko Todorovski Sophisticated Optimizing Methods for Designing of Overhead Lines Kiril Achkoski, Mirko Todorovski Shunt and Series Reactive Power Compensation in Power Systems by Using FACTS Devices Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Mirko Todorovski Switching Overvoltages Analysis of Long High Voltage Transmission Lines Aleksandar Laskov, Mirko Todorovski A Determination of Limit Length of Low Voltage Feeders Aimed To Fulfilment of Power Quality Criteria Mirko Todorovski, Risto Ačkovski Toshevski, Gjorgi C4-028R-MK Electric-Arc Furnace and Ladle Furnace, Compliance and Reduction of Reactive Power Gjorgi Toshevski, Branko Nadzinski, Ljupcho Velkovski Trajkovski, Hristo B1-012R-MK Techno-Economic Justification of the Replacement of Cables IPO 13 with XHE 49 in MV Urban Distribution Networks Hristo Trajkovski, Tomče Mijoski, Metodija Atanasovski, Nikola Acevski

206 xxxvi Tripunoski, Zoran A2-135R-MK Enhancing Performances of Power Transformers Test Laboratory Ljubomir Nikoloski, Krste Najdenkoski, Mihail Digalovski, Zoran Tripunoski Trpcevski, Kire D1-109I-MK SF6 Insulating Medium for High-Voltage Electrical Equipment Pavle Ancevski, Kire Trpcevski, Vilma Minovska Trpezanovski, Ljupco B2-018R-MK Application of ACCC Conductors on Highvoltage Overhead Lines Metodija Atanasovski, Ljupco Trpezanovski C6-112R-MK Influence of 1MWp Photovoltaic Plant Connection to the Distribution Network Operational Parameters Ljupco Trpezanovski, Metodija Atanasovski, Krste Micalevski Urbanczyk, Andrzej B1-166R-EN Improving Performance of Distribution and Transmission Grids by Means of Use State of the Arts XLPE Compounds as Cable Insulation System Andrzej Urbanczyk Veljanovska, Nataša C5-086R-MK Third Package of Energy Legislation in the European Union Nataša Veljanovska, Svetlana Janevska, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova C5-084R-MK C5-091R-MK C5-082R-MK C5-045R-MK C5-083R-MK C5-046R-MK Influence of New Price/Tariff Regulations to End User Prices Marko Bislimoski, Dimitar Petrov, Svetlana Janevska, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Registration of the Participants on Electricity Market and Formation of Balancing Groups Elizabeta Arsova, Vidan Kulevski, Kuštrim Ramadani, Marko Bislimoski, Nataša Veljanovska Calculation of Deviations of Contracted and Realized Transactions Marko Bislimoski, Vidan Kulevski, Elena Markova Velinova, Nataša Veljanovska, Elizabeta Arsova Support Schemes for Generation of Electricity from Renewable Energy Sources and Their Comparasion Nataša Veljanovska, Vesna Borozan Analysis on the Impact of the Purchase of Electricity Generated by the Preferential Producers on the Average Sale Price for Electricity Supply of Tariff Customers in Republic of Macedonia in the Year 2011 Nataša Veljanovska, Dimitar Petrov, Elena Markova Velinova, Marko Bislimoski, Elizabeta Arsova Feed-In Tariffs for Electricity from Renewable Energy Sources and Their Impact on the Electricity Price for the Customers in the Republic of Macedonia Nataša Veljanovska, Vesna Borozan

207 xxxvii Velkovski, Ljupcho C4-028R-MK Electric-Arc Furnace and Ladle Furnace, Compliance and Reduction of Reactive Power Gjorgi Toshevski, Branko Nadzinski, Ljupcho Velkovski Vidanovski, Dragan A1-064R-MK Influence of Power Converter on the Parameters of Induction Motor with Heavy Duty Work Regime Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski A1-065R-MK A1-066R-MK Electric Power Consumption of Induction Motors Driven by Power Converters from Ecological Aspect Dragan Vidanovski, Slobodan Mirčevski, Mirka Popnikolova Radevska, Mile Todorovski Description of Electric Motor Drives for Transportation System for Coal in Open Pit Mine Brod-Gneotino and Suvodol Mile Todorovski, Slobodan Mirčevski, Dragan Vidanovski, Blagojče Arapinoski Vilarov, Dusko C3-162R-MK Energy Efficiency with Sanitary Hot Water at Summer and Ecology in CCHPP Zelezara Dusko Vilarov Vuletić, Jovica A2-081R-MK Contribution of Periodical Prophylactic Tests as Measure of Early Error Detection at Power Transformer Jordančo Angelov, Jovica Vuletić, Mirko Todorovski, Risto Ačkovski C4-106R-MK Yang, Kai C4-015R-EN Shunt and Series Reactive Power Compensation in Power Systems by Using FACTS Devices Jovica Vuletić, Jordančo Angelov, Mirko Todorovski Distortion Levels in the Grid Due to Windpower Inegration Snezana Cundeva, Math Bollen, Kai Yang Zavalani, Orion A1-146R-EN Efficiency Improvements in Electrical Machines and Drives Aida Spahiu, Orion Zavalani, Lindita Dhamo

208 xxxviii

209 8. CONFERENCE Ohrid, September SC A1 ROTATING ELECTRICAL MACHINES Chairman Slobodan Mirčevski Secretary Vlatko Stoilkov

210

211 8. CONFERENCE Ohrid, September Toni Paspalovski ELEM REK Bitola, AD Natasa Mojsoska TF Bitola, University Sv. Kliment Ohridski A1 040R EN THERMAL CONDITION TESTS ON THE TURBOGENERATOR TYPE TVV-200-2A This paper describes one practical example for thermal condition tests on the Turbogenerator type TBB-200-2A for the turbogenerator Nº1 in Power Station Bitola. Its purpose is to determine the condition of the turbogenerator and its necessary accompanied machines and devices before the performance of the modernization for increasing of the power. Turbogenerator is type TVV 200-2A produced by Elektrosila Russia, with active power of 225 MW. The stator winding is cooled directly with distillate. The rotor winding, the stator core and the housing are cooled with hydrogen. Thermal conditions tests have been done on the generator for different load, using relevant recommendations and standard for this kind of generator. Further in the paper also are determined heat characteristics (especially of the rotor winding, stator, core, cooling fluids, system for hydrogen cooling, gass coolers and heat exchangers for stator distillate), capability curve and the diagnostic of the generator and its necessary accompanied machines and devices from temperature point of view. Keywords: Turbogenerator, cooling system, temperature, thermal condition tests, hydrogen, distillate A1 047R EN Natasa Mojsoska Technical faculty Bitola, University St. Kliment Ohridski Toni Paspalovski REK Bitola, PE - Thermopowerplant LIFETIME ASSESSMENT OF INSULATION SYSTEMS Lifetime of the electrical machine is determined by the durability of its insulation. Insulation is heated directly and indirectly changing its characteristics and getting older. On the lifetime of insulation system at generators affect many different stresses, such as electrical, thermal, mechanical and ambient (called TEAM stresses). These stresses individually or in combination cause aging of insulation which is defined as the irreversible change of the electrical properties of insulating system during an impact of one or more of these factors. We can say that each part of the insulation systems of synchronous turbo generator is important, because all parts makes the system. But insulation allows synchronous turbo generator power to act, it separates the different parts potentials and in operation is most susceptible to MAKO CIGRE 2013 A1 1

212 A1 2 MAKO CIGRE 2013 defects. If insulation weakened or break a point, synchronous turbo generator is not able to work. Consequently the determination of the lifetime of the electrical machine is to determine the time when it is possible to happen due to faulty insulation system destruction. In this paper will be discussed numerical methods for thermal, electrical, mechanical and multi stress ageing. Keywords: Lifetime, insulation system, insulation, synchronous generator, ageing Dragan Vidanovski ELEM Power Station REK Bitola Slobodan Mirčevski FEIT Skopje Mirka PopNikolova Radevska TF Bitola Mile Todorovski ELEM Power Station REK Bitola A1 064R EN INFLUENCE OF POWER CONVERTER FOR THE PARAMETERS OF INDUCTION MOTOR WITH HEAVY DUTY The usage of regulated power converters for motor drives with induction motors in industrial application has significant part. Changes of induction motor parameters may be happen by different causes, for example: the rise of temperature cause changes in resistances of stator and cage of rotor, the reactive power made by power converter, the current and voltage harmonics, the skin effect and hysteresis loss. In this paper will be present regulated electric motor drive which works in S8 Duty regime of work. This motor drive is installed on bucket wheel SRs(H) 1050 transport drive, which works in open pit mine Suvodol in REK Bitola, ELEM Macedonia. Power converter of the motor drive is with direct Torque Control (DTC) regulation strategy type ACS 800 made by ABB and induction motor have active power of 200 kw made by ATB Sever Subotica. Keywords: Duty regime S8, power converter, consumption of reactive and distortion power, harmonics. Dragan Vidanovski ELEM power station REK Bitola Slobodan Mirčevski FEIT Skopje Mirka PopNikolova Radevska TF Bitola Mile Todorovski ELEM power station REK Bitola A1 065R EN ELECTRIC POWER CONSUMPTION OF INDUCTION MOTORS DRIVEN BY POWER CONVERTERS FROM ECOLOGICAL ASPECTS Consumption of electrical power is not only represented by active and reactive, the non useful power named distortion power appear. The power plants must produce each of them. In industrial plants with electrical motor drives the consumption of reactive power has significant part.

213 MAKO CIGRE 2013 A1 3 In this paper will be present measurements and simulations of electric motor drive which works for drive of transport of bucket wheel SRs(H) This drive works in S8 duty regime. Consumption of active power and greater consumption of reactive and distortion power is expected. With rise of consumption, the power plants have to increased produce which means that they have to use the greater amount of fossil fuel. With greater consumption of fossil fuel emission of CO 2 and glass effect gaseous will rise. Keywords: power converters, consumption of reactive and distortion power, emission of CO 2 and glass effect gaseous. Mile Todorovski ELEM power station REK Bitola Slobodan Mirčevski FEIT Skopje Dragan Vidanovski ELEM power station REK Bitola BlagojčeArapinoski TF Bitola A1 066R EN DESCRIPTION OF ELECTRIC MOTOR DRIVES FOR TRANSPORTATION SYSTEM FOR COAL IN OPEN PIT MINE BROD-GNEOTINO AND SUVODOL Coal transportation system in open pit mines Suvodol and Brod-Gneotino is consist of six transport belts with length of 10 km. The installed power for this system is 12 MW. One of this transport belts is made from Čeh republic, another is made from R. of Germany by ThyssenKrupp Fordertechnik. These transporters have rubber belt with iron rope (cord) and two drive drums. Induction motor (IM) drives use voltage of 6 kv for transporters. One of transporter have IM with wound rotor and other have IM with rotor cage. All of motors have nominal power of 500 kw. For wound IM, start is make with usage of rotor resistances, another start is make with soft starters. Because of appearance of voltage drop in power lines, motor drive has hydraulic connection with mechanical gear. In this paper the dynamics of electrical motor drives will be considered, with start and stop of the transporters. Keywords: Transporters,6 kv Induction Motor with wound and cage rotor, soft starter, hydraulic connection.

214 A1 4 MAKO CIGRE 2013 A1 113R EN Blagoja Arapinoski Faculty of Technical sciences - Bitola Milan Cundev Faculty of Electrical engineering and information technologies Skopje Mirka Popnikolova Radevska Vesna Ceselkoska Faculty of Technical sciences - Bitola 3D ELECTROMAGNETIC ANALYSIS OF THREE PHASE MOTOR WITH DOUBLE CAGE ROTOR UTILIZING FINITE ELEMENT METHOD From three-phase induction machines, asynchronous double-cage rotor motors stand out as more specific, as in the construction and after the performance. Such a type of motor is selected as the objective of a study, and in this paper will be shown a part. Namely, the model will be given three-phase asynchronous motor with double cage rotor over which will be made electromagnetic analysis, software that performs calculations using the well-known powerful finite elements method in the 3D domain. Three dimensional magnetic field, distribution of the flux density at the middle line of the air gap and electromagnetic torque characteristic of machine will be presented as a result of this analysis. Keywords: Three phase induction motor with double squirrel cage, Finite elements method, electromagnetic analysis. A1 117R EN Krste Najdenkoski Vangel Fustic Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Skopje DETERMINATION OF LOSSES AND EFFICIENCY FOR GENERATOR 1 IN HPP SVETA PETKA The paper presents results of the tests on generator No. 1 in HPP Sveta Petka in order to determine power losses in individual components of the synchronous generator, and determine performance. These tests are performed to confirm the projected value and guaranteed performance of the generator. The tests were carried out by ANDRITZ Vatech Hydro generator manufacturer in the presence of an expert team from the Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje. Keywords: synchronous generator, losses, efficiency.

215 MAKO CIGRE 2013 A1 5 A1 134R EN Goran Rafajlovski Krste Najdenkoski Mihail Digalovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies INDUCTION MOTOR VECTOR ANALYSIS BASED EQUIVALENT SCHEMES Induction motor transient behevior is to be described with the non linear high order equation system under folowing assumptions: Sinusoidal air gap electromagnetic fields Magnetic field Saturation and magnetic circuit losses can be neglected Induction motor parameter are constant in time Induction motor electromagnetic dynamic state could be described by means of space vectors i, i, u, u, ψ, ψ High harmonics rotor flux space vectors are zero. Different from stator flux the rotor flux rotate with constan angular velocity and amplitude. High order sator voltage harmonics determine the stator flux harmonics. The vector simulation of two typical drive operating modes will present the traectory of the space vectors ψ1, ψ2,i 1 and their coresponding high harmonics components. In this paper different vector based equivalent shemes of induction motor will be analysed. For an angular speed of the stator frame of reference is n k = 0, for rotor frame of reference nk = n and for frame of reference rotating with rotor flux is n k = ω 2, where ω 2 is the angular frequency of the rotor flux vector ψ 2. Equalizing the input impedances of the classical Т- equivalent scheme with the inverse Г- equivalent scheme some advantages in electromagnetic moment calculation can be obtained. The model of the rotor flux estimation using the inverse Г- equivalent scheme is reliable and robust. Keywords: dynamic model for AM, equivalent circuit, space vectors A1 137I EN Slobodan Mirchevski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies ACTUAL STATES IN CIGRE SC A1 AND STK A1 MAKO CIGRE This information deals with 2012 annual report by Erli F. Figueiredo, CIGRE Study Committee SC A1 (Rotating Electrical Machines) Chairman. After the introduction, factors of influence about SC A1 activities are given. Strategic directions asset management, machine/system interaction, renewable generation, large motors, machine monitoring, diagnostics and prognosis, efficiency of electrical machines are presented. Currently active working groups are listed. Meetings and Colloquium, tutorials and workshops are mentioned. Recently published technical brochures and reports are listed. Future activities are presented. In comparison the activities of StK A1 Mako CIGRE are elaborated. Some initiatives for improving the work are given. Keywords: Study Committee SC A1 (Rotating Electrical Machines), Working Group, Actual states.

216 A1 6 MAKO CIGRE 2013 Aida Spahiu Orion Zavalani Lindita Dhamo Polytechnic University of Tirana A1 146R EN EFFICIENCY IMPROVEMENTS IN ELECTRICAL MACHINES AND DRIVES Albania government is working for creation of legal framework in order to promote and improve the efficient use of energy in whole its energy cycle with the goal to increase the security of energy supply, improve the economic competitiveness of national economy, minimize adverse impact on the environment. The National Energy Efficiency Action Plan of Albania, approved on September 2011, tries to be in compliance with the directive 2006/32/EC, on energy efficiency end use, and energy services. Albania actually is in initial phase of the implementation of national energy efficiency policy. The paper has aim to show that it is often more cost effective to invest in end-user energy efficiency improvement than in increasing energy supply to satisfy demand for energy services. Efficiency improvement has a positive effect on energy security, local and regional air pollution reduction and employment. Paper deals with energy conservation in systems driven by electrical machines through using energy efficient motors instead of standard one and variable speed drive on fixed speed driven systems. The analysis is done by different practical cases in industrial sector where are used energy efficient motor proper size and variable speed drive on fixed speed drive. In all these cases energy savings can be achieved, especially in pump and fan application, where the energy savings are 20% up to 37% and the simple payback period is less than three years. This transition becomes a necessity as a direct result of limitation in energy sources and escalating energy prices. The findings of the study show that efficiency improvements in electrical machines can have a very large impact on energy consumption. Using energy efficient motor and variable speed drive make possible to achieve the energy saving target for industry sector, 25% up to 2018, put from Albania government. Reducing the consumption of electricity is the most cost-effective way to increase security of supply with electrical energy and to reduce import dependency. Keywords: Energy-Saving-Efficiency-Induction Motor-Variable Speed Drive A1 165R EN Vlatko Stoilkov Sts Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Electrical Eng. and IT Kosta Papasterevski AD ELEM Skopje SELECTION OF WINDGENERATOR SUSTEMS FOR LOCATIONS WITH COMPLEX CONFIGURATION The level of wind exploitation in Republic of Macedonia, besides the world trends in recent decades, is at very low level. There exist only several measurements campaigns in recent years that resulted in feasibility studies for wind capacity and there are no realisations of final projects. At the moment the most advanced activities are connected with construction of wind farm in the region of Bogdanci, the city in the south of republic of Macedonia, as the site with most promise wind conditions for wind energy to electricity conversion. Macedonia is continental country with complex terrain configuration. In the paper there will be analysed state of the art methodologies for wind generator systems (WGS) that will be very applicable for WGSs in Macedonia. Keywords: renewable energy sources, wind generator systems, site conditions.

217 8. CONFERENCE Ohrid, September SC A2 TRANSFORMERS Chairman Krste Najdenkoski Secretary Mihail Digalovski

218

219 8. CONFERENCE Ohrid, September A2 032R EN Krste Najdenkoski Goran Rafajlovski Vlatko Stoilkov Mihail Digalovski Faculty of electrical engineering and information technologies Skopje Robe Robeski Milos Bukvic AD MEPSO - Skopje METODOLOGY FOR DETERMINATION HEALTY INDEX FOR POWER TRANSFORMERS With transformation of power energy sector into profit oriented companies more and more distribution utilities all over the world accept and adopt health index concept in order to measure and control asset condition of power transformers. Health index present a modern method of provision and quantification of periodic tests findings, operation inspections, on site testing into objective and quantified picture. Large power transformers are important part of electric power system, and a major concern to power companies. Each one feeds a number of customers and its replacement will involve a considerable amount of time and expense. For this reason, it is very important for each transformer to calculate health index. In this paper is presented one methodology for determination health index. Keywords: power transformer, condition assessment, health index. A2 081R EN Jordančo Angelov Jovica Vuletić Mirko Todorovski Risto Ačkovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Skopje CONTRIBUTION OF PERIODICAL PROFILACTIC TESTS AS MEASURE OF EARLY ERROR DETECTION AT POWER TRANSFORMERS Transformer plays an important part in reliable distribution of electric energy. The basic task of every transformer, it s to ensure voltage transformation (low to high and vice versa) in manner to obtained reliable energy transmission on long distance. Today, transformers are even used as utility in power flow regulation in a large interconnected transmission network. Generally, the transformer is consisted of two main systems, active system (ferromagnetic core, low and high voltage coils, tap changer) that generates the magnetic field and ensures the voltage transformation and the passive system (transformer oil, oil immersed paper, high voltage bushings, etc.) that MAKO CIGRE 2013 A2 1

220 A2 2 MAKO CIGRE 2013 ensures proper insulation between the main constituents of the active system. Transformer s working conditions are the main limiting factor of its lifetime. Because from economic point of view, installation of power transformer sill represents an important investment, the operator s milestone it s to maximize transformer s exploitation. That could be achieved only if it s obtained optimal running of the transformer as function of the working conditions and periodical prophylactic tests. In this paper, real results from prophylactic tests in service are presented. The obtained data it is a result of long period of survey of the equipment. The milestone of this paper is to be presented a prophylactic test program and criterion for this kind of equipment. Based on the proposed criterion, and the data obtained in 10 year period by the prophylactic tests, interpretation of the results and directions for future usage of the equipment are made. Keywords: transformer, insulation system, prophylactic tests in service, winding Leonardo Štrac Franjo Kelemen Končar Power Transformers Ltd. A2 100R EN ANALYSIS OF NO LOAD APPARENT POWER AND FREQUENCY SPECTRUM OF MAGNETIZING CURRENT FOR DIFFERENT CORE TYPES This paper presents analyses of no load apparent power and magnetizing currents for various core types of power transformers. An overview is presented of apparent power calculation and principles of step-lap cores. Measurements of apparent power for 1/2, 3/0 and 3/2 cores are compared with calculation. Also, the comparison of apparent power between different core types is shown. In the second part of the article a mathematical model of the core with the one-dimensional network of the equivalent magnetic reluctances is presented. A frequency spectrum of magnetizing current is calculated using the model and fast Fourier transform algorithm. Calculation is compared with the measurement on series of transformers with 1/2, 3/0 and 3/2 cores. Frequency spectrum is compared on different core types. Keywords: power transformer, apparent power, magnetizing current, frequency spectrum of magnetizing current, reluctance network A2 122R EN Jovce Doneski Hexaformer, Sweden Krste Najdenkoski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Skopje DISTRIBUTION TRANSFORMERS ECONOMIC VIEW OF LOSSES In most of the electrical grids, according to estimates more than 2% of total production are losses in distribution transformers, which represents almost one-third of the total losses in the power system. In the past, very little attention has been given to the reduction of power losses in transformers. This was primarily due to the fact that if you make a comparison between the motors and other electrical devices, transformers have much higher efficiency. In the last ten years great attention is paid to reducing these losses as part of the overall activities of the rational use of energy. Numerous studies have shown that the use of distribution transformers with higher efficiency, can significantly contribute to saving energy i.e. reducing losses.

221 MAKO CIGRE 2013 A2 3 The use of distribution transformers with higher efficiency has more advantages, such as reducing electricity losses, reducing the cost of transformation of energy, reducing environmental pollution (environmental aspects). In this paper will be analyzed several versions of distribution transformers in terms of power losses. Keywords: distribution transformer, power losses, capitalization of losses. A2 133R EN Mihail Digalovski Lidija Petkovska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies OPTIMALLY DESIGNED TRANSFORMER WITH REDUCED LOSSES In this paper is consider distribution transformer: 50 kva, 20/0,4 kv, Yz n 5, oil immersed, from production program of Rade Koncar Skopje. Is made a suitable mathematical model of the transformer. For target function is selected total losses which to be minimized. On the mathematical model applied several optimization techniques and finally obtained one optimal solution. In accordance with this solution is made new complete project and is manufactured new transformer-prototype in Rade Koncar Skopje and is made experimental tests that confirmed the reduction of total losses. The paper provides a detailed description of the mathematical model and the target function. Listed below is presented additional constraint function. A brief review is given to the choice of optimization techniques. At the end are presented parts from the new project and the results from experimental tests and made comparative analysis of calculated and measured values for the total losses of the prototype transformer. Keywords: Distribution Transformer, Mathematical Model, Optimization, Energy Efficiency, Transformer Losses A2 135R EN Ljubomir Nikoloski Krste Najdenkoski Mihail Digalovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Zoran Tripunoski Rade Koncar - Skopje ENHANCING PERFORMANCES OF POWER TRANSFORMERS TEST LABORATORY In the test station of service Rade Koncar -Skopje is plant for insulation system testing with 1 min. high voltage of power transformers. The plant consists of the following elements: highvoltage test transformer, regulation transformer, measurement spark sphere with protective resistor, voltmeter and ampermeter on the low-voltage side, protective and signaling equipment. The equipment installed in the plant is carried out testing of transformers which tested insulation capacity is bellow a certain maximum value defined by the nominal power of the transformer (in this case it is around (pf) with parasitic capacity, or about (pf) calculated only from the test object).

222 A2 4 MAKO CIGRE 2013 The problem arises in some cases are examined transformers with special construction of the windings and its test capacity reaches up to (pf). Then there is a very large power load that exceeds rated load and problem arises in low-voltage circuit including: excessive voltage drop, reaction of over current protection, feeder overloading and inability to achieve the desired test voltage. Because high voltage is measured by a voltmeter connected to the low voltage side, which is calibrated in no-load regime (without connected transformer for testing), in the examination for capacitive load of high voltage transformer is appear difference in the measurement of high voltage with spark sphere and with voltmeter on low-voltage side (voltmeter show less than the true value). In the paper is presented a solution for full or partial compensation of reactive power that pulls the test object with using external ballast connected to the low voltage side. By applying the described ballast would be relieved supply circuit to the test transformer, while it would not be relieved from increased current. However, this overloading is not dangerous for test transformer, because it is operate in short term regime which usually takes only one minute. Also is made analysis of the whole measuring circuit. Based on that analysis is made mathematical model and a simulation model which calculates the coefficient for calibration of the voltmeter, for each transformer individually. Keywords: Test Station, High-Voltage Test Transformer, Measurement Spark Sphere, Regulation Ballast A2 136R EN Mihail Digalovski Krste Najdenkoski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Tane Petrov BUCIM LTD - Radovis CHOICE OF POWER TRANSFORMER FOR METAL COMPACT SUBSTATION In this paper is analyzed problem with overheating of power transformer 1250 kva, 6/0,4 kv, housed in a metal compact substation MCS, in a plant for production of cathode cooper in mine Bucim Ltd Radovis. Namely, according to measurements made by experts from Bucim, transformer oil temperaturereached (contact thermometer) of 91 C, with 73,8 % of load and ambient temperature of 21 C. (The maximum permissible temperature of the transformer oil for temperature class A is 95 C, at 100 % of load and ambient temperature of 40 C. Is made analysis in terms of the geometrical dimensions of MCS and the possibility for good cooling of the transformer, and the appropriateness of the choice of MCS. An analysis of power losses in transformer is performed in a accordance with standards: IEC :2009, IEC :2009, МКС EN :2010, МКС EN :2009, in order to determine the energy class of transformer which is suitable for installation in MCS. Is made a thermal simulation model of the transformer with MCS, in order to obtain the distribution of heat in the compact substation and can be read the temperature at any point. Through this simulation model is validated inability for adequately cooling of the transformer. Also that, analytical calculations are made in terms of temperature difference of the transformer when working in MCS and when it worked in the open, which is determined energy class of the container. At the end of the paper provides recommendations on how you can repair the described situation, in order to allow correct operation of the transformer, as well as at the plant a long period of time. Keywords: Power Transformer, Metal Compact Substation MCS, Energy Class, Thermal Simulation Model, Transformer Power Losses, Standards and Regulations.

223 8. CONFERENCE Ohrid, September SC A3 HIGH VOLTAGE EQUIPMENT Chairman Vangel Fustik Secretary Nevenka Kiteva

224

225 8. CONFERENCE Ohrid, September A3 139R EN Nevenka Kiteva Rogleva Vangel Fustik Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Eva Shukleva EVN-Macedonia RISK MANAGEMENT FOR DECISION MAKING IN POWER COMPANIES Decision making process in energy company sector, in terms of possible investment and maintenance of equipment, is one the phase of risk management process. Risk analysis in the transmission and distribution companies focus on the reliability and security of the system and the equipment and ensure safe working conditions and environmental protection. The paper analyzes the methods for calculating the risks that can be used to analyze problems, identifying risks, qualitative and quantitative risk analysis and decisionmaking power companies. The paper will be treated as the modeling and analysis of the risk of high voltage equipment in the plant, and as a result of the analysis will be given an response to risk that can be used for making decisions, to determine the intervals for maintenance and repairs or possible investment in plants. Keywords: Decision Making Process, Risk Management, Transmission Company MAKO CIGRE 2013 A3 1

226 A3 2 MAKO CIGRE 2013

227 8. CONFERENCE Ohrid, September SC B1 INSULATED CABLES Chairman Nikola Acevski Secretary Metodija Atanasovski

228

229 8. CONFERENCE Ohrid, September Hristo Trajkovski Tomče Mijoski Metodija Atanasovski Nikola Acevski Faculty of Technical Sciences, Bitola B1 012R EN TECHNO-ECONOMIC JUSTIFICATION OF THE REPLACEMENT OF CABLES IPO 13 WITH XHE 49 IN MV URBAN DISTRIBUTION NETWORKS In most cities in Republic of Macedonia, the medium voltage electrical distribution network is built with old types of power cables IPO 13, for nominal voltage level 10 kv, which mostly are overloaded and whose exploitation period has been ended long ago. This situation, in great measure, restricts the development of the area, which is tightly connected with higher energy supply demand. Also, the current situation doesn t allow switching to a higher voltage level in the distribution network, i.e. to 20 kv voltage level, which would lead to decreased system losses. The goal of this paper is, through techno-economic analysis, to show the economic justification of the replacement of the old types of 3-core power cables with new single core screened cables with polymeric insulation, type XHE 49-A. For that purpose, a 10 kv feeder from a substation 110/10 kv/kv will be observed, on which there are several distribution substations 10/0.4 kv/kv connected, with specified load, whereby all of the connections are made with cables type IPO 13- A. Power flow calculations will be done for the current situation, followed by calculations for a situation with increased load in one of the system nodes. After that, the same analysis will be done for a case in which all of the connections are made with cables type XHE 49-A, with adequate cross sections. Finally, the same analysis will be applied for a case in which the nominal voltage level is changed, with the new cables. The results from the analysis will be compared and an economic analysis will be done, using current average prices for the equipment and the electrical energy. Keywords: IPO 13, XHE 49, distribution system, techno-economic analysis B1 074R EN Nikolce Acevski University of St. Clement of Ohrid, Faculty of Technical Sciences at Bitola Zdravko Jeliskovski ELEM A.D., REK Bitola TRANSFERRED POTENTIALS ANALYSIS IN GROUNDING SYSTEM OF 6 kv NETWORK IN MATLAB Grounding system (GS) of one 6 kv network is in conditions of continuous changes and it is practically impossible to perform permanent measurements of step and touch voltage created MAKO CIGRE 2013 B1 1

230 B1 2 MAKO CIGRE 2013 during transfer of potentials through power cables originated from one phase and two phase to ground short circuits on HV side in substation HV/MV or close to it. MATLAB program is developed for practical simplification of analysis and to have insight of this condition. Power 6 kv network of mine PK Brod-Gneotino is analysed as practical example. GS of the mine is modeled for that purpose. Characteristics of groundings are analysed with software package Zazem. Using working data files (Mreza.xls and Zazem.xls) prepared in Excel, fast, easy and with high precision, potentials of groundings, currents in branches of GS and step and touch voltages are calculated during one phase to ground fault on 110 kv side of substation 110/6 kv/kv. Injected current in mine GS is calculated with software package Neplan Obtained results with MATLAB calculations are compared with actual measurements on field. All input data used in this analysis are taken from A.D. ELEM and A.D. MEPSO. Keywords: export potentials, grounding system, one pole and two pole short ground circuit, touch voltages and step. B1 118R EN Risto Ačkovski Mirko Todorovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, UKIM Skopje A CALCULATION OF THE REDUCTION FACTOR IN MEDIUM VOLTAGE CABLE NETWORKS In cases with ground fault in medium voltage cable distribution networks only a fraction of the fault current I ZS is injected into the ground, since most of it is returned back to the supply station through metallic elements of the cable construction which are electromagnetically coupled with the faulted phase conductor. The ratio of current I Z which is injected into the ground and the fault current I ZS is referred to as a reduction factor. It should be determined as accurate as possible since it plays a major role in groundings sizing in medium voltage networks. The reduction factor depends on the cable construction as well as network topology and parameters of other network elements including grounding resistances. This paper presents an analytical procedure for precise determination of the reduction factor for all locations in medium voltage networks. In the procedure we model the aforementioned electromagnetic coupling with a current injection and we solve the equivalent circuit with the method of independent node voltages, i.e. we solve a complex system of linear equations. The procedure is general and does not depend on the network configuration or on the type of lines/cables. Keywords: reduction factor, ground fault, cable network, electric power distribution. Tome Kuzmanovski Zdravko Jeliskovski AD ELEM, REK Bitola Goran Blažeski SISKON - Skopje B1 147R EN NEW CABLE ROUTE WELL SYSTEM FOR DRAINAGE ON UNDERLYING SERIAL COAL OF THE PK SUVODOL Many years back the REK Bitola, faces major problems for drainage of groundwater in PK Suvodol. For this purpose, the smooth functioning of PE Rudnici, in the Underlying Coal Seams

231 MAKO CIGRE 2013 B1 3 in REK Bitola is mounted new borehole system who is fully automated, consisting of 19 wells and aims to make fast, timely and proper drainage of groundwater. The complete calculation, construction and installation of all cable route on voltage level of 6kV and 0.4kV, is the work of the Department of Electrical maintenance of PE Rudnici. It is made with cables, which are special purpose (mine cable) for this type of surface mines and the cable type is NSSHÖU-J (CLASSIC and TRAFFIC) produced by the company LAPP Cabel, Germany. The calculations are taken: the number of wells, power of electric motors of pumps, voltage drop, cross-sections of cable, length of cable routes, etc.. In all 15 wells units, built a very sophisticated and latest equipment for all the latest IEC standards, such as inter alia and 0.4 kv frequency regulators from company Siemens, type: Micromaster 430. With their help greatly reduced initial drill currents, the cable network that suffered major damage. The act of putting pumps is buffered, which greatly reduces the dangerous moments when starting. Keywords: Cable Network, Pumps, Frequency regulator. Andrzej Urbanczyk Borealis B1 166R EN IMPROVING PERFORMANCE OF DISTRIBUTION AND TRANSMISSION GRIDS BY MEANS OF USE STATE OF THE ARTS XLPE COMPOUNDS AS CABLE INSULATION SYSTEM The demand for XLPE energy and power cables is steadily growing related to the need to build and modernise the electrical distribution and transmission systems. Following increased urbanisation the available space for overhead lines becomes more restricted. In addition the concern of electromagnetic radiation from overhead lines raises the public acceptance barrier for overhead lines and consequently the alternative of underground cables is becoming the preferred solution. Europacable association is promoting concept of Partial Undergrounding where part of the transmission or distribution line is to put underground in sensitive areas as the complement overhead lines. Today crosslinked polyethylene (XLPE) is considered as a reliable insulation for high demanding energy and power cables - from low voltage up to extra high voltages. XLPE has been used for over 30 years as cable insulation. However on the beginning concern arise about poor performance of some XLPE insulated cables. That is why XLPE was limited to the MV cables. Developments in cable designs, cable production process introduction of triple head extrusion and materials increased electrical performance of cables. Improvements related to the material focused mainly on the elimination and reduction of features reducing electrical performance e.g. breakdown stress. Currently XLPE is preferred insulation material in relation to paper or paperpropylene laminate fluid-filled insulated energy cables. It allows eliminating disadvantage of paper insulation as need for dielectric fluid and possible leakage during service. Other important advantages of XLPE cables are: low losses, low failure rates and low impact on environment. As peroxide crosslinkable polyethylene insulation is dominant in MV EHV cable sector, the silane crosslinkable polyethylene insulation was developed for LV cable sector as a replacement for PVC. Introduction silane crosslinking process allowed cable makers to produce cost effective low voltage cables with higher operating temperature (90 o C) for the industry. As a consequence of fast development and proven and high reliability of cables XLPE is today widely used at high electrical stresses. This paper will focus on advantages of using XLPE insulation systems in distribution and transmission grids. Also recent developments in XLPE based materials will be briefly discussed. Keywords: XLPE insulation, cables, network performance.

232 B1 4 MAKO CIGRE 2013

233 8. CONFERENCE Ohrid, September SC B2 OVERHEAD LINES Chairman Risto Ačkovski Secretary Rubin Atanasoski

234

235 8. CONFERENCE Ohrid, September Metodija Atanasovski Ljupco Trpezanovski Faculty of Technical Sciences-Bitola B2 018R EN APPLICATION OF ACCC CONDUCTORS ON HIGHVOLTAGE OVERHEAD LINES In last several years new types of conductors for high voltage overhead lines are present on world market, which are constructed of aluminium cover with round and trapezoidal wires, and composite core created of polymer composite materials. These types of conductors are well known as ACCC (Aluminum Conductor Composite Core). There are several companies in the world, mainly from USA, that have commercially developed ACCC conductors which are becoming serious competition of standard ACSR (Aluminum Conductor Steel Reinforced) conductors, which have been and still are undisputable in application at overhead lines in many years. ACCC conductors constructive and technology specification is shown at the beginning of this paper. Their physical characteristics, mechanical and electrical specified parameters are presented. ACCC conductors developed from CTC Global company, as one of the leaders in the area, are mainly presented in the paper. Table comparative analysis between respective ACCC and ACSR conductors according to mechanical and electrical characteristics is performed. Economic comparison is also done using the prices of conductors per unit length. Applicative part of the paper is consisted of technical comparison between ACCC and ACSR conductors on one tension field of 110 kv overhead line. Two solutions are presented: when conductors are ACCC and when they are ACSR. Comparative analysis of the solutions is made according to the standard calculations for design of overhead line. Keywords: ACCC and ACSR conductors, overhead lines, sag and tension curves. Tony Hill Dave Bryant CTC Global Corporation B2 129R EN EXPERIENCE AND BENEFITS OF USING HIGH-TEMPERATURE LOW-SAG (HTLS) OVERHEAD CONDUCTORS As growing demand for electricity continues to stress the electrical transmission grid, many transmission lines have become thermally constrained. These constraints are due to the subsequent sag that occurs as bare overhead conductors are operated at higher loads and temperatures, due to their high coefficients of thermal expansion. An innovative conductor has been developed and commercialized such that it mitigates high temperature sag, through the use of aerospace derived carbon fiber composites. These high performance materials have excellent thermal stability and have been widely deployed in several other demanding applications due to their excellent MAKO CIGRE 2013 B2 1

236 B2 2 MAKO CIGRE 2013 resistance to cyclic load fatigue. Over 22,000 km of this conductor has been installed in excess of 250 projects worldwide. The ACCC conductor (Aluminum Conductor Composite Core) was developed not only to replace thermally constrained lines, but also to reduce the costs associated with new installations, by reducing the number of supporting structures required, as the ACCC conductor s composite core is 25 to 40% stronger than its steel counterparts. This additional strength and thermal stability enables far greater spans (or lower structures) to be utilized without jeopardizing clearance requirements. The higher strength composite core, which is significantly lighter than steel, also allows 28% more conductive aluminum material to be incorporated into an equivalently sized conductor (in terms of diameter and weight). This contributes to greater throughput and a substantial reduction in line losses. While the ACCC conductor is rated to operate at up to 200 C, it actually runs substantially cooler than aluminum or steel reinforced conductors of equivalent size, under equivalent load conditions. This can enable line loss reductions of 25 to 40 percent. These capabilities help improve the efficiency, capacity and reliability of the grid. Keywords: HTLS Conductors; High Capacity Conductors; Grid Efficiency; ACCC Laurentiu Niculae NEXANS Romania Rubin Atanasoski TIMELPROEKT - Skopje Aneta Graseska MEPSO AD Skopje B2 144R EN ADVANCED CONDUCTORS FOR FUTURE-ORIENTED OVERHEAD LINES A highly sophisticated conductor for high-voltage overhead lines has been launched on the power transmission sector since several years. This fully-locked conductor integrates one or more concentric layers of formed wires having the shape of a Z. The outer layer, which is virtually smooth, has small helical grooves created between the upper edges of the Z-shaped wires with carefully chosen lay, depth and pitch. The characteristics of these conductors are more interesting than those of traditional stranded conductors with round wires. The proposed compact conductor is homogeneous, all wires being produced from Aluminum Alloy and the advantages are both electrical and mechanical: Less Corona and Joule losses More ampacity Improved corrosion protection Better self-damping and reduced probability of galloping phenomenon Better behavior in ice and snow climates Better aerodynamic properties reduced drag coefficient Keywords: Compact Conductors, Aero-Z, Formed Wires, OHL uprating

237 MAKO CIGRE 2013 B2 3 B2 125R EN Kiril Achkoski EVN Macedonia AD - Skopje, Mirko Todorovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje SOPHISTICATED OPTIMIZING METHODS FOR DESIGNING OF OVERHEADLINES The primary benefit of designing of overhead lines by using a computer is the dramatically reduced time for doing the tasks and the big comfort during it. The second big benefit is the great precision, so there is no more need of using various empiric relations and formulas which were a must in the past. In one computer program used for solving of the mentioned problem, it is possible to incorporate almost all present technical norms, regulations and experiences regarding this issue. In this paper briefly are explained two programs, developed in Matlab which will choose the optimal type, location and height of the poles on an overhead line route according to all technical norms and regulations. The method used in the first program are the genetic algorithms, while in the second is used the simulated annealing as an optimizing procedure for achieving of the technically and economically optimal solution. Both programs will be used to design a part of 110kV overhead line on a random terrain with various objects. Then the results of both programs will be compared from technical and economic aspects. Keywords: Matlab, optimization, designing of overhead line Mile Dabeski Oliver Mircevski EVN Macedonia AD, Skopje B2 094I EN MODERNIZATION OF THE DISTRIBUTIVE NETWORK OF EVN MACEDONIA. INSTALLATION OF REMOTE BREAKERS FOR OUTDOOR MOUNTING WITH AUTOMATIC REACTIVATION RECLOSER Modernization of overhead distribution lines with the installation of remotely controlled switches for outdoor mounting with automatic reconnection.preparation of technical specification with the necessary data, selection of manufacturers,installation and putting in usage. Technical characteristics of ordered and used switches, necessary examinations, built-in equipment for remote management and communication into cabinets for remote controlling. Experience from the built-in switches RECLOSERS. Keywords: standardization, modernization, standard, European standard, MKC standard, equipment manufacturers, suppliers, quality, distribution network, performance, remote switch for outdoor installation, RECLOSER.

238 B2 4 MAKO CIGRE 2013

239 8. CONFERENCE Ohrid, September SC B3 SUBSTATIONS Chairman Mito Zlatanovski Secretary Atanas Iliev

240

241 8. CONFERENCE Ohrid, September B3 053R EN Antun Foškulo Končar Power Plant and Electric Traction Engineering Inc. COMPLETE UTILIZATION OF BAY WIDTH IN A DOUBLE BUSBAR HV SWITCHYARD OF LOW-RISE (CLASSICAL) LAYOUT Complete utilization of bay width in a double busbar switchyard of low-rise (classical) layout is achievable by means of adding an additional bay inside the space that was left unused and therefore empty according to a classical layout. By doing so switchyard area reduction can be achieved meaning lower cost for the investment. This article lists conceptual differences between these two layouts by limiting only on primary equipment types and its position and function. Additional equipment that is necessary for layout realization is also listed. Apart from giving graphical illustrations for both concepts some of the basic advantages and disadvantages are mentioned. Keywords: switchyard, low-rise classical layout, diameter, complete utilization B3 078R EN Darko Babić Končar - Inženjering za energetiku i transport d.d. FEASIBILITY STUDY OF REPLACEMENT HIGH CONSTRUCTION OF 110 KV SWITCHGEAR WITH LOW CONSTRUCTION Substation Fier, 220/110/35 kv, in Albania had to be reconstructed. The substation is part of a thermal power plant, currently out of service. The purpose of this article is to check out whether any more significant savings in material and works are possible in the switchyard 110 kv, if the switchyard overhead construction supported by high gantries and ropes is replaced by a low construction without high gantries between busbars with combination ropes and tubes. Keywords: Transformer substation, reconstruction, high and low construction of switchgear, 110 kv. MAKO CIGRE 2013 B3 1

242 B3 2 MAKO CIGRE 2013 Mile Dabeski Oliver Mirchevski EVN Macedonia, AD Skopje B3 079R EN HIGH-VOLTAGE SWITCHGEAR AND CONTROLGEAR. HIGH- VOLTAGE/LOW VOLTAGE PREFABRICATED SUBSTATION (EUROPEAN STANDARD EN ) Production of new prefabricated compact substations for EVN Macedonia AD, according to the strictest European norms. European standard EN is a basic standard under which are made tests for impact of prefabricated compact substation on the environment and surroundings. Testing of prefabricated substations is only possible in specialized and certified independent test laboratories. In this paper will be reviewed all aspects that are important in the application of the requirements of this standard, as well as the method of testing of prefabricated substations. Special emphasis will be on test of reliability of compact substation on harmful effects of electric arc, as well as the conditions that need to be met to obtain positive opinion from implemented test. Keywords: standardization, standards, European standards, MKS standard, equipment, manufacturers, suppliers, quality, distribution network, technical characteristics and parameters, independent testing laboratory, electrical arc.

243 8. CONFERENCE Ohrid, September SC B4 HVDC AND POWER ELECTRONICS Chairman Lidija Petkovska Secretary Goga Cvetkovski

244

245 8. CONFERENCE Ohrid, September B4 038R EN Goga Cvetkovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje, Macedonia POWER CONVERTERS TOPOLOGIES APPLIED IN PHOTOVOLTAIC SYSTEMS Solar energy is the most abundant, and it will be an unlimited supply for many millions of years, free of charge renewable energy source which does not pollute the environment. Photovoltaic cells are the basic media through which the solar energy is transformed into electric. They are the technology for electrical energy production that has the highest increase and development rate, due to the fact that they are technology without CO 2 emissions, they are reliable and very quiet during their work. The photovoltaic panels are the most remarkable part of the photovoltaic system and usually they are connected among them in different connections to form a photovoltaic field of a photovoltaic power station. The modules are semi conducted devices that convert the solar power into DC electric power without any rotary parts. The heart of a photovoltaic system is the inverter who has a high value of energy efficiency and converts the DC electric power into AC electric power that is afterwards forwarded to the distribution network. From that point of view it is very important to make a proper selection of power converters, especially of inverters that will by applied in a photovoltaic system. The purpose of this work is to present a number of specific topologies of power converters that are used in photovoltaic systems and to compare their working characteristics. In this work the most recent technological solutions of inverters used in photovoltaic systems will be also presented. Keywords: Power converters, Photovoltaic cells, DC voltage regulators, inverters. B4 071R EN Lidija Petkovska Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje, Macedonia FREQUENCY CONVERTERS IN FUNCTION OF ENERGY EFFICIENCY IMPROVEMENT AND ENERGY SAVING In the paper the frequency converters are presented and their application in function of energy efficiency improvement and energy saving is analysed. By using the frequency converters in industrial drives their continual speed control at reduced electrical energy consumption is achieved. The energy saving could reach up to 50%, which means substantial reduction of the greenhouse gasses emissions; in particular, the amount of carbon dioxide sent to the atmosphere, will be reduced for a hundreds of millions tons per year. The most valuable results are achieved when frequency converters are applied in industrial drives which do not continuously work, or the load duty is variable. MAKO CIGRE 2013 B4 1

246 B4 2 MAKO CIGRE 2013 Frequency converters that are used for supply and control of AC motors are classified in two major groups. Direct converters where the direct change of alternating current (AC) frequency from one level to another, is usually accompanied with a simultaneous change of the voltage level; they are known under the name cycloconverters. Indirect converters where the change to alternating current (AC) with required frequency is done through direct current (DC) circuit; they are called frequency inverters or simply inverters, and are divided into three groups: voltage, current and resonant inverters. Typical topologies of frequency converters will be presented, followed by their analysis and assessment, with an emphasis on energy efficiency improvement in industrial drives. The knowledge of experts and scientists worldwide gained so far, shows impressive possibilities. Namely, if all installed AC motors instead of direct supply from the network would be connected through frequency converters, the total energy saving globally could reach up to 30%. Although the gain and advantages of the frequency converters application for power supply and speed control of AC motors are certain and proved, still this is only 10% of total installed power in industry and electric power plants. The state in our country is even worse, compared to this poor percentage at global level. The aim of this work is to provoke discussion and thoughts of the competent officials and electrical engineering community for wider use and implementation of frequency converters in industrial drives. The result will be substantial energy saving, the significant contribution to the protection of the environment, as well as an important saving of money needed for payment of electricity bills. Keywords: Energy Efficiency, Frequency Converters, Energy Saving. Zoran Mitic Biljana Kaeva Kotevska Stefko Janevski AD MEPSO-Skopje B4 088R EN IMPLEMENTATION OF A NEW UNINTERRUPTED POWER SUPPLY SYSTEM IN MEPSO One of the most important priorities in the work of each company has always been safety. Everything that was created and produced in various departments: finance, accounting, commercial, technical equipment, human resources, etc. must be protected and safe. No insurance company cannot ensure and doesn t ensure data loss, which provision, protection and storage is the responsibility of each organization individually, regardless of its business: bank, insurance company, ministry, scientific institution, security services, factory, air traffic, medical company in the energy field, etc. For this reason a whole activity care computers or so called servers, which process, store, store and preserve electronic data. They are technologically superior to any hitherto known method of data storage and file formation. They have only one fault: for a safe and secure work they must never remain without electricity or power supply. For this purpose, in parallel with the technological development of computer UPSs-Uninterruptible Power Supply or so called UPS are designed and developed. AD MEPSO has existing UPSs built in 1994 by the manufacturer "Iskra-Kranj" according to constructive documentation Electrical Engineering Institute "Nikola Tesla" in Belgrade. UPS device is intended primarily to supply the National Dispatching Center (NDC), but also the entire computer network and system facilities in AD MEPSO. UPS system consists of two parallel-configured units to the horizontal, with a power output of 75 kva. The rectifier rated current is 400 A, and output power of the inverter is 114 A. The batteries are lead acid electrolyte with a rated voltage of 2V/cell, with 110 cells in total, or 220V DC nominal battery voltage and capacity of 600 Ah.

247 MAKO CIGRE 2013 B4 3 During the outage of network voltage, uninterruptible power supply system is supported by diesel engine with automatic trim start at time of 5 sec. This paper contains estimates of reliability (stability) of the current device, the examination of the electrical parameters of the power supply to AD MEPSO head office, choosing a new solution, defining of its technical features and determining the evaluation parameters. Keywords: Uninterruptible Power Supply (UPS), National Dispatching Center (NDC), rectifier, inverter, diesel aggregate, redundancy, confidentiality, electrical parameters, evaluation parameters. B4 101R EN Riste Ivanov Fakom AD, Skopje Goga Cvetkovski University Ss. Cyril & Methodius, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje POWER SUPPLY SYSTEMS FOR ELECTROMAGNETS IN TEN TONES DOUBLE GIRDER OVERHEAD CRANE Supplying the electromagnets in ten tones double girder cranes is the crucial part of the cranes and we will present the several ways for doing it. In Fakom AD, Skopje almost all of the cranes has a classical system for supplying the electromagnets. Power for supplying is 2.67 KW per magnet and there four of number for every crane. The nominal supplying voltage is 230 VDC where magnets take the still parts what should be transported. When the supplying is off the magnets deliver the part to the desired place. We must remark that at 120 VDC voltage supply the field in magnets is weakened what is useful for operators on crane. In both presented systems there are batteries for protection the excitement supplying system from dropping the transported still parts as a precaution of human safety. The first classical systems are unique solution of all the MIN Nis cranes and its patent by electro manufacturer Iskra. This system is equipped with diode rectifier, transformer, contactors and resistors. In the second systems is used tree phase thyristor unit PNS-300, DIMAL. Here the regulation of voltage is made it by choosing the firing angle of thyrisotors. The selection of value of voltage is defined by one operating potentiometer. In these theme will be explained and galvanic separation from the supplying network, protection from continues supply of electrical energy and supporting equipment. Also, this systems will be compare each other in stability and economical terms. Further in this theme it will be explained and others types of electromagnets and supplying systems. Keywords: Crane, electromagnet, batteries, thyiristors, diodes.

248 B4 4 MAKO CIGRE 2013 B4 160R EN Ljupčo Karadžinov Faculty of Electrical Engineering and Information Technology, Ss. Cyril and Methodius University Skopje, Macedonia Goce Stefanov Faculty of Electrical Engineering Radovis,University Goce Delčev Štip, Macedonia DIGITAL DIRECT PHASE CONTROL METHODS FOR SERIES RESONANT POWER CONVERTERS The paper presents two digital control methods for direct phase control of resonant power converters based on output voltage and current measurements. The methods use the measured time equivalent of the phase angle to determine the new switching frequency. The second method is new and it is an improvement of the first one. It determines the damping frequency and uses its value to correctly calculate the phase angle and makes frequency adjustments in every half cycle. As a result of these improvements the second method has smaller phase angle oscillations while reaching new stationary values after a rapid change in reference phase angle and maintains the value of 0.5 for the duty cycle. Keywords: power inverters, series resonant power converters, control methods, phase control, damping frequency.

249 8. CONFERENCE Ohrid, September SC B5 PROTECTION AND AUTOMATION Chairman Todor Angjušev Secretary Kiril Kolarovski

250

251 8. CONFERENCE Ohrid, September Donco Sejzov Frosina Sejzova Velkova Ex Izvedba Inzenering DOOEL Skopje B5 004R EN TESTING OF THE LOW VOLTAGE ELECTRICAL INSTALLATIONS AND THE ADDITIONAL PROTECTION MEASURES FROM TOUCH VOLTAGES IN PREMISES INTENDED FOR MEDICAL PURPOSES The low voltage electrical installation and the additional protection measures from touch voltage in premises intended for medical purposes must be reviewed and tested during the placement and/or after it has been completed, but before it is handed to the user. During the review and testing of the low voltage electrical equipment and the additional protection measures from touch voltage in premises intended for medical purposes, safety measures for people must be undertaken, as well as protection from damages of the electrical and other equipment. If the electrical installation and devices are changed, it must be checked and tested if it has been done in accordance with the project design and the provisions of the pertinent rulebooks. Hence, primary examination is done for the the completed or reconstructed low voltage electrical equipment and devices in the premises intended for medical purposes, while during the exploitation, periodical tests are conducted. Keywords: premises intended for medical purposes, medical electrical devices, protection measures from touch voltage. Kiril Kolarovski AD ELEM, Skopje Todor Angjusev Mali Hidro Elektrani B5 007R EN RELAY REQUIREMENTS REGARDING FAST DECISION FOR EVENTUAL TRIPPING UNDER CURRENT TRANSFORMERS SATURATION More and more sub-stations are redesigned with numerical relays and monitoring devices, but most often, the rest of installation such as Current Transformers (CT) and lead remaining unchanged. An extension of above approach is that cable leads and panel wiring sizes are overspecified. On the other hand, the existing sizes of CT may not be adequate for the latest protective devices which might demand a different current transformer performance. A careful evaluation of current transformer size is recommended to avoid costly protection mis-operation and nonoperation. MAKO CIGRE 2013 B5 1

252 B5 2 MAKO CIGRE 2013 However, the modern protection system demands are not addressed only to CT s. Fast external fault algorithms should secure the protection function (such an 87L, 87G ) against CT errors, e.g. CT saturations and help us to make right choice. Fast external detection algorithm should identify external events as a fault, load pick-up under exceptionally high X/R ratio, transformer inrush condition that could jeopardize generally 87 protection function security with possible subsequent CT saturation. Keywords: current transformers, saturation, algorithm. Todor Angjushev Mali Hidro Elektrani, Kiril Kolarovski AD ELEM, Skopje B5 130R EN AUTOMATIC VOLTAGE REGULATION IN SMALL HYDRO POWER PLANTS AND LOSS OF EXCITATION PROTECTION FUNCTION Today, the construction of small hydropower plants is current topic in Macedonia. It is planned to be built more than one hundred SHP. Since Macedonia has a small power distribution system and radial network it is of great importance to find a proper solution of the places where are you connecting those hydro plants, proper strategy in choosing protection functions and their adjustment, and also correct choice of automatic voltage regulator and controlling. Taking into the account that distribution network in Macedonia is not in good condition and investments in upgrading and maintenance are also minimal, when we connect electricity generator, large fluctuation in voltage appears. Problem of voltage fluctuation is larger for SHP because they are usually located at the end of the longest MV distribution feeder. Therefore it is important that professionals choose appropriate equipment for the design and construction SHP or, to select automatic voltage regulator and protection relays that will allow you to operate and adapt SHP to poor voltage condition and avoid trips from under voltage and loss of excitation protection functions. The responsible engineer must make optimization between cost of the automatic voltage regulator, relay protection and power losses that could occur due to certain exclusions from the above safety features and non-delivery due to loss of power. In theory and practice, there is no standard solution for automatic selection of voltage regulator and relay protection. It must be recognized that for major generators, responsible engineer choice is much easier when selecting the automatic voltage regulator and relay protection than for smaller generators, because these devices represent a very small part of the total investment and the number of current and voltage transformers that are available for connectivity of these devices is much greater. Also, large hydro / thermal power plants are usually connected to a higher voltage level, 100 kv and more, where voltage is more stable. This paper will present some results of testing and setting of loss of excitation protection function, as well as recommendations for the selection of automatic voltage regulator and relay protection in small hydropower plants and recommendations for their setting. Keywords: automatic voltage regulator, loss of excitation, stability.

253 MAKO CIGRE 2013 B5 3 Zorancho Mitev Toni Atanasov Stefce Stefanovski AD MEPSO B5 149R EN MODERNIZATION OF RELAY PROTECTION SYSTEMS OF ELECTRIC POWER TRANSMISSION NETWORK - PURPOSE, ANALYSIS AND INSIGHTS In MEPSO ongoing process of replacing the existing protection from older generation (electromechanical, static, numerical) with modern numerical protection devices compatible with standard communication protocol IEC This paper analyzes and observations made regarding the goals and benefits that will arise after the completion of modernization of relay protection systems. Keywords: numerical relay protection devices, IEC B5 168R EN Goran Leci Koncar-Power Plant and Electric Traction Engineering, Croatia Anton Petrovski MEPSO, Macedonia Konstantin Simic Amteh, Macedonia Saso Malenko BIS Engineering, Macedonia Vangel Fustic Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Macedonia COORDINATED AUTOMATIC VOLTAGE CONTROL OF POWER TRANSFORMERS Requirements on voltage regulator operation for power transformer OLTC s are completely different during disturbances in power system then during normal operation. During disturbances inadequate functioning can lead to the voltage breakdown of the transmission system. Evidences and examples of this are disorders caused by loss of power generating units, transmission lines or increasing demand of reactive power which have as a consequence long voltage recovery times. Such (similar) disturbances are taking place around the world over the past decades, and clearly indicate the need for a different operating mode of voltage regulators. Furthermore, the goal is to achieve voltage regulator function valid during abnormal operation as well as during disturbances. This paper addresses the problem of common voltage regulators during abnormal conditions and for this purpose certain remedial countermeasures are proposed. Remedial countermeasures are described and designed in the form of an algorithm which is based on communication between substations according to standard IEC and additional measurement of the voltage from high voltage side of power transformers. Measurement of the voltages from both sides of power transformers is also needed. The proposed algorithm is explained in details as well as communication between substations for automatic voltage regulation of power transformers, and it is independent of the numerical device vendors. The proposed algorithm is presented in the form of easily applicable flow chart and it can be implemented in a distributed or centralized version of power transformers automatic voltage control system. The developed algorithm performs corrective measures based on a predefined percentage of voltage drops on the high voltage side of

254 B5 4 MAKO CIGRE 2013 power transformer. The paper describes the countermeasures as a temporary blocking of voltage regulation, high voltage reactor circuit breaker switching-off, changing of set value of voltage regulation, complete blocking and at the end load shedding of the transmission system. Furthermore, the analysis was focused on the automatic voltage regulation and its effects on voltage, tap changer position and the amounts of active and reactive power in a given period of time. The period of time for analysis is time domain between ten of seconds up to ten of minutes. Techno-economical analysis of proposed solution of coordinated voltage control of power transformers is given. At the end of the paper, compared results of the common and the proposed advanced voltage regulation of power transformers, achieved through computer simulations considering different parameters of voltage drop on the high voltage side of the power transformer are presented. Keywords: voltage regulation of power transformers, voltage instability, countermeasures against voltage instability, IEC 61850, GOOSE message Jorge Cárdenas Camilo De Arriba Alberto Lopez De Viñaspre Gonzalo García Jorge Seco GE Power Management, Spain B5 185R EN APPLICATION AND OPERATIONAL EXPERIENCE OF IEC The present paper summarizes the experience of five key projects where the IEC standard has been completely deployed. The first project corresponds to the Electrical Control System implemented in a 800MW Combined Cycle Thermal Power Plant located in Moscow (Russia) where IEC Client-Server and digital GOOSE messages were applied reducing the need of traditional copper wiring. A redundant architecture was selected, integrating IEDs from three different vendors. The second project corresponds to a System Integrity Protection Scheme (SIPS) in the 400 kv Interconnection between ENTSO-E (Europe) and TEIAS (Turkey) where both, analog and digital IEC GOOSE messages were used to implement the Algorithms controlling the Load Shedding in the Substations and Generation Dropping in the Combined Cycle and Hydroelectric Hydraulic Power Plants. The third project corresponds to the operational experience of six Distribution Substations (161 kv) in Israel where a complete distributed Substation Control and Protection System was implemented, including advanced Load Shedding and Load Restoration schemes, taking advantage of the modern protection relays with IEC communication protocol, arriving to a higher level of substation control. The main characteristic of this project was the use of a distributed architecture among all IEDs in the substation. The fourth project corresponds also to a Distribution Substation with a complete IEC based Control Scheme, but using a centralized architecture for all substation level algorithms and logics, instead of a distributed logic approach. Finally, the fifth project is a IEC applied in a process bus system installed in a 132/45 kv substation owned by Iberdrola (Spanish Utility). This system is in operation since 2009 and the operation has been satisfactory in all aspects. The paper emphasizes on the main characteristics of each system, the previsions and the results obtained during field tests and mainly on the operational experience. Based on that experience, we can conclude that the use of GOOSE messages is now a cheaper and more reliable

255 MAKO CIGRE 2013 B5 5 solution that the one based on pure cooper wiring. Additionally the systems are more flexible for future enhancements, substation expansions or additions of new functionality. Keywords: Communication Protocol, IEC 61850, Substation Control System, GOOSE, IEC61850 implementation experience

256 B5 6 MAKO CIGRE 2013

257 8. CONFERENCE Ohrid, September SC C1 SYSTEM DEVELOPMENT AND ECONOMICS Chairman Vlastimir Glamočanin Secretary Verica Filipova

258

259 8. CONFERENCE Ohrid, September C1 014R EN Rajmonda Bualoti Faculty of Electric Engineering, Polytechnic University of Tirana, Republic of Albania Arben Gjukaj Kosovo Energy Corporation ( KEK ), Republic of Kosovo Ardit Lushi Faculty of Electric Engineering, Polytechnic University of Tirana, Republic of Albania THE IMPACT OF SMART METERING INFRASTRUCTURE ON LOAD FORECASTING OF KOSOVO DISTRIBUTION SYSTEM Accurate load forecasting is essential for the reliable and efficient operation of a power system. Integration of renewable energy sources like wind and PV, as well as the increasing number of electrical vehicles will become the load profiles of the system too volatile and unpredictable. Smart Metering equipment and advanced software enables real-time communication between control centre and consumers. The primary role of AMR (Automatic Meter Reading) systems is to provide energy consumption data to the utility, as well as obtain the information, which can be processed and returned back to the consumer. From 2007 Smart Meters are installed mostly in the whole territory of Kosovo with the possibility of remote reading and control. This paper describes the methodologies adopted for the estimation of load curve diagrams, based in the accurate reporting of the Smart Metering Infrastructure. In this paper, two different approaches are compared. In the first one is trained an ANN to output the load diagram forecasting, in the second one, the regression trees approach for the load diagram forecasting is used. Some results of load diagrams forecasting in Kosovo Distribution system are represented. This paper offers an example of the potential impact of the smart metering infrastructure currently being installed. Keywords: Load forecasting, neural networks, regression trees approach, Smart Grid C1 035R EN Enis Drndar Vlastimir Glamočanin Faculty of electrical engineering and information technologies - Skopje A MULTI AGENT OPERATIONAL PLANNING OF POWER SYSTEMS WITH DISTRIBUTED ELECTRICITY PRODUCTION Control and operational planning of distributed electricity generation is accomplished with control units that should provide optimal power gains. Most solutions are based on a centralized control system that is not able to deal with operational planning criteria, such as the fault tolerance or the adaptability of distributed electricity generation. Also, these control systems are complex to MAKO CIGRE 2013 C1 1

260 C1 2 MAKO CIGRE 2013 design because they use the "top-down" approach, where the designer generally needs to know how each component (generator) reacts individually to be able to control the overall response of the system. For these reasons, and in order to cover a wide range of solutions, this paper proposes a distributed control software platform Multi-Agent Systems (MAS), based on a bottom up approach. This paper describes a MAS model and simulator for optimal allocation of electricity production from renewable and conventional energy sources to balance the electricity consumption. The proposed modular software architecture executes a control of a complex system for data exchange based on a minimal computer resources, but it also provides additional services for advanced control, such as the control system of the active power output of generators. Keywords: Multi Agent System (MAS); distributed control; distributed generation units (DG). Alban Ibrahimi Nako Hobdari Marialis Celo C1 037R EN STUDY ON APPLICATION OF PHOTOVOLTAIC SYSTEMS AS ALTERNATIVE SOURCES OF POWER SUPPLY IN GSM MOBILE TELEPHONY STATIONS IN ALBANIA The study analyzes and gets results on economic and technical evaluation of using photovoltaic systems as alternative sources of power supply applied in stations in mobile telephony. Although these systems are regarded as costly, in the use and development plan they are seen as an optimal solution for the supply of mobile stations which as a result of their geographical location it has been unable to supply them from public energy network / or quality parameters of supply and security of electricity supply from the public network is low. According to the network configuration of wireless transmission taken in the study, these systems are installed in different areas of the Albanian territory and the power of these sources does not exceed 75kWp, installed power of photovoltaic panels. Taking into consideration and analyzing the fact that been in a global world that brings us some opportunities and chances, perhaps with the same probability, many economic entities through cost-benefit analysis design different scenarios to arrive at the best alternative. In the area taken in the study, supply options offer numerous chances, more or less the same but with different impacts on the situation and their economic performance. For stations on remote locations, not covered by the public electricity supply network, it is assessed the applicability of replacing or supplementing the generators with systems of renewable sources of energy from solar panels. Using these different types of renewable resources, although in experimental form, it is achieved that through data comparison to share best practices in terms of meeting the demand for supply of the load, evaluation of the costs of supply according the terms of operation as well as evaluating and impact of these projects on the environment. In conclusion, given the rising demand for electricity supply (conditional on the development of GSM network), scenarios analyzed in this study are focused on reducing energy use through improved efficiency in the operation of the GSM network, and getting 'clean' energy through its production from renewable sources at the stations where these solutions appear economically healthy. Keywords: renewable energy sources, photovoltaic systems, GSM network.

261 MAKO CIGRE 2013 C1 3 Marija Smokvarska EVN Macedonia AD Darko Lazarov University Goce Delchev-Stip C1 099R EN ANALYSIS OF THE ENERGY SECTOR IN MACEDONIA Compared to other types of infrastructure (road, rail infrastructure), the energy sector is quite favorable. However, analysis shows that there is scope for improvement through increased investment in power generation through renewable sources and improving energy efficiency. Electricity is an important production input, whereby the price of electricity has significant impact on the overall level of prices in the economy. In this context, increasing production efficiency and productivity of electricity, reducing power consumption to GDP and increase efficiency in the transmission and distribution of electricity will make the economy more competitive. The purpose of this paper an empirical analysis of the energy sector of the Republic of Macedonia in terms of the countries in the region in order to interpret the causal link between the quality of energy infrastructure, competitiveness and the country's GDP per capita. Parallel to this, the empirical analysis will detect potential deficiencies and bottlenecks which in the future should be a priority for the country and key entity in this sector, of course taking into account the role of the state. The hypothesis above are interpreted to be analyzed using the database for approximative variables using multiple techniques and methods. Keywords: energy efficiency, GDP per capita, production and consumption of electricity, correlation and regression analysis. Biljana Stojkovska Transmission Network Strategy Offshore Transmission Development Team National Grid,UK C1 150R EN INTEGRATED OFFSHORE TRANSMISSION PROJECTS EAST COAST Electricity generated from offshore renewable energy sources is expected to make an important contribution towards the UK achieving its renewable energy targets by The government s Renewable Energy Roadmap (2011) suggests that there could be 11 to 18 GW of offshore wind capacity by There is also substantial scope for further growth beyond this, with the Crown Estate Round 3 and 3.5 zones representing up to 3.2 GW of additional offshore generation. Achieving such levels will require a timely, cost-effective and secure offshore electricity transmission network to transfer electricity generated offshore to the onshore network. Up until now offshore transmission assets have been developed as single, standalone connections to shore ( radial connections). However, the Round 3 and 3.5 offshore wind projects are larger, more complex and at a greater distance from the shore than those that have been developed to date, and as a result there is greater potential for efficiencies from offshore asset coordination. This could include integration between connections and coordination between the strategic development of the onshore and offshore networks through integrated offshore reinforcement projects.

262 C1 4 MAKO CIGRE 2013 This paper will present the benefits from integrated and coordinated offshore designs to increase the operation and flexibility of existing transmission assets, reduce the delay of onshore reinforcements, achieve effective reinforcement of the wider and East Coast local system boundaries in order not to delay any offshore connections, help to meet the government renewable targets and present the most economic and efficient outcome for UK consumers. The proposed methodology for optimal offshore integrated design will be applied to East Coast offshore connections of Round 3 and 3.5. Keywords: National Electricity Transmission System Security and Quality of Supply Standards (NETS SQSS), Local System Boundaries, Wider System Boundaries, Integrated Offshore Design. C1 152R EN Tanja Nelkoska Vlastimir Glamocanin Faculty of electrical engineering and information technologies - Skopje IMPLEMENTING THE METHODOLOGY OF MARKET COUPLING IN THE MODEL OF TRADING IN THE SOUTHEAST ELECTRICITY MARKET The deregulation of the vertically integrated model of the energy sector has led to the creation of national markets of electricity, which in the process of trading of electricity should ensure competitiveness and market liquidity, market based prices and high transparency. In the broader European context, this process is supplemented by the establishment of seven regional electricity markets within the European Union and the eighth market that belongs to the Southeastern region of Europe. The Southeast regional electricity market is formed by the Treaty for establishing of the Energy Community of South East Europe (Energy Community Treaty - EnCT). A final step in the process of integration of the regional markets is the establishment of common, unified electricity market, which is the ultimate goal of this policy of the European Union. Thus, the formation of Southeastern electricity market is the final stage in the process of implementation of an integrated market in this region. This will give a chance to the countries that are not yet members of the European Union to become a part of the common European electricity market in the future. In this context, this paper attempts to give a general overview of the adopted design of southeastern electricity market and its place as part of the common European electricity market. At the same time, the paper closely examines the methodology of market coupling on which this model for establishing the Southeastern electricity market is based. The added value of this paper could be found in its attempt to illustrate the work of the methodology of market coupling through several practical examples and analyses of their results in selected southeastern market, where this methodology has not yet been implemented.bstract in English Keywords: national markets, regional market, model of trading, market coupling C1 163R EN Dieter Metz Darlus France Mengapche University of Applied Sciences Darmstadt, Darmstadt, Germany Michael Conlon Dublin Institute of Technology, Dublin, Ireland A SMART GRID TRAINING TOOL FOR FUTURE CHALLENGES IN DSO CONTROL CENTRES The integration of renewable energy sources (RES) in European electrical networks contributes to the climate targets prescribed by the European Union. However, the increasing

263 MAKO CIGRE 2013 C1 5 integration of RES into all network voltage levels gives rise to some significant side effects which must be taken into account early. To explore these effects a static planning mode is not sufficient. Because of the rather complex interaction of fluctuating RES and regulations the authors recommend the use of a dynamic training simulator to precisely identify the future grid problems. The networks used to be planned by static power flow calculation in a way that high and extra-high voltage level networks were designed as active networks for energy feed-in and transmission. Medium and low voltage networks were designed as rather passive distribution networks. Now, the mass integration of RES changes their role. As new tasks and challenges need to be solved, additional network components as well as new control functions have to be taken into consideration. TSO (Transmission System Operator) and DSO (Distribution System Operator) tasks of operating these grids become more complex. This paper describes the change requirements and the associated challenges in the context of technical, economical and regulatory frameworks. The focus is put on new and emerging situations and scenarios caused by a high level of RES in DSO grids, such as load flow reversal, voltage rise and dip problems, maintenance scheduling taking weather conditions into account, regulation of RES in-feed in emergency situations, etc. A synonym of these grids is given by the expression Smart Grids. Possibly the staff in DSO control centres did not experienced such situations before. The paper also describes scenarios which are taken from the DSO grid of VNB RMN Grid Company in Darmstadt, Germany. The scenarios have been derived by forecasting the grid structure of the year 2020, taking future loads and distributed RES into account. The forecasted data have been implemented in a dynamic power system simulator and linked to a standard SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition) system forming a training system. The system has been realized through a cooperation between the VNB RMN Company and the University of Applied Sciences under the supervision of the Dublin Institute of Technology. Main training goal is to prepare the DSO staff as soon as possible to solve the new and emerging Smart Grid problems. The training allows a risk-free increase of knowledge and skills of the staff on how to solve the problems. Unprepared staffs may cause extended failures and financial losses as well as provoking negative perceptions of service by customers. Beyond that, the dynamic training provides an early warning system to identify problems in grids as the feed-in structure changes. Keywords: Control Centre, Control Centre Staff, DSO, Power Grid Training Simulator, RES, SCADA System, Smart Grid C1 169R EN Goce Bozinovski JSC Macedonian Power Plants Skopje, Branch HES "Crn Drim"-Struga Atanas Iliev Faculty of Electrical Engineering & Information Technologies, Skopje POSSIBILITY TO BUILD A SMALL HYDRO POWER PLANT IN HPP SPILJE TO COVER PART OF OWN ELCTRICITY CONSUMPTION HPP Spilje and Globocica belong to the river basin of Crn Drim who generate around 450 GWh in a year with average hydrology, or contributes with approximately 35% of total hydro production in Macedonia. Experiences and analysis from the long time gives the possibility of using the underwater source of the dam for building the small HPP Separacija. The paper presents the solution for building a new small hydro power plant (HPP) in the yard of the existing facility of the large HPP Spilje. A Small HPP is called "Separation", who will be one unit of installed power of near 100 kw, and the constant turbine with flow from l/s (0,3-0,4 m3/s).

264 C1 6 MAKO CIGRE 2013 The aim of the paper is to make energy evaluation of a small HPP as the additional investment. The benefits of the project can contribute to saving funds that would satisfy up to 70% per annum of electricity who used for own consumption. Keywords: small, hydro power plant, electric power system, energy, power, consumption.

265 8. CONFERENCE Ohrid, September SC C2 SYSTEM OPERATION AND CONTROL Chairman Kliment Naumoski Secretary Izabela Netkova

266

267 8. CONFERENCE Ohrid, September Nikola Simitciev Goce Mihajloski Riste Micevski AD-MEPSO Skopje C2 145I EN POSSIBLE OPTIONS FOR RESTORING THE POWER SISTEM OF REPUBLIC OF MACEDONIA AFTER COMPLETE LOSS OF SYSTEM GENERATION WITH TOP DOWN METOD In this paper we will review all possible options for restoring electricity after a total system collapse, which implies failure of all production facilities and all interconnection transmission lines. Restoration of electric power system will be explained in top down method. This method involves using voltages from neighboring electricity systems with minimal downloading of active and reactive power, previously been agreed with TSO. Keywords: Restoring, Interconnection, TSO, top down C2 116R EN Aldi Mucka Tonin Dodani Mariela Qemali Rajmonda Bualoti Polytechnic University of Tirana, Faculty of Electric Engineering, Republic of Albania REHABILITATIONS OF EXCITATION SYSTEM ON SMALL-SIGNAL STABILITY OF POWER SYSTEM In recent years in Albanian Power System has been made many investments with purpose of his rehabilitation and development. An important one is the construction of interconnection line Tirana Podgorica and the construction of many small witches made the system more powerful. A very important part of investments is the rehabilitation of Fierza HPP and Vau Dejes HPP (main power generation). The rehabilitation consists in replacing the rotation excitation system with static systems and hydro mechanical systems. This paper will analyze the impact of excitation system of these power plants in amelioration of small-signal stability of power system. The study of small-signal stability had been made calculating eigenvalues of a State matrix and participation factor. Therefore through simulations are determined the optimal proportional coefficients of the excitation system so that increase the security factor. Simulations and calculation are performed by software Neplan. Keywords: Power system, Small-signal stability, Eigenvalues. MAKO CIGRE 2013 C2 1

268 C2 2 MAKO CIGRE 2013 C2 151R EN Kosta Papasterevski JSC Macedonian Power Plants ELEM Skopje Vlatko Stoilkov Anton Causevski Faculty of Electrical Engineering & Information Technologies - Skopje OPERATION OF WIND PARK IN THE POWER SYSTEM OF MACEDONIA Under the program for energy strategy in ELEM as the state own company in Macedonia, it is expected to start operating the first wind park Bogdanci in The wind farm is provided by 16 wind generation units with a total installed capacity of about 36 MW. Construction activities of the wind park of Bogdanci are started recently, with the expectation that the next 2 to 3 years the wind power plant will be connect to the 110 kv electric grid and start operational work in the Macedonian power system. The paper covers several aspects of the role of wind power Bogdanci operation in the power system of Macedonia as the followings: power output depending of the wind occurred, expected production and network connectivity. The production is simulated based on measured values of wind speed at the location of Bogdanci. The emphasis of the paper is placed on the role of the first wind power in the power system of Macedonia in terms of coordinated work with other conventional thermal power plants and hydro power plants in the system. Special treats will be the wind power plant behaving at night hours of low consumption and operation of the based thermal units on the technical minimum. The other role of the wind power plant is during the peak load with maximum engagement of thermal units and hydro power plants in the power system. Keywords: wind, wind power, power, system, energy. Nebojša Jović Miloš Stojković EKC, Beograd Elizabeta S.Atanasova Kliment Naumoski Aleksandar Paunoski Elena Ackoska AD MEPSO, Skopje C2 090R EN DYNAMIC ANALYSIS FOR CONNECTION OF WPP BOGDANCI WPP Bogdanci is located in municipality Bogdanci between the municipalities Valandovo and Gevgelia. The total installed power of WPP Bogdanci is 36.8 MW or 16 generating units, each with installed capacity of 2.3MW. This WPP will be connected to the transmission system with a radial connection in 110 kv SS Valandovo. For this connection was made A study for connecting of WPP Bogdanci to the transmission system in which various analysies are included: power flow, reliability (N-1), reactive power, short circuits, dynamic stability and voltage quality. This paper will be a review of the analysis of dynamic stability at the connection point. The results of checking compliance with the technical characteristics of the generating units that would be built in WPP Bogdanci and technical conditions for connection prescribed in the Grid Code applying to the wind parks are shown. Keywords: WPP (Wind Power Plant), dynamic stability

269 MAKO CIGRE 2013 C2 3 Niko Mandić Ana Horvat HOPS, Zagreb Dragana Jovanovska FEIT, Skopje C2 033R EN WIND POWER PLANTS IMPACT OF THE POWER SYSTEM The paper focuses on the subject of wind power plants in Croatia from the perspective of a system operator. In the early period of their construction, the capacity of wind power plants was relatively small and they were connected to a 35 kv grid. With the construction of higher capacity objects and their entrance to the 110 kv grid, their impact on the transmission grid and the entire power system increased. The first such wind power plant in Croatia is VE Vrataruša, which has been in operation for three years. In this period, some particular features of its operation and position have become visible. For instance, one questionable fact is its connection to the grid in between two quality hydro power plants used as automatic secondary regulation. This is one of the most appreciated operational modes in the power system. A period of favourable hydrological conditions is especially unfavourable and challenging for the operation of these two hydro power plants and the wind power plant. With the increase in installed capacity of new wind power plants already under construction in Croatia, the issue of necessary secondary control reserve becomes more pressing. Based on conducted research and reviews, the recommended top installed capacity of wind power plants in Croatia amounts to 360 (400) MW. If this condition is fulfilled, upgrading of the 110 kv grid is generally unnecessary. In order to achieve a planned wind power plants capacity of 1200 MW, firstly it is necessary to increase the secondary control reserves or take them in lease. An upgrade in the 110 kv grid is also necessary. The paper also provides some preliminary, general data about the possible costs of installing additional wind power capacity. Keywords: Power system (PS), wind power plants (VE), automatic secondary regulation (ASR). Niko Mandić HOPS, Zagreb Nikola Pangovski AD MEPSO, Skopje C2 020R EN ANALYSIS OF CAUSES OF HIGH VOLTAGE IN CROATIAN POWER SYSTEM DURING HOLIDAYS On daily basis power system goes through a series of stationary states, while many elements of the system change. The changes are visible both in the topology of the system and in physical features which are fundamental to the system. One of the variable features is the voltage in the system nods. This article presents particular changes in nod voltage during Easter and Christmas last year. The first holiday is set in a warmer period of the year, unlike Christmas which is characterised by low temperatures. Therefore the analyses actually regards voltages during spring and winter. Both holidays consist of two or more festive days. Festive days were chosen to describe these voltage changes since this is the exactly the time when voltages in general are at their peak values. Every year these holidays are celebrated in different months and on different day of the week. Even though it is always celebrated on Sunday, Easter might coincide with late March one year, and the next with April. The principal reason for high voltages is an under-loaded grid. The voltage increase is not equal in every part of the system; its amount depends both on location and type of nod within the system, and on the period in question. Keywords: Power system (EES), high voltage, reactive power compensation.

270 C2 4 MAKO CIGRE 2013 Niko Mandic HEP OPS, Croatia Ivana Durakovic PrP, Croatia Nenad Jovanovski MEPSO C2 022R EN INFLUENCE OF AMBIENT TEMPERATURE ON VOLTAGES AND WORK OF CROATIAN POWER SYSTEM The Croatian power system has a very particular configuration. One of its parts stretches towards the continent, the other one towards the sea. Such topological feature of the grid and the arrangement of power units lead to certain peculiarities in system operation. Within a year electrical energy consumption varies from the higher winter to the lower summer values. A period in a year when the energy consumption is low is characterized by a high voltage level on almost every high-voltage nod. Apart from this, the consumption changes in daynight cycles and grid voltages change with it. Air temperatures have a significant impact on the level of yearly, monthly and daily consumption. An increase in temperature during summer boosts the consumption. The cause of the consumption increase (and the subsequent load increase) is an intense, long operation of air conditioning devices. Daily summer consumption, which is usually lower then winter consumption, rises and therefore lowers grid voltage. This is one of the impacts on the power system. The power of air conditioning devices is estimated at around 800 MW, which is slightly more than the power of nuclear power plant Krško. All the devices are not active at the same time, hence their impact varies throughout the day. An under-loaded grid generates reactive power which it injects in the high-voltage grid, therefore increasing considerably nod voltages. A graphic illustration of the dynamic voltage changes over time, which is here referred to as radar chart, presents the phenomenon very clearly. Another graphic illustration shows an increase in load in Dalmatia during a cold week. Moreover, some practical steps for resolving the issue of high voltage levels are briefly presented. Keywords: power system, air conditioning devices, voltage levels, radar chart Niko Mandić HOPS, Zagreb Dragana Jovanovska FEIT, Skopje C2 034R EN OPERATION AND IMPACT OF NEW TRANSFORMER IN DIVACA Significant electricity transits towards Italy have been the basic cause of frequent difficulties and instability in the operation of the Croatian and Slovenian power system. In general, major electricity transits are a consequence of long-term shortage in electricity production. The issue has been solved by purchasing electricity which has determined the nature of power flow across Croatia and Slovenia in the long term. With the increase in transits, the difficulties with congestion in the systems were greater and frequently the safe operation of both systems was put to question. Sometimes the difficulties were graver, sometimes milder. Extreme power flows mostly occurred during a warmer period of the year, when there is a significant rainfall and the price of electricity is lower. Greater Italian energy imports at a price which is much lower than the one achieved in the national production brings larger profit. Therefore lower prices of electricity at the

271 MAKO CIGRE 2013 C2 5 market, significant transits and the subsequent compromising of safety criterion N-1 were some difficulties which strained the two power systems. According to the practical experience it can be said that the energy price has a significant influence on the level and amount of transits across the two systems. Transits in this direction have been very dynamic in the past period, depending on the requirements in the Italian system and the price of electricity. With the installation of a PST transformer (Phase Shifter Transformer) in Slovenia, power flow has been restricted and difficulties have been eliminated. The new transformer, which is also called a transformer with shifting angle, is not situated in Croatia, but its operation has a significant impact on the Croatian power system. Even though the new transformer is now active, not all issues have been solved. This paper presents some stationary states of the system caused by the transformer during the test drive. In a little over two years of its operation, the transformer has justified its existence. However, difficulties with transits occasionally still occur if in a different way. We indicate only a few of many observations made by system operators. Keywords: Power system (EES), electricity transit, PST. C2 097R EN Petar Krstevski Aleksandra Krkoleva Mateska Rubin Taleski Faculty of Electrical Engineering and Information Tachnologies - Skopje Kliment Naumoski Aleksandar Paunoski AD MEPSO - Skopje CREATION OF FORECASTED ELECTRIC POWER TRANSMISSION NETWORK MODELS FOR CONGESTION FORECAST The Day Ahead Congestion Forecast procedure is one of the measures for congestion avoidance in the interconnected power systems. It is a regular procedure for power flow forecast, for the next day, in an interconnected transmission network, which enables early detection of possible congestion allowing necessary actions for its elimination to be taken. A key element for successful execution of this procedure is the creation of forecasted network models, representing operational mode of the power system for one or multiple moments (hours) in the future. In this paper a procedure for forecasted network model creation, by using existing so called base model is presented. The procedure is based on the fact that in an electric network for relatively short period of time (in magnitude of days) there are changes mostly in the load and generation and in the working status (on or off) of the network elements (branches, generators etc.). This way a semi automated procedure for forecasted network models creation by provision of a reduced amount of data is obtained. The created network models can be stored in a database or in the standard UCTE Data Exchange Format and used for Congestion Forecast or for other purposes. The procedure presented in the paper is developed in the framework of the South East European Transmission System Operators Challenges (SEETSOC) international project and it is implemented in software for Power System Operational Planning, designed for Transmission System Operators. Keywords: interconnected electric power systems, congestion forecast

272 C2 6 MAKO CIGRE 2013 C2 103R EN Boris Golub Aldis Černicki Mijić KONČAR Power Plant and Electric Traction Engineering Inc., Zagreb INFORMATION SYSTEM FOR TRANSMISSION CAPACITY MANAGEMENT The paper describes information system supporting business processes of allocation and monitoring of interconnection transmission capacity. Taking into consideration frequent changes in business process, that are often a result of changes in legislation, special attention was given to the flexibility and possibility of quick modifications in existing business process implementations. Emphasis will be on the latest developments in software architecture used to implement system functions. This paper is divided in two parts. The first part briefly describes principles of the transmission capacity allocation process and available information interchange standards. Implemented business functions include defining available transmission capacity, auction procedure management together with central allocation office integration. Some information is given on some secondary processes that follow allocation procedure (e.g. secondary market, use it or lose it principle etc.). The second part of this paper gives a description of the information system platform used for the implementation of the information system. Each layer of the information system is presented. Starting with data redundancy within the data layer, performance and availability of application layer, means of communication through service bus intermediate layer, and ending with unified Web presentation layer together with a unified user registry for keeping track of information on system users and information system user roles. Keywords: Congestion management, explicit auction, ENTSO-E, ECAN, SOA C2 102R EN Boris Golub Aldis Černicki Mijić Ivan Fućek KONČAR Power Plant and Electric Traction Engineering Inc., Zagreb INFORMATION SYSTEM FOR ANCILLARY SERVICES MANAGEMENT This paper gives an overview of an information system for Ancillary Services and Balancing Energy Management used by the Transmission System Operator role. Ancillary services are procurable individual services which are provided by grid users (e.g. Production responsible party) or grid operators. Ancillary services are activated by system operator s request. During the supply of ancillary services (technical solution, operation expenses) system operator calculates appropriate reimbursement for grid users as a non-assignable service. The fore mentioned information system is implemented through several software modules. Modules have distinct functionalities as defined by ENTSO-E Enterprise Reserve Resource Planning implementation guide. First module deals with implementation of functions needed for supporting the planning process. Second module provides functions of acquiring Ancillary Services using various procurement models. Other system modules support contract management functions and activation of previously acquired Ancillary Services when such a need arises. The emphasis will be on Secondary and Tertiary Regulation Reserve.

273 MAKO CIGRE 2013 C2 7 The information system architecture is described starting from the data layer for efficient information storage, data access layer which maps data between the object and relational model using Hibernate technology, and finally the business services layer is described. The business services layer and corresponding graphical user interface are implemented with JEE (Java Enterprise Edition) technologies. Keywords: ancillary services, regulating reserve, Enterprise Reserve Resource Planning, IT threetier architecture. Rexhep Selimi Kadri Kadriu, Naim Bejtullahu, Sabri Musiqi, Gazmend Kabashi, KOSTT J.S.C, Republic of Kosovo James Toal Les Clarke TERNA, Scotland C2 170R EN DEVELOPING A MODEL OF TRANSMISSION LOSSES This paper describes a TSO s experience of developing a simple model of network losses that can be used for long- and short-term forecasts, and can differentiate between losses due to its own system load and those due to transit flows through its system. In the course of doing so, many lessons were learnt about the TSO s boundary metering system: not just the meters themselves, but also the communication links and the meter database. Through this work, a simple diagnostic measure was devised that helps identify the occurrence and location of bad or suspect meter data. The authors consider that the circumstances encountered in this work are not unique to any one TSO: all face similar problems. We hope that by sharing our experience and the solutions we have found, with other TSOs in the South East Europe region, we can stimulate a constructive discussion on a topic of importance in the continuing progress towards the development of a regional market in electricity. Keywords: transmission losses, transit flows, regulatory information, market information, regional electricity market Aleksandar Paunoski, Evgenija Kostovska, Kliment Naumoski, MEPSO C2 095R EN PROBABILISTIC RELIABILITY ASSESSMENT OF POWER SYSTEMS The behaviour of power systems is probabilistic. Loads are always uncertain. The events that cause the outages my vary, but are always in the form of unplanned events such as lightning strikes, falling tree limbs, human errors, and so on; these events are thus of a random nature. The weakness of deterministic reliability analysis is that it does not reflect the probabilistic nature of power system behaviour, but treats every contingency tested equally significant. Probabilistic reliability assessment is provided to calculate probabilistic indices of system problems and load curtailments as follows: - Calculation of Probabilistic indices

274 C2 8 MAKO CIGRE Network Vulnerability Analysis - Analysis undertaken control measures Keywords: reliability of power systems, N-1 rule, probability of power systems. Aleksandar Paunoski Elena Ackoska Evgenija Kostovska AD MEPSO, Skopje C2 093R EN MACEDONIA WITHIN THE VISION FOR DEVELOPMENT OF TRANSMISSION NETWORK IN ENTSO-E The plans for development of the transmission network are covering the 10 years period. In the ENTSO-E frame currently there is a project for development of a model, more precisely a vision of the European Network in the year of The number of visions is limited to four and all of them are developed according to two development politics. The first is in direction of fulfilling the goals of European Power Politics for the year of 2050 (reducing of the gas emissions in the atmosphere), while the second is in direction of implementation of European Power Regulations. In this labor, in detail are explained all the visions from the aspect of economy, market, loads, production and network, as well as the plans for development of the Power transmission network in R. Macedonia which as a member of ENTSO-E is creating its own development in the framework of these visions. The definition of the parameters, which are a substance of the visions, has a goal to develop visions which differ enough between each other, so all the real opportunities for successful achievement of the future challenges. The implementation of the visions on long term development of the network will reveal new needs for network upgrade which will enable successful fulfilling possible energy challenges implied in these visions. Keywords: ENTSO-E, vision, energy regulation, load, production, network, TYNDP, EU Kliment Naumoski, Elizabeta Siljanovska Atanasova, Aleksandar Paunoski, MEPSO Skopje C2 077R EN COST AND BENEFIT ANALYSES OF NEW PROJECTS ENTSO-E prepares methodology for cost/benefit analyses (CBA) of projects in transmission grids. This harmonized planning framework will create common vision of transmission system operators (TSOs), facilitating TSOs and ENTSO-E to have transparent and coordinated overview of investment needs and possibilities. CBA is based on multi-criteria approach. Influence of projects into transmission network is evaluated with analyses of cost against benefits that are grouped in seven categories (increased security of electricity supply, social and economic welfare, integration of renewable energy sources, reduction of losses in transmission grid (energy efficiency), reduction of CO 2 emissions, technical resilience/system safety and flexibility of projects). Estimation of effects could be done using market and/or grid analyses, including expert s experience, while coordination and iterative application of both type of analyses is recommended.

275 MAKO CIGRE 2013 C2 9 CBA methodology is already included in national Grid code for transmission of electricity and at present is applied in planning practice in MEPSO. Goal of this paper is to provide practical guidelines for calculations and estimations of different benefit categories. Authors past experience in planning activities of regional group for planning in ENTSO-E and results of recently completed Feasibility study for 400 kv interconnection line Bitola (MK) Elbasan (AL) are used for illustration purposes. Keywords: CBA, cost/benefit analyses, feasibility study, 400 kv interconnection line Bitola (MK) Elbasan (AL). C2 050R EN Sofija Nikolova-Poceva Anton Causevski Vangel Fustik Faculty of Electrical Engineering & Information Technologies, Skopje OPTIMAL OPERATION OF POWER PLANTS IN A COMPLEX POWER SYSTEM This paper presents a model for solving the generation scheduling problem between conventional power plants in a complex power system. The objective of the generation scheduling problem is to determine the optimal amounts of generation power of conventional power plants, so that the total production costs of the system be minimal and be satisfied the relevant real operational constraints of the system. The proposed model takes into account the following constraints: power balance equations, constraints resulting from power output limits of thermal and hydro power plants, balance equations for contracted energy for thermal power plants with contracted energy production and balance equations for available volume of water of storage hydro power plants and pumped-storage hydro power plants over the study period. The proposed model does not take into account the system configuration and network losses. In the paper modeling of all types of power plants in the analyzed system is presented. For solving the optimal generation scheduling of conventional power plants in complex power system the computer program is developed in MATLAB. The developed computer program has been applied to specific system composed of thermal power plants, storage hydro power plants, pumpedstorage hydro power plants and additional systems to deal with pumping water of pumped-storage hydro power plants. Keywords: optimization, production costs, conventional power plants, modeling. C2 043R EN Anton Causevski Sofija Nikolova-Poceva Faculty of Electrical Engineering & Information Technologies, Skopje Boban Dukovski ELEM, Skopje DAILY OPERATING REGIME OF HYDRO POWER SYSTEM ON TRESKA RIVER The hydro power system on Treska river has recently been fully completed building a hydro power plant (HPP) Sv. Petka and revitalization of HPP Matka. Although HPP Kozjak and HPP Sv. Petka are owned by ELEM and HPP Matka is owned by EVN, their mode of operation should be mutually coordinated. This is especially important because of the specific technical

276 C2 10 MAKO CIGRE 2013 characteristics of the entire hydro system. Small storage capabilities of the lower two hydro power plants, respectively their installed capacity require special coordinated mode of operation taking account the upper level of the reservoirs, i.e. avoiding overflows. The paper includes various operating regimes of hydro power system on Treska river which is certainly dictated by the HPP Kozjak, but with coordination of the reservoirs state of HPP Sv. Petka and HPP Matka. For analysis realization the developed software tool with realistic values of the technical parameters of the three production capacities is used. Keywords: cascade hydro power plants, daily operating regime, producing electrical energy. Stipe Ćurlin Antun Andrić HOPS C2 184R EN POWER SYSTEM LOSSES OPTIMISATION WITH ANGLE REGULATION ON TR 400/220 kv IN SUBSTATION ŽERJAVINEC Angle regulation on power transformers is widely used, efficient and practically free tool in satisfying system security criterion and performing losses optimization in power system operation. Losses management is an important scope of work in the TSO-a and energy which should cover the losses represents one of the highest costs for TSO. Due to this fact TSO needs to operate power system in order to reduce losses as much as possible. In this paper the authors investigate dependence of losses in Croatian power system on phase shift of transformer 400/220 kv in substation Žerjavinec. It is possible, with angle regulation and taking into account security criterions, to bring significant reduction of the losses and, consequently financial cost for HOPS. Keywords: phase shift transformer, transmission system network, power system losses optimization, angle regulation, security criterion

277 8. CONFERENCE Ohrid, September SC C3 SYSTEM ENVIRONMENTAL PERFORMANCE Chairman Leonid Grčev Secretary Snežana Čundeva

278

279 8. CONFERENCE Ohrid, September C3 063R EN Nikola Petkovski Verka Georgieva Faculty of electrical engineering and information technologies - Skopje THERMODYNAMIC SYSTEM COMPRISING HEAT MACHINE, OPERATING BY THE USE OF RENEWABLE ENERGY SOURCES In the recent time, the need of utilization of the renewable energy sources within the energy production constantly increases. This paper describes the practically worked-out thermodynamic system operating by the use of renewable energy sources, aimed to accomplish a mechanical operation that is being transformed into electricity. The system operates by the use of the solar thermal energy and the ambient heat. The system may also operate by the use of the thermal energy released from various operations, in addition to the advantageous fact that it is readily manufactured. Cooling of the system is provided mainly by the water evaporation endothermal process. The system may be used, inter alia, in the production of electricity in the regions lacking any electrical network. This work also comprises a simple solar collector and storage unit that may be used as a thermal energy source to be used in the operation of the system. Keywords: Thermodynamic system, thermal energy, Sun, heat, electricity, renewable energy sources, collector, storage Vesna Ceselkoska Mirka Popnikolova Radevska Blagoja Arapinoski Technical Faculty Bitola C3 131R EN ENVIRONMENT PROTECTION FROM THE MAGNETIC FIELD GENERATED BY UNDERGROUND CABLES In this paper we will present a simple way to protect the environment of the magnetic field generated by underground cables. The protection consists in setting the protective shell with rectangular form made of different materials and placed at some distance from the cable. In this paper, the analysis of the most important parameters that influence the decrease of the magnetic field, is done. Simulation method applied in this analysis is based on the finite element method, which will be compared the magnetic field of underground cable with and without protective coating. Keywords: Magnetic field, underground cables, protection MAKO CIGRE 2013 C3 1

280 C3 2 MAKO CIGRE 2013 C3 156R EN Blagoja Markovski Riste Stojanov Leonid Grcev Marija Kacarska Faculty of electrical engineering and information technologies, Skopje Robe Robevski АD MEPSO ASSESSMENT OF OCCUPATIONAL EXPOSURE TO ELECTRIC AND MAGNETIC FIELDS IN 400/110 kv SUBSTATION An assessment of occupational exposure to low frequency electric and magnetic field has been performed in 400/110 kv substation. Measurements were made in 110 kv and 400 kv busbar system, near 400 kv feeder and inside the substation control room. To evaluate the maximum exposure to magnetic fields, we use extrapolation for maximum current in conductors. Measurement results are compared with the ICNIRP reference levels that are recommended by the directive of the European Council 2008/46/EC. We provide detailed analysis of the measurement results and visual representation of the spatial distribution of electric and magnetic fields at different parts of the substation. Results show that the reference levels for exposure to low frequency electric fields are exceeded, while the levels of magnetic fields are considerably lower than the reference levels. Keywords: Substation, electric field, magnetic field, non-ionizing radiation, regulations. C3 162R EN Dusko Vilarov AD ELEM Power Plant Branch Energetika- Skopje ENERGY EFFICIENCY WITH SANITARY HOT WATER AT SUMMER AND ECOLOGY IN CCHPP ZELEZARA The thermal power installations in the thermal power plant within the Zelezara have been designed to satisfy the energy demands of the metallurgical works. By reducing some technological lines significant amounts of energy supplies for other surrounding consumers are delivered. Introducing the natural gas the power plant has become a cost effective and an environmental source for the following energy supplies: -active and reactive electric energy, -heat energy for district heating, -process steam for the needs of the Zelezara processes and industrial zone, -chemically treated water (soft, demineralized, supply water and etc.) -hot sanitary water at winter and summer The present non-optimal working conditions (very often even under the technical minimum) of installations need as regards the existing expansion of the district heating customers to be optimized and adapted subsequently to the grown needs of deficit energy supplies, which shall also mean putting into operation of the existing and building of new energy installations and plants. In Combined Cycle Heat And Power Plant (CCHPP) Zelezara prefer next optimizations:

281 MAKO CIGRE 2013 C3 3 -frequent regulation of the bigger el. motors -serial regeneration in chemical water preparing -waste water and condensers collecting -waste heat utilization - optimum combustion- ecologikal Any further postponements of putting the conserved plants into operation shortens only the time when the region shall face the energy and ecology crises. Keywords: energy efficiency, cogeneration, ecology

282 C3 4 MAKO CIGRE 2013

283 8. CONFERENCE Ohrid, September SC C4 SYSTEM TECHNICAL PERFORMANCE Chairman Mirko Todorovski Secretary Jovica Vuletić

284

285 8. CONFERENCE Ohrid, September C4 015R EN Snezana Cundeva University Ss Cyril and Methodius, Faculty of Electrical Engineering and IT, Skopje Math Bollen Kai Yang Electric Power Engineering Group, Luleå University of Technology, Skellefteå, Sweden DISTORTION LEVELS IN THE GRID DUE TO WINDPOWER INTEGRATION The increasing penetration of wind power connected to the grid impacts the power system in a number of ways. In this paper, the emphasis has been on one of those impacts: the harmonic emission from wind-power installations. The measured emission from four individual modern turbines of about 2MW size equipped with power electronics has been analyzed. The four turbines show different long term spectra and their spectra also show different variations with time. The measured emission from individual wind turbines has been compared with emission limits. When IEEE Std 519 is applied, for two of the turbines the limits are exceeded for higher odd harmonics. At the same time, these turbines comply with the national French emission limits. The primary harmonic emission of a wind park as a whole has been analyzed. Keywords: Emission, harmonic distortion, harmonic spectrum, power quality, wind power Branko Nadzinski Ilija Hadzidaovski Makstil AD C4 027R EN OBSERVATION OF TRANSIENT PROCESSES DURING ELECTRIC-ARC FURNACE CAPACITOR BATTERIES SWITCHING This paper observes the case of the transient process that occurs when the electric-arc furnace filters (that is, the capacitor batteries for reactive power compensation) are switched on. Besides correcting the power factor, in many cases the capacitor batteries combined with inductivities also act as filters for the higher harmonics. In that sense, this system contains filters for the third and fourth harmonic. Here, the work of the system will be observed as a single-stage capacitor battery, with analysis of the currents and the voltages in the moments of switching on and switching off. This is necessary for achieving better dimensioning of the equipment and the protection elements in such systems. Keywords: transient processes, capacitors MAKO CIGRE 2013 C4 1

286 C4 2 MAKO CIGRE 2013 Gjorgi Toshevski Branko Nadzinski Ljupcho Velkovski Makstil AD C4 028R EN ARC FURNACE AND LADLE FURNACE, COMPLIANCE AND REDUCTION OF REACTIVE POWER This paper presents a possible solution for reactive power compensation for electric-arc furnace and ladle furnace. The supplying system for the electric-arc furnace contains capacitors for power factor correction, while the system for the ladle furnace doesn't have one. Since both aggregates rarely demand maximum reactive power, it has been considered that interconnecting the present supplying systems will result in reducing the demand of total reactive power. Possible technical solutions from efficiency and consumption point of view are also considered. Keywords: reactive power, electric-arc furnace C4 036R EN Petar Krstevski Risto Ačkovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje DISTRIBUTION NETWORK RELIABILITY ANALYSIS BY USING THE MONTE CARLO SIMULATION METHOD This paper presents a simulation procedure for distribution network reliability analysis, based on the Monte Carlo simulation method. This procedure enables more authentic modelling of the random occurrences in the distribution networks such as outages, location and repair time, than the classic analytical methods for reliability analyses. It also allows determination of the interruption duration statistic distribution, which is used for more accurate assessment of the interruption costs. The described method is used for creation of a computer programme in Matlab, which enables calculation of the reliability indices for different distribution network configurations and some results are displayed in the paper. Also a comparison between the results of the simulation method and the results of the analytical methods for reliability assessment is done. Keywords: power network reliability, distribution network, Monte Carlo Simulation C4 052R EN Elena Markova Velinova Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia Risto Ackovski Faculty of electrical engineering and information technologies ANALISYS OF POSSIBILITY FOR GROUNDING OF NEUTRAL POINT IN MIDDLE VOLTAGE DISTRIBUTION NETWORKS WITH SMALL RESISTANCE With the transition from isolated to the grounded neutral point, the problems with the occurrence of high voltages when faults appear in network and possibility of repeated burning of

287 MAKO CIGRE 2013 C4 3 arc leading to stress and accelerated aging of isolation of the elements of the network are resolved. But, there are new problems related to the possibility of dangerous voltages in MV and LV electricity network, because the fault current (called single faze fault current) is 3.5 times bigger and the same amount will increase all the dangers of excessive touch and step voltages into the network. Therefore, additional interventions are needed in existing grounding of the network as well as in the selection and setting of relay protection. Whether a MV network should work with isolated neutral point or have grounded with small resistance, will depend on several factors. Apart from the before mentioned two factors with relay protection and correction of grounders, it is necessary to take into account other factors, such as type and length of the network, as well as the cost of the consumer voltage break in case of error. This paper shows the procedure to analyze the possibility of grounding the neutral point of a MV distribution network. Based on the presented procedure is developed computer program designed to analyze the mode of fault in a MV network with any configuration and size and with its help are made analyzes of many different networks. From these analyzes found that cable networks, in general, can be grounded without problems occur with too high values of the voltage step and touch, so to them it is usually not requiring any further adjustments to the grounding. In contrast, the overhead MV networks it is almost always the case because there is a problem with meeting the requirements for safety; posed by the need to correct grounding or taking other protective measures (placing a layer of gravel or crushed stone paving of the space around objects, etc..) which significantly increases the cost of the offered technical solution for grounding the neutral point with small resistance. Also in the paper will be a review how to make a selection and setup of the required relay protection, based on the known currents of faults for all points of the network, whose neutral point is grounded. Keywords: distribution networks, small resistance, neutral point, grounders, relay protection Andrija Oros Tomo Martinovic Electricity Coordinating Center, EKC Nikola Bitrak MEPSO AD C4 070R EN POWER QUALITY PERFORMANCE OF THE TRANSMISSION NETWORK IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA Electrical power is becoming one of the most dominant factors in our society and power quality issues are relatively new. Power generation, transmission, distribution and usage are undergoing significant changes that will affect the electrical quality and performance needs of our 21st century industry. One of the major aspects of operation of electrical power system is Quality of Electricity Supply to its end users, commonly referred to as Power Quality (PQ). PQ standards have been improving over the years, becoming more and more restrictive in terms of required PQ performance of the network and individual end user devices. As the utility industry restructured and became more competitive, various PQ standards are developed by IEC, IEEE and EPRI. For these standards to be incorporated properly in power system in addition to their understanding, it is essential to be aware of already existing PQ problems in the system, i.e., to be aware of the existing level of PQ. The non-compliance with ever tightening PQ regulation could result in severe penalties imposed by the regulator on generation, transmission and distribution companies. Power Quality monitoring programme was developed with main objectives: i) To raise the knowledge level within AD MEPSO about general theoretical and practical aspects of power

288 C4 4 MAKO CIGRE 2013 quality; ii) To raise the awareness about the actual power quality disturbance levels within the transmission system of the Republic of Macedonia; iii) To prepare report on power quality performance of transmission network in the Republic of Macedonia based on measurements of the power quality at several defined locations; iv) To give recommendations for improving the power quality standards within MEPSO. Keywords: Power quality, power quality measurements, methodology, power quality standards C4 096R EN Petar Krstevski Rubin Taleski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies - Skopje INTERCONNECTED POWER SYSTEM MODELING FOR LOAD FLOW ANALYSES This paper presents a procedure for regional interconnected power transmission network model creation. The described method is developed in the framework of the international project South East European Transmission System Operators Challenges (SEETSOC) and it is implemented in power system operation planning software solution intended for Transmission System Operators. The solution includes mechanisms for network model data validation and enables efficient and correct calculation of load flow. The presented procedure is applied to an example of the regional network of South Eastern Europe, and the results are included in the paper, thus showing its effectiveness and correctness. The created regional network models can be used for different purposes such as: power system operation planning, congestion management; long term power system planning studies; renewable energy sources integration studies etc. Keywords: load flow analysis, interconnected power systems Yuval Beck Holon Institute of Technology Arie Braunstein Tel-Aviv University C4 105R EN ANALYSIS OF LIGHTNING PROBABILITY STROKE TO THREE DIMENSIONAL STRUCTURES This paper presents results and analysis of lightning strike probability to three dimensional structures by means of a computer program. The program calculates the probability of lightning strikes at desired pointes on 3D complex structures and calculates and presents the covered area. The calculations are based on a dynamic electromagnetic model. This model is based on the analytical Wave-Pair concept for calculating the electric field strengths at a desired observation point. When those fields exceed critical field strength, an up going discharge starts from each point and the striking point is the one that meets the down going discharge first. The computer program is a user friendly one based on architectural structures models drawn in Google Sketchup. The covered Area which is the area that is shielded by the object is presented and calculation of the probability of lightning strike is presented. The models are exported to MATLAB and the probability of lightning strikes at any desired point or building is calculated by a Monte Carlo algorithm. A study case of calculating the covered area of lightning stroke to a complex of buildings and installations is also shown and compared to other works. Keywords: Lightning protection, modeling, monte carlo, numerical simulation

289 MAKO CIGRE 2013 C4 5 C4 106R EN Jovica Vuletić Jordančo Angelov Mirko Todorovski Faculty of electrical engineering and information technologies Skopje SHUNT AND SERIES REACTIVE POWER COMPENSATION IN POWER SYSTEMS BY USING FACTS DEVICES The principles of power system transfer of energy by using alternate currents are more than a hundred years old. There aren t any significant changes regarding these principles to this date. One of the most significant problems caused by the effects of power and energy transfer by using alternate currents is the current reactive component. The reactive current component does nothing but help maintain the electromagnetic processes in a power system. Its existence (hence, the existence of reactive power) in a power system, causes decrease of the system elements transfer capacity of active power as well as increase of losses and increased voltage drops. Taking into consideration the newly formed operating/exploiting conditions of the power systems (deregulation) where it comes to a certain contradiction and conflict between the economic and natural laws that describe the power flows in a system, FACTS devices are being introduced. Amongst the many reasons for their implementation, the most significant ones are as follows: -the technology of these devices was already in its full potential regarding development and implementation at the time being; -the limitations for building/adding new elements in the power systems (power lines, transformers etc.) due to various limitations (economical, technical, legal-ownership, spatial etc.); The introduction of FACTS devices in the power systems has contributed to a more rational use of a power system elements transfer capacities. The purpose of this paper is a short overview on the shunt and series compensation in the power system, in combination with some of the FACTS devices that enable such reactive power compensation. Using certain FACTS devices installed on a predetermined locations in a real power system network model and by using simulation tools in Matlab/Simulink, various scenarios will be considered and compared to a basic load flow scenario. The conclusion and the summary of the performed analysis will be given at the end of this paper. Keywords: FACTS devices, series compensation, shunt compensation Aleksandar Laskov AD TE-TO Skopje Mirko Todorovski FEIT Skopje C4 111R EN SWITCHING OVERVOLTAGES ANALYSIS OF LONG HIGH VOLTAGE TRANSMISSION LINES This paper presents a switching overvoltage analysis of long high voltage transmission lines. The theory of overvoltage shows that they appear at the end of a line when the line is energized. Overvoltages are unwanted occurrences when capacitive and/or inductive electrical circuits are switched to the network. Their presence can lead to short-term failure or disruptive failure (surges) of the equipment. This can cause failure in electrical energy supply of the high voltage network.

290 C4 6 MAKO CIGRE 2013 The analysis is made by the Matlab/Simulink program which is created by the authors. A few situations have been taken into consideration. The program contains models of transmission line and power system elements made in Simulink. The analysis consists of no load line switching, no load line switching with time delay of circuit breaker poles, both made with the Monte Carlo Method. After getting the results, the line is equipped with over voltage protection (surge arresters) and the analysis is repeated. The results are presented in tables and pictures. Showing the results of this complex analysis made with Matlab/Simulink with and without protection are the main aims of this paper. Results clearly show the relations between switching overvoltages due to no load line switching, no load line switching with time delay of circuit breaker poles and the effects of the applied overvoltage protection. Keywords: overhead transmission line, switching overvoltages, surge arresters C4 115R EN Mirko Todorovski Risto Ačkovski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, UKIM Skopje A DETERMINATION OF LIMIT LENGTH OF LOW VOLTAGE FEEDERS AIMED TO FULFILMENT OF POWER QUALITY CRITERIA The limit (maximum) length of a low voltage feeder is determined using two criteria defined in the norm EN Its length is computed in such a way that the following two requirements are both met simultaneously: 1) fast voltage variations (flickers) should be at acceptable low level, meaning that the three-phase short circuit power has to be higher than a certain minimum, and 2) slow voltage variations should be within the limits specified with EN The analyses are made using custom software based on a Monte Carlo simulation. They have shown that compliance with the aforementioned two criteria can be easily checked with a lookup in tables/diagrams where we give a function expressing limit length in terms of conductor size. Simulations are made with a set of assumptions which are common in low voltage networks: the nominal power of the supply transformer is such that it agrees with the feeder current limit, the feeder must not be overloaded under normal system operation, the power quality in medium voltage network is high and maintained through appropriate voltage regulation (selecting optimal tap change positions). As a parameter in the analysis we use the feeder load level and for the load distribution along the feeder we use two limit cases: 1) concentrated load at the end of the feeder, and 2) uniformly loaded feeder. Keywords: flickers, voltage variations, low voltage feeders, feeder limit length.

291 MAKO CIGRE 2013 C4 7 C4 120R EN Vangel Fustik Atanas Iliev Krste Najdenkovski Nevenka Kiteva Rogleva Faculty of Electrical Engineering and IT - Skopje Valentino Stojkovski Faculty of Mechanical Engineering Skopje Konstantin Cvetanov Oliver Stojcevski EVN Macedonia Elektrani EXPERTS ANALYSIS OF THE EQUIPMENT IN THE SMALL HYDRO POWER PLANTS IN THE TRANSFER PHASE OF THE ROT PROJECT In the paper the main phases of the ROT Project (Rehabilitation, Operation, Transfer) of 7 small hydro power plants Kalimanci, Zrnovci, Pena Pesocani, Sapuncica, Dosnica and Matka are presented and discussed. The main insight is devoted to the particularities in the whole project period up to the phase Transfer. In addition, a part of the results obtained with inspections and tests of three different scope of works civil, mechanical and electrical are analyzed for status determination in accordance with Тender specifications launched on the beginning of the project. The authors acknowledged lessons learned and experts experience that could be practiced with participation in such complex projects. Keywords: Rehabilitation, Small Hydro Power Plants, Project analysis Dragoslav Rajičić Leonid Grčev FEIT, Skopje C4 127R EN PRACTICAL MODEL FOR SHORT STROKE LIGHTNING CURRENT REPRESENTATION In this paper we consider the short stroke current as composed of three parts, such as: first, from the beginning to the point of maximum steepness, second, from the point of maximum steepness to the maximum current value, and third, after the maximum current value. To represent currents in each of these parts we propose appropriate functions. In such a way, we obtain shapes similar to the average shape obtained by measurements. In addition, for each pair of current front time and decay time, parameters of the proposed function can be obtained by relatively simple formulas. This advantage makes the proposed approach unique and practical for use. Keywords: short stroke lightning current, lightning current rise time, lightning current decay-time

292 C4 8 MAKO CIGRE 2013 C4 138R EN Goran Rafajlovski Krste Najdenkoski Mihail DigalovskI Ljubomir Nikoloski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Herbert Heidvogl, EVN Netz GmbH-Austria POWER QUALITY MONITORING AND SAMPLE SIZE ANALYSIS USING COCHRAN S THEORY AND EN STANDARD In order to have the sustainable assessment method of the power quality in a distribution network, an appropriate statistical approach is necessary. For grid planning purpose and trend analysis of voltage quality different classification methods (STAV-method appropriate for benchmarking PCCs, CARCI-method limited on classifying voltage dips) could be used. But if the main target is monitoring the voltage quality against the standard and for purpose of calculating the PCCs performances, the percentile method shows best results. For the purpose of this Study, a Cohrane s theorem for sample size determination was used to predict the number of measurement locations. Sample size determination is the act of choosing the number of measurement points to include in a statistical sample. The sample size is an important feature of any empirical study in which the goal is to make inferences about a population from a sample. In practice, the sample size used in a study is determined based on the expense of data collection, and the need to have sufficient statistical accuracy. In this paper, the statistical parameter quantile or percentile (5% and 100% for Voltage-; 95% for Flicker-; 95% for THD-; and 95% for Unbalance-percentile) is calculated by means of the program MS. The measurement parameters are processed and recorded as 10 minute time samples (or 1008 samples over 7 days for most parameters, and 2 hours time samples for Flicker). For each sample the mean value of the measured power quality parameter is calculated and after week recording period the sum of the duration of a given distortion level in the observed time period is presented. According to the proposed statistical sampling method measurements of voltage variation, voltage unbalance, flicker and THD are performed at 52 measurement location out of about 900,000 from the Macedonian distribution network operated by EVN Austria. The percentile method because of his transparency and simplicity is used for classifying the power quality against standard EN and for assessment the performance at specific PCCs. The reports for the different 52 measurements sites include plots of voltage variation, long term flicker severity, voltage unbalance and THD factor over a one-week period showing 7x24x6=1008 ten-minute average values. All of these 52 measurements are conducted simultaneously. Keywords: power quality, data analysis, standard EN50160

293 8. CONFERENCE Ohrid, September SC C5 ELECTRICITY MARKETS AND REGULATION Chairman Blagojče Trpovski Secretary Nataša Veljanovska

294

295 8. CONFERENCE Ohrid, September C5 086R EN Nataša Veljanovska Svetlana Janevska Kuštrim Ramadani Marko Bislimoski Elizabeta Arsova Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia THIRD PACKAGE OF ELECTRICITY LEGISLATION IN THE EUROPEAN UNION The third package of energy legislation in the European Union determines the common goals, methods and mechanisms for functioning of the energy sector in the European Union and it consists of the Directives (2009/72/EC, 2009/73/EC) for common rules for the internal market in electricity and for the internal market in natural gas, as well as the Regulations (714/2009/ЕC, 715/2009/ЕC, 713/2009/ЕC) for electricity and natural gas and for the establishment of the Agency for the Cooperation of Energy Regulators. The goals of the third package of energy legislation in the European Union are: establishing of open internal electricity and natural gas market, which provides to all buyers a free choice of suppliers; free access to the networks; secure and quality supply of electricity and natural gas; unbundling of the regulated (network) activities from the market activities (generation and supply); decreasing of the energy poverty and customers protection; increasing the powers of the regulatory bodies; facilitating the use of renewable energy sources and increasing the energy efficiency. The paper gives an overview of the legislation related to the electricity market, i.e. Directive 2009/72/ЕC and Regulation 714/2009/ЕC, and also the obligations that have to be fulfilled by the Republic of Macedonia as a Contracting Party of the Energy Community and a future Member State of the European Union. Keywords: energy legislation, electricity market C5 084R EN Marko Bislimoski Dimitar Petrov Svetlana Janevska Nataša Veljanovska Elizabeta Arsova Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia INFLUENCE OF NEW PRICE/TARIFF REGULATIONS TO END USER PRICES Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia in July 2012 adopted following bylaws: MAKO CIGRE 2013 C5 1

296 C5 2 MAKO CIGRE 2013 Methodology for calculation of prices of calculation elements by which the electricity producer delivers the electricity to electricity supplier of tariff customers and to the electricity supplier of last resort, Tariff System for transmission of electricity, Tariff System for distribution of electricity. Taking in consideration previous mentioned regulations, Energy Regulatory Commission has to adopt Tariff system for electricity supplier of last resort, and to adjust existing Tariff system for sale of electricity to tariff customers (in force until 31 st December 2014). Previous mentioned price/tariff regulations were adopted for first time in Republic Macedonia, therefore their implementation will effect to end user prices. The purpose of this paper is to provide analysis of influence of new price/tariff regulations to end user prices compared with existing price/tariff regulations. Keywords: rulebooks, tariff systems, analysis, criteria s, tariffs, prices, categories of consumers C5 091R EN Elizabeta Arsova Vidan Kulevski Kuštrim Ramadani Marko Bislimoski Nataša Veljanovska Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia REGISTRATION OF THE PARTICITANTS ON ELECTRICITY MARKET AND FORMATION OF BALANCING GROUPS The Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia adopted the Electricity Market Rules on 7 th May 2012, which regulate the organization and operation of the electricity market, obligations of the Electricity Market Operator, Transmission and Distribution Operators, the conditions which have to be fulfilled by the participants, organization and control of trading with electricity and ancillary services, including cross border trading, formation procedure for Balancing Groups and procedure for calculation of derivation. The paper elaborates the manners, methods and procedures for registration of the participants on the electricity market. Also, the participants may participate alone as the only Balancing Responsible Party or may participate in another Balancing Group in which there will be other Balancing Responsible Party present. Balancing Responsible Party will have huge responsibility and will have financial responsibility of total influence of the Balancing Group upon the reliable, financial and safety operation of the electricity network of Republic of Macedonia. This paper will explain the manners and formation procedures for Balancing Groups and Balancing Responsible Parties and will present the advantages and disadvantages of Balancing Groups formations. Keywords: Balancing Groups, Balancing Responsible Parties

297 MAKO CIGRE 2013 C5 3 C5 082R EN Marko Bislimoski Vidan Kulevski Elena Markova Velinova Nataša Veljanovska Elizabeta Arsova Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia CALCULATION OF DEVIATIONS OF CONTRACTED AND REALIZED TRANSACTIONS Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia on 7 th May 2012 adopted Electricity Market Rules. One of the imported news introduced with electricity Market Rules is related to procedures for calculation of deviations of contracted and realized transactions based on metering data s from transmission system operator and distribution system operators. So far in Republic of Macedonia is not implemented concept of calculation of deviations on hourly level. The purpose of this paper is to provide more detailed explanation of concept of calculation of deviations on hourly level with analysis of the Methodology for calculation of reimbursement of balancing services, as well to provide analysis of implementation of Methodology Keywords: Electricity Market Rules, Methodology for calculation of reimbursement of balancing services, hourly balancing, weekly balancing C5 059R EN Atanas Nastev Tanja Nelkoska Electricity Transmission System Operator of Macedonia IMPLEMENTATION OF METHODOLOGY IN CREATING BALANCING GROUPS AND HOURLY IMBALANCE AS PART OF ELECTRICITY MARKET LIBERALIZATION PROCESS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA The Republic of Macedonia, as a cosignatory of the Treaty for establishing the Energy Community of South East Europe, joined the fulfilment of the objective of the European Union for establishing a single, unified electricity market. The liberalization process of the electricity market allows deregulation of the natural monopoly on electricity authority and tries to incorporate the consumer of electricity in its model, as one of the key factors for the development of a competitive, liquidity and transparent electricity market. The next stage of opening of the electricity market in Macedonia increases the number of market participants and brings changes in legislation, adopting new regulations and application of new methodologies. The adoption of market rules introduces a new methodology for organizing consumer balance groups with precisely defined balance responsible parties and increases their responsibility for maintaining balance between production and consumption in the energy system. In that context, this thesis attempts to present a methodology for determining balance groups and methodology for balancing hourly level of market participants by presenting a variety of examples that consider all the aspects and situations that may occur in practice and it also answers the questions who and how can set up a balanced group. Contrary to the methodology for calculating weekly imbalance, this thesis represents the claim that this way of organizing the market participants and the calculation of the imbalance on hourly level leads to lower costs for deviation of market participants, stimulating them to use electricity more rationally and thus improving the stability of the electricity system in Macedonia. Keywords: Balance group, electricity market, hour imbalance, Balance Responsible Party

298 C5 4 MAKO CIGRE 2013 Nikola Pangovski Nenad Jovanovski AD MEPSO-Skopje C5 121I EN ROLE OF BOS IN FUNCTIONING OF THE ELECTRICITY MARKET IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA This paper summarize all the rules of electricity market in Macedonia, approved by the Energy Regulatory Commission (RKE). Explains how is organized electricity market by the Macedonian transmission system operator (MEPSO), as holder of the licenses granted by the REK and how would it work from y. Defined are participants of the electricity market, the rules for registration of the participants, their relationships and what are their rights and obligations to be fulfilled in order not to jeopardize the stable and reliable operation of power system. Explained is how the participants of the electricity market freely forms balance groups (who are led by balance responsible party (BOS)) of their choice on the basis of their bilateral or multilateral agreements and the responsibility of the BOS about physical nomination of energy. Listed are some inconsistencies with the current functioning of the market, the role of MEPSO, ELEM, EVN, qualified costumers. Keywords: MEPSO, electricity market, energy regulatory commission, market rules, balance group, balance responsible party, BOS C5 124R EN Aleksandra Krkoleva Mateska Vesna Borozan Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Skopje AGGREGATING CONSUMERS FOR PARTICIPATION IN ELECTRICITY MARKETS Smart Grids are a new concept for development of power grids, aiming to provide economically efficient and sustainable power system. One of the main characteristics of Smart Grids is the changed role of consumers in power system operation, i.e. their participation in provision of ancillary services. The paper presents a novel concept for aggregating consumers for provision of ancillary services using a class of distributed algorithms, i.e. gossip algorithms. The implementation of gossip algorithms enables the group of consumers represented by their commercial aggregator, to participate in a common strategy for load reduction. This enables the group to participate in the balancing market or to reduce the balancing costs within the balancing group. In this context, the gossip algorithms are used for disseminating the load shedding message among the members of the group. In a decentralized manner, be exchange of information and making local decisions, the group achieves a common goal, which is participation of the group in the balancing market. Keywords: Smart Grids, electricity markets

299 MAKO CIGRE 2013 C5 5 C5 068R EN Dragan Minovski Vasilija Sarac Goce Delchev University of Shtip, Faculty of Electrical Engineering - Radovis Miroslava Smitkova Slovak University of Technology in Bratislava Goce Bozinovski AD ELEM - Skopje ANCILLARY SERVICES MARKET IN ELECTRIC POWER SYSTEM OF SLOVAK REPUBLIC New conditions of liberalization and open electricity market, encourages the process of opening the market of ancillary services in the electric power system. For a long period, large eligible consumers connected to transmission network are buying electricity for their own needs on the open electricity market. Gradually, with the new Energy law, in the following period, the electricity market will be liberalized and for the other consumers connected to the distribution network. With commissioning of new independent power production plants in the country, ancillary services market in the Macedonia with start to be more attractive. This paper will be presented to market ancillary services in the power system of the Slovak Republic as a model of ancillary services market, which operates successfully for many years and will be presented the prices of certain ancillary services, and regulating energy, in the previous years. Keywords: primary reserve, secondary reserve, tertiary reserve. C5 045R EN Nataša Veljanovska Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia Vesna Borozan Ss. Cyril and Methodius University, Skopje, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies SUPPORT SCHEMES FOR GENERATION OF ELECTRICITY FROM RENEWABLE ENERGY SOURCES AND THEIR COMPARISON The restructuring of the electricity sector created conditions for attracting investments; competition occurred at the generation level and electricity supply level, and opened new opportunities for choice in electricity supply. The competition at the electricity generation level contributed to more efficient use of new technologies and increased the use of renewable sources for electricity generation, taking into account the benefits of clean, sustainable and secure electricity supply. Renewable sources are clean, because they reduce the pollution; sustainable, because they are renewable and secure and do not cause fuel dependence, and because they reduce dependence of the global geopolitical and strategic developments, that small countries find it difficult to control. However, the high cost of electricity produced from renewable energy makes them non-competitive on the electricity market, leading to the need to introduce support schemes and stimulate the construction and use of these resources. According to the definition stipulated at the Directive 2009/28/EC of the European Parliament and of the Council on the promotion of the use of energy from renewable sources, support scheme means any instrument, scheme or mechanism applied by a Member State or a group of Member States, that promotes the use of energy from renewable sources by reducing the

300 C5 6 MAKO CIGRE 2013 cost of that energy, increasing the price at which it can be sold, or increasing, by means of a renewable energy obligation or otherwise, the volume of such energy purchased. The paper gives an overview of support schemes for generation of electricity from renewable energy sources, with an emphasis on new measures that are developed for the purpose of meeting the national targets for the overall share of energy from renewable sources in gross final consumption of energy. Within the paper the characteristics of the support schemes are presented and also a comparative analysis is made of the support schemes for the generation of electricity from renewable energy sources used in Europe, based on several criteria: simplicity, administrative barriers and costs that appear in their application, in terms of whether they contribute to the certainty of the investor and their impact on consumers. Keywords: renewable energy sources, support schemes C5 083R EN Nataša Veljanovska Dimitar Petrov Elena Markova Velinova Marko Bislimoski Elizabeta Arsova Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia ANALYSIS ON THE IMPACT OF THE PURCHASE OF ELECTRICITY GENERATED BY THE PREFERENTIAL PRODUCERS ON THE AVERAGE SALE PRICE FOR ELECTRICITY SUPPLY OF TARIFF CUSTOMERS IN REPUBLIC OF MACEDONIA IN THE YEAR 2011 Costs for purchase of electricity from the preferential producers at feed-in tariffs for the electricity customers to 31 st of December 2011, are covered by the tariff for transmission of electricity, while from 1 st of January 2012, these costs are covered by the tariff for organization and operation of the electricity market, which is determined by the Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia. In fact, the electricity customers supplied by the supplier of electricity for tariff customers reimburse the costs for purchase of electricity from the preferential producers through the average electricity sale price for supply of electricity. The paper elaborates the legislation for renewable energy sources in Republic of Macedonia, the manner for purchase of electricity from the preferential producers of electricity from renewable energy sources, as well as the feed-in tariffs which are determined in Republic of Macedonia. The purpose of this paper is to provide an analysis of the impact of purchase of electricity from the preferential producers on the average sale price for electricity supply of customers in Republic of Macedonia in the year Keywords: preferential producer, tariff for transmission of electricity, average price for electricity supply

301 MAKO CIGRE 2013 C5 7 C5 046R EN Nataša Veljanovska Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia Vesna Borozan Ss. Cyril and Methodius University, Skopje, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies FEED-IN TARIFFS FOR ELECTRICTY FROM RENEWABLE ENERGY SOURCES AND THEIR IMPACT ON THE ELECTRICITY PRICE FOR THE CUSTOMERS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA Feed-in tariffs for electricity are support scheme for generation of electricity from renewable energy sources, which is mostly used in Europe, and also in the Republic of Macedonia. The paper present a comparative analysis of the feed-in tariffs for generation of electricity from renewable energy sources determined in the Republic of Macedonia with the feed-in tariffs in the Member States of the European Union and in the other countries of the region. The comparative analysis is made for the feed-in tariffs for generation of electricity from plants using renewable energy sources in the Republic of Macedonia, i.e. hydro power plants, wind power plants, biogas power plants, biomass power plants and photovoltaic power plants. The purchase of electricity generated by the preferential producers of electricity at feed-in tariffs has an impact on the price of electricity for all consumers because the costs of purchase of the electricity at feed-in tariffs are reimbursed by all electricity consumers. From 1 st of January 2015, the electricity market operator shall sell the purchased electricity from preferential producers to the electricity suppliers and traders selling electricity to consumers. The electricity suppliers and traders shall be obliged to purchase the electricity generated by the preferential producers of electricity from the electricity market operator on daily basis and pursuant to the shares established on the basis of announced electricity demand of their customers in the total demand of electricity customers in the Republic of Macedonia. The paper gives an analyzes of the impact of the application of the feed-in tariffs on the increase of the costs for electricity supply compared with the market price of electricity, as well as the increase of the costs of electricity for the customers, due to the purchase of electricity from the preferential producers at the feed-in tariffs; and several scenarios are made at different market prices of electricity, as well as varying degrees of construction of the power plants that use renewable sources in 2015 and 2020, and also taking into account changes in the model and development of the electricity market in the Republic of Macedonia. Keywords: feed-in tariff, preferential producer, price of electricity

302 C5 8 MAKO CIGRE 2013

303 8. CONFERENCE Ohrid, September SC C6 DISTRIBUTION SYSTEMS AND DISPERSED GENERATION Chairman Dimitar Dimitrov Secretary Danica Arsenovska

304

305 8. CONFERENCE Ohrid, September Dragoslav Rajičić Rubin Taleski FEIT, Skopje C6 001R EN APPLICATION OF THE ADMITTANCE SUMMATION METHOD FOR LOSS ALLOCATION IN RADIAL NETWORKS Loss allocation in radial networks has been addressed by many methods. These methods use different approaches based on different assumptions. The fact that different methods yield different results suggests that there are inconsistencies in the development of the approaches. The approach in this paper is to use the admittance summation method. Even though this method was developed primarily for load flow calculations in radial networks and short circuit calculations, the paper shows that it can be successfully applied for loss allocation in radial networks. Based on the proposed approach, each node load is modeled as admittance. Using these admittances, the total network load (at the supplied node) can be expressed as a sum of component loads that correspond to the nodes. It should be noted that a component load includes related node load and the losses that can be attributed to the node. Hence, the difference between a component load and the corresponding node load is equivalent to the contribution of that load in the total network losses. The proposed approach is applicable for radial networks supplied from a single node. It is very simple and in its development no additional assumptions have been introduced. Its application is illustrated on a 30 node medium voltage radial network. The results obtained by the proposed method are equal to the results obtained by the exact method, but they differ from the result obtained by other methods, developed with certain assumptions not used in the proposed method Keywords: Power losses, admittance summation method, node and branch indexing, radial distribution network C6 051R EN Risto Ackovski Faculty of electrical engineering and information technologies Elena Markova Velinova Energy Regulatory Commission of the Republic of Macedonia ANALYSIS OF THE VOLTAGE AND POWER CONDITIONS DURING EARTH FAULT IN SUBSTATION MV / LV POWERED BY OVERHEAD NETWORK VIA CABLE AWAY WITH SHORT LENGTH Here, as well as in other parts of the former Yugoslavia, still using technical recommendations EPS (Electric Power of Serbia) for solving various technical problems, including the selection and dimensioning of grounders of overhead lines and transformer stations mediumlow voltage (TS MV/LV). MAKO CIGRE 2013 C6 1

306 C6 2 MAKO CIGRE 2013 When selecting and sizing of grounders of transformer stations (STS) medium-low voltage (MV / LV), starting from the entry in the technical recommendation 7 of the ESA states that if the STS is powered via cable, then when sizing her grounding operate with the so-called "Reduction factor" of the cable, whose value is calculated or adopted by the relevant professional literature. But, having forgotten that in the case of STS MV / LV which is powered by overhead network via cable away with short length, the values of reduction factor are significantly bigger, compared to the value of reduction factor in pure cable networks. In this paper will be presented analyzes from which we can conclude that the STS MV / LV which is powered by the overhead network via cable away with short length, especially in areas with a higher specific resistance will appear larger values of voltage step and touch, especially voltage step that is crucial for the design of grounding STS MV / LV. Hence, in the existing grounding of STS MV / LV will have to provide correction so that it can meet the requirements for safety. Often they grounding corrections will not bear fruit, so it will be necessary to take additional measures, placing a layer of gravel or crushed stone paving of the space around objects, etc. Keywords: grounders, transformer station, reduction factor C6 010R EN Metodija Atanasovski Faculty of Technical Sciences-Bitola Borce Bozinovski Zoran Simonovski Postgraduate students at Faculty of Technical Sciences-Bitola TRANSIENT STABILITY OF ASYNCHRONOUS GENERATOR ON DISTRIBUTION NETWORK Dispersed generation (DG) brings together wide range of technologies for electricity production. Most frequently used electric machines for electricity production at every technology that belongs to DG group are: synchronous generators, asynchronous generators (AG) and power converters (dc/ac or vice versa). AGs are mostly used at wind farms, small and medium size hydro power plants. The term transient stability on distribution network (DN) has become very interesting with frequently appearance of DG. Reasons about this can be summarized as: investigation of dynamic behaviour of generators and their influence on DN, calculation of their critical clearance time for remaining stability and the impact of their stability on network protection. This paper deals with transient stability of AG. For the purposes of the paper, typical model of DN is developed with AG connected to it. The modelling and simulation are performd with NEPLAN and MATLAB/SIMULINK/Simpowersystems toolbox software packages. AG with squirrel cage is used. Three phase and two phase short circuits are simulated in order to investigate dynamic behaviour of this type of generators. Following parameters are analyzed: rotor speed, active and reactive power, and currents of AG. Critical clearing time is calculated for keeping stable operation of AG. Several useful and practical conclusions are obtained. Keywords: Asynchronous generator, transient stability, distribution network.

307 MAKO CIGRE 2013 C6 3 C6 011R EN Andon Kirov Ministry of Economy Rubin Taleski Faculty for Electrical Engineering and Information Technologies, Univeristy St. Ciril and Methodius, Skopje APPLYING OF THE FUZZY DISTRIBUTION POWER FLOW METHOD FOR ANALYSIS OF WEAKLY-MESHED DISTRIBUTION NETWORKS Deterministic method for calculation of distribution power systems generates solutions referring to one stationary condition. However, transition from one to another stationary condition of the system is conditioned by transition processes during what there are changes of regime parameters, which indicate that deterministic approach give solutions for each separate condition. On the other side, many inputs forming the basis for calculations are assessed with some uncertainty which is usually of non statistical type due to practical difficulties in data acquisition, particular in large and complex distribution systems. As these input data substantially affect the results of the network analysis, it is important to know how uncertain the results are if some inputs can be only roughly assessed. These calculations can be made using unconventional methods, including fuzzy distribution power flow method. Fuzzy distribution power flow method combines the deterministic method for calculation of weakly-meshed distribution networks and the boundary power flow method. The deterministic method for calculation of weakly-meshed distribution networks actually is modification of the Newton-Raphson power flow method while boundary power flow method gives solution for boundaries in which the solutions are expected, i.e. output state variables. Fuzzy distribution power flow method could be applied for calculation of radial and weakly-meshed balanced and unbalanced distribution systems. Keywords: weakly-meshed distributions networks, data uncertainty, fuzzy distribution power flow method. C6 123R EN Aleksandra Krkoleva Mateska Vesna Borozan Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Skopje STRATEGIES FOR SMART GRIDS OPERATION AND CONTROL Smart Grids are a new concept for power grids, aiming to enable economically efficient and sustainable power system while integrating the activities and needs of all electricity network users. In order to respond to the growing needs of the modern society, the Smart Grids have to be developed as flexible, aiming to satisfy the needs of various electricity network users; accessible for all network users fostering renewable and high efficient technologies; reliable, so they assure security and quality of supply while being consistent with the new technology demands and economic, therefore providing best value by innovation, efficient energy management, competition and regulation. The paper presents an overview of the control strategies for Smart Grids with emphasis on the most perspective concepts such as Microgrids and Virtual power plants. Keywords: Smart Grids, Microgrids, Virtual power plants.

308 C6 4 MAKO CIGRE 2013 Ljupco Trpezanovski Metodija Atanasovski Faculty of Technical Sciences - Bitola Krste Micalevski Municipality of Resen - Resen C6 112R EN INFLUENCE OF 1 MWp PHOTOVALTAIC PLANT CONNECTION TO THE DISTRIBUTION NETWORK OPERATIONAL PARAMETERS In the Base study for exploitation of renewable energy sources in Republic of Macedonia and the Strategy for energy sector development in the Republic of Macedonia in the period , prepared by the Macedonian Academy of Sciences and Arts, it is planned for construction of total 10 to 30 MWp photovoltaic plants (PVP) until 2020, with electricity production of 14 to 60 GWh/year. The connection and exploitation of PVP will lead to changing the parameters of operational states in the distribution networks in comparison with operational states when these PVP will not be connected on the networks. In these two cases the loads in the networks are the same. In this paper several analysis about the effects of 1 MWp PVP connection on real 10 kv distribution network are done. The calculations and analysis are performed from the aspect of voltage variation in the feeder nodes, variation of current load of feeder lines, power losses with maximal network loads, variation of the value of short circuit current in the network, appearing and intensity of flickers and increasing of higher harmonics currents in the network. The results of conducted analysis to distribution network before and after PVP connection are shown in the paper. The conclusions are drawn and the proposals are given for 1 MWp PVP connection, from the aspect of normal operational conditions in the distribution network. Keywords: distribution networks, dispersed generation, photovoltaic plants. Mile Joncevski Mile Spirovski Blagoja Stevanoski Faculty of Technical sciences Bitola C6 183R EN WIND FARM OPERATING IN DYNAMIC MODE In this paper we have analyzed the dynamic characteristics of a DFIG (Double Fed Induction Generator) wind farm. The mathematical model is developed in MATLAB/SIMULINK which broadens the work that can be performed. Thanks to the simulations we have made we came up to some interesting conclusions regarding different modes of work of the wind farm. In the paper we have made simulations in cases when the wind farm works in modes with immediate wind speed change and the second mode is when the wind farm works in constant change of the wind speed. We have analyzed two cases regarding the type of regulation of the wind farm. The first type of regulation is Voltage regulation at the output of the turbine and VAR regulation. Keywords: wind farm, Double Fed Induction Generator (DFIG), dynamic characteristics, Voltage regulation, VAR regulation

309 MAKO CIGRE 2013 C6 5 C6 055R EN Igor Stojanovski GEING Krebs und Kiefer International and Others LTD Skopje Evgenija Kostovska MEPSO, Skopje ANALYSIS OF THE TECHNICAL AND THE ECONOMIC IMPACT IN TERMS OF ELECTRICAL ENERGY QUALITY IMPROVEMENT BY USING RENEWABLE ENERGY SOURCES IN RURAL AREAS IN THE REPUBLIC OF In rural areas which are located in the most distant points from the LV distribution network, for better provision of electricity a construction or upgrade of it shall be required. This is not just a financial challenge, but also a fundamental element of the economic development of these areas. From this particular perspective, the experts make extra efforts to transfer the production or distribution of a centralized to a decentralized type, through a development of renewable energy sources. In the developing countries, such as Republic of Macedonia, a need for dispersed electrification of rural areas has become more attractive and economically acceptable. The electricity itself, entail a wider range of new technical systems and social and economical services. Having in mind the fact that the main activity and existence of most rural areas in Republic of Macedonia is agriculture, an analysis of the technical and economic impact is provided, in terms of power production and supply from renewable sources for the needs of these areas. Keywords: Photovoltaic system, PVSYST, PVGIS, Crop Water Requirements CWR, MPPT

310 C6 6 MAKO CIGRE 2013

311 8. CONFERENCE Ohrid, September SC D1 MATERIALS AND EMERGING TEST TECHNIQUES Chairman Ljubomir Nikoloski Secretary Zoran Tripunovski

312

313 8. CONFERENCE Ohrid, September Donco Sejzov Frosina Sejzova Velkova Ex Izvedba Inzenering DOOEL Skopje D1 003R EN COAL DUST EXPLOSION PROTECTION IN THERMAL POWER PLANTS Coal, as one of the cheapest fuels, is used in thermal power plans (TPP), where it serves as an important part of the formation of the price of the electricity. The danger of coal dust explosion, dust which appears during the coal preparation and burning process, is enormous. Coal dust, depending on the composition, may be conductive and the demands for the electrical equipment are consequently more stringent. Also, the other causes for burning present in the process (self-ignition, high temperature, mechanical spark, friction, chemical reaction, static electricity) need to be considered. Therefore, different methods are applied for preventing explosion (inertization, explosion dumpers, electro-static conductive materials, limitation of the temperature and energy, appropriate IP DIP construction). Electrical devices, as causes for ignition using their own temperature, spark or ark are used in the so called DIP (Dust Ignition Protection) construction or in the anti-explosion or IP protected construction, provided that they satisfy the DIP construction. Keywords: explosive mixture, sources of danger, danger zones, explosion limits, explosion protection, ignition energy. D1 041R EN Ljubomir Nikoloski Krste Najdenkoski Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies Skopje NON DESTRUCTIVE METHODS FOR POWER TRANSFORMER CONDITION EVALUATION. AN OVERVIEW Power transformers are essential elements of the power system and their reliability depends on their condition. With the transformer aging, their general condition is degrading which increases the probability of their failure. For evaluating their condition during the operation and timely planning the repairs, there are many methods of non destructive methods of investigation developed. Some of them can be classified as traditional, and some as new (modern) or nontraditional. In this paper we give an overview of the investigation methods, their advantages and disadvantages. The main subject of this work are the methods of investigation the condition of the insulation of the power transformers. Keywords: power transformer, non destructive methods, condition evaluation. MAKO CIGRE 2013 D1 1

314 D1 2 MAKO CIGRE 2013 D1 042R EN Zivko Kokolanski Vladimir Dimcev Hristina Spasevska Margarita Ginovska Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies, Skopje DETERMINATION OF TOXIC ELEMENTS IN ELECTRICAL PRODUCTS BY USING X-RAY FLUORESCENCE Enormously widespread production and use of electrical products in the last few decades imposed a need for continuous monitoring of possible environmental pollution that they can cause. Many countries have adopted legislation that define the maximum concentrations of toxic elements in electrical materials, as well as ways to store their waste. The techniques for determining of the concentration of a certain defined group elements is regulated by the International Electrotechnical Commission standard IEC One of the analytical techniques proposed in the standard IEC is based on x-ray energy spectrum analysis known as X-Ray Fluorescence (XRF). By determination of the peaks in the energy spectrum and by approximation with certain mathematical functions a qualitative and quantitative analysis can be performed. The XRF technique can be used for determination of the concentrations of Pb, Hg, Cd, Cr and Br in uniform samples. On the other hand, usually the electrical products are complex and with different chemical composition. Therefore, the interpretation of the measurement results is not simple and a lot of factors have to be considered: calibration, detection limits, sample matrix, spectral overlapping etc. In this paper, a systematic approach for determination of the toxic elements in the Tin used in the electrical products is proposed. The analyses are experimentally verified by using a pure metals and metal alloys for calibration. The experiments are performed by a professional XRF instrument SPECTRO-MIDEX containing x-ray tube with Molybdenum anode and maximal x-ray energy of kev. Keywords: toxic elements, electrical products, energy spectrum, x-rays Grozdanka Jovanovska Vilma Minovska AD MEPSO D1 108R EN MATERIALS REMOVED FROM ELECTRICAL PLANTS - MANAGEMENT AND HANDLING Power transmission and distribution utilities generate significant quantities of insulating oil, porcelain SF 6 and other waste products, especially during the process of renewing aging infrastructure. In the near future the introduction of smart grid technology, while helping to create an energy-efficient power network, will inevitably add to this waste disposal problem, as old equipment is replaced with new. Currently there are no well-defined technologies that can be used to recycle insulating components that have reached the end of their useful life. This kind of waste frequently ends up in landfills. Keywords: waste, insulating oil, porcelain, SF 6, recycling.

315 MAKO CIGRE 2013 D1 3 Pavle Ancevski Kire Trpcevski Vilma Minovska AD MEPSO D1 109I EN SF6 INSULATING MEDIUM FOR HIGH-VOLTAGE ELECTRICAL EQUIPMENT Sulfur Hexafluoride, SF 6 is an excellent dielectric with unique arc interruption properties that have led to its successful and widespread use in circuit breakers as well as in gas insulated substations. First introduced in the 1960 s, SF 6 -filled equipment gained substantial popularity by the 1980 s. Today as utility infrastructures are reaching middle age and the number of equipment replacements is growing, oil-filled breakers are being replaced almost exclusively with SF 6 -filled equipment. SF 6 now dominates the higher voltage classes and all indications are that this trend will continue through the lower voltage classes. Keywords: SF 6, high-voltage equipment, maintenance and handling. Tomislav Angelkoski ELEM AD, REK BITOLA D1 132I EN RUBBER COMPENSATORS ON ARMOURED GENERATOR BUSBARS Rubber compensators installed at the end of armoured rail connections (connection between the generator and transformer block), have a dual role or downloadable expansion changes and electrical isolation (galvanic separation) between armoured rail connections, transformers and generator. In the paper are analyzed the electrical events and the role of rubber compensators during the transitional regime. Also it is given an example of defect which is occurred on the armor of one phase conductor. Keywords: Compensators, armoured rail connections, circuit with ground D1 140R EN Sasho Cvetkovski JSC Macedonian Power Plants (ELEM), Skopje Vlatko Chingoski Electrical Engineering, University "GoceDelchev" Shtip Igor Nikolov Andritz Hydro SA, Switzerland DEVELOPMENT OF HYBRID CONCENTRATED SOLAR POWER PLANT IN TPP BITOLA JSC Macedonian Power Plants (ELEM) started developing a project for concentrated solar power plant (CSP) near Bitola TPP thermal power plants (TPP Bitola). For the preparation of project documentation ELEM hired a consortium composed of renowned French consulting

316 D1 4 MAKO CIGRE 2013 company Artelia and the French consulting company Carbonium, dedicated to the development of projects consistent with the Clean Development Mechanism (CDM).Aim of the project was to make comprehensive comparative analysis, selecting an optimal technical solution and conceptual project of construction of a hybrid concentrating solar power plant at a location close to Bitola. It was considered that the new project should use the best available technologies for the integration of newly solar power plant in the conventional power plant TPP Bitola which is currently working on domestic lignite. The basic conclusion of the technical feasibility study was that the best option for a hybrid concept of using solar energy and the existing Bitola power plant is to preheat the feeding water using solar Energy and to inject it between the last high pressure water heaters in the entrance to the boiler. Solar energy would be used in the heat exchanger would initially raise the water temperature from 250 C to 285 C which reduces the energy consumptionof lignite of the boiler. Thus, during periods of the day when there is solar radiation, can be implemented appropriately reducing power requirements of the boiler and consequently, reduce the consumption of coal in thermal power plant at that time of day. This technical solution allows avoiding any modifications of the operating parameters of the turbine,which is not easy to do without consequences and possible errors. At the same time, this technical solution does not affect the efficiency of the boiler and ensures high efficiency and conversion of solar energy into electrical energy with minimal cost to produce renewable solar energy. This paper will present the main results and conclusions of the Feasibility Study for the project performance hybrid concentrating solar power plant in Bitola (CSP Bitola). Keywords: Hybrid concentrated solar power, technical feasibility study, concept of hybridization. D1 141R EN Sasho Cvetkoski JSC Macedonian Power Plants (ELEM), Skopje Vlatko Chingoski Electrical Engineering, University "Goce Delchev" Shtip Igor Nikolov Andritz Hydro SA, Switzerland CONCENTRATED SOLAR POWER PLANT IN BITOLA COST BENEFIT ANALYSIS JSC Macedonian Power Plants (ELEM) started developing a project for concentrated solar power plant (CSP) near Bitola TPP thermal power plants (TPP Bitola). For the preparation of project documentation ELEM hired a consortium composed of renowned French consulting company Artelia and the French consulting company Carbonium, dedicated to the development of projects consistent with the Clean Development Mechanism (CDM). Aim of the project was to make comprehensive comparative analysis, selecting an optimal technical solution and conceptual project of construction of a hybrid concentrating solar power plant at a location close to Bitola. It was considered that the new project should use the best available technologies for the integration of newly solar power plant in the conventional power plant TPP Bitola which is currently working on domestic lignite. The technical aspects and analysis on feasibility of this hybrid project as a possible technology that might be used are described in the complementary paper. The present paper presents part of the results of detailed economic and financial analysis of the project to construct a hybrid concentrating solar thermal power plant in Bitola. In the analysis

317 MAKO CIGRE 2013 D1 5 of costs and benefits, special emphasis is given to a few specific details, whereas among others the following two were considered as most important: The value of planned investment and operating costs and maintenance, unit prices of electricity and heat, and their comparison with other traditional approaches which also use solar energy, and The feasibility of the project, taking into account the revenue from sales of electricity and revenue from selling carbon credits for reduced emissions of greenhouse gases under the Clean Development Mechanism (CDM). Keywords: Concentrated solar power, economic feasibility, CDM.

318 D1 6 MAKO CIGRE 2013

319 8. CONFERENCE Ohrid, September SC D2 INFORMATION SYSTEMS AND TELECOMMUNICATION Chairman Trajce Čerepnalkovski Secretary Elizabeta Solakova

320

321 8. CONFERENCE Ohrid, September D2 054I EN Stjepan Sučić Ante Martinić KONČAR Power Plant and Electric Traction Engineering Inc., Zagreb, Croatia Juraj Havelka Faculty of electrical engineering and computing, University of Zagreb, Zagreb, Croatia UTILIZING IEC FOR COMMUNICATION TOWARDS CONTROL CENTRE SCADA SYSTEMS Supervisory Control and Data Acquisition (SCADA) applications in power system control centres usually communicate with other subsystems by using some common telecontrol protocol such as IEC , IEC or DNP3. One of the major drawbacks of this approach is the lack of standardized process data semantics. This feature significantly decreases capability of streamlined configuration and maintenance of control centre SCADA systems. Majority of newly integrated substations are based on IEC standard which provides integrated process data semantics. According to common practice, substation-level process data based on IEC are mapped to some of aforementioned telecontrol protocols. This process results in several negative impacts such as inevitable loss of data semantics, introducing additional latencies in data-exchange processes and error-prone configuration. These and similar issues could be eliminated by using IEC communication at control centre level. This paper provides an outline of current standardization results related to IEC s Technical Committee 57 (TC57) efforts which aim to develop IEC based communication towards control centres. It is also shown how these features are applied in industrial practice as a functional part of PROZA NET SCADA system. Keywords: IEC , SCADA, Gateway Boris Brestovec Boris Njavro KONČAR KET d.d. Zdravko Jadrijev HEP ODS d.o.o. D2 057R EN AUTOMATIC NETWORK RECONFIGURATION SPLIT AIRPORT (CROATIA) SS 10(20)/0,4 kv Airport 1 and Airport 2 supply the power to the Split Airport, which thru this has the possibility to use the supply from two separate sources, SS 35/10 kv Kastela and SS 35/10 kv Divulje. Along with the two separate power supply sources the Split Airport has own reserve power generators. In normal operation the two SS (Airport 1 and 2) are connected and supplied from the SS Divulje and in case of failure they are disconnected from SS Divulje and MAKO CIGRE 2013 D2 1

322 D2 2 MAKO CIGRE 2013 reconnected to SS Kastela. Permanent parallel operation and simultaneous connection of both 35 kv SS is not possible due to high short circuit currents and capacitive currents in case of earth fault. The reconnection time is limited by the reaction time of the dispatch operator in DC and by availability of the intervention team so it is measured in tens of minutes. To shorten the reaction time for establishing the power supply from the distribution grid a new Automated Network Reconfiguration (ANR) system is being implemented on the SS Airport 1 and SS Airport 2. The delivered ANR system is based on the Remote Terminal Units (RTU) on both of the SS. The RTU on one of the SS (Master SS) has a Programmable Logic Control (PLC) function that is in charge of realising of the ANR algorithm. The process information is exchanged between both SS using optical interface between them and based on IEC horizontal inter SS communication. The implemented system has brought benefits to insuring the necessary power supply to the Split Airport thus shorting down the system outages and lower the wear to the reserve generators of the Airport. The paper gives an overview on the basic configuration and architecture of the system and presents the basic functions of such system. Keywords: MV grid automation, Network reconfiguration, RTU, PLC, IEC 61850, Fault detection Boris Brestovec Siniša Sekulić KONČAR KET d.d. Simon Batistič Marko Bizjak Elektro Primorska d.d. D2 058I EN AUTOMATION OF DISTRIBUTION NETWORK BASED ON GPRS COMMUNICATION Slovenian distribution system operator, Elektro Primorska from Nova Gorica, started distribution grid automation back in by installation of remote control disconnector switches. Main goal of remote control disconnector switches is to insure in time protection and disconnection of power line feeders in case of a failure and quick power restoration in the distribution grid. Up today Elektro Primorska has installed over 80 Remote Controlled Disconnector Switches (RCDS) in its 20 kv distribution grid. Old UKV radio communication infrastructure that was used to integrate the RCDS into the SCADA/DMS system could not meet the modern SCADA system requirements and demands like real time data collection. Looking into a way to improve the data collection a new project was launched by the end of the The new project is based on using the existing GPRS/EDGE mobile communication network to integrate the existing RCDS into the SCADA/DMS. The paper describes the technical architecture and the functionality of the data acquisition system and characteristics of the communication protocols used. Based on the experience of such a system clear benefits to the DSO will be discussed. Keywords: MV grid automation, remote controlled disconnector switches, GPRS, UKV, SCADA, IEC , DNP 3.0, MODBUS, time synchronization

323 MAKO CIGRE 2013 D2 3 Zarko Stojanovski, Vera Petkovska, AD MEPSO, Skopje D2 073I EN COMMUNICATION CONNECTIONS BETWEEN MEPSO AND THE EUROPEAN TRANSMISSION SYSTEM OPERATORS The great technological progress of the 21 st century in the field of communications offers many advanced possibilities of cooperation and communication between the transmission system operators. Electronic Highway is a private communication network (separate from internet)connecting the European Transmission System Operators (TSOs)that is designed to provide secure and reliable real-time and non-real-time data related to grid operation and market, as well as to provide them a direct communication through the built-in appropriate system applications. Since April 2012, after establishing connections and the successful start-up of data exchange with the two neighbouring TSOs, i.e. EMS Serbia and ESO Bulgaria, AD MEPSO has been officially connected to the Network Operating Centres of the ENTSO-E and became a part of the big family of the European Transmission System Operators. Keywords: Electronic Highway ENTSO-E, real-time data exchange, non-real-time data exchange

324 D2 4 MAKO CIGRE 2013

325

326