ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΚΛΑΔΟΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ: ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΨΑΛΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Βασιλικῆς Γ. Γούση Σύμβουλος καθηγητής: π. Σπυρίδων Ἀντωνίου ΒΟΛΟΣ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μοιάζει ἀπέραντος λειμῶνας μέ ἀναρίθμητα μυρίπνοα ἄνθη ἡ Βυζαντινή Μελοποιία μέ τόν πλοῦτο τῶν μελικῶν της γραμμῶν, τήν ποικιλία ἀκουσμάτων καί τεχνοτροπιῶν, τή χάρη τῶν ποιητικῶν κειμένων της. Γιά τοῦτο, ἐπέλεξα ἡ διπλωματική ἐργασία μου στό πλαίσιο τῶν μεταπτυχιακῶν σπουδῶν τῆς ἀκαδημαϊκῆς μου διαδρομῆς νά ὑπάγεται στόν κλάδο τῆς Βυζαντινῆς Μουσικολογίας καί τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης, καθώς ἡ Βυζαντινή Μελοποιία ἀποτελεῖ πρόκληση καί πρόσκληση γιά κάθε μουσικολόγο νά ἐντρυφήσει στόν πλοῦτο της καί νά δρέψει τά ἑλκυστικά της ἄνθη. Ἡ παροῦσα ἐργασία πραγματεύεται τόν Ἅγιο Νικόλαο στή Βυζαντινή Μελοποιία. Τό θέμα τοῦτο παρουσιάζεται μέσῳ μιᾶς διαδοχικῆς σειρᾶς εἰδικῶν ἐρευνῶν ἐκλεκτικῶν θεματικῶν, κύριο ἐπιστέγασμα τῶν ὁποίων εἶναι ἡ μουσικολογική ἔρευνα, πού ἀφορᾶ στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου στή Βυζαντινή Μελοποιία. Ἡ ἐργασία ὁλοκληρώνεται μέ ἕνα δίσκο ἀκτῖνος, στό ὁποῖο ψάλλω ἡ ἴδια μέλη τῆς βυζαντινῆς μελοποιητικῆς παράδοσης, ἀκολουθῶντας τήν προτροπή τοῦ Δαβίδ «Ἄσω τῷ Κυρίῳ ἐν τῇ ζωῇ μου ψαλῶ τῷ Θεῷ μου ἕως ὑπάρχω.». Εὐελπιστῶ ὅτι ἡ παροῦσα μελέτη θά συμβάλει στήν περαιτέρω γνώση καί ἀποκάλυψη τῆς μελοποιητικῆς καί ὄχι μόνο παράδοσης, πού ἀφορᾶ στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου, καί θά συντελέσει σέ μία εἰδικότερη προσέγγιση μέ ἕναν ἐνδεδειγμένο τρόπο μεθοδολογικῆς ἔρευνας τῶν σχετικῶν βυζαντινῶν μελῶν. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι μέ ἔχει συναρπάσει ὅλη αὐτή ἡ διαδικασία τῆς ἀναζήτησης τῶν πληροφοριῶν. Ἀνέτρεξα σέ βιβλιοθῆκες καί σέ παλαιά χειρόγραφα, συζήτησα μέ φωτισμένους γέροντες καί εἰδήμονες τῆς τέχνης τῆς ψαλτικῆς, ἔψαξα σέ πηγές τοῦ διαδικτύου καί θρησκευτικά βιβλία, ἐπιχειρῶντας μία σφαιρική καί ἀντικειμενική διερεύνηση τοῦ θέματος. Θά ἤθελα νά εὐχαριστήσω ὅλους ὅσους συνέβαλαν μέ τήν πολύτιμη ἀρωγή τους στήν ὁλοκλήρωση τῆς ἐργασίας αὐτῆς: Τόν ἐξαίρετο ἐπιβλέποντα καθηγητή μου σεβαστό π. Σπυρίδωνα Ἀντωνίου, ὁ ὁποῖος μέ τίς σοφές ὑποδείξεις του καί τό στοργικό του ἐνδιαφέρον ἐξομάλυνε τά μέγιστα τήν πορεία τῶν μεταπτυχιακῶν μου σπουδῶν, καθώς ἐπίσης καί τούς καθηγητές κυρίους Συμεών Πασχαλίδη καί π. Κωνσταντῖνο Καραϊσαρίδη, οἱ ὁποῖοι μέ τόν πλοῦτο τῆς ἐπιστημονικῆς τους κατάρτισης, βοήθησαν νά διευρυνθεῖ ὁ γνωστικός μου ὁρίζοντας. Κυρίως, ὅμως, εὐχαριστῶ τόν Πανάγαθο Θεό, πού μέ ἀξίωσε νά φέρω εἰς πέρας τό πόνημα τοῦτο, καί εὔχομαι πάντοτε νά σκέπει καί νά χαριτώνει ὅλους τους διακόνους τῆς βυζαντινῆς τέχνης, πού ἔχουν ἀφιερώσει τή ζωή τούς σ αὐτή καί Τόν ὑμνολογοῦν μέσα ἀπό τά μέλη της. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος.. σ. 2 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 1. Ἐκδόσεων σ Κωδίκων σ Μελετῶν.... σ Εἰδικῶν ἐκδόσεων σ Λειτουργικῶν βιβλίων σ Μουσικῶν βιβλίων.. σ Λοιπές συντομογραφίες.. σ. 10 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Πηγές Χειρόγραφοι Κώδικες Βυζαντινῆς Μουσικῆς σ. 12 Β. Βοηθήματα 1. Κατάλογοι χειρογράφων σ Μελέτες σ Εἰδικές ἐκδόσεις σ Πατερικά ἔργα... σ Λειτουργικά βιβλία... σ Μουσικά βιβλία σ Ἰστοσελίδες διαδικτύου... σ. 28 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τό ὑλικὸ τῆς παρούσης ἐρεύνης καί ἡ διαπραγμάτευσή του... σ. 29 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Ἁγιολογικά 1. Ἡ τιμή τῶν ἁγίων κατά τήν Ὀρθόδοξη παράδοση..... σ Ὁ Ἅγιος Νικόλαος βιογραφούμενος σ. 33 α) Βιογράφοι... σ. 33 β) Βίος σ. 34 γ) Συγκριτική μελέτη τοῦ βίου τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μύρων καί τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐπισκόπου Πιναρέων... σ Ἡ τιμή τοῦ Ἁγίου Νικολάου... σ Οἱ ἑορτές τοῦ Ἁγίου Νικολάου μέσα στό ἐκκλησιαστικό ἔτος... σ. 55 α) Μνήμη τοῦ Ἁγίου Νικολάου σ. 55 β) Ἀνακομιδή μετακομιδή τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου.. σ. 56 γ) Ἡμέρα ἀφιερωμένη στόν Ἅγιο Νικόλαο σ. 61 3

4 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Ὑμνολογικά 1. Διάγραμμα τῆς ἀκολουθίας τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Νικολάου... σ. 63 α) Μικροῦ Ἑσπερινοῦ... σ. 63 β) Μεγάλου Ἑσπερινοῦ σ. 63 γ) Ὄρθρου σ Ὑμνολογικός σχολιασμός τῆς ἑορτῆς τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου... σ Οἱ ὑμνογράφοι τοῦ Ἁγίου Νικολάου.... σ Ἡ ἀφιερωμένη ὑμνολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας στόν Ἅγιο Νικόλαο... σ Συγκριτικές μελέτες τυπικῶν διατάξεων σ. 91 α) Τυπικά ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου.... σ. 91 β) Ἀκολουθίες Ἁγίων Ἱεραρχῶν.... σ. 97 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Μουσικολογικά 1. Μέλη τοῦ Ἁγίου Νικολάου στά τρία γένη τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας... σ Ἡ ἀνθολόγηση τῶν μαθημάτων τοῦ Ἁγίου Νικολάου στούς χειρόγραφους μουσικούς κώδικες... σ Μελοποιητική ἀνάλυση.... σ. 155 α) Τό δοξαστικό «Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν» σ. 157 β) Τό μάθημα «Πανάγιε Νικόλαε» σ. 166 Ἐπίλογος... σ. 185 Παράρτημα... σ. 187 Cd 1. Στιχηραρικό γένος μελοποιίας: «Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν» (ἦχος πλ. β Δοξαστικό ἑσπερίων μεγάλου Ἑσπερινοῦ μέλος παλαιόν) 2. Εἱρμολογικό γένος μελοποιίας: «Ἀπόρῳ γλώττῃ καὶ χείλεσιν» (ἦχος α Β κανών τοῦ Ἁγίου τοῦ Ὄρθρου μέλος σύντομον) 3. Παπαδικό γένος μελοποιίας: «Πανάγιε Νικόλαε» (ἦχος πλ. α Ἀναγραμματισμός ἀπό τό στιχηρό «Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων» Δοξαστικό τῶν αἴνων τοῦ Ὄρθρου μέλος Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλη) 4

5 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 1. Ἐκδόσεων (ἐπιστημονικῶν περιοδικῶν, ἐγκυκλοπαιδειῶν, ἐκδοτικῶν σειρῶν) ΕΕΒΣ ΕΕΦΣ ΘΗΕ ΙΒΜ ΜΜΒ PG Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἀθῆναι 1924 κ.ἑ. Ἐπιστημονική Ἐπετηρίς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀθῆναι 1953 κ.ἑ. Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία, Ἀθῆναι 1962 κ.ἑ. Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας Monumenta Musicae Byzantinae, Copenhagen Migne J. P., Patrologiae curcus completes (series Greaca, τόμ ), Παρίσι Κωδίκων Ἁγ. Στεφ. Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Στεφάνου Μετεώρων Ἁγ. Παύλ. Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίου Παύλου Ἁγίου Ὄρους Βαρλ. Ἱερᾶς Μονῆς Βαρλαάμ Μετεώρων ΒΚΨ Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου Γρηγ. Ἱερᾶς Μονῆς Γρηγορίου Ἁγίου Ὄρους Διον. Ἱερᾶς Μονῆς Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους Δοχ. Ἱερᾶς Μονῆς Δοχειαρίου Ἁγίου Ὄρους ΕΒΕ Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος Ἰβήρ. Ἱερᾶς Μονῆς Ἰβήρων Ἁγίου Ὄρους Καρακ. Ἱερᾶς Μονῆς Καρακάλου Ἁγίου Ὄρους Κουτλ. Ἱερᾶς Μονῆς Κουτλουμουσίου Ἁγίου Ὄρους Κωνστ. Ἱερᾶς Μονῆς Κωνσταμονίτου Ἁγίου Ὄρους Λειμ. Ἱερᾶς Μονῆς Λειμῶνος Λέσβου Μεταμ. Ἱερᾶς Μονῆς Μεταμορφώσεως Μετεώρων ΜΠΤ Συλλογῆς Μετοχίου Παναγίου Τάφου Κωνσταντινουπόλεως Ξενοφ. Ἱερᾶς Μονῆς Ξενοφῶντος Ἁγίου Ὄρους Ξηροπ. Ἱερᾶς Μονῆς Ξηροποτάμου Ἁγίου Ὄρους Παντελ. Ἱερᾶς Μονῆς Παντελεήμονος Ἁγίου Ὄρους Πρ. Ἠλ. Ἱερᾶς Μονῆς Προφήτου Ἠλιοῦ Ὕδρας Σ. Πέτρ. Ἱερᾶς Μονῆς Σίμωνος Πέτρας Ἁγίου Ὄρους Σταυρ. Ἱερᾶς Μονῆς Σταυρονικήτα Ἁγίου Ὄρους 3. Μελετῶν Μαρίας Ἀλεξάνδρου, Ἐξηγήσεις καί μεταγραφές τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς Ἀλεξάνδρου Μαρίας, Ἐξηγήσεις καί μεταγραφές τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς. Σύντομη εἰσαγωγή στόν προβληματισμό τους, University Studio Press, Θεσσαλονίκη

6 Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, Ὁ Ἅγιος Νικόλαος στή βυζαντινή τέχνη καί παράδοση Ἀντουράκη Γεωργίου Β., Ὁ Ἅγιος Νικόλαος στή βυζαντινή τέχνη καί παράδοση. Εἰκονογραφική καί λειτουργική σπουδαιότητα τοῦ Ἁγ. Νικολάου ὡς συλλειτουργοῦ Ἱεράρχου στίς ἁψίδες τῶν Βυζαντινῶν ἐκκλησιῶν, Ἀνάτυπον ἐκ τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπετηρίδος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, τόμ. ΚΗ, Ἀθῆναι 1988 Σπυρίδωνος Στ. Ἀντωνίου πρωτοπρεσβ., Μορφολογία Ἀντωνίου Σπυρίδωνος Στ. πρωτοπρεσβ., Μορφολογία τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, Θεσσαλονίκη 2008 Θεοχάρη Δετοράκη, Βυζαντινή ὑμνογραφία Δετοράκη Θεοχάρη, Βυζαντινή ὑμνογραφία, πανεπιστημιακές παραδόσεις, Ἡράκλειο 1997 Κ. Μητσάκη, Βυζαντινή ὑμνογραφία Μητσάκη Κ., Βυζαντινή ὑμνογραφία ἀπό τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης ἕως τήν Εἰκονομαχία, ἔκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 1985 Θεοδώρου Ξύδη, Βυζαντινή ὑμνογραφία Ξύδη Θεοδώρου, Βυζαντινή ὑμνογραφία, ἔκδ. «Νικόδημος», 1978 Δ. Γ. Παναγιωτόπουλου, Θεωρία καί πρᾶξις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς Παναγιωτόπουλου Δ. Γ., Θεωρία καί πρᾶξις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Ἀδελφότης θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι 2008 Γεωργίου Ἰ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί Παπαδόπουλου Γεωρίγου Ἰ., Συμβολαί εἰς τήν ἱστορίαν τῆς παρ ἡμῖν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καί οἱ ἀπό τῶν ἀποστολικῶν χρόνων ἄχρι τῶν ἡμερῶν ἡμῶν ἀκμάσαντες ἐπιφανέστεροι μελῳδοί, ὑμνογράφοι, μουσικοί καί μουσικολόγοι, ἐν Ἀθήναις 1890 Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, Ταμεῖον ἀνεκδότων βυζαντινῶν ᾀσματικῶν κανόνων Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου Ἑλένης, Ταμεῖον ἀνεκδότων βυζαντινῶν ᾀσματικῶν κανόνων: Seu analecta hymnica Graece e codicibus eruta orientis christiani, Σύλλογος πρός διάδοσιν ὠφέλιμων βιβλίων, Ἀθῆναι 1996 Γρ. Θ. Στάθη, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος, τόμ. Α Στάθη Γρ. Θ., Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος. Κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν καί σκητῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τόμ. Α, ΙΒΜ, Ἀθῆναι 1975 Γρ. Θ. Στάθη, «Ἡ παλαιά βυζαντινή σημειογραφία καί τό πρόβλημα μεταγραφῆς της εἰς τό πεντάγραμμον» Στάθη Γρ. Θ., «Ἡ παλαιά βυζαντινή σημειογραφία καί τό πρόβλημα μεταγραφῆς της εἰς τό πεντάγραμμον», Βυζαντινά, Ἐπιστημονικόν Ὄργανον Κέντρου Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου, τόμ. 7 ος, Θεσσαλονίκη 1975, σσ Γρ. Θ. Στάθη, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος, τόμ. Βʹ Στάθη Γρ. Θ., Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος. Κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν καί σκητῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τόμ. Β, ΙΒΜ, Ἀθῆναι

7 Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας Στάθη Γρ. Θ., Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας καί πανομοιότυπος ἔκδοσις τοῦ καλοφωνικοῦ στιχηροῦ τῆς Μεταμορφώσεως «Προτυπῶν τήν ἀνάστασιν», μεθ ὅλων τῶν ποδῶν καί ἀναγραμματισμῶν αὐτοῦ, ἐκ τοῦ Μαθηματαρίου τοῦ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ε ἔκδοση, ἐκδίδει ὁ Γρ. Θ. Στάθης, ΙΒΜ, Μελέται 3, Ἀθήνα 2003 Δημοσθένη Στρατηγόπουλου, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός, πρωτοπαπᾶς Ναυπλίου καί τό συγγραφικό του ἔργο Στρατηγόπουλου Δημοσθένη, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός, πρωτοπαπᾶς Ναυπλίου καί τό συγγραφικό του ἔργο, Βυζαντινά κείμενα καί μελέται 47, Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, 2008 Π. Ν. Τρεμπέλα, Ἐκλογή ἑλληνικῆς ὀρθόδοξου ὑμνογραφίας Τρεμπέλα Π. Ν., Ἐκλογή ἑλληνικῆς ὀρθόδοξου ὑμνογραφίας, ἔκδ. ἀδελφότης θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», ἔκδ. 4η, Ἀθῆναι 2007 Εὐτυχίου Ἰ. Τωμαδάκη, Ἰωσηφ ὁ ὑμνογράφος: Βίος καί ἔργον Τωμαδάκη Εὐτυχίου Ἰ., Ἰωσηφ ὁ ὑμνογράφος: Βίος καί ἔργον, Ἐναίσιμος ἐπί διδακτορίᾳ διατριβή ὑποβληθεῖσα εἰς τήν Φιλοσοφικήν Σχολήν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, «Ἀθηνᾶ» σύγγραμμα περιοδικόν τῆς ἐν Ἀθήναις ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας, Σειρά διατριβῶν καί μελετημάτων 11, Τυπογραφεῖον ἀδελφῶν Μυρτίδη, ἐν Ἀθήναις 1971 Χρυσάνθου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς Χρυσάνθου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς συνταχθέν μέν παρά Χρυσάνθου ἀρχιεπισκόπου Δυρραχίου τοῦ ἐκ Μαδύτων, ἐκδοθέν δέ ὑπό Παναγιώτου Γ. Πελοπίδου Πελοποννησίου, διά φιλοτίμου συνδρομῆς τῶν ὁμογενῶν. Ἐν Τεργέστῃ, ἐκ τῆς τυπογραφίας Μιχαήλ Βάις, 1832, ἔκδ. Κουλτούρα, Ἀθήνα 2003 Gustav Anrich, Hagios Nikolaos Anrich Gustav, Hagios Nikolaos. Der Heilige Nikolaos in der Griechischen Kirche, Berlin 1913 Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej Dmitrievskij Aleksej, Opisanie liturgitseskich rukopisej, vol. I, Georg Olms Verlagsbuchandlung Hildesheim, 1965 Ioseph Schiro, Analecta hymnica Graeca Schiro Ioseph, Analecta hymnica Graeca e codicibus eruta Italiae inferioris, IV Canones Decembris, Istituto di studi bizantini e neoellenici, Universita di Roma, Tipografia S. Rio X, Roma Εἰδικῶν ἐκδόσεων Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής Δεκεμβρίου Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής τῶν δώδεκα μηνῶν, τόμ. Β Νοέμβριος Δεκέμβριος, ἐπανέκδοσις β, ἔκδ. «Ὀρθόδοξος κυψέλη», Θεσσαλονίκη

8 Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής Μαΐου Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής τῶν δώδεκα μηνῶν, τόμ. Ε, Μάιος Ἰούνιος Συναξάρια Πεντηκοσταρίου, ἔκδ. «Ὀρθόδοξος κυψέλη», Θεσσαλονίκη 1989 Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Δεκέμβριος Ὁ Μέγας Συναξαριστής τῆς Ὀρθόδοξου Ἐκκλησίας, ἐκδίδεται ἀναλώμασι καί ἐπιμελείᾳ ὑπό τοῦ ἐπίσκοπου Οἰνοης Ματθαίου Λαγγῆ, τόμ. ΙΒ, Μήν. Δεκέμβριος, ἔκδ. 5 η, Ἀθῆναι 1991 Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Μάιος Ὁ Μέγας Συναξαριστής τῆς Ὀρθόδοξου Ἐκκλησίας, ἐκδίδεται ἀναλώμασι καί ἐπιμελείᾳ ὑπό τοῦ ἐπίσκοπου Οἰνοης Ματθαίου Λαγγῆ, τόμ. Ε, Μήν. Μάιος, ἔκδ. 5 η, Ἀθῆναι Λειτουργικῶν βιβλίων Εὐχολόγιον τό Μέγα Εὐχολόγιον τό Μέγα, τῆς κατά Ἀνατολάς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας περιέχον τάς τῶν ἑπτά μυστηρίων Ἀκολουθίας, τάς τῶν χειροτονιῶν τάξεις, κατά τήν ἐν τῷ ἀρχιερατικῷ ἑρμηνείαν τήν τε τῶν ἐγκαινίων τοῦ ναοῦ ἀκολουθίαν, κατά τήν ἐν Βουκουρεστίῳ ἔκδοσιν ἑτέρας ἀκολουθίας καί εὐχάς, ὡς καί τά Ἀποστολοευαγγέλια τῶν ἐπισημοτέρων ἑορτῶν. Σπουδῇ καί ἐπιστασίᾳ Σπυρίδωνος Ζερβοῦ ἱερομονάχου ἀρχιμανδρίτου τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου. Νῦν δέ ἐπανεκδιδόμενον εἰς δ ἔκδοσιν ὑπό τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου «Ἀστήρ», βάσει τῆς ἐν Βενετίᾳ β ἐκδόσεως 1862 ἐκ τῆς ἑλληνικῆς τυπογραφίας τοῦ Φοίνικος, Ἀθῆναι 1992 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν, διορθωθέν τό πρίν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ, τοῦ Ἰμβρίου καί παρ αὐτοῦ αὐξηθέν τῇ τοῦ Τυπικοῦ προσθήκῃ κατά τήν διάταξιν τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἧς τῇ ἐγγράφῳ ἀδείᾳ ἀναθεωρηθέν καί ἀκριβῶς διορθωθέν, ἔκδ. τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1989 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852) Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ Ἀκολουθίαν, μετά καί τῆς προσθήκης τοῦ τυπικοῦ, κατά τήν ἀρχαίαν μέν, νεωστί δέ τυπωθεῖσαν διάταξιν τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας διορθωθέν καί, ὡς ἦν δυνατόν, ἐξακριβωθέν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου, ἔκδοσις δευτέρα, ἀναθεωρηθεῖσα ὑπό τοῦ αὐτοῦ, ἐπιδιορθωθεῖσά τε, καί πολλαῖς προσθήκαις πλουτισθεῖσα, ἐν Βενετίᾳ. ἐκ τοῦ ἑλληνικοῦ τυπογραφείου τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, 1852 Μηναῖον τοῦ Μαΐου Μηναῖον τοῦ Μαΐου, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν, διορθωθέν τό πρίν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ, τοῦ Ἰμβρίου καί παρ αὐτοῦ αὐξηθέν τῇ τοῦ Τυπικοῦ προσθήκῃ κατά τήν διάταξιν τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἧς τῇ ἐγγράφῳ ἀδείᾳ ἀναθεωρηθέν καί 8

9 ἀκριβῶς ἐπιδιορθωθέν, ἔκδ. τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1977 Παρακλητική Παρακλητική, ἤτοι Ὀκτώηχος ἡ Μεγάλη, περιέχουσα ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῇ ἀκολουθίαν μετά τῶν ἐν τῷ τέλει συνήθων προσθηκῶν, ἔκδ. τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας της Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1992 Πεντηκοστάριον Πεντηκοστάριον χαρμόσυνον τήν ἀπό τοῦ Πάσχα μέχρι τῆς τῶν Ἁγίων Πάντων Κυριακῆς ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν περιέχον ἐπί τέλους δέ καί τά ἑωθινά εὐαγγέλια τά ἐν τῷ Ὄρθρῳ ἑκάστης τῶν ἐν τῷ μεταξύ τούτῳ ἑορτῶν ἀναγινωσκόμενα. Διορθωθέν καί δι ἑνός προλόγου πλουτισθέν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου, ἔκδοσις τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλαδος, ἐν Ἀθήναις 1959 Γεωργίου Ρήγα οἰκον., Τυπικόν Ρήγα Γεωργίου οἰκον., Τυπικόν, Λειτουργικά Βλατάδων 1, Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1994 Τριῴδιον Τριῴδιον κατανυκτικόν, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἀπό τήν Κυριακή τοῦ Τελώνου καί Φαρισαίου μέχρι τοῦ Ἁγίου καί Μεγάλου Σαββάτου μετά τῶν κατ ἦχον τριαδικῶν ὕμνων καί φωταγωγικῶν στιχηρῶν τε καί καθισμάτων διαφόρων ἐν τῷ τέλει, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1960 Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας. Δίς ἐκδοθέν ὑπό Κωνσταντίνου πρωτοψάλτου, διασκευασθέν δέ καί πολλαῖς προσθήκαις καί ἐπιδιορθώσεσι συμπληρωθέν ὑπό τοῦ νῦν πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη, ἐργασθέντος μετά δύο ἀλλεπαλλήλων ἐπιτροπῶν ἐπί τούτῳ πατριαρχικῇ κελεύσει ὁρισθεισῶν, ἐκδίδοται ἀδείᾳ καί ἐγκρίσει τῆς Α. Θ. Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου καί τῆς περί αὐτόν ἱερᾶς συνόδου, ἐκ τοῦ πατριαρχικοῦ τυπογραφείου, ἐν Κωνσταντινουπόλει Μουσικῶν βιβλίων Δοξαστάριον Ἰακώβου πρωτοψάλτου Δοξαστάριον, περιέχον τά δοξαστικά ὅλων τῶν δεσποτικῶν καί θεομητορικῶν ἑορτῶν, τῶν τε ἑορταζομένων ἁγίων τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, τοῦ τε Τριῳδίου καί Πεντηκοσταρίου, μελοποιηθέν παρά Ἰακώβου πρωτοψάλτου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἐξηγηθέν δέ ἀπαραλλάκτως εἰς τήν νέαν τῆς μουσικῆς μέθοδον παρά Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ἑνός τῶν ἐφευρετῶν τῆς ῥηθείσης μεθόδου. Νῦν πρῶτον ἐκδοθέν εἰς τύπον παρά Θεοδώρου Π. Π. Παράσχου Φωκαέως, ἐπιστασίᾳ τοῦ αὐτοῦ, ἀναλώμασι δέ τοῦ τε ἰδίου καί τῶν φιλομούσων συνδρομητῶν, τόμος πρῶτος, ἐκ τῆς ἐν Γαλατᾷ τυπογραφίας Ἰσάκ δέ Κάστρου, αωλϛʹ

10 Δοξαστάριον Πέτρου Πελοποννησίου Σύντομον δοξαστάριον τοῦ ἀοιδίμου Πέτρου λαμπαδαρίου τοῦ Πελοποννησίου. Μεταφρασθέν κατά τήν νέαν μέθοδον τῆς Μουσικῆς τῶν Μουσικολογιωτάτων Διδασκάλων τοῦ νέου Συστήματος. Ἤδη εἰς φῶς ἀχθέν ἀναλώμασιν τῶν ἐκδοτῶν. Ἐν τῷ τοῦ Βουκουρεστίου νεοσυστάτῳ Τυπογραφείῳ 1820, ἔκδ. Κουλτούρα, Ἀθήνα 2000 Πανδέκτη Πανδέκτη τῆς ἱερᾶς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνῳδίας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ. Ἐκδοθεῖσα ὑπό Ἰωάννου λαμπαδαρίου καί Στεφάνου Α δομεστίκου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, τόμος 3, περιέχων τά μέγιστα μαθήματα τῆς τε Παπαδικῆς καί τοῦ Μαθηματαρίου, ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐκ τοῦ πατριαρχικοῦ τυπογραφείου, αωναʹ (1851). Ταμεῖον Ἀνθολογίας Ταμεῖον Ἀνθολογίας, περιέχον ἅπασαν τήν ἐκκλησιαστικήν ἐνιαύσιον ἀκολουθίαν Ἑσπερινοῦ, Ὄρθρου, Λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς καί τῆς Λαμπροφόρου Ἀναστάσεως μετά τινων καλοφωνικῶν εἱρμῶν ἐν τέλει. Κατ ἐκλογήν τῶν ἐμμελεστέρων εὐφραδεστέρων μουσικῶν μαθημάτων τῶν ἐνδοξοτέρων διδασκάλων παλαιῶν τε καί νέων, ἐξηγηθεῖσαν εἰς τήν νέαν τῆς Μουσικῆς μέθοδον, καί μετά πάσης ἐπιμελείας διορθωθεῖσαν παρά τοῦ ἐφευρέτου τῆς ῥηθείσης μεθόδου διδασκάλου Γρηγορίου Πρωτοψάλτου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας. Νῦν δεύτερον ἐκδοθεῖσαν εἰς τύπον μετά προσθήκης πολλῶν ἑτέρων, ἐκτός τῶν Ἀνοιξανταρίων παρά Θεοδώρου παπᾶ Παράσχου Φωκαέως. Ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐκ τῆς Τυπογραφίας Κάστρου εἰς Γαλατᾶν, αωλδʹ, Λοιπές συντομογραφίες (Ὅρων, συμβόλων καί ἄλλων) ἅγ. ἅγιος αἰ. αἰώνας αἰῶνες ἀκρ. ἀκροστιχίδα ἀρ. ἀριθμός ἄρχ. ἄρχεται βλ. βλέπε εἰκ. εἰκόνα ἔκδ. ἔκδοση ἐπιμ. ἐπιμέλεια κ.α. καί ἄλλα κ.ἑ καί ἑξῆς κεφ. κεφάλαιο κ.λ.π. καί λοιπά κ.ο.κ. καί οὕτω καθεξῆς μήν. μήνας ὅ. π. ὅπου παραπάνω 10

11 πλ. πλάγιος (γιά ἤχους) π.χ. παραδείγματος χάριν σ. /p. σελίδα σσ. / pp. σελίδες στ. στήλη/ες τεῦχ. τεῦχος τόμ. τόμος ὑποσημ. ὑποσημείωση φ. / f. φύλλο φφ. / ff. φύλλα χφ. χειρόγραφο χφφ. χειρόγραφα ψαλμ. ψαλμός r recto v verso vol. volume [ ] παραλείψεις < > προσθετέα 11

12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Πηγές Χειρόγραφοι Κώδικες Βυζαντινῆς Μουσικῆς ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Α. ΨΑΧΟΥ: 41/191 αἰ. ΙΔ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΝ 98/246 αἰ. ΙΖ (1676) ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Γαβριήλ χφ. Σεραφείμ ἱερομ. ἱερομ. ΠΑΠΑΔΙΚΗ ἐκ τῆς Μονῆς Λειμῶνος 40/190 αἰ. ΙΗ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΝ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν 75/224 αἰ. ΙΗ (1795) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Πέτρου Βυζαντίου 76/225 αἰ. ΙΗ (1797) ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ χφ. Πέτρου Βυζαντίου Ἰακώβου Πρωτοψάλτου ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ. ΤΜΗΜΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΑΝΑΝΙΑΔΟΥ: 6 ἔτος [1680] ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΠΑΔΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ BODLEIAN ΤΗΣ ΟΞΦΟΡΔΗΣ: E.D. Clarke αἰ. ΙΕʹ (τέλη) ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΝ 14 (S. C. ΙϚʹ (ἀρχαί) ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΝ, ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ, ΚΡΑΤΗΜΑΤΑΡΙΟΝ, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ E.D. Clarke αἰ. ΙΖʹ ΠΡΟΘΕΩΡΙΑ, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, 13 (S. C. ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΝ 18375) ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΝ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ: Arundel 527 αἰ. ΙΕʹ ΙϚʹ ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ ΕΝΙΑΥΤΟΥ, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ Add αἰ. ΙΕʹ (τέλη καί ΠΟΛΥΕΛΕΟΙ, αἰ. ΙΖʹ τὰ πρῶτα ΑΝΑΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΙ, φφ.) ΘΕΟΤΟΚΙΑ, ΣΤΙΧΗΡΑ χφ. Ἀγγέλου Γρηγορίου Add αἰ. ΙΗʹ (βʹ γʹ ΠΡΟΘΕΩΡΙΑ, τέταρτο) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Μιχαὴλ ἱερέως, Λάμπρου Ζαχαρόπουλου καὶ ἄλλων ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ: 899 ἔτος ( ) ΠΑΠΑΔΙΚΗ 2500 αἰ. ΙΔʹ (μέσα) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 12

13 2599 (olim αἰ. ΙΔ (τέλη ΙΕ ) ΠΑΠΑΔΙΚΗ 491) 2600 αἰ. ΙΔ ΠΑΠΑΔΙΚΗ 885 αἰ. ΙΕ ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 2401 (olim αἰ. ΙΕ ΠΑΠΑΔΙΚΗ 456) ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΑΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΟΡΟΥΣ ΣΙΝΑ: 1294 αἰ. ΙΔʹ (αʹ μισό) ΠΑΠΑΔΙΚΗ 1311 αἰ. ΙΔʹ (βʹ μισό) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 1234 αἰ. ΙΕʹ (1469) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ χφ. Ἰωάννου ἱερέως τοῦ Πλουσιαδηνοῦ 1250 αἰ. ΙΕʹ (βʹ μισό) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟ 1251 αἰ. ΙΕʹ (βʹ μισό) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ χφ. Ἰωάννου ἱερέως ΜΗΝΟΛΟΓΙΟΥ τοῦ Πλουσιαδηνοῦ (;) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ ΜΗΝΟΛΟΓΙΟΥ Μανουήλ Χρυσάφη ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ ΤΡΙΩΔΙΟΥ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ 1253 αἰ. ΙΕʹ (βʹ μισό) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ χφ. Ἰωάννου ἱερέως Μανουὴλ Χρυσάφη Πλουσιαδηνοῦ (;) 1312 αἰ. ΙΕʹ (βʹ μισό) ΠΑΠΑΔΙΚΗ χφ. Ἰωάννου ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ Πλουσιαδηνοῦ (;) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΥ 1255 αἰ. ΙΕʹ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ χφ. Ἰωάννου ἱερέως ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΥ Πλουσιαδηνοῦ (;) Μανουήλ Χρυσάφη ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΥ 1313 αἰ. ΙϚʹ (μέσα βʹ ΠΑΠΑΔΙΚΗ μισό) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ 1321 αἰ. ΙΖʹ (αʹ μισὸ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ χφ. Ἰακώβου ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΥ ἐπισκόπου Γάνου ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΥ καί Χώρας (;) Νοεμβρίου Ἰανουαρίου 1283 αἰ. ΙΖʹ (γʹ τέταρτο) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. ἀδήλου μαθητοῦ Μπαλασίου ἱερέως 1295 αἰ. ΙHʹ (ἀρχές) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟ 1299 αἰ. ΙHʹ (1715) ΠΑΠΑΔΙΚΗ χφ. Ἀθανασίου ἱερομονάχου ἐκ Μουδανιῶν 13

14 1264 αἰ. ΙΗʹ (αʹ μισό) ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟ (Χρυσάφη τοῦ νέου) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 128 αἰ. ΙΗʹ (μέσα) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Θεοδοσίου ἱεροδιακόνου Χίου 62 αἰ. ΙΗʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΜΕΤΕΩΡΩΝ: 52 αἰ. ΙΗʹ (1743) ΠΑΠΑΔΙΚΗ χφ. Ἰωάννου Πρωτοψάλτου 23 αἰ. ΙΗʹ (αʹ ἥμισυ) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Στεφάνου Δημητρίου Ζαρκιώτου 127 αἰ. ΙΗʹ (γʹ ΠΑΝΔΕΚΤΗ χφ. Δανιήλ τέταρτο) Πρωτοψάλτου; 49 αἰ. ΙΗʹ (1793) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ Πέτρου Πελοποννησίου ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΒΑΡΛΑΑΜ ΜΕΤΕΩΡΩΝ: 208 αἰ. ΙΕʹ ΙϚʹ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 210 αἰ. ΙϚʹ (ἀρχές) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 15 αἰ. ΙΗʹ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΝ (μηνῶν Νοεμβρίου Δεκεμβρίου) ΠΡΟΛΟΓΑΡΙΟΝ (Μπαλασίου ἱερέως) 17 αἰ. ΙΗʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 34 αἰ. ΙΗʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 18 αἰ. ΙΘʹ (1843) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Ματθαίου Βατοπεδινοῦ 45 [55] αἰ. Κʹ ΦΥΛΛΑΔΑ (Ἀγρυπνίας) 46 [56] αἰ. Κʹ ΦΥΛΛΑΔΑ (Ἀγρυπνίας) 47 [54] αἰ. Κʹ ΦΥΛΛΑΔΑ (Ἀγρυπνίας) ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 767 αἰ. ΙΘʹ (μέσα) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Ἰωάσαφ Διονυσιάτου 812 αἰ. ΙΘʹ (γʹ ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ τέταρτον) Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ Πέτρου Πελοποννησίου 14

15 ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 369 αἰ. ΙΖʹ (ἀρχαί) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ 379 αἰ. ΙΖʹ (αʹ ἥμισυ) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 400 αἰ. ΙΗʹ (1723) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 339 αἰ. ΙHʹ (1768) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Δημητρίου Λώτου 385 αἰ. ΙΗʹ (1774) ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ χφ. Παϊσίου ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ἱερομονάχου 363 αἰ. ΙHʹ (βʹ ἥμισυ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 350 αἰ. ΙΗʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Ἀποστόλου Κώνστα Χίου 392 αἰ. ΙΗ ΙΘʹ ΦΑΚΕΛΟΣ 354 αἰ. ΙΘʹ (ἀρχαί) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 413 αἰ. ΙΘʹ (περί τό 1825) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 366 αἰ. ΙΘʹ (περί τό 1830 ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου 1840) 360 αἰ. ΙΘʹ (περί τό 1830) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου 307 αἰ. ΙΘʹ (περί τό 1830) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 308 αἰ. ΙΘʹ (περί τό 1830) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 124 αἰ. ΙΘʹ (περί τό 1840) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου 1238 αἰ. ΙΘʹ (μέσα) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ (Αʹ τόμος Ἑσπερινὸς) ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΙΒΗΡΩΝ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 985 αἰ. ΙΕʹ (1425) ΠΑΠΑΔΙΚΗ χφ. Μανουήλ Βλατηροῦ 975 αἰ. ΙΕʹ (μέσα) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Μανουήλ Χρυσάφου 964 αἰ. ΙϚʹ (1562) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Λεοντίου ἱερομονάχου Δραγουσιάρη 951 αἰ. ΙΖʹ (βʹ ἥμισυ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Γερμανοῦ Ν. Πατρῶν 991 αἰ. ΙΖʹ (1670) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Κοσμᾶ Μακεδόνος τοῦ Ἀλεκτρυοπολίτου 978 αἰ. ΙΖʹ (περί τό ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΝ (Αʹ χφ. Κοσμᾶ Μακεδόνος 1680) τόμος) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 970 αἰ. ΙΖʹ (1686) ΠΑΠΑΔΙΚΗ χφ. Κοσμᾶ Μακεδόνος 949 αἰ. ΙΖʹ (τέλη ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ἀρχαί ΙΗʹ) 961 αἰ. ΙΖʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Μαθητοῦ τινος (ΠΑΠΑΔΙΚΗ) Χρυσάφου τοῦ νέου 967 αἰ. ΙΗʹ (αʹ ἥμισυ) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 983 αἰ. ΙΗʹ (1762) ΠΑΠΑΔΙΚΗ 960 αἰ. ΙΗʹ (1768) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 981 αἰ. ΙΗʹ (ἀρχαί ΙΘʹ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 416 αἰ. ΙΘʹ (1819) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 15

16 ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 456 αἰ. ΙΕʹ (1443), ΠΑΠΑΔΙΚΗ (ἀκέφαλος χφ. Γεωργίου ἐλλιπής) διακόνου τοῦ Γαλατάκη ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 421 αἰ. ΙΗʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Συνεσίου Ἰβηρίτου 441 αἰ. ΙΘʹ (αʹ δεκαετία) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 95 αἰ. ΙΗʹ (μέσα) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ (Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν) ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΛΕΙΜΩΝΟΣ ΛΕΣΒΟΥ: 273 αἰ. ΙϚ ( ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΠΑΔΙΚΗΣ 258 αἰ. ΙϚ (1527) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΠΑΔΙΚΗΣ 259 αἰ. ΙϚ (1572) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΠΑΔΙΚΗΣ 230 αἰ. ΙΗ (γύρω ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ στό 1700) [Χρυσάφη τοῦ νέου] ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ ΤΟΥ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΥ [τοῦ αὐτοῦ] Χρυσάφη τοῦ νέου ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΠΑΔΙΚΗΣ 459 αἰ. ΙΗ (γύρω ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ στό 1700) ΠΑΠΑΔΙΚΗΣ ΑΠΑΝΤΑ ΠΕΤΡΟΥ ΜΠΕΡΕΚΕΤΗ 231 αἰ. ΙΗ (γύρω ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ ΤΟΥ στό 1700) ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΥ 341 αἰ. ΙΗ ( ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΑΠΑΔΙΚΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΜΕΤΕΩΡΩΝ: 44 αἰ. ΙΕʹ (μέσα) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Μανουήλ Χρυσάφη; (Σεπτεμβρίου Ἰανουαρίου) 229 αἰ. ΙΖʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 128 αἰ. ΙΖʹ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ Χρυσάφη χφ. Χρυσάφη τοῦ νέου τοῦ νέου 150 αἰ. ΙHʹ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 16

17 105 αἰ. ΙΗʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 383 αἰ. ΙEʹ (βʹ ἥμισυ) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 276 αἰ. ΙΗʹ (αʹ ἥμισυ) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Ἀνατολίου μοναχοῦ ἁγιορείτου 330 αἰ. ΙΗʹ ( ) ΠΑΠΑΔΙΚΗ ΝΕΑ χφ. Δημ. Λώτου 364 αἰ. ΙΗʹ (βʹ ἥμισυ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 373 αἰ. ΙΗʹ (βʹ ἥμισυ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 380 αἰ. ΙΗʹ (1759) ΠΑΠΑΔΙΚΗ χφ. Λαυρεντίου ἱερομονάχου 365 αἰ. ΙΗʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 321 αἰ. ΙΗʹ (τέλη) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 305 αἰ. ΙΗʹ (τέλη ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Δαμασκηνοῦ ἀρχαί ΙΘʹ) Ἀγραφορενδινιώτη 310 αἰ. ΙΘʹ (1841) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 962 αἰ. ΙϚʹ ΚΡΑΤΗΜΑΤΑΡΙΟΝ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΝ ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΥ (μικρόν) 1008 αἰ. ΙΖʹ (δʹ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Μπαλασίου ἱερέως τέταρτον) (ΠΑΠΑΔΙΚΗ) 910 αἰ. ΙHʹ (τέλη) ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ Πέτρου Πελοποννησίου 1001 αἰ. ΙΘʹ (περί τό ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Θεοφάνους μοναχοῦ ) 934 αἰ. ΙΘʹ (1818) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ (κυρίως Δανιὴλ Πρωτοψάλτου) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ μικρὰ 915 αἰ. ΙΘʹ (περί τό ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ (κυρίως ) μαθημάτων) 945 αἰ. ΙΘʹ (1824) ΕΚΛΟΓΗ ΣΤΙΧΗΡΩΝ ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ 1042 αἰ. ΙΘʹ (1843) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ 923 αἰ. ΙΘʹ (αʹ ἥμισυ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου 1032 αἰ. ΙΘʹ (αʹ ἥμισυ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Ἰωάσαφ Διονυσιάτου 1027 αἰ. ΙΘʹ (βʹ γʹ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ τέταρτον) ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΥΔΡΑΣ: 597 (33) αἰ. ΙΖʹ (τέλη) ΠΑΠΑΔΙΚΗ 618 (28) αἰ. ΙΘʹ (1804) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Ἀποστόλου Κώνστα 17

18 Χίου 606 (9) αἰ. ΙΘʹ (1823) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ (τόμος Βʹ χφ. Γεωργίου Μάνου συνέχεια) 627 αἰ. ΙΘʹ (βʹ τέταρτον) ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Γεωργίου Μάνου ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 1 αἰ. ΙΖʹ (ἀρχαί) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΣΤΑΥΡΟΝΙΚΗΤΑ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ: 165 αἰ. ΙΖʹ (περί 1665 ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ χφ. Κοσμᾶ Μακεδόνος 1685) ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ (Χρυσάφου τοῦ νέου) 164 αἰ. ΙΗʹ (1749) ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ [Χρυσάφου νέου] ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ 240 αἰ. ΙΘʹ (αʹ ἥμισυ) ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΜΕΤΟΧΙΟΥ ΠΑΝΑΓΙΟΥ ΤΑΦΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ: 708 αἰ. ΙΘ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΝ παλαιόν χφ. Χουρμουζίου (τόμος Β ) Χαρτοφύλακος 729 αἰ. ΙΘ ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ χφ. Χουρμουζίου (τόμος Γʹ) Χαρτοφύλακος 747 αἰ. ΙΘ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΝ Γερμαμνοῦ χφ. Χουρμουζίου Νέων Πατρῶν Χαρτοφύλακος 722 αἰ. ΙΘ ΠΑΠΑΔΙΚΗ χφ. Χουρμουζίου (τόμος Εʹ Μαθηματάριον) Χαρτοφύλακος ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΜINGANA ΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΟΥ ΜΠΕΡΜΙΓΧΑΜ: Mingnana 4 αἰ. ΙΖʹ (ἔτος 1678) ΚΑΛΟΦΩΝΟΝ χφ. Γαβριήλ ἱερομονάχου ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΝ (ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ) ΕΝΙΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΤΡΙΩΔΙΟΥ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ Πανομοιότυπες ἐκδόσεις μουσικῶν χειρογράφων: Sticherarium Ambrosianum, Codex Bibliothecae Ambrosianae A 139 sup., ἐπιμ. Lidia Perria et Jørgen Raasted, MMB 11, Pars Principalis καί Pars Suppletoria, Hauniae, Munksgaard 1992 Hirmologium Sabbaiticum, Codex Monasterii S. Sabbae 83, ἐπιμ. Jørgen Raasted, ΜΜΒ 8, Pars Prima καί Pars Suppletoria, Hauniae, Munksgaard 1968 Contacarium Ashburnhamense, Codex Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, MMB 4, ἐπιμ. Carsten Høeg, Copenhague, Munksgaard

19 Β. Βοηθήματα 1. Κατάλογοι χειρογράφων Γιαννοπούλου Ἐμμανουήλ Στ., Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἀγγλία. Περιγραφικός κατάλογος τῶν χειρογράφων ψαλτικῆς τέχνης τῶν ἀποκειμένων στίς βιβλιοθῆκες τοῦ Ἡνωμένου Βασιλείου, ΙΒΜ, Ἀθήνα 2008 Μπαλαγεώργου Δημητρίου Κ. Κρητικοῦ Φλώρας Ν., Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Σινᾶ. Κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων στήν βιβλιοθήκη τῆς ἱερᾶς μονῆς τοῦ ὄρους Σινᾶ, τόμ. Α, ΙΒΜ, Ἀθήνα 2008 Παπαδόπουλου Κεραμέως Α., Ἱεροσολυμιτική βιβλιοθήκη, ἤτοι κατάλογος τῶν ἐν ταίς βιβλιοθήκαις τοῦ ἁγιωτάτου ἀποστολικοῦ τε καί καθολικοῦ ὀρθοδόξου πατριαρχικοῦ θρόνου τῶν Ἱεροσολύμων καί πάσης Παλαιστίνης ἀποκειμένων ἑλληνικῶν κωδίκων, τόμ. 5 ος, Πετρούπολις 1915 (= Bruxelles 1963) Πολίτη Λίνου, Κατάλογος χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος. ἀρ , μέ τή συνεργασία Μαρίας Λ. Πολίτη, Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τόμ. 54 ος, Ἀθῆναι 1991 Στάθη Γρ. Θ., Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος. Κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν καί σκητῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τόμ. Α, ΙΒΜ, Ἀθῆναι 1975 Στάθη Γρ. Θ., Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος. Κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν καί σκητῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τόμ. Β, ΙΒΜ, Ἀθῆναι 1976 Στάθη Γρ. Θ., Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος. Κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν καί σκητῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τόμ. Γ, ΙΒΜ, Ἀθῆναι 1993 Στάθη Γρ. Θ., Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Μετέωρα. Κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων της ἑλληνικῆς ψαλτικῆς τέχνης βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς τῶν ἀποκειμένων εἰς τάς βιβλιοθήκας τῶν ἱερῶν μονῶν τῶν Μετεώρων, Ἀθήνα 2006 Χαλδαιάκη Ἀχιλλέως Γ., Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Νησιώτικη Ἑλλάς Ὕδρα. Κατάλογος περιγραφικός τῶν χειρογράφων μουσικῶν κωδίκων τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν, τῶν ἱερῶν ναῶν, ὡς καί λοιπῶν συλλογῶν τῆς νησιωτικῆς Ἑλλάδος, τόμ. Α, ΙΒΜ, Ἀθῆναι 2005 Χατζηγιακουμή Μανόλη Κ., Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας ( ), τόμ. Α, Ἀθήνα 1975 Touliatos Miles Diane H., A Descriptive Catalogue of the Musical Manuscript Collection of the National Library of Greece. Byzantine Chant and Other Music Repertory Recovered, Ashgate,

20 2. Μελέτες Ἀλεξάνδρου Μαρίας, Ἐξηγήσεις καί μεταγραφές τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς. Σύντομη εἰσαγωγή στόν προβληματισμό τους, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2010 Ἀλιβιζάτου Ἀμίλκα Σ., «Ἡ ἀναγνώρισις τῶν ἁγίων ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ», Θεολογία, Ἐπιστημονικόν περιοδικόν ἐκδιδόμενον κατά τριμηνίαν τόμ. 19 ος, , ἐν Ἀθήναις 1948, σσ Ἀναστασίου Γρηγορίου Γ., Τά κρατήματα στήν ψαλτική τέχνη, ΙΒΜ, Μελέται 12, Ἀθήνα 2005 Ἀντουράκη Γεωργίου Β., Ὁ Ἅγιος Νικόλαος στή βυζαντινή τέχνη καί παράδοση. Εἰκονογραφική καί λειτουργική σπουδαιότητα τοῦ Ἁγ. Νικολάου ὡς συλλειτουργοῦ Ἱεράρχου στίς ἁψίδες τῶν βυζαντινῶν ἐκκλησιῶν, Ἀνάτυπον ἐκ τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπετηρίδος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, τόμ. ΚΗ, Ἀθῆναι 1988 Ἀντωνίου Στ. Σπυρίδωνος., πρωτοπρεσβ., Τό Εἱρμολόγιον καί ἡ παράδοση τοῦ μέλους του, ΙΒΜ, Μελέται 9, Ἀθῆναι 2004 Ἀντωνίου Σπυρίδωνος Στ. πρωτοπρεσβ., Μορφολογία τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, Θεσσαλονίκη 2008 Γαλανοῦ Μιχαήλ Ἰ., Οἱ βίοι τῶν ἁγίων τοῦ μηνολογίου τῆς Ὀρθοδόξου Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας, τόμ. 4, Ὀκτώβριος Δεκέμβριος, ἔκδ. Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1999 Γιαννόπουλου Ἐμμανουήλ Στ., Ἡ ψαλτική τέχνη. Λόγος καί μέλος στή λατρεία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2008 Γριμάνη Σταύρου Δ., Οἱ βυζαντινοί Βίοι καί τά Ἐγκώμια τοῦ ἁγίου Νικολάου, Διδακτορική διατριβή, Ἀθήνα 2009 Δετοράκη Θεοχάρη, Βυζαντινή ὑμνογραφία, πανεπιστημιακές παραδόσεις, Ἡράκλειο 1997 Εὐαγγελίδου Τρύφωνος Ε., Οἱ βίοι τῶν ἁγίων: ἐκκαθαρθέντες κ.ἅ. συμπληρωθέντες διά πολλῶν ἱστορικῶν χρονολογικῶν καί γεωγραφικῶν σημειώσεων ἐπί τῇ βάσει τῆς ὑπό τοῦ αὐτοκράτορος Βασιλείου τοῦ Β, γενομένης ἐκδόσεως, ἔκδ. Γεώργιος Καμπέρογλου, ἐν Ἀθήναις 1895 Θέμελη Χρυσοστόμου μητροπ. Μεσσηνίας, «Ὁ ἅγιος Νικόλαος Ἀρχιεπίσκοπος Μύρων τῆς Λυκίας ἐν τῇ ὑμνογραφίᾳ» Συμπόσιον πνευματικόν ἐπί χρυσῷ ἰωβηλαίῳ ἱερωσύνης τοῦ μητροπολίτου Πατρῶν Νικοδήμου , Ἀθῆναι 1989, σσ Κακλαμάνη Στεφάνου, Μοσχολέου Θεολογίτη: Βίος τοῦ ἁγίου καί μεγάλου Νικολάου, Κριτική ἔκδοση μέ εἰσαγωγή, σχόλια καί λεξιλόγιο, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα 2000 Καρᾶ Σίμωνος Ἰ., Μέθοδος τῆς Ἑλληνικῆς Μουσικῆς. Θεωρητικόν, τόμ. Β, Σύλλογος πρός διάδοσιν τῆς ἐθνικῆς μουσικῆς, Ἀθῆναι 1982 Καραϊσαρίδη Κωνσταντίνου πρωτοπρεσβ., «Ἡ ἔννοια τῶν ἑορτῶν τῆς Ἐκκλησίας καί ἡ σημασία τους γιά τήν πνευματική ζωή», Λειτουργικά ἀνάλεκτα, ἔκδ. Ἐπέκταση, Ὀρθόδοξη λατρεία 2, Κατερίνη 1996, σσ

21 Καραϊσαρίδη Κωνσταντίνου πρωτοπρεσβ., «Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ ἁγιορείτης ὑμνητής τῶν ἁγίων καί ὑμνογράφος», Ἐμπειρίες λειτουργικῆς ζωῆς, ἔκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1999, σσ Κατούνη Δημητρίου οἰκον., «Εἰκόνα πραότητος: Ὁ Ἅγιος Νικόλαος στήν εἰκονογραφική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας», Κατακόμβη, Ἑξαμηνιαία ἔκδοση Μητροπολιτικοῦ Καθεδρικοῦ Ἱ. Ν. Ἁγ. Νικολάου Βόλου, Ἀφιέρωμα στόν Ἅγιο Νικόλαο, ἔτος 3 ο, ἀρ. τεῦχ. 6, Δεκέμβριος 1998, σσ Κουντούρα Γαλάκη Ἐλεωνόρας, «Ἀμφίδρομες σχέσεις ἀφανοῦς καί ἐπιφανοῦς ἁγίου: ἡ περίπτωση τοῦ ἁγίου Νικολάου», Ἥρωες καί ἀνώνυμοι, ἀφανεῖς καί ἐπώνυμοι στίς παρυφές τῆς ἱστορίας καί τῆς τέχνης, ἐπιστημονική ἐπιμέλεια: Ἰόλη Βιγγοπούλου, Ἐθνικό Ἵδρυμα Ἐρευνῶν, Ἀθήνα 2006, σσ Κωνσταντίνου Γεωργίου Ν., Θεωρία καί πράξη τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, Ἀθήνα 1997 Λουκάτου Δημ. Σ., Πασχαλινά καί τῆς Ἄνοιξης, ἔκδ. Φιλιππότη Ἀθήνα 1980 Μαυροειδή Μάριου Δ., Οἱ μουσικοί τρόποι στήν Ἀνατολική Μεσόγειο. Ὁ βυζαντινός ἦχος τό ἀραβικό μακάμ τό τουρκικό μακάμ, ἔκδ. Fagotto, Ἀθήνα 1999 Μητσάκη Κ., Βυζαντινή ὑμνογραφία ἀπό τήν ἐποχή τῆς Καινῆς Διαθήκης ἕως τήν Εἰκονομαχία, ἔκδ. Γρηγόρη, Ἀθήνα 1985 Μονιοῦ Δήμητρας, «Μανουήλ Κορινθίου, ἀνέκδοτος παρακλητικός κανών εἰς τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον καί εἰς τόν Ἅγιον Νικόλαον», ΕΕΦΣ, τόμ. ΛΖ ( ), Ἀθήνα 2006, σσ Νάσσου Νικηφόρου ἀρχιμ., «Σύν πᾶσι τοῖς ἁγίοις» Ἀναγνωρίσεις ἁγίων ἀμφισβητήσεις, Βόλος 2009 Νικητόπουλου Φωτίου, «Ἡ ἀνάπλαση τῆς μορφῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἀπό τόν καθηγητή τῆς ἀνατομίας τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Bari Luigi Martino», Κατακόμβη, Ἑξαμηνιαία ἔκδοση Μητροπολιτικοῦ Καθεδρικοῦ Ἱ. Ν. Ἁγ. Νικολάου Βόλου, Ἀφιέρωμα στόν Ἅγιο Νικόλαο, ἔτος 3 ο, ἀρ. τεῦχ. 6, Δεκέμβριος 1998, σσ Ξύδη Θεοδώρου, Ὁ Ὑμνογράφος Θεοφάνης ὁ Γραπτός, Ἀθῆναι 1956 Ξύδη Θεοδώρου, Βυζαντινή ὑμνογραφία, ἔκδ. «Νικόδημος», 1978 Παναγιωτόπουλου Δ. Γ., Θεωρία καί πρᾶξις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Ἀδελφότης θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι 2008 Παναγιώτου Ἀ. Δ., Ὁ Ἰωάννης Μαυρόπους ὑμνογράφος τοῦ Ἁγίου Νικολάου, Κριτική ἔκδοση, Βυζαντινή γραμματεία 5, Ἀθήνα 2008 Πανώτη Ἀριστείδη, «Ὁ Ἅγιος Νικόλαος ἐπί 9 αἰῶνες στή Δύση», Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια, 1/5/1987 Παπαγεωργίου Χαριλάου οἰκον., «Τρεῖς ἐγκωμιαστικοῖ λόγοι στόν Ἅγιο Νικόλαο Μύρων», Κατακόμβη, Ἑξαμηνιαία ἔκδοση Μητροπολιτικοῦ Καθεδρικοῦ Ἱ. Ν. Ἁγ. Νικολάου Βόλου, Ἀφιέρωμα στόν Ἅγιο Νικόλαο, ἔτος 3 ο, ἀρ. τεῦχ. 6, Δεκέμβριος 1998, σσ Παπαδημητρόπουλου Γεωργίου, Συμεών τοῦ Μεταφραστοῦ: Ἡ ζωή καί τά θαύματα τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί ἐπιλογή ὕμνων ἀπό τήν ἀσματική Ἀκολουθία του, Εἰσαγωγή Μετάφραση Σχόλια, ἔκδ. Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα

22 Παπαδόπουλου Γεωργίου Ἰ., Συμβολαί εἰς τήν ἱστορίαν τῆς παρ ἡμῖν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καί οἱ ἀπό τῶν ἀποστολικῶν χρόνων ἄχρι τῶν ἡμερῶν ἡμῶν ἀκμάσαντες ἐπιφανέστεροι μελῳδοί, ὑμνογράφοι, μουσικοί καί μουσικολόγοι, ἐν Ἀθήναις 1890 Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου Ἑλένης, Ταμεῖον ἀνεκδότων βυζαντινῶν ᾀσματικῶν κανόνων: Seu analecta hymnica Graece e codicibus eruta orientis christiani, Σύλλογος πρός διάδοσιν ὠφέλιμων βιβλίων, Ἀθῆναι 1996 Παρασκευόπουλου Γερμανοῦ μητροπ. Ἠλείας, «Ἡ εἰς τήν Ἱ. Μητρόπολιν Ἠλείας ἑορτή τῆς ἀνακομιδῆς τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγ. Νικολάου», Συμπόσιον πνευματικόν ἐπί χρυσῷ ἰωβηλαίῳ ἱερωσύνης τοῦ μητροπολίτου Πατρῶν Νικοδήμου , Ἀθῆναι 1989, σσ Πασχαλίδη Συμεών, «Οἱ ἑορτές τῶν ἁγίων», Τό χριστιανικόν ἑορτολόγιον, Πρακτικά H Πανελληνίου Συμποσίου Στελεχῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων, Βόλος Σεπτεμβρίου 2006, Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, Σειρά Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 15, Κλάδος ἐκδόσεων τῆς ἐπικοινωνιακῆς καί μορφωτικῆς ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 2007, σσ Πάσχου Π. Β., «Τό τρίτο διεθνές συμπόσιο γιά τόν ἅγιο Νικόλαο (Ἀττάλεια Παμφυλίας Μύρα Λυκίας, 3 8 Δεκεμβρίου 1985)», Θεολογία, Ἐπιστημονικόν περιοδικόν ἐκδιδόμενον κατά τριμηνίαν, τόμ. 57, τεῦχ. 1, ἐν Ἀθήναις, Ἰανουάριος Μάρτιος 1986, σσ Ρέππα Γαβριήλ ἀρχιμ., Ἀσματικαί ἀκολουθίαι τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ, ἔκδ. Ἱεροῦ Κελλίου Ἁγίου Νικολάου «Μπαρμπεράδων», Καρυαί, Ἅγιο Ὄρος 1993 Ρουμάνη Γιώργου Ἰ., Ὁ Ἅγιος Νικόλαος (Τό μῦρο τῶν Μύρων), ἔκδ. Ἑλληνοαμερικανικοῦ ἐπιμορφωτικοῦ ἰνστιτούτου, Ἀθήνα 1958 Στάθη Γρ. Θ., «Ἡ παλαιά βυζαντινή σημειογραφία καί τό πρόβλημα μεταγραφῆς της εἰς τό πεντάγραμμον», Βυζαντινά, Ἐπιστημονικόν Ὄργανον Κέντρου Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου, τόμ. 7 ος, Θεσσαλονίκη 1975, σσ Στάθη Γρ. Θ., «Ὁ μαΐστωρ Ἰωάννης Παπαδόπουλος ὁ Κουκουζέλης (1270 περίπου α ἥμ. ιδ αἰ.). Ἡ ζωή καί τό ἔργο του.», ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδικοῦ Ὁ Ἐφημέριος, ἔτος ΛΔ (1986), τεύχη 12 14, Ἀθήνα Στάθη Γρ. Θ., Ἡ ἐξήγηση τῆς ψαλτικῆς τέχνης μέ πρόταξη τοῦ χρονικοῦ «Τά περί τήν Βυζαντινήν Μουσικήν εἰς τό ΙΖ Διεθνές Συνέδριον Βυζαντινῶν Σπουδῶν» (Οὐάσιγκτον, 3 8 Αὐγούστου 1986), Ἀθήνα 1987 Στάθη Γρ. Θ., Ἡ ἐξήγησις τῆς παλαιᾶς βυζαντινῆς σημειογραφίας καί ἔκδοσις ἀνωνύμου συγγραφῆς τοῦ κώδικος Ξηροποτάμου 357 ὡς καί ἐπιλογῆς τῆς Μουσικῆς Τέχνης τοῦ Ἀποστόλου Κώνστα Χίου ἐκ τοῦ κώδικος Δοχειαρίου 389 μέ μία προσθήκη ἀπό τόν κώδικα ΕΒΕ 1867, ΙΒΜ, Μελέται 2, δ ἔκδοση, Ἀθῆναι 1998 Στάθη Γρ. Θ., «Γερμανός ἀρχιερεύς Νέων Πατρῶν (β ἥμισυ ΙΖ αἰῶνος) ἡ ζωή καί τό ἔργο του», ἀνάτυπο ἀπό τόν 30ο τόμ. «Ἐπίσημοι Λόγοι» περιόδου ἀπό ἕως (Πρυτανεία Μίχ. Π. Σταθοπούλου), Ἀθήνα 1998, σσ Στάθη Γρ. Θ., «Ἀνάλυση τοῦ στιχηροῦ τοῦ Γερμανοῦ ἀρχιερέως Νέων Πατρῶν «Τόν ἥλιον κρύψαντα» [Ἡ παλαιά «Συνοπτική» καί ἡ Νέα «Ἀναλυτική» Μέθοδος 22

23 τῆς Βυζαντινῆς Σημειογραφίας]», «τιμή πρός τόν διδάσκαλον» Ἔκφραση ἀγάπης στό πρόσωπο τοῦ καθηγητοῦ Γρηγορίου Θ. Στάθη. Ἀφιέρωμα στά ἑξηντάχρονα τῆς ἡλικίας καί στά τριαντάχρονα τῆς ἐπιστημονικῆς καί καλλιτεχνικῆς προσφορᾶς του, Ἀθῆναι 2001, σσ Στάθη Γρ. Θ., Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας καί πανομοιότυπος ἔκδοσις τοῦ καλοφωνικοῦ στιχηροῦ τῆς Μεταμορφώσεως «Προτυπῶν τήν ἀνάστασιν», μεθ ὅλων τῶν ποδῶν καί ἀναγραμματισμῶν αὐτοῦ, ἐκ τοῦ Μαθηματαρίου τοῦ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ε ἔκδοση, ἐκδίδει ὁ Γρ. Θ. Στάθης, ΙΒΜ, Μελέται 3, Ἀθήνα 2003 Στάθη Γρ. Θ. Χαλδαιάκη Ἀχιλλέως Γ., Εισαγωγή στή Βυζαντινή Μουσικολογία, Σημειώσεις πανεπιστημιακῶν παραδόσεων, Τμῆμα Μουσικῶν Σπουδῶν Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀκαδημαϊκό ἔτος Στρατηγόπουλου Δ. Ν., Ὁ ἱερός Φώτιος ὑμνογράφος τοῦ ἁγίου Νικολάου, Κριτική ἔκδοση, Βυζαντινή γραμματεία 6, Ἀθήνα 2009 Στρατηγόπουλου Δημοσθένη, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός, πρωτοπαπᾶς Ναυπλίου καί τό συγγραφικό του ἔργο, Βυζαντινά κείμενα καί μελέται 47, Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν 2008 Σχοινιωτάκη Ἐμμανουήλ Κ., Ὁ Ἅγιος τῶν Μύρων: εὐλαβικό ὁδοιπορικό, Ἀθῆναι 1987 Τζεφερόπουλου Ἀποστόλου Μ., Ἅγιος Νικόλαος Μύρων Λυκίας, ἔκδ. Τέρτιος, Κατερίνη 1990 Τρεμπέλα Π. Ν., Ἐκλογή ἑλληνικῆς ὀρθόδοξου ὑμνογραφίας, ἔκδ. ἀδελφότης θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», ἔκδ. 4η, Ἀθῆναι 2007 Τσάμη Δημητρίου Γ., Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἔκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1999 Τωμαδάκη Εὐτυχίου Ἰ., Ἰωσηφ ὁ ὑμνογράφος: Βίος καί ἔργον, Ἐναίσιμος ἐπί διδακτορίᾳ διατριβή ὑποβληθεῖσα εἰς τήν Φιλοσοφικήν Σχολήν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, «Ἀθηνᾶ» σύγγραμμα περιοδικόν τῆς ἐν Ἀθήναις ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας, Σειρά διατριβῶν καί μελετημάτων 11, Τυπογραφεῖον ἀδελφῶν Μυρτίδη, ἐν Ἀθήναις 1971 Τωμαδάκη Εὐτ., «Κανόνες τῆς Παρακλητικῆς (Πρός κριτικήν ἔκδοσιν τῶν ἀνεκδότων καί ἐλλιπῶς ἐκδεδομένων)», ΕΕΒΣ, τόμ , Ἀθῆναι Τωμαδάκη Νικολάου Β., «Ρωμανοῦ Μελῳδοῦ: Κοντάκιον εἰς τόν ὅσιον πατέρα ἡμῶν Νικόλαον κατά τόν Πατμιακό κώδικα 212 ἐκδιδόμενον», Ἀθηνᾶ, σύγγραμμα περιοδικόν τῆς ἐν Ἀθήναις ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας, τόμ. 55 ος, τύποις Μήνα Δ. Μυρτίδου, ἐν Ἀθήναις 1951, σσ Φλούδα Νικολάου Ἰω., Ἅγιος Νικόλαος ὁ θαυματουργός ἀρχιεπίσκοπος Μύρων τῆς Λυκιας: Βίος θαύματα παρακλητικός κανών χαιρετισμοί ἀκολουθία ψαλλομένη κατά τήν ἀνακομιδήν καί μετακομιδήν τῶν ἁγίων αὐτοῦ λειψάνων ἐγκώμια, Ἀθῆναι 1960 Φουντούλη Ἰωάννου Μ., Συμεών ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης: Τά Λειτουργικά Συγγράμματα: Ι. Εὐχαί καί Ὕμνοι, Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, Ἐπιστημονικαί Πραγματεῖαι, Σειρά Φιλολογική καί Θεολογική 10, Θεσσαλονίκη 1968 Χαλδαιάκη Ἀχιλλέως Γ., Ὁ πολυέλεος στήν βυζαντινή καί μεταβυζαντινή μελοποιία, ΙΒΜ, Μελέται 5, Ἀθῆναι

24 Χαλδαιάκη Ἀχιλλέως Γ., Μελοποιία μορφολογία τῆς βυζαντινῆς μουσική. Προπαρασκευαστική συναγωγή σημειώσεων καί μελετημάτων, Τμῆμα Μουσικῶν Σπουδῶν Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Σημειώσεις Πανεπιστημιακῶν παραδόσεων, Ἀθήνα 2007 Χαλδαιάκη Ἀχιλλέως Γ., Βυζαντινομουσικολογικά, Βυζαντινή μουσικολογία 1, ἔκδ. ὄργ. Π. Κυριακίδη, Ἀθήνα 2010 Χονδρόπουλου Σώτου, Ὁ ἅγιος τῶν θαλασσῶν: Ἀφηγηματική βιογραφία, ἔκδ. «Καινούρια γῆ», Ἀθήνα 2000 Ψαριανού Διονυσίου Λ. μητροπ. Σερβίων καί Κοζάνης, Μικρός συναξαριστής, Ἀθῆναι 1995 Ψαριανοῦ Διονυσίου Λ. μητροπ. Σερβίων καί Κοζάνης, 183 ἐκκλησιαστικοί ὕμνοι εἰς βυζαντινήν καί εὐρωπαϊκήν παρασημαντικήν, προλεγόμενα εἰσαγωγή Γρηγόριος Θ. Στάθης, ΙΒΜ, Ἀθήνα 2004 Anrich Gustav, Hagios Nikolaos. Der Heilige Nikolaos in der Griechischen Kirche, Berlin 1913 Clare Edward G., St. Nicholas. His legends and iconography, Pocket Library of Studies in art XXV, Leo S. Olschki editore, Firenze 1985 Delehaye Hippolyti, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae e codice sirmondiano nunc berolinensi: adiectis synaxariis selectis, Propyleum ad Acta Sanctorum Novembris, Société des Bollandistes, Bruxellis 1902 Dmitrievskij Aleksej, Opisanie liturgitseskich rukopisej, vol. I, Georg Olms Verlagsbuchandlung Hildesheim, 1965 Follieri Henrica, Initia hymnorum Ecclesiae Graecae, Studi e testi , Vol. I V, Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana 1960, 1961, 1962, 1963, 1966 Halkin Francois, Bibliotheca Hagiographica Graeca, τόμ. 2 ος, Subsidia Hagiographica n o 8a, Société des Bollandistes, Bruxelles 1957 Hopko Thomas πρωτοπρεσβ., Χειμωνιάτικη πασχαλιά, Σειρά: Ὀρθόδοξη Μαρτυρία, ἀρ. 50, Μετάφραση: Στάθης Κομνηνός, ἔκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1984 Mansi Johannes Dominicus, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collection, τόμ. 13 ος, Academische Druck U. Verlagsanstalt, Graz Austria 1960 Paschos P. B., «Saint Nicolas dans l hymnographie byzantine», Θεολογία, Ἐπιστημονικόν περιοδικόν ἐκδιδόμενον κατά τριμηνίαν, τόμ. 57 ος, τεῦχ. 1, ἐν Ἀθήναις, Ἰανουάριος Μάρτιος 1986, σσ Petit Louis S. G. Mgr., Bibliographie des acolouthies grecques, Subsidia hagiographica 16, Bruxelles, Société des Bollandistes, 1926, σσ Raasted Jørgen, Koukouzeles Sticherarion, Byzantine chant. Tradition and reform. Acts of a Meeting held at the Danish Institute at Athens, 1993, Monographs of The Danish Institute at Athens, vol. 2, edited by C. Troelsgård, Athens 1997, pp Schiro Ioseph, Analecta hymnica Graeca e codicibus eruta Italiae inferioris, IV Canones Decembris, Istituto di studi bizantini e neoellenici, Universita di Roma, Tipografia S. Rio X, Roma 1976 Sevcenko Ihor / Patterson Nancy, The life of Saint Nicholas of Sion, Archbishop Iakovos library of ecclesiastical and historical sources, no. 10, Hellenic College Press, Brookline 1984 Strunk Oliver, «Α little known Sticheron for the Translation of St. Nicholas», Essays on music in the Byzantine world, 1977, σσ

25 3. Εἰδικές ἐκδόσεις Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής τῶν δώδεκα μηνῶν, τόμ. Ε, Μάιος Ἰούνιος Συναξάρια Πεντηκοσταρίου, ἔκδ. «Ὀρθόδοξος κυψέλη», Θεσσαλονίκη 1989, σσ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής τῶν δώδεκα μηνῶν, τόμ. Β, Νοέμβριος Δεκέμβριος, ἐπανέκδοσις β, ἔκδ. «Ὀρθόδοξος κυψέλη», Θεσσαλονίκη 1989, σσ Ἐπισκοπῆ τοῦ Ρίμινι, Ἱερά Λείψανα τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μύρων: Δωρεά ἀπό τήν Ἐπισκοπή τοῦ Ρίμινι στήν Ἱερά Μητρόπολη Δημητριάδος, Guaraldi 2007 Εὐστρατιάδου Σωφρονίου μητροπ. πρ. Λεοντοπόλεως, Ἁγιολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἔκδ. Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1995 Ἡ Καινή Διαθήκη, Ἑλληνική Βιβλική Ἑταιρεία, Ἀθήνα 2003 Κατακόμβη, Ἑξαμηνιαία ἔκδοση Μητροπολιτικοῦ Καθεδρικοῦ Ἱ. Ν. Ἁγ. Νικολάου Βόλου, Ἀφιέρωμα στόν Ἅγιο Νικόλαο, ἔτος 3 ο, ἀρ. τεῦχ. 6, Δεκέμβριος 1998 Μέγας Συναξαριστής, ἔκδ. ὑπό Κωνσταντίνου Χ. Δουκάκη, τόμ. 5 ος, Ἀθῆναι 1892 Ὁ Μέγας Συναξαριστής τῆς Ὀρθόδοξου Ἐκκλησίας, ἐκδίδεται ἀναλώμασι καί ἐπιμελείᾳ ὑπό τοῦ ἐπίσκοπου Οἰνοης Ματθαίου Λαγγῆ, τόμ. ΙΒ, Μήν. Δεκέμβριος, ἔκδ. 5 η, Ἀθῆναι 1991, σσ Ὁ Μέγας Συναξαριστής τῆς Ὀρθόδοξου Ἐκκλησίας, ἐκδίδεται ἀναλώμασι καί ἐπιμελείᾳ ὑπό τοῦ ἐπίσκοπου Οἰνοης Ματθαίου Λαγγῆ, τόμ. Ε, Μήν. Μάιος, ἔκδ. 5 η, Ἀθῆναι 1999, σσ Πλατανίτου Κωνσταντίνου Θ. πρωτοπρεσβ., Ἑορτολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἔκδ. Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1989 Ρωμανοῦ τοῦ μελῳδοῦ: Ὕμνοι ἐκδιδόμενοι ἐκ πατμιακῶν κωδίκων, μετά προλεγομένων ὑπό Νικολάου Β. Τωμαδάκη, τόμ. 2 ος, Τυπογραφεῖον Μηνᾶ Μυρτίδη, Ἀθῆναι 1954 «τιμή πρός τόν διδάσκαλον» Ἔκφραση ἀγάπης στό πρόσωπο τοῦ καθηγητοῦ Γρηγορίου Θ. Στάθη. Ἀφιέρωμα στά ἑξηντάχρονα τῆς ἡλικίας καί στά τριαντάχρονα τῆς ἐπιστημονικῆς καί καλλιτεχνικῆς προσφορᾶς του, Ἀθῆναι 2001 Χρυσάνθου, Εἰσαγωγή εἰς τό θεωρητικόν καί πρακτικόν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, συνταχθεῖσα, πρός χρῆσιν τῶν σπουδαζόντων αὐτήν κατά τήν νέαν μέθοδον, παρά Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων. Ἐν Παρισίοις, ἐκ τῆς τυπογραφίας Ριγνίου, 1821, ἔκδ. Κουλτούρα, Ἀθήνα 2003 Χρυσάνθου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς συνταχθέν μέν παρά Χρυσάνθου ἀρχιεπισκόπου Δυρραχίου τοῦ ἐκ Μαδύτων, ἐκδοθέν δέ ὑπό Παναγιώτου Γ. Πελοπίδου Πελοποννησίου, διά φιλοτίμου συνδρομῆς τῶν ὁμογενῶν. Ἐν Τεργέστῃ, ἐκ τῆς τυπογραφίας Μιχαήλ Βάις, 1832, ἔκδ. Κουλτούρα, Ἀθήνα

26 4. Πατερικά ἔργα Ἀνδρέου Ἱεροσολυμίτου Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης, «Ἐγκώμιον εἰς τὸν ὅσιον πατέραν ἡμῶν Νικόλαον, τόν τῆς ἐν Λυκίᾳ Μύρης», PG, τόμ. 97, Ἀθῆναι 2002, στ Δαμασκηνοῦ τοῦ Στουδίτου, Βίος καί πολιτεία τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικόλαου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ τῇ ΣΤ Δεκεμβρίου, Ἀπόσπασμα ἐκ τοῦ Θησαυροῦ τοῦ Δαμασκηνοῦ τοῦ Στουδίτου, ἐπιμ. Νικολ. Παν. Παπαδόπουλου ἐφημ., Ἀθῆναι [1926] Συμεών Λογοθέτου τοῦ Μεταφραστοῦ, «Βίος καί πολιτεία καί μερική θαυμάτων διήγησις τοῦ ἐν θαύμασι περιωνύμου Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίων ἐπαρχίας», PG, τόμ. 116, Ἀθήνα 1995, στ Λειτουργικά βιβλία Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος 2012, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος Εὐχολόγιον τό Μέγα, τῆς κατά Ἀνατολάς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας περιέχον τάς τῶν ἑπτά μυστηρίων Ἀκολουθίας, τάς τῶν χειροτονιῶν τάξεις, κατά τήν ἐν τῷ ἀρχιερατικῷ ἑρμηνείαν τήν τε τῶν ἐγκαινίων τοῦ ναοῦ ἀκολουθίαν, κατά τήν ἐν Βουκουρεστίῳ ἔκδοσιν ἑτέρας ἀκολουθίας καί εὐχάς, ὡς καί τά Ἀποστολοευαγγέλια τῶν ἐπισημοτέρων ἑορτῶν. Σπουδῇ καί ἐπιστασίᾳ Σπυρίδωνος Ζερβοῦ ἱερομονάχου ἀρχιμανδρίτου τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου. Νῦν δέ ἐπανεκδιδόμενον εἰς δ ἔκδοσιν ὑπό τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου «Ἀστήρ», βάσει τῆς ἐν Βενετίᾳ β ἐκδόσεως 1862 ἐκ τῆς ἑλληνικῆς τυπογραφίας τοῦ Φοίνικος, Ἀθῆναι 1992 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ Ἀκολουθίαν, μετά καί τῆς προσθήκης τοῦ τυπικοῦ, κατά τήν ἀρχαίαν μέν, νεωστί δέ τυπωθεῖσαν διάταξιν τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας διορθωθέν καί, ὡς ἦν δυνατόν, ἐξακριβωθέν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου, ἔκδοσις δευτέρα, ἀναθεωρηθεῖσα ὑπό τοῦ αὐτοῦ, ἐπιδιορθωθεῖσά τε, καί πολλαῖς προσθήκαις πλουτισθεῖσα, ἐν Βενετίᾳ. ἐκ τοῦ ἑλληνικοῦ τυπογραφείου τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, 1852 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν, διορθωθέν τό πρίν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ, τοῦ Ἰμβρίου καί παρ αὐτοῦ αὐξηθέν τῇ τοῦ Τυπικοῦ προσθήκῃ κατά τήν διάταξιν τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἧς τῇ ἐγγράφῳ ἀδείᾳ ἀναθεωρηθέν καί ἀκριβῶς διορθωθέν, ἔκδ. τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1989 Μηναῖον τοῦ Μαΐου, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν, διορθωθέν τό πρίν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ, τοῦ Ἰμβρίου καί παρ αὐτοῦ αὐξηθέν τῇ τοῦ Τυπικοῦ προσθήκῃ κατά τήν διάταξιν τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἧς τῇ ἐγγράφῳ ἀδείᾳ ἀναθεωρηθέν καί ἀκριβῶς ἐπιδιορθωθέν, ἔκδ. τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις

27 Παρακλητική, ἤτοι Ὀκτώηχος ἡ Μεγάλη, περιέχουσα ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῇ ἀκολουθίαν μετά τῶν ἐν τῷ τέλει συνήθων προσθηκῶν, ἔκδ. τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας της Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1992 Πεντηκοστάριον χαρμόσυνον τήν ἀπό τοῦ Πάσχα μέχρι τῆς τῶν Ἁγίων Πάντων Κυριακῆς ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν περιέχον ἐπί τέλους δέ καί τά ἑωθινά εὐαγγέλια τά ἐν τῷ Ὄρθρῳ ἑκάστης τῶν ἐν τῷ μεταξύ τούτῳ ἑορτῶν ἀναγινωσκόμενα. Διορθωθέν καί δι ἑνός προλόγου πλουτισθέν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου, ἔκδοσις τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλαδος, ἐν Ἀθήναις 1959 Ρήγα Γεωργίου οἰκον., Τυπικόν, Λειτουργικά Βλατάδων 1, Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1994 Τό Ψαλτήριον τοῦ προφήτου καί Βασιλέως Δαυῒδ, μετά τῶν ἐννέα ᾠδῶν καί τῆς ἑρμηνείας ὅπως δεῖ στιχολογεῖσθαι τό Ψαλτήριον ἐν ὅλῳ τῷ ἐνιαυτῷ, ἔκδοσις τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1968 Τριῴδιον κατανυκτικόν, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἀπό τήν Κυριακή τοῦ Τελώνου καί Φαρισαίου μέχρι τοῦ Ἁγίου καί Μεγάλου Σαββάτου μετά τῶν κατ ἦχον τριαδικῶν ὕμνων καί φωταγωγικῶν στιχηρῶν τε καί καθισμάτων διαφόρων ἐν τῷ τέλει, ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις 1960 Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας. Δίς ἐκδοθέν ὑπό Κωνσταντίνου πρωτοψάλτου, διασκευασθέν δέ καί πολλαῖς προσθήκαις καί ἐπιδιορθώσεσι συμπληρωθέν ὑπό τοῦ νῦν πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη, ἐργασθέντος μετά δύο ἀλλεπαλλήλων ἐπιτροπῶν ἐπί τούτῳ πατριαρχικῇ κελεύσει ὁρισθεισῶν, ἐκδίδοται ἀδείᾳ καί ἐγκρίσει τῆς Α. Θ. Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου καί τῆς περί αὐτόν ἱερᾶς συνόδου, ἐκ τοῦ πατριαρχικοῦ τυπογραφείου, ἐν Κωνσταντινουπόλει Μουσικά βιβλία Δοξαστάριον, περιέχον τά δοξαστικά ὅλων τῶν δεσποτικῶν καί θεομητορικῶν ἑορτῶν, τῶν τε ἑορταζομένων ἁγίων τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, τοῦ τε Τρίῳδίου καί Πεντηκοσταρίου, μελοποιηθέν παρά Ἰακώβου πρωτοψάλτου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἐξηγηθέν δέ ἀπαραλλάκτως εἰς τήν νέαν τῆς μουσικῆς μέθοδον παρά Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ἑνός τῶν ἐφευρετῶν τῆς ῥηθείσης μεθόδου. Νῦν πρῶτον ἐκδοθέν εἰς τύπον παρά Θεοδώρου Π. Π. Παράσχου Φωκαέως, ἐπιστασίᾳ τοῦ αὐτοῦ, ἀναλώμασι δέ τοῦ τε ἰδίου καί τῶν φιλομούσων συνδρομητῶν, τόμος πρῶτος, ἐκ τῆς ἐν Γαλατᾷ τυπογραφίας Ἰσάκ δέ Κάστρου, αωλϛʹ Πανδέκτη τῆς ἱερᾶς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνῳδίας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ. Ἐκδοθεῖσα ὑπό Ἰωάννου λαμπαδαρίου καί Στεφάνου Α δομεστίκου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, τόμος 3, περιέχων τά μέγιστα μαθήματα τῆς τε Παπαδικῆς καί τοῦ Μαθηματαρίου, ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐκ τοῦ πατριαρχικοῦ τυπογραφείου, αωναʹ (1851). Σύντομον δοξαστάριον τοῦ ἀοιδίμου Πέτρου λαμπαδαρίου τοῦ Πελοποννησίου. Μεταφρασθέν κατά τήν νέαν μέθοδον τῆς Μουσικῆς τῶν Μουσικολογιωτάτων 27

28 Διδασκάλων τοῦ νέου Συστήματος. Ἤδη εἰς φῶς ἀχθέν ἀναλώμασιν τῶν ἐκδοτῶν. Ἐν τῷ τοῦ Βουκουρεστίου νεοσυστάτῳ Τυπογραφείῳ 1820, ἔκδ. Κουλτούρα, Ἀθήνα 2000 Ταμεῖον Ἀνθολογίας, περιέχον ἅπασαν τήν ἐκκλησιαστικήν ἐνιαύσιον ἀκολουθίαν Ἑσπερινοῦ, Ὄρθρου, Λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς καί τῆς Λαμπροφόρου Ἀναστάσεως μετά τινων καλοφωνικῶν εἱρμῶν ἐν τέλει. Κατ ἐκλογήν τῶν ἐμμελεστέρων εὐφραδεστέρων μουσικῶν μαθημάτων τῶν ἐνδοξοτέρων διδασκάλων παλαιῶν τε καί νέων, ἐξηγηθεῖσαν εἰς τήν νέαν τῆς Μουσικῆς μέθοδον, καί μετά πάσης ἐπιμελείας διορθωθεῖσαν παρά τοῦ ἐφευρέτου τῆς ρηθείσης μεθόδου διδασκάλου Γρηγορίου Πρωτοψάλτου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας. Νῦν δεύτερον ἐκδοθεῖσαν εἰς τύπον μετά προσθήκης πολλῶν ἑτέρων, ἐκτός τῶν Ἀνοιξανταρίων παρά Θεοδώρου παπᾶ Παράσχου Φωκαέως. Ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἐκ τῆς Τυπογραφίας Κάστρου εἰς Γαλατᾶν, αωλδʹ, Ἰστοσελίδες διαδικτύου eie.ekt.gr/eie/

29 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τό ὑλικὸ τῆς παρούσης ἐρεύνης καί ἡ διαπραγμάτευσή του Ἡ Ψαλτική Τέχνη ἀποτελεῖ ἕναν ἀπό τούς σπουδαιότερους καί ὀμορφότερους τρόπους μέσῳ τῶν ὁποίων τιμῶνται καί ὄχι μόνο οἱ Ἁγιοι. Εἶναι, λοιπόν, ἐξαιρετικά ἐνδιαφέρουσα ἡ ἐξέταση μέ συστηματικό τρόπο ὅπως ὁρίζει ἡ ἐπιστήμη τῆς μουσικολογίας αὐτῆς τῆς τέχνης, πού διακονοῦν οἱ ἄνθρωποι εἴτε μέ τό μυαλό (συνθέτοντας) εἴτε μέ τή φωνή (ψάλλοντας), προκειμένου νά ἐκφράσουν τήν τιμή καί τά συναισθήματά τους στόν Ἅγιο. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι γιά ἕναν τόσο δημοφιλή Ἅγιο, πολλά ἔχουν γραφεῖ σέ ἐπιστημονικό καί μή ἐπίπεδο. Ἡ παροῦσα ἐργασία ἑστιάζει στή μουσικολογική ἔρευνα πού ἀφορᾶ στόν Ἅγιο Νικόλαο, καί συγκεκριμένα στό πῶς τό πρόσωπό του ἀποτυπώθηκε στά μέλη τῆς βυζαντινῆς περιόδου, κυρίως. Ἡ πραγμάτευση τοῦ θέματος γίνεται μέ τόν ἐπιστημονικό τρόπο προσεγγίσεως τῶν πηγῶν καί τῆς βιβλιογραφίας. Ὅσον ἀφορᾶ στή μεθοδολογία παρουσίασης τῆς παρούσης ἐρεύνης, αὐτή ὁρίζεται ἀκριβῶς ἀπό τόν κύριο στόχο, πού εἶναι ἡ θεώρηση τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἀπό τήν ὀπτική γωνία τῆς Βυζαντινῆς Μουσικολογίας. Ἀντιλαμβάνεται, λοιπόν, κανείς εὐδιάκριτη τή διαστρωμάτωση τῆς ἐργασιας σέ τρία ἐπίπεδα ἔρευνας Ἁγιολογικό, Ὑμνολογικό καί Μουσικολογικό, τά ὁποῖα καί ἀντιστοιχοῦν στά τρία μέρη τῆς ἐργασίας. Ταυτόχρονα, ἡ σειρά παρουσίασης τῆς ὅλης ἐργασίας εἶναι ἡ πλέον ἐνδεικνυόμενη καί κατάλληλη, προκειμένου νά ὁδηγήσει μέ τόν καλύτερο τρόπο (ἀπό τό γενικό στό εἰδικό) στό καθ αὑτό ἀντικείμενο τῆς ἔρευνάς μου. Θεωρήθηκε σκόπιμο νά προηγηθεῖ ἡ ἐπισταμένη ἔρευνα καί ἀναλυτική παρουσίαση καί τῶν ἄλλων θεματικῶν πλήν τῆς καθ αὑτό μουσικολογίας, προκειμένου νά σκιαγραφηθεῖ κατά τό δυνατό ἀκριβέστερα η εἰκόνα τοῦ Ἁγίου, καί νά ἀκολουθήσει ἡ προσέγγιση τοῦ θέματος ἀπό τήν πλευρά τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης. Στό σημεῖο αὐτό θά πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι ἡ προσπάθεια παρόμοιων ἐρευνῶν κατά Ἅγιο (ἤ γενικότερα ἑορτή) θά συντελοῦσε στή δημιουργία μιᾶς ἐπιστημονικῆς ἔκθεσης, πού θά ἀποτελοῦσε ἕνα πλούσιο σέ ἀξία ἐρευνητική καί χρηστική ἐγκυκλοπαιδικό ἐγχείρημα. Θά ἐπρόκειτο γιά μία βασική «κλεῖδα», συγκεντρώνοντας ἕνα ἐξειδικευμένο ὑλικό, πού θά προσφερόταν μέ εὐμέθοδο τρόπο στόν κάθε ἐνδιαφερόμενο μέ ἄλλα λόγια, ἕνα «Μουσικολογικό Ἑορτολόγιο». Εἶναι μία καλή μέθοδος νά ξεκινᾶ κανείς τήν ἔρευνα ἑστιάζοντας σέ ἕνα πρόσωπο καί ἐπεκτείνοντάς τη στή συνέχεια σέ ὅ, τι ἔχει γραφεῖ καί ἀκουστεῖ γύρω ἀπό αὐτό. Ἄλλωστε καί οἱ ὑμνογράφοι, οἱ ἁγιογράφοι καί οἱ μελοποιοί ἔχοντας πρῶτα στό μυαλό τους τήν ἀκριβῆ εἰκόνα τοῦ προσώπου πού ἤθελαν νά ἀποτυπώσουν, μετά προχωροῦσαν στό ἔργο τους. Σέ μία ἐπισκοπική μελέτη τῶν περιεχομένων, μετά τήν ἀναλυτική βιβλιογραφική ἀναφορά καί περιγραφή τῶν πηγῶν (χειρογράφων κωδίκων Βυζαντινῆς Μουσικῆς) καί τῶν βοηθημάτων (καταλόγων τῶν χειρογράφων, μελετῶν, εἰδικῶν ἐκδόσεων, πατερικῶν ἔργων, λειτουργικῶν καί μουσικῶν βιβλίων), παρουσιάζονται ἀναλυτικά τά ἑξῆς: Τό πρῶτο μέρος ἀφιερωμένο στήν ἁγιολογική θεώρηση τοῦ Ἁγίου, ξεκινᾶ μέ τήν ἐπισκόπηση τῶν τρόπων τιμῆς τῶν ἁγίων κατά τήν Ὀρθόδοξη παράδοση γενικότερα. 29

30 Στή συνέχεια, ἑστιάζοντας στόν ὑπό ἐξέτασιν Ἅγιο, καταγράφονται οἱ βιογράφοι πού ἀσχολήθηκαν μέ αὐτόν, μελετᾶται διεξοδικά ὁ βίος του, ὅπως μᾶς ἔχει παραδοθεῖ ἀπό τίς διάφορες πηγές, ἐνῷ σχολιάζεται ἐκτενῶς καί ἡ περίπτωση τοῦ βίου τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐπισκόπου Πιναρέων συγκριτικά μέ αὐτή τοῦ βίου τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μύρων. Ἀκολουθεῖ ἡ παρουσίαση τῆς τιμῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ὅπως ἔχει διαμορφωθεῖ στό πέρασμα τῶν αἰώνων, τόσο στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ὅσο καί στό δυτικό κόσμο. Τό πρῶτο μέρος κλείνει μέ τήν παρουσίαση τῶν ἑορτῶν τοῦ Ἁγίου Νικολάου τίς ἐτήσιες (πού καθιερώθηκαν γιά τήν ἡμέρα τῆς μνήμης του καί τῆς ἀνακομιδῆς τῶν λειψάνων του), ἀλλά καί τήν ἑβδομαδιαία ἀπόδοση τιμῆς στόν Ἅγιο Νικόλαο. Στό δεύτερο μέρος ἐπιχειρεῖται ἡ ὑμνολογική θεώρηση τοῦ θέματος. Ξεκινῶντας μέ τό διάγραμμα τῆς ἑσπερινῆς καί ὀρθρινῆς ἀκολουθίας τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου, γίνεται στή συνέχεια προσπάθεια προσέγγισης καί σχολιασμοῦ τῶν ὕμνων, πού συμπεριλαμβάνονται στίς ἀκολουθίες αὐτές τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου. Στή συνέχεια, παρουσιάζονται οἱ ὑμνογράφοι τοῦ Ἁγίου Νικολάου, τῶν ὁποίων τά ἔργα πέρασαν στήν ἔντυπη λειτουργική παράδοση, ἐνῷ δίδεται ἔμφαση στό ὑμνογραφικό ἀφιερωμένο στόν Ἅγιο Νικόλαο ἔργο, ὅπως αὐτό μᾶς ἔχει παραδοθεῖ ἐδῶ καί αἰῶνες. Τό δεύτερο μέρος κλείνει μέ τή συγκριτική ἔρευνα τῶν ἀνά τούς καιρούς διαφόρων τυπικῶν διατάξεων τῆς ἑορτῆς τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου, καθώς καί τῶν ἀκολουθιῶν γενικά τῶν Ἁγίων Ἱεραρχῶν. Τό τρίτο καί βασικό μέρος τῆς παρούσης ἐργασίας ἀφορᾶ στή μουσικολογική ἔρευνα τῶν περί τοῦ Ἁγίου Νικολάου βυζαντινῶν μελῶν. Συγκεκριμένα: Τό πρῶτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τήν ἀναφορά στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου στά γένη καί τά εἴδη τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, παρέχοντας, ἔτσι, μία ἀναλυτική παρουσίαση τῶν τρόπων, σύμφωνα μέ τούς ὁποίους οἱ ὕμνοι γιά τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου μελοποιοῦνται. Τό δεύτερο κεφάλαιο ἑστιάζει στό εἶδος μελοποιίας τῶν μαθημάτων, πού συντέθηκαν γιά τόν Ἅγιο Νικόλαο, καί μέσῳ ἑνός καταλογογραφικοῦ πίνακα, παραδίδεται μία ἐνδεικτική καί ἀναλυτική παρουσίαση τῆς ἀνθολόγησης τῶν μαθημάτων γιά τόν Ἅγιο, στή χειρόγραφη παράδοση, ἀπό τόν ΙΔ ἕως τόν Κ αἰ.. Δύο δείγματα μελοποιητικῆς ἀνάλυσης, πού ἀντιπροσωπεύουν τό στιχηραρικό καί παπαδικό γένος μελοποιίας στή βυζαντινή παράδοση, τό δοξαστικό «Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν» σέ ἦχο πλ. β καί ὁ ἀναγραμματισμός «Πανάγιε Νικόλαε» σέ ἦχο πλ. α τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλη, ἀντίστοιχα, ὁλοκληρώνουν τό τρίτο μέρος, ἐπιχειρῶντας μία εἰδικότερη μουσικολογική προσέγγιση, μέσῳ συγκεκριμένων μεθοδολογικῶν διεργασιῶν, κατά τίς ὁποῖες ἀναπτύσσονται καί πρωτότυπες θεωρίες μελοποιητικής ἀνάλυσης. Τέλος, δεδομένου ὅτι ἄν ἡ μουσικολογική ἔρευνα ἐνθουσιάζει τόν ἐπιστήμονα μουσικολόγο μέ τόν ἐρευνητικό λόγο περί μέλους, τότε τό ἴδιο τό μέλος ὡς ἄκουσμα τόν ἀπογειώνει τήν ἐργασία κλείνει ἕνας δίσκος ἀκτῖνος, πού περιέχει τά δύο πρός ἀνάλυση μέλη πού ἀναφέρθηκαν, καθώς καί τόν β κανόνα (τοῦ Ὄρθρου τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου) τοῦ Ἁγίου Νικολάου σέ σύντομο μέλος, τά ὁποῖα ἀποδίδονται ἀπό τή γράφουσα, ἀντιπροσωπεύοντας, μ αὐτόν τόν τρόπο, καί τά τρία γένη μελοποιίας τῆς βυζαντινῆς μελοποιητικῆς παράδοσης, πού ἀφοροῦν στόν Ἅγιο Νικόλαο. 30

31 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Ἁγιολογικά 1. Ἡ τιμή τῶν ἁγίων κατά τήν Ὀρθόδοξη παράδοση Κατά τήν πίστη τῆς ἐκκλησίας μας οἱ ἅγιοι ἀντικατοπτρίζουν τή δόξα τοῦ Κυρίου 1 καί ἀκτινοβολοῦν τό ἄκτιστο φῶς τοῦ Θεοῦ 2. Ἀποτελοῦν πρότυπα ἀρετῆς καί τελειότητας. Γι αὐτό καί οἱ πιστοί πάντοτε ἀποδίδουν μέ ὅλη τους τήν καρδιά τήν πρέπουσα τιμή, τόν πηγαῖο θαυμασμό καί τόν προσήκοντα σεβασμό στό πρόσωπο τοῦ κάθε ἁγίου μέ ποικίλους τρόπους. Ἡ Ἐκκλησία μᾶς προτρέπει νά τιμοῦμε τούς ἁγίους, διακρίνοντας κατ ἀρχήν τήν τιμή ἀπό τή λατρεία (λατρευτική προσκύνηση), πού ἀνήκει ἀποκλειστικά στόν Τριαδικό Θεό 3. Δέν θά πρέπει, βεβαίως, νά λησμονοῦμε ὅτι τιμῶντας τούς ἁγίους τιμοῦμε καί δοξάζουμε ἐμμέσως τόν ἴδιο τόν Θεό, πού τούς ἐνίσχυσε στό νά λάβουν τόν στέφανο τῆς δικαιοσύνης γιά τούς κόπους καί τούς ἀγῶνες τους, σύμφωνα ἄλλωστε καί μέ τόν ψαλμικό στίχο «θαυμαστός ὁ Θεός ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ» 4. Μέ βάση, λοιπόν, τήν Ζ Οἰκουμενική Σύνοδο «Κηρύσσομεν Χριστόν τόν ἀληθινόν Θεόν ἡμῶν καί τούς Αὐτοῦ Ἁγίους ἐν λόγοις τιμῶντες, ἐν συγγραφαῖς, ἐν νοήμασιν, ἐν θυσίαις, ἐν Ναοῖς, ἐν Εἰκονίσμασιν, τόν μέν ὡς Θεόν καί Δεσπότην προσκυνοῦντες καί σέβοντες, τούς δέ διά τόν κοινόν Δεσπότην ὡς Αὐτοῦ γνησίους θεράποντας τιμῶντες καί τήν κατά σχέσιν προσκύνησιν ἀπονέμοντες» 5. Γίνεται, ἑπομένως, φανερό ὅτι σύμφωνα μέ τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, οἱ τρόποι τιμῆς τῶν ἁγίων 6 τῆς Ἐκκλησίας συνοψίζονται σέ: Θέσπιση ἑορτῶν σέ ἐπετείους μνήμης (κοίμηση, σύναξη, εὕρεση καί ἀνακομιδή μετακομιδή λειψάνων, θαύματα σπουδαῖα γεγονότα τοῦ βίου) 7 τῶν ἁγίων. Ἐκφώνηση λόγων (σέ κάθε εὐκαιρία, ὅπως πανηγύρεις, συνάξεις κ.λ.π.) καί συγγραφή ἄρθρων, βιβλίων, ἐγκωμίων καί συναξαρίων, πού ἀναφέρονται στό βίο καί τήν πολιτεία τους. Σύνθεση ὕμνων καί ἀκολουθιῶν γιά τούς ἁγίους, μέ τήν ἁρμόζουσα μουσική ἐπένδυση 8. Προσκύνηση τῶν λειψάνων τους, ὡς φορέων τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ. 1 Β Κορ. γ Ματθ. ε Ματθ. δ Ψαλμ. 67, Βλ. «Συνοδικόν τῆς ἁγίας καί οἰκουμενικῆς Ζ Συνόδου ὑπέρ τῆς Ὀρθοδοξίας» τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν τῆς Ὀρθοδοξίας στό Τριῴδιον, σ Ἀναφερόμαστε, βέβαια, στούς ἐπίσημα καθιερωμένους ἁγίους ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, διότι στούς χρόνους τῆς Καινῆς Διαθήκης ὅλα τά μέλη τῆς Ἐκκλησίας ὀνομάζονται ἅγιοι. 7 Βλ. Δημητρίου Γ. Τσάμη, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἔκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1999, σ Γράφει χαρακτηριστικά ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: «Ἐν ψαλμοῖς, καί ὕμνοις, καί ᾠδαῖς πνευματικαῖς, καί κατανύξει, καί τῶν δεομένων ἐλέῳ τούς ἁγίους πιστοί θεραπεύσωμεν, οἷς μάλιστα καί Θεός θεραπεύεται». (P.G., τόμ. 94 ος, στ ) 31

32 Πραγματοποίηση λατρευτικῶν καί ἄλλων ἐκδηλώσεων κατά τίς πανηγύρεις τους. Ἀνέγερση ναῶν, ἀφιερωμένων στή μνήμη τους, καί καθαγιασμός τους μέ τήν τοποθέτηση ἱερῶν λειψάνων. Ἁγιογράφηση καί προσκύνηση τῶν εἰκόνων 9 τῶν ἁγίων. Καθιέρωση ἁγίων ὡς προστατῶν ἐπαγγελμάτων ἤ συλλόγων ἤ ἄλλων ὁμάδων ἀνθρώπων. Προσφορά θυσίας, πού συνίσταται σέ δῶρα ὑλικά (πρόσφορο, κρασί, λάδι, θυμίαμα, κερί, καρποί, καί ἄλλες φορές δωρεές, ἀφιερώματα καί ἀναθήματα) ἀλλά καί πνευματικά, καθώς γράφει ὁ ψαλμωδός Δαβίδ «θυσία τῷ Θεῷ πνεῦμα συντετριμμένον» 10, δηλαδή μετάνοια, ταπείνωση καί ὑπακοή στό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ἐπίκληση τῆς μεσιτείας τῶν ἁγίων μέ ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη στή δυνατότητα ἀρωγῆς τους. Τέλεση Θείας Εὐχαριστίας. Πρόκειται γιά τήν ὕψιστη ἐκδήλωση τιμῆς, καθώς μέσα ἀπό τή Θεία Κοινωνία οἱ πιστοί ἑνώνονται τόσο μέ τό Χριστό ὅσο καί μέ τόν τιμώμενο ἅγιο. Πλήν τῶν ὡς ἄνω κοινῶν χαρακτηριστικῶν τιμῆς τῶν ἁγίων, ὁ πιστός λαός διακρίνει τά ἰδιαίτερα χαρίσματα τοῦ καθενός ἁγίου (ἰάσεως, παρηγορίας, ἀρωγῆς, προστασίας) καί προστρέχει στή χάρη τους στήν κάθε περίσταση τοῦ βίου τους. Στό σημεῖο αὐτό κρίνεται σκόπιμο νά τονιστεῖ ὅτι κύριος σκοπός ὅλων αὐτῶν τῶν μεθόδων τιμῆς τῶν ἁγίων πλήν τῆς ἐκδηλώσεως τῶν αἰσθημάτων ἀναγνώρισης 11, θαυμασμοῦ καί σεβασμοῦ εἶναι ἡ προτροπή των πιστῶν νά μιμηθοῦν κατ ἀναλογίαν τή ζωή τῶν ἁγίων 12. Ἡ μεγαλύτερη τιμή γιά ἕναν ἅγιο εἶναι ὁπωσδήποτε ἡ μίμηση τῆς ἁγίας βιοτῆς του, μέ ἀπώτερο στόχο τή μίμηση τοῦ Χριστοῦ 13. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι οἱ ἅγιοι, ὡς μέλη πλέον τῆς θριαμβεύουσας Ἐκκλησίας, ἀποτελοῦν ἀνεξάντλητη πηγή δωρεῶν, θαυμάτων καί παρηγορίας γιά τή στρατευόμενη Ἐκκλησία, πού ἀγωνίζεται γιά τή σωτηρία της. Μέσα δέ ἀπό τήν τιμή τῶν ἁγίων διατηρεῖται ἄθικτη καί ἡ ἀναπόσπαστη σχέση μεταξύ θριαμβεύουσας καί στρατευομένης Ἐκκλησίας, ἀφοῦ «ἡ τιμή τῶν ἁγίων εἶναι φυσική συνέχεια τῆς σχέσεως τῶν πιστῶν πρός τούς ἐνθέως καί ἐναρέτως ζήσαντας» «Ἡ γάρ τῆς εἱκόνος τιμή ἐπί τό πρωτότυπον διαβαίνει καί ὁ προσκυνῶν τήν εἰκόνα, προσκυνεῖ ἐν αὐτῇ τοῦ ἐγγραφομένου τήν ὑπόστασιν», ὅπως ὁρίζει ἡ Ζ Οἰκουμενική Σύνοδος. (Johannes Dominicus Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collection, τόμ. 13 ος, Academische Druck U. Verlagsanstalt, Graz Austria 1960, σ. 377.) 10 Ψάλμ. 50, Βλ. Δημητρίου Γ. Τσάμη, ὅ.π., σσ Κατά τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό: «Στήλας αὐτοῖς ἐγείρωμεν, ὁρωμένας τε εἰκόνας καί αὐτοί ἔμψυχοι στῆλαι αὐτῶν καί εἰκόνες, τῇ τῶν ἀρετῶν μιμήσει γενώμεθα.» (P.G., τόμ. 94 ος, στ ) 13 «ἅγιοι γίνεσθε ὅτι ἐγώ ἅγιος εἰμί» (Α Πέτρ. 1, 16). «Ἡ ἀναγνώριση καί τιμή τῶν ἁγίων, ἀλλά καί ἡ ἀπόρριψη καί ἀποστροφή πρός αὐτούς, ἀνάγεται στόν ἴδιο τό Θεό, στό Πανάγιο Πνεῦμα, τό ὁποῖο κατοικεῖ διά τῆς Χάριτός Του στήν καρδιά τοῦ ἁγίου τοῦ Θεοῦ, ὅταν βρίσκεται στή ζωή.» (Νικηφόρου Νάσσου ἀρχιμ., «Σύν πᾶσι τοῖς ἁγίοις» Ἀναγνωρίσεις ἁγίων ἀμφισβητήσεις, Βόλος 2009, σ. 12.) 14 Κωνσταντίνου Θ. Πλατανίτου πρωτοπρεσβ., Ἑορτολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἔκδ. Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1989, σελ

33 2. Ὁ Ἅγιος Νικόλαος βιογραφούμενος α) Βιογράφοι Πλειάδα συγγραφέων, λογίων καί ὁσίων, παλαιοτέρων ἀλλά καί συγχρόνων ἀσχολήθηκαν μέ τή βιογραφία καί τόν ἐγκωμιασμό τοῦ Ἁγίου Νικολάου, καί τοῦτο διότι πρόκειται γιά ἐξαιρετικά λαοφιλῆ καί θαυματουργό Ἅγιο. Ἔτσι, στίς πρῶτες πηγές χρονολογικά ἀνήκει τό ἐγκώμιο τοῦ πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Πρόκλου 15. Θά πρέπει νά σημειώσουμε, βέβαια, ὅτι «ἀρχαιότερη ἀναφορά στόν ἅγιο Νικόλαο κατά κοινή παραδοχή, εἶναι ἡ ἐπιλεγόμενη Praxis de Stratelatis» 16. Ἐγκωμιαστικό λόγο ἔγραψε ὁ Ἅγιος Ἀνδρέας Κρήτης 17, πού ἀρχίζει ὡς ἑξῆς: «Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ καί πιστέ θεράπον», καί φυλάσσεται στίς μονές Σταυρονικήτα καί Διονυσίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους, καθώς καί ὁ πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ἅγιος Μεθόδιος 18. Ὁ Λέων ὁ Σοφός 19, ὁ Νικηφόρος καί ὁ αὐτοκράτωρ Ἐμμανουήλ Κομνηνός 20 τόνισαν τή θαυμαστή ἰδιότητα τοῦ Ἁγίου ὡς «μυροβλύτου». Ἐκτενῆ βιογραφία τοῦ Ἁγίου συνέγραψε στήν Ἑλληνική γλῶσσα ὁ Ὅσιος Συμεών ὁ μεταφραστής 21, ἡ ὁποία ἀρχίζει μέ τή φράση «Σοφόν τι χρῆμα ζωγράφων χείρ». Μέ τρόπο ἐξαιρετικά λογοτεχνικό ξεκινῶντας ἀπό τήν ἀνάγκη ἐπίκλησης τῆς μεσιτείας τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί προχωρῶντας στόν ἔπαινο πού ἁρμόζει στόν φιλάνθρωπο ἱεράρχη γράφει τό βίο τοῦ Ἁγίου ὁ συγγραφεύς Μιχαήλ 22 κατόπιν προτροπῆς καί ἐπιταγῆς τοῦ «φιλοθεωτάτου ἀνδρῶν καί τῶν καλῶν ἐραστοῦ Λέοντος». Δέν πρόκεται γιά ἁπλῆ παράθεση βιογραφικῶν στοιχείων, ἀλλά παράλληλα καί γιά συνδυασμό τους μέ εὔστοχες σκέψεις καί παραινέσεις τοῦ συγγραφέως, ἐκτενεῖς συσχετίσεις τους μέ ἁγιογραφικά χωρία, καθώς καί μέ προσευχή (στόν ἐπίλογο), τῆς ὁποίας ἡ ἀρχή ἀποτελεῖ κατ ἐξοχήν ἐγκωμιαστικό λόγο γιά τόν Ἱεράρχη 23. Ἐπίσης ἐγκωμιαστικούς λόγους ἔγραψε καί ὁ μοναχός Νεόφυτος 24. Ἀναφέρουμε, ἀκόμη, καί τόν Νικήτα Παφλαγόνα, καθώς καί τούς ἁγίους πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεο Κόκκινο καί Νικόλαο Καβάσιλα, 25 πού ἀσχολήθηκαν μέ τόν Ἅγιο Νικόλαο. 15 Βλ. Gustav Anrich, Hagios Nikolaos, σσ Σταύρου Δ. Γριμάνη, Οἱ βυζαντινοί Βίοι καί τά Ἐγκώμια τοῦ ἁγίου Νικολάου, Διδακτορική διατριβή, Ἀθήνα 2009, σ. 61. Βλ. Gustav Anrich, Hagios Nikolaos, σσ Gustav Anrich, ὅ.π., σσ Βλ. Gustav Anrich, ὅ.π., σσ Ἀποστόλου Μ. Τζαφερόπουλου, Ἅγιος Νικόλαος Μύρων Λυκίας, ἔκδ. Τέρτιος, Κατερίνη 1990, σ Γιώργου Ἰ. Ρουμάνη, Ὁ Ἅγιος Νικόλαος (Τό μῦρο τῶν Μύρων), ἔκδ. Ἑλληνοαμερικανικοῦ ἐπιμορφωτικοῦ ἰνστιτούτου, Ἀθήνα 1958, σ Βλ. P.G., τόμ. 116 ος, στ (Περιέχεται ἐπίσης στά χφφ. Ms Lesbiacus Leimonos 5 (τέλη 13 ου ἀρχές 14 ου αἰ.), φφ. 84 v 109 r καί Ms Lesbiacus Leimonos 25 (11 ος αἰ.), φφ. 11 v 28 r.) 22 Βλ. «Vita per Michaëlem» στό βιβλίο τοῦ Gustav Anrich, ὅ.π., σσ Γιά τό περιεχόμενο καί τόν ἐξαίρετο τρόπο γραφῆς ἡ προσευχή αὐτή παρατίθεται ὡς κατακλεῖδα τῆς παρούσης ἐργασίας μου. 24 Gustav Anrich, ὅ.π., σσ Δημητρίου Γ. Τσάμη, ὅ.π., σσ

34 Τή βιογραφία τοῦ ὁσίου Συμεών τοῦ μεταφραστοῦ μετέφρασε σέ ἁπλῆ γλῶσσα ὁ μοναχός καί ὑποδιάκονος Δαμασκηνός 26, ὁ μετέπειτα ἀρχιερεύς τῆς Ρενδίνης, ὁ ὁποῖος καί τήν συμπεριέλαβε στόν «Θησαυρό» του. Ὁ Μοσχολέος Θεολογίτης 27 συνέγραψε βίο τοῦ Ἁγίου Νικολάου σέ μορφή ἔμμετρου ἐγκωμίου. Ὁ Βασίλειος ὁ Λακεδαιμόνιος, ἐπίσης, συγγράφει τόν βίο τοῦ Ἁγίου μέ ἀρχή: «Ἡ τῶν ἀρετῶν τῇ μεγαλειότητι», πού σώζεται στον ἕκτο πανηγυρικό τῆς μονῆς Βατοπεδίου, ἐνῶ ὁ Μακάριος συγγράφει ἐγκώμιο, πού βρίσκεται στή Σάλπιγγα. Στό βιβλίο τοῦ Χρυσάνθου Ἱεροσολύμων, στόν Ποιμενικό αὐλό, στή Σαγήνη καί στόν Μακάριο τόν Κωφό γίνεται ἐγκωμιαστική ἀναφορά στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου 28. Τέλος, ὁ Ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης 29 μετέφρασε στήν ἁπλῆ γλῶσσα τό ἐγκώμιο πού συνέγραψε ὁ Ἅγιος Ἀνδρέας Κρήτης, συμπληρώνοντας τήν πλειάδα τῶν ἀνθρώπων, πού τίμησαν μέ τή γραφίδα τους τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου 30. β) Βίος 31 Ὁ Ἅγιος Νικόλαος γεννήθηκε στά Πάταρα τῆς Λυκίας 32 περί τά μέσα τοῦ 3 ου αἰῶνα μ. Χ Οἱ γονεῖς του ἦσαν εὐσεβεῖς Χριστιανοί μέ ἀρκετή περιουσία καί γιά τή συντήρησή τους καί γιά τή συνδρομή τῶν πτωχῶν, δέν ἀπέκτησαν δέ ἄλλο παιδί «οἱονεί τῆς φύσεως διομολογούσης τό μή δύνασθαι τοιοῦτον ἄλλον προσενεγκεῖν» 35. Ἀπό βρέφος ὁ Ἅγιος φαινόταν ὅτι ἦταν προωρισμένος νά εὐαρεστήσει τό Θεό, ἀφοῦ κάθε Τετάρτη καί Παρασκευή θήλαζε μόνο μία φορά τήν ἡμέρα, καί μάλιστα μετά τή δύση τοῦ ἡλίου. Καί στή νεανική του ἡλικία ξεχώριζε ἀπό τούς συνομηλίκους του καί γιά τήν «ὀξύτητα τῆς διανοίας του» καί διότι «ἀληθοῦς ἐπεμέλετο σωφροσύνης [ ] τοῖς 26 Βλ. Δαμασκηνοῦ τοῦ Στουδίτου, Βίος καί πολιτεία τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικόλαου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ τῇ ΣΤ Δεκεμβρίου, Ἀπόσπασμα ἐκ τοῦ Θησαυροῦ τοῦ Δαμασκηνοῦ τοῦ Στουδίτου, ἐπιμ. Νικολ. Παν. Παπαδόπουλου ἐφημ., Ἀθῆναι [1926] 27 Βλ. Στεφάνου Κακλαμάνη, Μοσχολέου Θεολογίτη: Βίος τοῦ ἁγίου καί μεγάλου Νικολάου, Κριτική ἔκδοση μέ εἰσαγωγή, σχόλια καί λεξιλόγιο, Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, Ἀθήνα Βλ., Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Μάιος, σ. 207, ὑποσημ Βλ. Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής Δεκεμβρίου, σσ Πρόσθετες πληροφορίες καί ἀναλυτική παρουσίαση τοῦ θέματος περί τῶν συγγραφέων πού ἔγραψαν γιά τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου περιέχονται στό βιβλίο τοῦ Francois Halkin, Bibliotheca Hagiographica Graeca, τόμ. 2 ος, Subsidia Hagiographica n o 8a, Société des Bollandistes, Bruxelles 1957, σσ καί ἀναλύονται στή διδακτορική διατριβή τοῦ Σταύρου Δ. Γριμάνη, ὅ.π. 31 Σύμφωνα μέ τόν Μέγα Συναξαριστή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας (τόμ. ΙΒ, Μήν. Δεκέμβριος, ἔκδ. 5 η, 1991 ἐπιμέλεια ἐπισκόπου Οἰνόης Ματθαίου Λαγγῆ). Ἡ διήγηση βασίζεται στήν κατά πλάτος βιογραφία τοῦ Ἁγίου, πού συνέγραψε ὁ ὅσιος Συμεών ὁ Μεταφραστής. Πρόσθετα βιογραφικά στοιχεῖα καί σχόλια ἤ ἐπισημάνσεις ἐπιστημόνων καί ἐρευνητῶν σημειώνονται σέ παραπομπές. 32 Τά Πάταρα τῆς Λυκίας ἦταν ἀρχαιότατη πόλη στή Μικρά Ασία. Ἐρείπιά της σώζονται κοντά στόν κόλπο τοῦ Καλαμακίου, πού βρίσκεται νοτιοανατολικά τοῦ ἀκρωτηρίου Γεντῆ Μπουρούν καί βορειοδυτικά τοῦ Καστελλορίζου. 33 Πότε ἀκριβῶς γεννήθηκε δέν εἶναι γνωστό, ἀλλά κατά τό ἕτος 300 ἐπί αὐτοκρατόρων Διοκλητιανοῦ καί Μαξιμιανοῦ ἦταν ἐπίσκοπος Μύρων, κατά τό ἔτος 325 ἐπί Μεγάλου Κωνσταντίνου ἔλαβε μέρος στήν ἐν Νικαίᾳ Α Οἰκουμενική Σύνοδο, ἐκοιμήθη δέ κατά τό ἔτος Κατά τόν ἀρχαιολόγο καί διδάκτορα θεολογίας κ. Ἀντουράκη ὁ Ἅγιος Νικόλαος γεννήθηκε τό ἔτος 240 καί κοιμήθηκε τό 333 ἤ 334 μ. Χ. (Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, Ὁ Ἅγιος Νικόλαος στή βυζαντινή τέχνη καί παράδοση, σ. 30.) 35 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ

35 θείοις [ ] σχολάζων, οἶκον αὐτός ἑαυτόν ἄξιον τοῦ Δεσπότου κατασκευάζων» 36. Ἔτσι, τιμώμενος ἀπό ὅλους, «μυρίαις τε κεκοσμημένος χάρισι» 37 καί φθάνοντας στήν κατάλληλη ἡλικία κρίθηκε ἄξιος ἱερωσύνης μέ προτροπή δέ τοῦ θείου του Νικολάου, ἀδελφοῦ τοῦ πατέρα του, χειροτονεῖται πρεσβύτερος. Προφήτευσε δέ ὁ ἴδιος ἐπίσκοπος Νικόλαος ὅτι ὁ νέος ἱερέας θά εἶναι «λυπουμένων εὐμενές παραμύθιον, ποιμανεῖ δέ ψυχάς καλῶς [...] καί σωτήρ τοῖς ἐν κινδύνοις ἀναφανεῖται» 38. Μετά τή χειροτονία του ἦταν ἀπαράμιλλη ἡ ἐπίδοση τοῦ Ἁγίου στίς ἀρετές καί τίς καλωσύνες, τίς ἀγρυπνίες, τίς νηστεῖες, τήν ἐγκράτεια, τίς προσευχές γιά τό λαό. Βλέποντας αὐτά ὁ θεῖος του, ἀρχιερέας Νικόλαος ὄχι μόνο τόν θαύμαζε ἀλλά καί τόν κατέστησε ἐπίτροπο τοῦ θρόνου του ὅταν ἐπρόκειτο νά φύγει γιά προσκύνημα στά Ἱεροσόλυμα, καί ἐπιτηρητή στό μοναστήρι τῆς Ἁγίας Σιών, πού εἶχε ὁ ἴδιος κτίσει 39. Σέ νεαρή ἡλικία ὁ Ἅγιος Νικόλαος χάνει τούς γονεῖς του καί μένει κληρονόμος μιᾶς ὄχι εὐκαταφρόνητης περιουσίας, τήν ὁποία μέ σύνεση, προσευχόμενος πρῶτα, διαθέτει σέ ἐλεημοσύνες γιά τήν ἀνακούφιση τῶν ἐνδεῶν καί ἀναξιοπαθούντων διατρέφει πεινῶντας, ἐνδύει γυμνούς, περιθάλπει ἀρρώστους. Στήν ἐποχή του κάποιος πλούσιος, πού εἶχε τρεῖς ὄμορφες κόρες, ἐπτώχευσε καί προκειμένου νά ἐξοικονομήσει τά πρός τό ζεῖν, σκεπτόταν νά τίς ἐκδώσει σέ ἀκολασίες. Ὅταν ὁ Ἅγιος πληροφορήθηκε τίς προθέσεις τοῦ πατέρα, ἐνήργησε ἄμεσα καί ἀθέατα «ὁμοῦ τε τήν πενίαν παραμυθούμενος, καί πενίας χαλεπωτέρου πράγματος ἀπολύων» 40 τόν ταλαίπωρο πατέρα. Τό ἴδιο βράδυ τοποθέτησε σ ἕνα μαντήλι τριακόσια φλουριά 41, τό ἔδεσε καί τό ἔρριξε κρυφά στήν αὐλή τοῦ πτωχεύσαντος πλουσίου. Τήν ἑπόμενη ἡμέρα ξυπνῶντας ὁ πατέρας μένει ἔκθαμβος μπροστά στόν ἀπρόσμενο θησαυρό, καί μή γνωρίζοντας τόν εὐεργέτη δοξολογοῦσε τό Θεό «δάκρυσιν εὐχαριστῶν» 42. Διαχειριζόμενος δέ μέ σύνεση τά χρήματα, ὑπανδρεύει τήν πρώτη κόρη του μέ τήν ἐλπίδα ὅτι ὁ Θεός, πού φρόντισε γιά τήν προίκα τῆς πρώτης, θά φροντίσει καί γιά τίς ἄλλες δύο κόρες του. Πράγματι ὁ Ἅγιος Νικόλαος, πού εἶχε πληροφορηθεῖ τή σωστή διαχείριση τῶν χρημάτων ἐκ μέρους τοῦ πατέρα, φρόντισε μέ τόν ἴδιο ἀκριβῶς τρόπο καί γιά τή δεύτερη κόρη. «Καί δή καί ἄλλον αὐτῷ ἰσοτάλαντον διά τῆς θυρίδος ἀπόδεσμον χρυσοῦ, λαθών ἅπαντας, νυκτός ἐπιπέμπει» 43. Ὁ πατέρας ἔπληκτος τό ἑπόμενο πρωί «τῷ ἐδάφει τό μέτωπο προσερείσας καί θερμοτέροις δάκρυσιν» 44 παρακαλοῦσε τό Θεό νά τοῦ γνωρίσει τόν εὐεργέτη του. Πάντρεψε ἔτσι καί τή δεύτερη κόρη του, καί μέ ἀγωνία περίμενε τόν ἄνθρωπο πού θά ἐρχόταν νά 36 ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ Ὡς ἐπιτηρητής τῆς μονῆς τῆς Ἁγίας Σιών στήν κορυφή τοῦ βουνοῦ τῶν Μύρων, ἔχων θεῖο ἐπίσκοπο κτίτορα τῆς μονῆς, φέρεται ὑπό τῆς ἐρευνήτριας τοῦ Ἰνστιτούτου Βυζαντινῶν ἐρευνῶν Ἐλεωνόρας Κουντούρα Γαλάκη ὁ Ἅγιος Νικόλαος ὁ Σιωνίτης μετέπειτα ἐπίσκοπος τῆς Πιναρέων πόλεως. Πρόκειται γιά ἅγιο θαυματουργό, πού φέρει τό ἴδιο ὅνομα Νικόλαος, γεννήθηκε σέ χωριό τῆς Λυκίας δύο αἰῶνες ἀργότερα ἀπό τόν Νικόλαο ἐπίσκοπο Μυρων, καί τοῦ ὁποίου τά θαύματα, κυρίως τά ναυτικά, περιέχονται δανείζονται στό βίο τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐπισκόπου Μύρων. Ἐκτενής συγκριτική μελέτη τῶν βιογραφιῶν τῶν δύο Ἁγίων τῆς Λυκίας μέ τό ἴδιο ὄνομα «Νικόλαος» καταχωρεῖται στήν ἑπόμενη παράγραφο τοῦ παρόντος κεφαλαίου. 40 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ «ἁδρόν ἀπόδεσμον χρυσίου» κατά τόν ὅσιο Συμεών. (Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ. 41.) 42 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ ὅ.π., σσ ὅ.π., σ

36 προικίσει καί τήν τρίτη κόρη του, ὅπως τίς ἄλλες. Ὁ Ἅγιος πράγματι γιά τρίτη φορά μέ τόν ἴδιο τρόπο προσφέρει τό ἴδιο χρηματικό ποσό γιά τό γάμο τῆς τρίτης κόρης του. Ὁ πατέρας, ὅμως, τώρα ἀγρυπνοῦσε καί ἀκούγοντας τό θόρυβο, ἔτρεξε, πρόλαβε τόν Ἅγιο καί ἔπεσε μέ δάκρυα στά πόδια του, εὐχαριστῶντας τον γιά τή σωτηρία τῆς οἰκογένειάς του. Ὅταν ὁ Ἅγιος ἀντιλήφθηκε ὅτι ἡ ἀρετή του εἶχε φανερωθεῖ, ζήτησε ἀπό τόν πατέρα τήν ἀποσιώπηση τοῦ ὄνόματός του, «μηδέ δημοσιεῦσαι τόν ἔλεον» 45. Ἐπιθυμῶντας ὁ Ἅγιος τελειωτέρα ἀρετή καί «μείζονος ἀπολαῦσαι τῆς παρά Θεῷ οἰκειώσεως [ ] εἰς ἔρημον αὐλισθῆναι προέθετο» 46. Ἔτσι κάποια στιγμή τῆς ζωῆς του ἀποφάσισε νά πάει στούς Ἀγίους Τόπους καί γιά νά προσκυνήσει τόν Πανάγιο Τάφο ἀλλά καί γιά νά ἐπιζητήσει τήν ἐρημία πού ποθοῦσε. Μαζί μέ ἄλλους Χριστιανούς ἐπιβιβάζεται σέ πλοῖο, γιά νά ἐπληρώσει τήν ἐπιθυμία του. Τό πρῶτο βράδυ βλέπει στόν ὕπνο του τό διάβολο «τῆς νεώς ἐπιβάντα τά τε τοῦ ἱστοῦ καί τά τῶν πηδαλίων καλώδια μαχαίρᾳ διατέμοντα καί ὅλην περισχόντα τήν ναῦν καί περιδινήσαντα, καί τῷ βυθῷ βουλόμενον αὕτανδρον καταδύειν» 47. Ἀντιλήφθηκε ὁ Ἅγιος ὅτι τό καράβι θά κινδύνευε, γι αὐτό προειδοποίησε τούς ναῦτες γιά τήν τρικυμία πού θά ἐπακολουθοῦσε, καθησυχάζοντάς τους ταυτόχρονα καί προτρέποντάς τους να ἐλπίζουν στό Θεό. Ὄντως ἀπό ἀνέμους καί θαλασσοταραχή κινδύνευσε τό πλοῖο, ἀπεγνωσμένοι δέ οἱ ναῦτες ζήτησαν τή βοήθεια καί τήν προσευχή τοῦ Ἁγίου, ὥστε νά σωθοῦν ἀπό τόν βέβαιο πνιγμό. Ὁ Ἅγιος πράγματι προσευχήθηκε, ἡ θάλασσα γαλήνευσε, ἡ χαρά ὅμως ὅλων σκιάστηκε ἀπό τό θάνατο ἐνός ναύτη, πού τήν ὥρα τῆς τρικυμίας προσπαθῶντας νά διορθώσει τά σχοινιά στό κατάρτι, γλίστρησε καί κατακρημνίσθηκε στό κατάστρωμα. Καί πάλι ὁ Ἅγιος προσευχήθηκε στό Θεό νά ἀναστήσει τό ναύτη καί τό θαῦμα ἔγινε 48. Τό πλοῖο ἔφθασε μέ οὔριο ἄνεμο στην ξηρά, ὅπου διαδόθηκαν ἀπό στόμα σέ στόμα τά θαύματα τοῦ ἁγίου, μέ συνέπεια νά καταφθάνουν κοντά του ἀσθενεῖς, τυφλοί, θλιβόμενοι καί δοκιμαζόμενοι ἄνθρωποι καί νά λαμβάνουν τή χάρη τῆς ἰάσεως καί τήν παρηγοριά. Φθάνοντας ὁ Ἅγιος στά Ἰεροσόλυμα, προσκύνησε τούς Ἁγίους Τόπους, τόν Πανάγιο Τάφο, τό Γολγοθά, τόν Τίμιο Σταυρό ὅπου καί «αὐτομάτως μέν αὐτῷ τοῦ Ἱεροῦ διανοίγονται πῦλαι» 49. Θέλοντας δέ νά μείνει ἐκεῖ, νά ἡσυχάσει, ἕνας Ἄγγελος τόν προστάζει νά ἐπιστρέψει στήν πατρίδα του, ὥστε «μή ἐπί πλέον στέρεσθαι τῆς γλυκείας ἐκείνου φωνῆς τά αὐτοῦ πρόβατα» 50. Ὁ Ἅγιος ὑπάκουσε, ναύλωσε πλοῖο γιά νά τόν μεταφέρει στά Πάτταρα τῆς Λυκίας, οἱ ναῦτες ὅμως, ὅταν εἶδαν εὐνοϊκό τόν ἄνεμο, ἀποφάσισαν νά ἀλλάξουν τόν προορισμό τοῦ πλοίου καί νά κατευθυνθοῦν πρός τήν πατρίδα τους. Σφοδρή τότε τρικυμία «τούς οἴακάς τε διήγαγε, καί τά πηδάλια παρήνεγκε καί αὐτοῖς μέν ἔσχατον ἀπειλεῖ κίνδυνον, τόν δέ τοῖς τῆς πατρίδος προσορμίζει λιμέσι» 51. Οἱ ναῦτες ἔκπληκτοι ἀντιλήφθηκαν ὅτι τό πλοῖο ἀκυβέρνητο 45 ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σσ Τόσο ἡ πρόβλεψη ὅσο καί ἡ κατάπαυση τῆς τρικυμίας στό ταξίδι πρός τούς Ἁγίους Τόπους τοῦ Ἁγίου Νικολάου, καθώς καί τό θαῦμα τῆς ἀνάστασης τοῦ νεαροῦ ναύτη, πού γλίστρησε καί ἔπεσε ἀπό τό κατάρτι τοῦ πλοίου, ἀναφέρονται καί στό βίο τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ Σιωνίτη, ἐπισκόπου Πινάρεων (βλ. έπόμενη παράγραφο τοῦ παρόντος κεφαλαίου). 49 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ

37 εἶχε φθάσει στά Πάταρα. Ἡ προσευχή τοῦ Ἁγίου εἶχε γαληνέψει τή θάλασσα καί ἡ μεγαλόψυχη καρδιά του συγχώρεσε τούς μετανοημένους ναῦτες. Πικρό λόγο δέν εἶπε νά τούς λυπήσει, ἀντίθετα ἀφοῦ τούς συμβούλευσε νά μή δείξουν ποτέ στό μέλλον παρόμοια συμπεριφορά, τούς κατευόδωσε («δι εὐπλοΐας εἰς τήν οἰκίαν ἀνέπεμπεν» 52 ). Ἔτσι, ἡ περιπέτεια τοῦ Ἁγίου εἶχε αἴσιο τέλος, καί ἡ χαρά τῶν συμπολιτῶν του γιά τήν ἐπιστροφή του στήν πατρίδα ἦταν μεγάλη, καθώς ἔχαιρε μεγάλης ἐκτιμήσεως ἀπό τό ποίμνιό του. Ἡ ἀρετή του ἦταν πασιφανής καί ἡ θεία πρόνοια ἔμελλε τό μέγα τοῦτο φῶς «ἐπί μεγάλην θήσειν λυχνίαν» 53. Ἐκείνη τήν ἐποχή εἴχε πεθάνει ὁ ἀρχιερεύς τῶν Μύρων τῆς Λυκίας 54. Κλῆρος δέ καί λαός ἀναζητοῦσαν ἄξιο διάδοχο τοῦ θρόνου. Παρακαλῶντας τόν Θεό νά ὑποδείξει τόν ἄξιο, Ἄγγελος Κυρίου ἀποκάλυψε σέ κάποιον γέροντα ἐπίσκοπο ὅτι τό ὅνομα τοῦ συνετοῦ ἱερέα πού θά ἐποίμανε θεάρεστα τήν Ἐκκλησία ἦταν Νικόλαος καί ὅτι θά παρουσιαζόταν τήν ἑπομένη ἡμέρα στό Ναό, γιά νά προσευχηθεῖ. Ὁ γέροντας ἐπίσκοπος περίμενε κατά τήν ἐντολή τοῦ Ἀγγέλου τόν Νικόλαο στήν Ἐκκλησία, καί στή συνέχεια τόν ὁδήγησε στούς ἄλλους ἐπισκόπους καί κληρικούς, πού μέ εὐχαρίστηση καί παμψηφεί τόν ἐξέλεξαν ἀρχιερέα. Ἔτσι, ὁ Ἅγιος Νικόλαος «οὐκ ἀνθρωπίνῃ ψήφῳ ἀλλά θείᾳ» 55 προεχειρίσθη ἐπίσκοπος «ὀρθοτομῶν τόν λόγον τῆς ἀληθείας καί τά τῆς εὐσεβείας δόγματα ὑγιῶς φρονῶν καί διδάσκων» 56. Τό παράδειγμα καί ἡ βιοτή του εἶχε ὡς συνέπεια τήν προσέλευση πολλῶν ἀνθρώπων στό Χριστιανισμό, καί ἡ πνευματική πρόοδος στήν περιοχή ὁλοένα καί αὐξανόταν. Φρύαξε, ὅμως, ὁ διάβολος βλέπων τήν πληθυνόμενη εὐσέβεια τῶν Χριστιανῶν. Ἔτσι, παρακίνησε ἐναντίον τους δύο διῶκτες βασιλεῖς, τόν Διοκλητιανό καί τόν Μαξιμιανό, πού θέσπισαν φοβερούς καί ἀπάνθρωπους νόμους γιά ὅσους πίστευαν στό Χριστό καί ἀρνοῦνταν νά προσκυνήσουν τά εἴδωλα. Οἱ ἀνίερες ἐντολές ἔφθασαν καί ἐφαρμόστηκαν καί στά Μῦρα, μέ ἀποτέλεσμα ὁ Ἅγιος νά βασανισθεῖ ἀπό τούς τοπικούς ἄρχοντες καί νά φυλακισθεῖ μαζί μέ ἄλλους χριστιανούς, τούς ὁποίους διαρκῶς ἐμψύχωνε, γιά νά μείνουν σταθεροί στήν πίστη τους. Ὅταν ἀπέθαναν οἱ διῶκτες καί πῆρε τή θέση τους ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος, οἱ χριστιανοί ἐλευθερώθηκαν μέ ἐντολή του ἀπό τίς φυλακές, καί μποροῦσαν νά λατρεύουν ἐλεύθερα τό Θεό, καί νά ἀνοικοδομοῦν ναούς. Μαζί τους ἐλευθερώθηκε καί ὁ Ἅγιος Νικόλαος, ὁ ὁποῖος καί ἀποκαταστάθηκε πάλι ἀρχιερέας καί ποιμένας τῶν Μυραίων μέ τήν προσευχή του δέ γκρεμίζονταν καί διαλύονταν στό χῶμα οἱ εἰδωλολατρικοί βωμοί τῆς ἐπαρχίας του, ὅπου κατοικοῦσαν δαιμόνια καί προσκυνοῦνταν ἀπό τούς ἀνθρώπους. Μεταξύ αὐτῶν στά Μῦρα ὑπῆρχε ἕνας μεγάλος εἰδωλολατρικός βωμός τῆς θεᾶς Ἀρτέμιδας, τόν ὁποῖον κατέρριψε μέ τήν προσευχή του ὁ Ἅγιος, διώκοντας στό πῦρ τό ἐξώτερο τούς ἐμφωλεύοντες ἐκεῖ δαίμονες. 52 ὅ.π., σ ὅ.π., σ Τά Μῦρα (σημερινή πόλη Ντεμπρέ) ἦταν πόλη τῆς Λυκίας στό νοτιοδυτικό ἄκρο τῆς Μ. Ἀσίας, καί ἀπεῖχε περί τά τέσσερα χιλιόμετρα ἀπό τήν Ἀνδριάκη, τό ἐπίνειό της στό Λυβικό πέλαγος. Τά Μῦρα ἄρχισαν νά ἀκμάζουν ἀπό τήν ἐποχή τῆς ἀρχιερατείας τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ἀνακηρύχθηκαν δέ πρωτεύουσα τῆς Λυκίας ἀπό τόν Θεοδόσιο τόν Β, ὁ ὁποῖος καί ἀνήγειρε ἐκεῖ μεγαλοπρεπῆ ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Στήν Μητρόπολη τῶν Μύρων ὑπάγονταν παλαιά 36 ἐπισκοπές ἴσως γι αὐτό ὁ Ἅγιος ἔχει τόν τίτλο τοῦ «Ἀρχιεπισκόπου» Μύρων. 55 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ ὅ.π., σ

38 Αὐτή τήν ἐποχή ἡ ἐμφάνιση τοῦ αἰρετικοῦ Ἀρείου, πού ἐκήρυττε ὅτι ὁ Χριστός δέν εἶναι Θεός ἀληθινός ἀλλά κτίσμα καί ποίημα τοῦ Θεοῦ, καί προκαλοῦσε σύγχυση στήν Ἐκκλησία, εἶχε ὡς συνέπεια τήν σύγκληση ἀπό τόν Μ. Κωνσταντῖνο τῆς Α ἐν Νικαίᾳ Οἰκουμενικῆς Συνόδου τό ἔτος 325, στήν ὁποία συμμετεῖχε καί ὁ μέγας καί θαυματουργός Νικόλαος 57 μεταξύ τῶν 318 Πατέρων 58. Βλέποντας ὁ Ἅγιος ὅτι ὁ Ἄρειος προσπαθοῦσε νά ἀποστομώσει ὅλους τούς ἀρχιερεῖς, κινούμενος ἀπό θεῖο ζῆλο, σηκώθηκε καί μέ ἱερή ἀγανάκτηση κατάφερε δυνατό ράπισμα στόν Ἄρειο. Γιά τήν πράξη του αὐτή ἐνώπιον τοῦ βασιλέως (ἡ ὁποία ὡς προσβλητική ἐτιμωρεῖτο μέ ἀποκοπή τοῦ ἄκρου), κατόπιν μεσολαβήσεως τῶν ἀρχιερέων καί γιά νά μή διαταραχθεῖ ἡ Σύνοδος πού διεξαγόταν, ὁ Ἅγιος φυλακίσθηκε προκειμένου νά τιμωρηθεῖ μετά τό τέλος τῆς Συνόδου. Θαυμαστό ὅμως γεγονός συμβαίνει τό βράδυ στή φυλακή. Παρουσιάζονται σέ ὅραμα στόν Ἅγιο ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος, καί ὅταν ἐκεῖνος ἐρωτηθείς τούς ἀποκρίθηκε ὅτι γιά τή δική τους ἀγάπη φυλακίστηκε, λαμβάνει ἀπό τό Χριστό τό Ἅγιο Εὐαγγέλιο καί ἀπό τή Θεοτόκο τό ἀρχιερατικό ὠμοφόριο. Ὅταν πληροφορήθηκε ὁ βασιλιάς ὅσα διαδραματίστηκαν στή φυλακή, ἐλευθέρωσε τόν Ἅγιο, ζητῶντας του μαζί μέ τούς ἄλλους ἀρχιερεῖς συγγνώμη 59, καί ἐπανῆλθε στήν ἐπαρχία του ὁ Ἅγιος Νικόλαος. Λίγα χρόνια ἀργότερα, συνέβη νά ὑπάρξει πεῖνα στή Λυκία, πού ὅμοιά της δέν θυμόταν κανείς. Τά Μῦρα κινδύνευαν, καί ὁ Ἅγιος λυπούμενος γιά τή δυστυχία τῶν κατοίκων, φρόντισε θαυματουργικά γιά τό λαό του. Παρουσιάσθηκε στόν ὕπνο ἑνός πλοιάρχου, πού εἶχε φορτώσει σιτάρι στό πλοῖο του μέ προορισμό τή Γαλλία, προτρέποντάς τον νά τό μεταφέρει στά Μῦρα, ὅπου καί σέ μεγάλη τιμή θά τό πουλοῦσε. Τοῦ ἄφησε μάλιστα, γιά νά τόν πείσει, καί τρία φλουριά. «Διϋπνισθείς τοίνυν ὁ ἔμπορος καί τούς χρυσούς παρά τῇ χειρί εὑρῶν» 60 καί κατανοῶν ὅτι πρόκειται γιά θαυματουργική παρέμβαση, κατευθύνεται στά Μῦρα. Ἐκεῖ πούλησε ἐκεῖνος τό ἐμπόρευμά του ἀμέσως ὅπως τοῦ εἶχε ὑποσχεθεῖ ὁ Ἅγιος, οἱ δέ κάτοικοι δόξαζαν κι εὐχαριστοῦσαν τό Θεό καί τόν Ἅγιο Νικόλαο γιά τήν προστασία πού τούς παρεῖχε. 57 Ἀπό τό βιβλίο τοῦ Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, ὅ.π., σ. 12, ἀντλοῦμε τίς ἑξῆς πληροφορίες γιά τόν Ἅγιο Νικόλαο καί τό συγκεκριμένο θέμα: α) «οἱ πληροφορίες τοῦ Βυζαντινοῦ ἱστορικοῦ Θεοδώρου τοῦ Ἀναγνώστου (ἔζησε ἀπό τά τέλη τοῦ 5 ου μέχρι τίς ἀρχές τοῦ 6 ου αἰώνα). Πρῶτος ὁ ἱστορικός αὐτός περιλαμβάνει τό ὄνομα τοῦ ἐπισκόπου Μύρων Νικολάου στόν κατάλογο τῆς Α Οἰκουμενικῆς Συνόδου τῆς Νίκαιας (325). Ἄλλες ὅμως ἀξιόπιστες πηγές σιγοῦν ὡς πρός τή συμμετοχή του στή Σύνοδο αὐτή. Ἀξιοπρόσεκτο εἶναι π.χ. ὅτι στό γνωστό ἔργο τοῦ J. D. Mansi (Πρακτικά τῶν Ἁγίων Οἰκουμενικῶν Συνόδων, τόμ. 2 ος, Graz1962, σελ , ὅπου οἱ σχετικές μαρτυρίες γιά τήν Α Οἰκουμενικὴ Σύνοδο) δέν ἀναφέρεται ὁ Νικόλαος, ἀλλά ἄλλος ἐπίσκοπος Μύρων, ὁ Πολύδευκτος.» καί β) «τό ἀξιόπιστο κείμενο τοῦ λογίου πρεσβυτέρου τῆς Κ/πόλεως Εὐστρατίου, ὁ ὁποῖος ἔζησε ἀπό τό δεύτερο μισό τοῦ 6 ου αἰώνα. Στό ἀξιόλογο αὐτό κείμενο μαρτυρεῖται ὅτι ὁ Ἅγ. Νικόλαος ἦταν ἐπίσκοπος Μύρων τῆς Λυκίας κατά τούς χρόνους τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου καί, κατά συνέπεια, θά ἔλαβε μέρος στήν Α Οἰκουμενικὴ Σύνοδο.» ἀρχιερεῖς καί 86 ἱερεῖς, διάκονοι καί μοναχοί. 59 Τό περιστατικό τοῦ ραπίσματος στόν Ἄρειο καί τῆς φυλακίσεως τοῦ Ἁγίου Νικολάου, κατά τήν ὁποία τοῦ ἐμφανίσθηκαν ὁ Χριστός καί ἡ Θεοτόκος προσφέροντάς του δῶρα καί ἀπαλάσσοντάς τον ἀπό τά δεσμά, πού περιγράφονται στόν Μέγα Συναξαριστή (Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Δεκέμβριος), δέν ἀναφέρονται στό κείμενο τοῦ ὁσίου Συμεών τοῦ μεταφραστοῦ, τό ὁποῖο εἶναι καταχωρημένο στό Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852). Σ αυτό ἀναφέρεται ὅτι ὁ Ἅγιος Νικόλαος συμμετεῖχε στήν Σύνοδο, «γενναίως τε κατά τῶν Ἀρείου φλυαριῶν ἵσταται καί διαλύσας πάντα, καί κανόνα πᾶσι τῆς ὀρθῆς Πίστεως ἀκριβῆ παραδούς, ἐκεῖθέν τε ἀναζεύγνυσι, καί πρός τήν οἰκείαν ἐπανήκει ποίμνην, τρέπων πάντας καί προάγων ἐπ ἀρετήν καί θερμότερον τῆς διδασκαλίας ἁπτόμενος». (Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ. 47.) 60 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ

39 Μετά ἀπό λίγο καιρό ἐπαναστάτησαν στή Μ. Ἀσία οἱ κάτοικοι τῆς Μεγάλης Φρυγίας 61 καί χωρίσθηκαν μέ τόν τρόπο αὐτό ἀπό τό βασίλειο τοῦ Μ. Κωνσταντίνου. Ἔστειλε τότε ὁ βασιλιᾶς τρεῖς στρατηγούς, τόν Νεπωτιανό, τόν Οὖρσο, καί τόν Ἐρπυλίωνα, μέ ἀρκετό στρατό, γιά νά ἐπαναφέρουν τήν τάξη. Λόγῳ κακοκαιρίας, ὅμως, κατέφυγαν στό λιμάνι τῶν Μυραίων, ὅπου οἱ στρατιῶτες ἔχοντας ἀνάγκη ἐφοδίων προέβησαν σέ ἀρπαγές καί λεηλασίες, προκαλῶντας στήν πόλη σύγχυση. Μόλις πληροφορήθηκε ὁ Ἅγιος τά συμβάντα, πῆγε στό λιμάνι, συνάντησε τούς στρατηγούς, τούς ἐνημέρωσε γιά τή συμπεριφορά τῶν στρατιωτῶν, κι ἐκεῖνοι ἐπενέβησαν ἀμέσως καί ἡ τάξη ἀποκαταστάθηκε. Ὁ Ἅγιος εὐχαριστημένος φιλοξένησε τους στρατηγούς, καί τήν ἑπομένη ἡμέρα τούς κατευόδωσε, εὐχόμενος αἴσια ἔκβαση στήν ἀποστολή τους. Τήν ὥρα ἐκείνη ἔρχονται καί πέφτουν στά πόδια τοῦ Ἁγίου κάποιοι ἄνδρες καί γυναῖκες παρακαλῶντας τον νά ἐλευθερώσει τρεῖς συγγενεῖς τους, πού μέ τρόπο ἄδικο ὁ διοικητής τοῦ τόπου Εὐστάθιος εἶχε καταδικάσει σέ θάνατο. Τότε ὁ Ἅγιος, διαπιστώνοντας τό ἄδικο τῆς ἀπόφασης, «παραλαμβάνει αὐτίκα» 62 τούς τρεῖς στρατηλάτες καί «ἐπιτείνας τήν πορείαν, καί τό ἔνδεον τῷ γήρει τῷ διαπύρῳ τῆς καρδίας ἀναπληρώσας» 63, φθάνει γρήγορα στόν τόπο τῆς καταδίκης, καί τήν τελευταία στιγμή ματαιώνει τόν ἀποκεφαλισμό τῶν μελλοθανάτων, ἀφαιρῶντας ἀπό τά χέρια τοῦ δημίου τό ξίφος. Κανείς δέν τόλμησε νά ἐμποδίσει τόν Ἅγιο, «τό περιόν τῆς ἀρετῆς εἰδότες καί τόν ὑπέρ τοῦ δικαίου ζήλον αὐτοῦ δυσωπούμενοι» 64. Δέν περιγράφεται ἡ εὐγνωμοσύνη καί ἡ χαρά τῶν καταδίκων καί τῶν συγγενῶν τους. Πλῆθος λαοῦ κατέφθασε, ἀνάμεσά τους δέ ἔφιππος ὁ ἄρχοντας Εὐστάθιος, δικαιολογούμενος στόν Ἅγιο ὅτι δύο ἐπιφανεῖς ἄνδρες τῆς πόλης στάθηκαν ἡ αἰτία τῆς καταδικαστικῆς ἀπόφασης. Ὡστόσο ὁ Ἅγιος ζητὰ ἀπό τούς τρεῖς στρατηγούς νά μεταφέρουν τό περιστατικό στό βασιλιά, γιά νά πληροφορηθεῖ κι ἐκεῖνος γιά τόν ἄδικο κριτή, ὅτι «χρυσίῳ διαφθαρείς, θάνατον κατέκρινε τῶν ἀθώων» 65. Ἐμπρός στήν ἐξέλιξη αὐτή ὁ Εὐστάθιος πέφτει στά πόδια τοῦ Ἁγίου ζητῶντας συγχώρεση. Οἱ στρατηγοί μετά τό γεγονός αὐτό, «θείων εὐχῶν ἀξιωθέντες» 66 γιά τήν ἀποστολή τους, τήν ἔφεραν εἰς πέρας μέ ἐπιτυχία καί δίκαια ἐξυψώθηκαν καί βραβεύθηκαν μέ τίς πρέπουσες τιμές ἀπό το βασιλιά. Κάποιοι ὅμως ἀντίπαλοι, φθονῶντας γιά τίς τιμές πού ἀπολάμβαναν οἱ τρεῖς στρατηγοί, τούς συκοφάντησαν στόν ἐπίτροπο τοῦ βασιλιᾶ Ἀβλάβιο λέγονας ὅτι ὑποκινοῦσαν ἐπανάσταση, ἔχοντας μέ τό μέρος τους τούς ἐπαναστάτες τῆς Φρυγίας, πού εἰκονικά εἰρήνευσαν. Δωροδόκησαν τόν Ἀβλάβιο γιά νά τούς φυλακίσει, ἐν ἀγνοίᾳ τοῦ Μ. Κωνσταντίνου γιά νά μή φανερωθεῖ δέ ἡ συκοφαντία τους, δίδοντας περισσότερα χρήματα στόν Ἀβλάβιο, ζήτησαν τή θανάτωση τῶν ἀθώων στρατηγῶν, μέ τήν αἰτιολογία ὅτι οἱ φίλοι τους ἀνά πᾶσα στιγμή θά μποροῦσαν νά τούς ἐλευθερώσουν. Ὁ Ἀβλάβιος συκοφάντησε στό βασιλιά 61 Στή Μεγάλη Φρυγία κατοικοῦσαν οἱ Ταϊφάλοι, ἄνθρωποι ἀλλόφυλοι, ξένοι προερχόμενοι ἀπό τή Μολδοβλαχία, σέ ἀντίθεση μέ τή μικρή Φρυγία, πού βρισκόταν κοντά στόν Ἑλλήσποντο, καί τήν ὁποία οἱ Ἕλληνες ὀνόμαζαν Τρῳάδα. 62 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ

40 τούς τρεῖς στρατηγούς ὅτι προετοιμάζουν ἐπανάσταση ἐναντίον του, κι ἐκεῖνος διέταξε νά ἀποκεφαλισθοῦν την ἐπόμενη κιόλας ἡμέρα. Ὅταν πληροφορήθηκαν τήν καταδικαστική ἀπόφαση οἱ στρατηγοί, ἔπεσαν σέ ἀπόγνωση καί θλίψη μεγάλη, μή γνωρίζοντας τί σφάλμα διέπραξαν. «Πικρῶς ἐποδυρωμένων καί θρηνούντων» 67 ὁ ἕνας ἀπ αὐτούς, ὁ Νεπωτιανός, θυμήθηκε τό περιστατικό στά Μῦρα τῆς Λυκίας, ὅταν ὁ Ἅγιος Νικόλαος ἔσωσε τούς ἄδικα καταδικασθέντες ἄνδρες. Διαπιστώνοντας δέ ὅτι καμιά ἀνθρώπινη δύναμη δέν θά μποροῦσε νά τούς σώσει ἀπό τή δεινή θέση, προσευχήθηκαν καί οἱ τρεῖς θερμά ὅλη τή νύχτα στό Θεό καί στόν Ἅγιο, ὁ ὁποῖος ταχύτατα ἔκαμε καὶ πάλι τό θαῦμα του, ἀκούγοντας τίς αἰτήσεις τῶν πιστῶν στρατηγῶν. Λίγο πρίν τήν ἀνατολή τοῦ ἡλίου παρουσιάζεται στόν ὕπνο τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, ἀπειλῶντας τον ὅτι ἄν δέν ἐλευθερώσει τούς στρατηγούς, θά προσευχηθεῖ στό Θεό νά τοῦ ἀφαιρέσει τή ζωή. Ὅταν ὁ βασιλιάς ζήτησε τό ὄνομά του, ὁ Ἅγιος τοῦ ἀπάντησε ὅτι ὀνομάζεται Νικόλαος, καί ὅτι ὁ Θεός τόν ἔστειλε γιά νά προστατεύσει τούς ἄδικα καταδικασμένους σέ θάνατο στρατηγούς. Ὁ Ἅγιος μέ τήν ἴδια ἀπειλητική διάθεση παρουσιάζεται καί στόν ὕπνο τοῦ Ἀβλαβίου, ζητῶντας του ἐξηγήσεις γιά τή δωροδοκία του καί τή συκοφαντική δυσφήμηση τῶν στρατηγῶν στό βασιλιά. Παρακίνησε δέ τόν Ἀβλάβιο νά ἐλευθερώσει τούς στρατηγούς, γιά νά μήν τοῦ ἀφαιρέσει ὁ Θεός τή ζωή μετά ἀπό δική του προσευχή. Τό πρωί ὁ Μ. Κωνσταντῖνος κάλεσε ἄμεσα μέ ὑπηρέτη του τόν Ἀβλάβιο καί μίλησαν γιά ὄσα συνέβησαν στόν ὕπνο τους «πρός τό παράδοξον ἐκεῖνο τῆς θέας ἄμφω καταπλαγέντες ὅ τε Βασιλεύς καί ὁ Ἔπαρχος» 68. Ἀποφάσιασν νά φέρουν μπροστά τους τούς στρατηγούς καί νά ζητήσουν ἐξηγήσεις γιά τίς πιθανές μαγεῖες πού τελέσθηκαν ἐκείνη τή νύχτα, καί εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τά ὁράματα. Οἱ στρατηγοί «δακρύων τούς ὀφθαλμούς πληρώσαντες καί συνεχῶς ἀναβλύζοντες» 69, διακήρυξαν τό σεβασμό τους ἀπέναντι στό βασιλιά ἀλλά καί διηγήθηκαν τό λόγο, γιά τόν ὁποῖο ἐπικαλέσθηκαν τή βοήθεια τοῦ θαυματουργοῦ Ἁγίου Νικολάου, καθώς ἦσαν μάρτυρες τῆς διασώσεως τῶν τριῶν ἀθώων ἀνδρῶν στή Λυκία, χάρη στήν παρέμβαση τοῦ Ἁγίου. Κατανύχθηκε ὁ βασιλιάς, ὅταν ἄκουσε τήν ἀπολογία τους, καί ὄχι μόνο τούς χάρισε τή ζωή ἀλλά καί προσέφερε δῶρα (ἕνα χρυσό εὐαγγέλιο, ἕνα θυμιατήρι χρυσό στολισμένο μέ πολύτιμους λίθους, καί δύο μεγάλες χρυσωμένες λαμπάδες) γιά τήν ἐκκλησία, στήν ὁποία ἀρχιεράτευε ὁ Ἅγιος. Ἐλεύθεροι οἱ στρατηγοί ἀμέσως ἀνεχώρησαν γιά νά βροῦν τόν Ἅγιο, νά τόν εὐχαριστήσουν. Ἔγιναν μάλιστα καί μοναχοί, ἀφήνοντας ἀπό τά ὑπάρχοντά τους ἄλλα στήν Ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου, ἄλλα στούς φτωχούς καί ἄλλα στούς συγγενεῖς τους. Ἄλλο χαρακτηριστικό θαῦμα τοῦ Ἁγίου, ὅσο ζοῦσε ἀκόμη, ἦταν ἡ σωτηρία ναυτῶν πού, ἐνῶ ταξίδευαν καί κινδύνευαν νά πνιγοῦν, ἐπικαλέσθηκαν τή βοήθειά του. Ἄμεση τότε ὑπῆρξε καί θαυματουργική ἡ παρέμβαση τοῦ Ἁγίου. Φάνηκε ξαφνικά ὁ Ἅγιος Νικόλαος στήν πρύμνη τοῦ πλοίου, κράτησε ὁ ἴδιος τό τιμόνι, καί ἐνθάρρυνε τούς ναῦτες. Σέ λίγο κώπασε ὁ ἄνεμος, γαλήνψε ἡ θάλασσα καί ὁ Ἅγιος ἐξαφανίσθηκε. Εὐγνώμονες οἱ ναῦτες θέλησαν νά ἀράξουν τό πλοῖο στό λιμάνι τῶν Μυραίων, γιά νά βροῦν τόν Ἅγιο, νά τόν εὐχαριστήσουν ἀλλά καί νά δοῦν τό πρόσωπό του. Ἔτσι καί ἔκαμαν. Ρωτῶντας, τόν βρῆκαν στήν ἐκκλησία μέ τούς ἱερεῖς 67 ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ

41 του καί τόν εὐχαρίστησαν θερμά. Ὁ προορατικός Ἅγιος γνωρίζοντας ὅτι δέν ἔχουν καθαρή καρδιά, τούς ἐνουθέτησε μέ ἀγάπη, καί ἐκεῖνοι ὠφελημένοι περισσότερο ἀπό τή διδαχή παρά ἀπό τή βοήθεια στή θάλασσα, ἀνεχώρησαν γιά τόν τόπο τους, δοξάζοντας τό Θεό καί εὐχαριστῶντας τόν Ἅγιο. Ο Ἅγιος Νικόλαος, «πρεσβυτικός μέν τό ἦθος, Ἀγγελικός δέ τήν θέαν, ἁγιασμόν δέ καί χάριν ἀποπνέων θείαν» 70, πού μόνο μέ τή θεωρία τοῦ προσώπου του φυγάδευε τή λύπη καί γέμιζε χαρά ὅσους τόν συναντοῦσαν, κοιμήθηκε μετά ἀπό σύντομη ἀσθένεια εἰρηνικά «βαθύτατά τε γηρἀσας καί πλήρης ἡμερῶν» 71 περί τό 330. «Τό τούτου σῶμα τό τίμιον, χερσίν ὁσίαις Ἐπισκόπων καί τοῦ Κλήρου παντός λαμπροφορίᾳ τιμώμενον, τῷ ἐν Μύροις ἐναπετέθη Ναῷ, μῦρον καί εἰς τόδε χρόνου προχέον, νόσων ψυχικῶν τε καί σωματικῶν ἴαμα» Καί ἄν ἡ μακαρία ψυχή του ἀνῆλθε στόν οὐρανό «λαμπρότησιν Ἀγγέλων συνών καί συναγαλλόμενος καί τό τῆς Τριάδος φέγγος ὁρῶν τρανότερόν τε καί καθαρώτερον» 75, ὁ Ἅγιος δέν ἔπαυσε νά θαυματουργεῖ καί νά προστρέχει σέ βοήθεια ὅσων τόν ἐπικαλοῦνται. Γι αὐτό καί ἀναρίθμητα εἶναι τά θαύματα μετά τήν κοίμησή του. Ἀναφέρονται δύο στόν Συναξαριστή. Στά Μῦρα, ὅπου ἀρχιεράτευσε ὁ Ἅγιος, ἀνήγειραν οἱ χριστιανοί μεγάλη ἐκκλησία στό ὄνομα τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ, καί συνήθιζαν κάθε χρόνο νά συναθροίζονται ἐκεῖ καί νά πανηγυρίζουν. Κάποια μέρα, πού ἀπό μακρινό τόπο ξεκίνησαν γιά τά Μῦρα χριστιανοί, προκειμένου νά προσκυνήσουν τά ἅγια λείψανα, ὁ διάβολος, πού εἴχε ἐκδιωθεῖ παλαιότερα ἀπό τό βωμό τῆς Ἀρτέμιδος (ὁ ὁποῖος ἐκρημνίσθη ὄπως ἤδη ἀναφέρθηκε ἀπό τήν προσευχή τοῦ Ἁγίου), θέλοντας νά κάνει κακό στό Ναό, μεταμορφώθηκε σέ φτωχή γυναῖκα, πού κρατοῦσε ἕνα δοχεῖο λάδι. Πλησίασε ὁ διάβολος καί ζήτησε ἀπό τούς χριστιανούς, πού ἀνέβαιναν στό πλοῖο γιά τό προσκύνημα, νά πάρουν τό δοχεῖο, γιά ν ἀνάψουν στό ναό τό καντήλι τοῦ Ἁγίου. Οἱ χριστιανοί τό ἔλαβαν μή γνωρίζοντας τήν πανουργία τοῦ διαβόλου. Τά μεσάνυχτα ὅμως ὁ Ἅγιος Νικόλαος ἐμφανίζεται στόν πλοίαρχο, ἀποκαλύπει τό δαιμονικό σχέδιο, ζητᾶ νά βυθιστεῖ τό δοχεῖο στή θάλασσα, καί ὑπόσχεται βοήθεια γιά ὅ, τι φοβερό θά ἀκολουθοῦσε. Πράγματι, τό πρωί, ὅταν ἔρριξε ὁ πλοίαρχος τό δοχεῖο στή θάλασσα, φλόγα μεγάλη ἀνέβηκε καί πολύς καπνός δυσώδης σάν ἀπό θειάφι. Ἡ θάλασσα φούσκωσε, σηκώθηκαν κύματα τεράστια, ἀποροῦσαν οἱ ναῦτες, καί φοβισμένοι ἔπεσαν μπρούμυτα ἐπικαλούμενοι τή βοήθεια τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Μετά ἀπό ἀρκετή ὥρα, ὅταν ἠρέμησε ἡ θάλασσα καί συνῆλθαν οἱ ναῦτες ἀπό τήν ἁγωνία, χάρηκαν ὅλοι, καί δόξασαν τό Θεό καί τόν Ἅγιο Νικόλαο. Στήν Κωνσταντινούπολη ζοῦσε κάποιος πιστός χριστιανός, πού ἀγαποῦσε πολύ τόν Ἅγιο Νικόλαο. Θέλοντας κάποτε νά ταξιδέψει γιά μία δουλειά, πῆγε πρῶτα στό ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί προσευχήθηκε θερμά, ἔπειτα δέ ἀποχαιρέτησε τούς δικούς του καί ἐπιβιβάστηκε στό πλοιάριο. Κάποια στιγμή τῆς νύχτας, ὅταν οἱ ναῦτες 70 ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ Ἡ ἀνάβλυση μύρου ἀπό τόν τάφο, ἡ ὁποία ἀναφέρεται στό κείμενο τοῦ ὁσίου Συμεών τοῦ μεταφραστοῦ (Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), δέν ἀναφέρεται στό Μέγα Συναξαριστή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. 74 Τά περί τοῦ ἱεροῦ λειψάνου, ἀνακομιδῆς καί μετακομιδῆς, καταχωροῦνται σέ ἑπόμενο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους. 75 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ

42 σηκώθηκαν γιά νά στρέψουν τά ἱστία μεταβληθέντος τοῦ ἀνέμου, σηκώθηκε καί ὁ εὐλαβής ἐκεῖνος χριστιανός γιά νά ὑπάγει πρός ἀνάγκη του περιπλέχθηκε ὅμως, καί συμποδισθείς ἔπεσε στή θάλασσα. Οἱ ναῦτες, ἄν καί ἀντιλήφθηκαν τό συμβάν, δέν μπόρεσαν νά τόν ἀνασύρουν ἀπ τή θάλασσα, γιατί τό σκοτάδι ἦταν βαθύ, καί βίαιος ἄνεμος ἔσπρωχνε πρός τά ἐμπρός τό καράβι. Ὅλοι θρηνοῦσαν καί ἐκλαιγαν γιά τόν ἀδόκητο θάνατο τοῦ ἄνδρα. Ὁ χριστιανός ὅμως ἐκεῖνος, καταποντιζόμενος στό βυθό τοῦ πελάγους, ζητοῦσε νοερά τή βοήθεια τοῦ Ἁγίου. Καί τό θαῦμα ἔγινε. Ὁ χριστιανός βρέθηκε ξαφνικά μέσα στό σπίτι του, χωρίς νά τό καταλάβει. Τά ροῦχα του ἔσταζαν θαλασσινό νερό, καί συνέχιζε να φωνάζει «Ἅγιε Νικόλαε βοήθησέ με». Σηκώθηκαν οἱ οἰκεῖοι του ἀπό τίς φωνές, ἔτρεξαν καί οἱ γείτονες, καί ἔμειναν ἄφωνοι ἀπό τό θαυμασμό τους, συλλογιζόμενοι τό θαῦμα 76. Ὁ διασωθείς, ἀφοῦ φόρεσε στεγνά ροῦχα, κατευθύνθηκε στό ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Πέρασε ἐκεῖ τήν ὑπόλοιπη νύχτα προσευχόμενος, εὐχαριστῶν καί δοξάζων τό Θεό καί τόν Ἅγιο. Τήν ὥρα τοῦ Ὄρθρου ἔγινε σέ ὅλους φανερό τό θαῦμα τοῦ Ἁγίου, καθώς ὁ ναός ἦταν φωταγωγημένος καί εὐωδίαζε ἀπό τά ἀρώματα, τά ὁποῖα ἔφερε ἀπό εὐγνωμοσύνη γιά τόν Ἅγιο ὁ χριστιανός ἐκεῖνος. Ὄλοι τότε δόξασαν τό Θεό καί εὐχαριστούσαν τό Μέγα Ἰεράρχη Νικόλαο! Ἀλλά καί σέ ὅλη τήν Κωνσταντινούπολη διαφημίσθηκε τό θαῦμα τοῦ Ἁγίου, φθάνοντας δέ στά αὐτιά τοῦ Πατριάρχη, τόν κάλεσε νά διηγηθεῖ τό θαῦμα. Ἀκολούθησε λιτανεία, ἀγρυπνία καί δοξολογία τοῦ Θεοῦ, καθώς καί ἡ πρέπουσα εὐχαριστία στόν Ἅγιο Νικόλαο. Ἔτσι τίμησε ὁ Θεός τόν Ἅγιο Νικόλαο καί στόν ούρανό καί στή γῆ, διότι δούλευε ὀλόψυχα γιά τό Θεό, ἤθελε νά ἀρέσει στό Χριστό, καί ἀνταμείφθηκε χιλιοπλάσια, προσφέροντας τόν βίο του ὡς πρότυπο καί ὑπόδειγμα γιά ὅσους ἐπιθυμοῦν νά πλουτήσουν πνευματικά. γ) Συγκριτική μελέτη τοῦ βίου τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μύρων καί τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐπισκόπου Πιναρέων Ἡ ὕπαρξη δύο ἁγίων μέ τό ἴδιο ὄνομα, «Νικόλαος», πού ζοῦν στήν ἴδια περιοχή, στήν ἐπαρχία τῆς Λυκίας, σέ διαφορετικές ὅμως χρονικές περιόδους (στά Μῦρα ὁ γνωστός Ἅγιος Νικόλαος τόν 4 ο αἰώνα μ. Χ., στήν κορυφή τοῦ βουνοῦ τῶν Μύρων, ὅπου εὐρισκόταν ἡ μονή τῆς Ἁγίας Σιών, ὁ Ἅγιος Νικόλαος, ἐπίσκοπος τῆς Πιναρέων πόλεως τόν 6 ο αἰώνα κατά τή διάρκεια τῆς βασιλείας τοῦ αὐτοκράτορα Ἰουστινιανοῦ), μᾶς δίνει τήν ἀφορμή συγκριτικῆς μελέτης τῶν δύο βίων, ὅπως καταγράφονται ἀπό τόν συγγραφέα ὀνόματι Μιχαήλ («Vita per Michaëlem») ὁ βίος τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μύρων 77, ἀπό ἀνώνυμο δέ συγγραφέα ὁ βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ Σιωνίτου, ἐπισκόπου Πινάρεων 78. Πρωτότοκος καί μονογενής ὁ Μύρων Νικόλαος, ἀπό ἄγνωστους πλήν εὐγενεῖς καί πλούσιους γονείς. Μέ δύο ἀδέλφια («Ἀρτεμᾶν καί Ἑρμαῖον» 79 ) ὁ Σιωνίτης Νικόλαος, 76 Τό θαῦμα τοῦτο τῆς διάσωσης τοῦ χριστιανοῦ καί τῆς μεταφορᾶς του ἀπό τό βυθό στό σπίτι του, δέν περιέχεται στό κείμενο τοῦ Ὁσίου Συμεών τοῦ μεταφραστοῦ. 77 Βλ. «Vita per Michaëlem» στό βιβλίο τοῦ Gustav Anrich, Hagios Nikolaos, σσ Βλ. «Vita Nicolai Sionitae» στό βιβλίο τοῦ Gustav Anrich, ὅ.π., σσ «Vita Nicolai Sionitae», (Gustav Anrich, Hagios Nikolaos), σ

43 καί γόνος γονέων, τῶν ὁποίων διασώζονται τά ὀνόματα («ἐκ πατρός μέν Ἐπιφανίου, μητρός δέ Νόννας» 80 ). Κοινό στοιχείο τῶν βίων καί τῶν δύο Ἁγίων εἶναι τά θαυμαστά γεγονότα, πού σφράγισαν τή νηπιακή τους ἡλικία. Ὁ Μύρων Νικόλαος «ἐκ κοιλίας μητρός θεῷ ἡγιασμένος [ ] μητρώῳ μαζῷ βρεφοπρεπῶς ἀπετρέφετο [ ] τετράδι καί παρασκευῇ ἅπαξ τῆς ἡμέρας ἐν τῇ τεταγμένῃ ὥρᾳ τοῦ γάλακτος μεταλάμβανεν» 81. Ἰδού σημεῖο ἀναντίρρητο καί προεικόνιση «τοῦ ἀρτίου καί ἀγγελικοῦ τῆς ἐσομένης τοῦ Νικολάου βιώσεως». Ὁ Σιωνίτης Νικόλαος «ἅμα τῷ κυηθῆναι αὐτόν, ὄντα ἔτι ἐν τῇ σκάφῃ, τῇ τοῦ Θεοῦ δυνάμει ἔστη ἐπί τούς πόδας αὐτοῦ ὀρθός ὡς ὥρας δύο καί ἔμφοβοι γενόμενοι οἱ γονεῖς αὐτοῦ ἐδόξασαν τόν Θεόν». Ἐπίσης, σέ ἡλικία ἑπτά ἐτῶν «τοῦ ἁγίου πνεύματος ὑπουργοῦντος «τό παιδίον Νικόλαος τῷ ἑαυτοῦ διαδασκάλῳ ὀνόματα ἐσήμαινεν [ ] ἐπί τό ἑκάστῃ συλλαβίᾳ γράφειν αὐτά». Ὡσαύτως, «πορευομένου αὐτοῦ πρός τήν τῶν γραμμάτων μάθησιν», θεραπεύει γυναῖκα «ὀνόματι Νοννίνῃ ἔχουσα ξηρόν τόν πόδα, σφραγίσας αὐτήν τῷ σημείῳ τοῦ σταυροῦ, τῇ δυνάμει τοῦ ἁγίου πνεύματος» 82. Γιά τά ἐφηβικά καί νεανικά χρόνια τοῦ μέν Ἁγίου Νικολάου Μύρων οἱ πληροφορίες πού παρέχονται ἀπό τόν Μιχαήλ εἶναι ὅτι «ἀπείχετο πάσης πολιτικῆς καί ἀγοραίας ποικιλογνωμίας σωφροσύνης ἐπιμελούμενος» 83. «Ἐκδημησάντων δέ πρός Κύριον τῶν γονέων αὐτοῦ [ ] καί καταλελοιπότων αὐτῷ πολλήν περιουσίαν καί δαψίλειαν χρημάτων τε καί κτήσεων», δέν δίσταζε νά μοιράζει τήν περιουσία του σέ ἐλεημοσύνες, θησαυρίζοντάς την ἔτσι «ἐν τοῖς ἀσύλοις τοῦ οὐρανοῦ ταμείοις». Ἀναφέρεται δέ καί τό περιστατικό της προικίσεως ἀπό τόν Ἅγιο τῶν τριῶν θυγατέρων ἐνός ἄνδρα, ὁ ὁποῖος «ἐξ εὐημερίας εἰς ἐσχάτην δυσημερίαν ἐληλακώς, ἐβούλετο ταύτας προστῆσαι εἰς ἀκολασίας ἐργαστήριον» 84. Ὁ συνετός καί διακριτικός τρόπος «τῆς ἐπιδόσεως καί πλουσιωτάτης χορηγίας τῶν χρημάτων», ἡ δέσμευση τοῦ εὐεργετημένου, ὥστε «μηδενί μηδέν ἐξειπεῖν [ ] ἄχρις αἰῶνος ζωῆς» τοῦ Ἁγίου, ἀποτελοῦν χαρακτηριστικό δεῖγμα «τῆς τοῦ ἁγίου ἀνδρός πρός τούς ἐνδεῖς εὐσπλαγχνίας» καί τῆς συνολικῆς ἀρετῆς του: «ἐγκρατῶς [ ] καί ὁσίως ὁ θεῖος [ ] Νικόλαος τῶν παθῶν καί τῆς ἁμαρτίας ὑπέρτερος γέγονε [ ] ἁγιωσύνην ἐπιτελῶν» 85. Ἐξ ἴσου ἐνάρετα καί ἁγιασμένα εἶναι καί τά ἐφηβικά καί νεανικά χρόνια τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ Σιωνίτου: «Ἅμα γάρ τῷ αὐξάνεσθαι τό παιδίον Νικόλαος, διά τοῦ πνεύματος θεοῦ χάριτι [ ] ὁ ὁσιώτατος αὐτοῦ θεῖος καί ἀρχιμανδρίτης Νικόλαος [ ] ἀπήγαγεν αὐτόν πρός τόν μακάριον καί ὁσιώτατον ἀρχιεπίσκοπον Νικόλαον ἐπί τό χειροτονῆσαι αὐτόν ἀναγνώστην ἰδών δέ ὁ ὁσιώτατος ἀρχιεπίσκοπος τόν τρόπον τοῦ παιδός, ἔγνω διά τοῦ πνεύματος ὅτι σκεῦος Θεοῦ ἐστίν, καί λαβών καί εὐλογήσας ἐχειροτόνησεν αὐτόν ἀναγνώστην» 86. Ἔχοντας δέ τίς εὐχές καί τίς εὐλογίες τοῦ θείου του, χειροτονεῖται ἀργότερα πρεσβύτερος, «ἦν δέ τότε ἐννέα καίδεκα ἐτῶν», τοποθετεῖται δέ ἀπό ἐκεῖνον στόν 80 ὅ.π., σ «Vita per Michaëlem», (Gustav Anrich, Hagios Nikolaos), σσ «Vita Nicolai Sionitae», (Gustav Anrich, Hagios Nikolaos), σσ «Vita per Michaëlem», (Gustav Anrich, Hagios Nikolaos), σ ὅ.π., σσ ὅ.π., σσ «Vita Nicolai Sionitae», (Gustav Anrich, Hagios Nikolaos), σ

44 ἔνδοξο ναό τῆς Ἁγίας Σιών, λαμβάνοντας «μεθ ἑαυτοῦ δύο μαθητάς, τούς ἀδελφούς αὐτοῦ Ἀρτεμᾶν καί Ἑρμαῖον» 87. Πρέπει νά τονιστεῖ στό σημεῖο αὐτό ὅτι ὁ ἀρχάγγελος Μιχαήλ ἐμφανισθείς σέ ὅραμα στό θεῖο τοῦ Σιωνίτη Ἁγίου Νικολάου, προεῖπε τήν ἐγκατάστασή του στό Ναό τῆς Ἁγίας Σιών, ἀλλά καί τή θεοφιλή πορεία του. «Λέγει [ ] ὁ ἄγγελος Ἔστι παιδίον ὧδε, ὀνόματι Νικόλαος, υἱός Ἐπιφανίου, μητρός δέ Νόννας, ὅς ἔχει οἰκῆσαι ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ καί δοξᾶσαι τόν πατέρα ἡμῶν τόν ἐν τοῖς οὐρανοῖς ἐκ κοιλίας γάρ μητρός ἐστιν ἐκλελεγμένος παρά τῷ θεῷ» 88. Ἀλλά καί τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μύρων ἡ ἀνάδειξη σέ ἐπίσκοπο ἔγινε μέ θαυμαστό τρόπο, κατόπιν ἀποκαλύψεως τοῦ Κυρίου νά ἐπιλεγεῖ «ὅς πρό πάντων ὑπεισελθεῖν τῇ ἐκκλησίᾳ ἐλεύσεται [ ] Νικόλαος αὐτῷ ἐστιν ὄνομα» 89. Ὅπως καί ἔγινε, ἀφοῦ ὁ Ἅγιος Νικόλαος πρῶτος «περί τάς ὀρθρινάς ὥρας» 90 θέλησε νά μπεῖ στήν ἐκκλησία. Ἔγινε δέ δεκτός «ὡς ὑπό Θεοῦ καταπεμφθείς ποιμήν ἄριστος» στή μητρόπολη τῶν Μυρέων. Ἀπό τή στιγμή τῆς ἀναδείξεώς του σέ ἐπίσκοπο Μύρων, ὁ Ἅγιος Νικόλαος α) «ἱερουργεῖ τό εὐαγγέλιον τῆς χάριτος ὀρθοδοξώτατα», διδάσκων «τόν περιούσιον τοῦ Κυρίου λαόν τῶν περί θεολογίας ἀντέχεσθαι δογμάτων, ἐκτρεπόμενος τάς βεβήλους κενοφωνίας τῶν ἀθεοτάτων Ἀρειομανιτῶν τε καί Σαβελλιανῶν» 91. β) Παράλληλα, «ἐπί τήν τῶν δαιμόνων ἐξολόθρευσιν ἀνδρικώτατα διανίσταται περιῄει τόν χῶρον ἅπαντα τῆς ὑπ αὐτόν μητροπόλεως ἀνασκάπτων καί καταστρεφόμενος τούς τῶν εἰδώλων ναούς [ ]», μεταξύ τῶν ὁποίων καί τόν μεγάλο ναό τῆς Ἀρτέμιδας, ὥστε «τελείως ἀφανῖσαι τό τῶν δαιμόνων ἐπιβλαβέστατον σέβας» 92. γ) Κυρίως ὅμως ἀναδεικνύεται «ὀρφανῶν πατήρ καί χηρῶν προασπιστής τούς πτωχεύοντας τοῦ λαοῦ εὐψύχως παραμυθούμενος» 93. Ὡσαύτως, «μιμούμενος τόν οἰκεῖον δεσπότην τέθεικε τήν ἑαυτοῦ ψυχήν» ὑπέρ τριῶν ἀνδρῶν μελλόντων ἀδίκως θνήσκειν διά δόσιν χρημάτων. «Ταχέως ἐπιστάς (ἐκείνους) τοῦ θανάτου ἐρρύσατο [ ] τόν δέ τῷ χρυσῷ ἐκτυφλωθέντα δικαστήν [ ] διορθωσάμενος τοῦ ἐγκλήματος». Ἀλλά καί τούς μακράν εὑρισκομένους καί «ἀδίκως [ ] θανάτῳ παραδίδοσθαι μέλλοντας» ἐλευθέρωνε, παρουσιαζόμενος «δι ὀνείρων τοῖς κριταῖς», ὅπως στήν περίπτωση τῶν τριῶν ἐνδόξων στρατηλατῶν, πού τούς ἔσωσε παριστάμενος καί ἐλέγχοντας τόσο τόν αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνο, ὅσο καί τόν Ἀβλάβιο 94. Διαδοθείσης δέ τῆς φήμης τῆς φιλανθρωπίας του, τῆς ταχείας ἀντιλήψεως τῶν ἐμπερίστατων, καί τῶν θαυμαστῶν καταρθωμάτων του 95, τόν ἐπεκαλοῦντο πολλοί γιά βοήθεια, ὅπως «οἱ ναῦται [ ] τήν θάλαττάν ποτε διαπλέοντες» καί εὑρισκόμενοι ἐν μέσῳ σφοδρῆς θύελλας καί τρικυμίας κινδυνεύοντας νά πνιγοῦν. Καί, ὄντως, ὁ ὅσιος πατήρ «ἐπιφαίνεται αὐτοῖς ἐν τῇ ὥρᾳ τῆς ἀνάγκης αὐτῶν καί φησί πρός αὐτούς Ἰδού κεκλήκατέ με, καί πάρειμι βοηθήσων ὑμῖν [ ] (καί) σύν θεῷ τοῦ κινδύνου διέσωσεν, 87 ὅ.π., σ ὅ.π., σ «Vita per Michaëlem», (Gustav Anrich, Hagios Nikolaos), σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σσ ὅ.π., σσ ὅ.π., σσ ὅ.π., σ

45 καί πρός γαλήνιον ὅρμον διαφυλάξας ἀπεκατέστησεν» 96. Εὐγνωμονῶντας γιά τήν ἐμφάνιση τοῦ ἁγίου στό πλοίο, οἱ ναῦτες τόν ἀναζήτησαν καί βρίσκοντάς τον στήν ἐκκλησία εὐεργετήθηκαν γιά δεύτερη φορά, ἀφοῦ χάρη στή διορατικότητά του ἔλαβαν 97 τίς κατάλληλες νουθεσίες, ὥστε νά μήν προκαλέσουν πάλι τή θεία «παιδεία» πέφτοντας σέ θανάσιμα ἀμαρτήματα. Ἡ μέριμνα γιά τό ποίμνιό του ἀποδεικνύεται καί ἀπό τό θαῦμα πού ἔκανε «λείψαντος τοῦ σίτου ἐν τῇ χώρᾳ τῶν Λυκίων» 98, ὁπότε καί ἐξασφάλισε στό λαό προμήθειες γιά δύο ἔτη ἀπό Ἀλεξανδρινά πλοῖα, χωρίς νά μειωθεῖ τό φορτίο τοῦ σίτου κατά τρόπο θαυμαστό στά πλοῖα, καί μάλιστα φρόντισε καί γιά τή σπορά τοῦ περισσεύματος τοῦ σίτου στούς ἀγρούς. Εὐεργετῶντας, συνεπῶς, καί «βελτιῶν πρός τό κρεῖττον [ ] καί ἐκ μόνης τῆς ὁράσεως τούς παρατυγχάνοντας αὐτῷ» 99 ζοῦσε στά Μῦρα ὁ «ἱεροπρεπής καί ἀγγελικός τῷ εἴδει» ἐπίσκοπος Νικόλαος. Ἀλλά καί ὁ Σιωνίτης Νικόλαος γιατρεύοντας καί θαυματουργῶντας περνοῦσε τή ζωή του 100, ἀλλά καί φυγαδεύοντας δαιμόνια ἀπό παντοῦ, ἀπό δέντρα, πηγές, κυρίως ὅμως ἀπό ψυχές. Ἦταν ἐντυπωσιακή ἡ κοπή δένδρου, 101 ὅπου κατοικοῦσε ἀκάθαρτο πνεῦμα, ἐνώπιον πλειάδος παρεστώτων. Ἡ ταπεινή του παρουσία ἔλεγχε τούς ἀνθρώπους καί τούς ὁδηγοῦσε σέ μετάνοια, ἐξομολόγηση καί σωτηρία 102. Διά τῆς εὐχῆς καί εὐλογίας του ἀνέβλυσαν ὕδατα 103. «Πολλά σημεῖα καί θαυμάσια ἐποίει ὁ Θεός δι αὐτοῦ». Ἀναρίθμητους ἀνθρώπους ἀπάλλαξε ἀπό τά δαιμόνια 104, ἀνώνυμους καί ἄλλους, τῶν ὁποίων διασώθηκαν τά ὀνόματα (Κοσμᾶ ἀναγνώστη, Κυριακή, Παῦλο ποιμένα, Ζήνωνα, Παῦλο ἀναγνώστη, Κυριακό, Ἑρμῆ, Νικόλαο, Τιμόθεο, Λέοντα, Εὐγένεια, Αἴοντα). Ἀνδρόγυνα βοηθοῦσε μέ τήν προσευχή του νά ἀποκτήσουν παιδιά, ἀκόμη καί μετά ἀπό πολλά χρόνια γάμου 105. Ἀσθενεῖς γιάτρευε, σέ τυφλό ἀπό τριετίας ἔδωσε τό φῶς, ἀκόμη καί νεκρό ἀνέστησε 106. «Ἤλθαμεν» κοντά σου «ἵνα διά τῶν ὁσίων σου εὐχῶν ἐλεηθῶμεν, ὅτι ἐπτωχεύσαμεν» 107 εἶναι ἀντιπροσωπευτική ἡ παράκληση πρός τόν Ἅγιο γιά βοήθεια τοῦ ἀνδρογύνου «ἐξ Ἀρνεατῶν». Τό ἴδιο χαρακτηριστικά εἶναι καί τά θαύματα του Ἁγίου στή θάλασσα. Μέ προορισμό προσκύνημα στούς Ἁγίους Τόπους, τήν ἐπαύριο τῆς Μεσοπεντηκοστῆς καί μεσοπελαγούντων, προβλέπει μεγάλη ὀργή καί κίνδυνο στή θάλασσα. Καί ὄντως «τῇ νυκτί ἐκείνῃ ἐγένετο χειμών μέγας ἐν τῇ θαλάσσῃ [ ] Κλίνας ὅμως τά γόνατα (ὁ 96 ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σσ ὅ.π., σ «Vita Nicolai Sionitae», (Gustav Anrich, Hagios Nikolaos), σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ «ἔβρυσεν ἡ εὐλογία τοῦ ὕδατος», ὅ.π., σ ὅ.π., σσ. 22, 35, 36, 38, 47, 50, «μετά τριάκοντα ἐνιαυτούς», ὅ.π., σ. 34, μετά «εἴκοσιν ὀκτώ ἔτη» γυνή ἀπό Ἐδρασῶν, ὅ.π., σ ὅ.π., σσ ὅ.π., σ

46 Ἅγιος καί προσευχόμενος) ἐπί ὥρας ἱκανάς [ ] γίνεται γαλήνη μεγάλη ἐν τῇ θαλάσσῃ» 108. Στό ἴδιο ταξίδι συμβαίνει ἡ προαναφερθεῖσα ἀνάσταση τοῦ καλοῦ νέου Ἀμμωνίου, πού σκοτώθηκε, ὅταν ἔπεσε ἀπό τό κατάρτι τοῦ πλοίου, ὅπου εἶχε ἀνεβεῖ γιά νά διορθώσει «τό σταυρίον» 109. Κατά τήν ἐπιστροφή ἀπό τό προσκύνημα διαφαίνεται πάλι ἡ θαυματουργική δύναμη τοῦ Ἁγίου, ὁ ὁποῖος «ποιεῖ εὐχήν» καί ἀποπλέει τό πλοίο, πού προηγουμένως ἐμποδιζόταν. Καί ἀργότερα, ἀρνουμένων τῶν ναυτῶν νά ἀποβιβάσουν τόν Ἅγιο στό λιμάνι τοῦ προορισμοῦ του, «ἐξήγειρεν ὁ Θεός ἄνεμον ἀπό δυσμῶν» «καί ἔστρεψε τό πλοῖον» γιά νά μεταφερθεῖ μἐ βάρκα στό λιμάνι ὁ Ἅγιος «ὅτι αἱ εὐχαί αὐτοῦ μεγάλαι εἰσιν πρός τόν Θεόν» 110. Διά «τήν παρακοήν» τῶν ἀνθρώπων συμβαίνουν καί ἄλλα θαυμαστά στό μοναστήρι τῆς Ἁγίας Σιών, ὅπου ἀδυνατοῦν οἱ τεχνίτες «οἱ λιθοτόμοι στρέψαι ἕνα λίθον» ἀκόμη καί ὅταν «συνήχθησαν ἀπό τήν κώμην ἕως ἑβδομήντα πέντε τόν ἀριθμόν ἄνθρωποι χωρίς τῶν τεχνιτῶν», διότι ὁ Ἅγιος δέν εἶχε ἐπιτρέψει τήν ἐργασία αὐτή λόγῳ ἀπουσίας του στούς Ἁγίους Τόπους. Ἀντίθετα, ὅλοι δόξασαν τό Θεό, ὅταν μἐ δώδεκα μόλις πρόσωπα ἔγινε ἡ ἴδια αὐτή ἐργασία, ἐπιστρέψαντος τοῦ ἁγίου, «ὅτι δύναμις Κυρίου ἦν ἐπ αὐτόν, καί οὐ μόνον οἱ ἄνθρωποι ἀλλά καί οἱ λίθοι ὑπακούουσιν αὐτῷ» 111. Ἐξ ἴσου θαυμαστό εἶναι τό γεγονός ὅτι ὁ Ἀρχάγγελος Μιχαήλ ἦταν «ὁ διακονῶν τόν ἅγιον καθ ἑκάστην ἡμέραν», ὅπως ὁ ἴδιος ὁ ἀρχάγγελος τοῦ τό ἀποκάλυψε φανερώνοντάς του καί «τά μέλλοντα γενέσθαι εἰς τόν κόσμον ὅλον» 112. «Θλίψεως δέ καί στενώσεως γενομένης εἰς τήν πόλιν διά τό πάθος τοῦ βομβῶνος» βρῆκε ὁ διάβολος εὐκαιρία νά «διασπείρῃ τοῖς ἀνθρώποις» συκοφαντίες κατά τοῦ Ἁγίου, ὥστε νά ὑποστεῖ ταλαιπωρία. «Ηὐδόκησεν ὅμως ὁ Θεός δοξᾶσαι τόν δοῦλον αὐτοῦ Νικόλαον». Καί μέ τήν ὁδηγία τοῦ «αὐτῷ φανέντος» Ἁγίου Πνεύματος, καί «παραγενόμενος εἰς τούς παρακειμένους εὐκτηρίους ἁγίους οἴκους» εὐφραίνοντας ὑλικά καί πνευματικά τό λαό, δόξαζαν ὅλοι δι αὐτοῦ τό Θεό, καί «ἐπερίσσευεν ἡ τοῦ Θεοῦ δωρεά» 113. Καί ἡ εἰς ἐπίσκοπον χειροτονία του, τοῦ φανερώθηκε ἀπό τό Ἅγιο Πνεῦμα «κατ ὄναρ» 114 τρεῖς μῆνες πρό τῆς τελέσεώς της καί τῆς τοποθετήσεώς του ἐπικεφαλῆς τῆς ἐκκλησίας τῆς τῶν Πιναρέων πόλεως. Ἀλλά καί ἡ «ἔνδοξος καί ἀειπάρθενος μήτηρ τοῦ Κυρίου» ἐμφανίστηκε σ αὐτόν «ἐπιδεικνύουσα αὐτῷ τόπον καί μέτρα ἐπί τό ἐξεγεῖραι τόν ναόν τῆς Ἁγίας Μαρίας», τόν ὁποῖο ὁ Ἅγιος μέ ἀγῶνες «ἔκτισεν καί ἐπλήρωσεν καί ἠνέῳξεν» 115. Τελῶντας ἀναρίθμητα θαύματα καί «κατακείμενος καί ἀσθενῶν» ἀκόμη ὁλοκλήρωσε τόν ὁσιακό βίο του ἐπί βασιλείας Ἰουστινιανοῦ «μηνί Δεκεμβρίῳ δεκάτῃ, 108 ὅ.π., σσ ὅ.π., σσ ὅ.π., σσ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σσ ὅ.π., σ ὅ.π., σ

47 ἡμέρᾳ Τετάρτῃ», καί παρέδωσε τό πνεῦμα στούς ἐνδόξους προστάτες του καί πρεσβευτές ἀγγέλους, τούς ὁποίους εἶδε «ἐρχομένους ἐπ αὐτόν» 116. Ἐνταφιάστηκε δέ «ἔνδον τῆς ἁγίας καί ἐνδόξου Σιών, ἔνθα λείψανα (πολλῶν ἁγίων) γεναμένης θλίψεως, κραυγῆς τε καί ὀδυρμοῦ καί πένθους μεγάλου» 117 στό ποίμνιό του. Ὡσαύτως καί ὁ Ἅγιος Νικόλαος Μύρων, δύο αἰῶνες νωρίτερα, «μυρίσας ἅπαντας τῇ εὐωδεστάτῃ αὐτοῦ καί πανοσίᾳ βιοτῇ καί ἱεραρχίᾳ, κατέλιπεν τήν ἐπίκηρον ζωήν» 118, τό τίμιο σῶμα του δέ «ἔβλυσεν εὐθύς μῦρον ἡδύπνοον» ἰαματικό καί ἀποτρόπαιο πάσης ἐναντίας δυνάμεως. Ἀναρίθμητα ἀπό τότε τελέσθηκαν θαύματα, καί «οὐκ ἔστιν τῶν ἐν υἱοῖς ἀνθρώπων εὐλαβείᾳ διαπρεψάντων [ ] ὅς οὐκ εἴληφε πεῖραν τῆς αὐτοῦ δραστικῆς βοηθείας, θαυμάτων τε προφανῶν καί παραδόξων αὐτοῦ ἐπιφανειῶν καί προρρήσεων» 119. Γι αὐτό καί «ἐξ ἁπάσης γῆς τε καί πατρίδος συνέτρεχον πρός τήν αὐτοῦ τιμήν καί προσκύνησιν». Ὄντας καί ὁ Ἅγιος Νικόλαος Μύρων «δαιμόνων δραστικώτατος φυγαδευτής» (ὅπως καί ὁ Σιωνίτης Ἅγιος Νικόλαος), καί μετά θάνατον κατετρόπωνε τούς δαίμονες. Ἀναφέρεται χαρακτηριστικά ἡ ἐξουδετέρωση τῶν ἐνεργειῶν τοῦ δαίμονα ἐκείνου, ποὐ εἶχε ἐκδιώξει ἀπό τόν ναό τῆς Ἀρτέμιδας ὁ Ἅγιος ὅταν ζοῦσε. Μεταμορφωμένος σέ γυναῖκα ὁ δαίμονας ἔδωσε σέ προσκυνητές τοῦ τάφου τοῦ Ἁγίου σκεῦος «πλῆρες ἐναντίας καί κακοποιοῦ δυνάμεως» 120, προσποιούμενος ὅτι εἶναι σκεῦος μέ λάδι γιά τά καντήλια. Μέ θαυματουργική ἐμφάνιση ὁ κεκοιμημένος Ἅγιος Νικόλαος, πλεόντων πρός τά Μῦρα τῶν προσκυνητῶν, συνέστησε νά καταποντισθεῖ στό βυθό τό σκεῦος. Καί ὅταν φλόγες, καπνοί, κρότοι ἄρχισαν νά συγκλονίζουν τό πλοῖο, θέτοντας σέ κίνδυνο τούς προσκυνητές, «ἡ τοῦ ὀφθέντος ἁγίου βοήθεια τοῦ χαλεπωτάτου κινδύνου ἐξείλετο αὐτούς, καί τοῦ δαίμονος τήν ἐπιβουλήν νοῆσαι αὐτοῖς ἐνεποίησεν», ὥστε νά δοξάζουν γιά τή σωτηρία τους ἀργότερα καί τό Θεό καί τόν Ἅγιο. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι οἱ δύο Ἅγιοι μέ τό ἴδιο ὄνομα (Νικόλαος), τήν ἴδια πατρίδα (Λυκία), τή θαυματουργική τους δύναμη καί τήν ἀπαράμιλλη φιλανθρωπία τους, στό πέρασμα τῶν αἰώνων ἑνοποιήθηκαν στή συνείδηση τῶν πιστῶν. Ὁ Σιωνίτης Ἅγιος Νικόλαος, ἄγνωστος στούς περισσότερους, ἔχει «δανείσει» πολλά ἀπό τά θαύματά του, ἀλλά καί περιστατικά τοῦ βίου του στό γνωστό Ἅγιο Νικόλαο Μύρων, ὅπως παρατηρεῖ κανείς διαβάζοντας Μηναῖα καί Συναξάρια. Ἔτσι, ἡ διάσωση ἀπό τήν τρικυμία ταξιδεύοντας πρός τούς Ἁγίους Τόπους, ἡ ἀνάσταση τοῦ ναύτη πού γλίστρησε ἀπό τό κατάρτι, ἡ θεραπεία ἀρρώστων καί τυφλῶν, ἡ διάνοιξη τῶν πυλῶν τοῦ ἱεροῦ κατά τήν προσκύνηση στό Γολγοθᾶ, τά κατά τήν ἐπάνοδο ἀπό τούς Ἁγίους Τόπους θαυμαστά γεγονότα (τρικυμία πρός τιμωρία τῶν ναυτῶν πού ἀρνήθηκαν νά προσορμίσουν τό πλοῖο στήν πατρίδα τοῦ Ἁγίου Νικολάου) συνάπτονται στό βίο τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐπισκόπου Μύρων, ἄν καί προέρχονται ἀπό τό βίο τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ Σιωνίτου. Ἀκόμη καί ὁ ἀρχιμανδρίτης Νικόλαος, θεῖος τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ Σιωνίτου, πού τοῦ ἀνέθεσε τήν φροντίδα τοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας Σιών (ὁ 116 ὅ.π., σ ὅ.π., σσ «Vita per Michaëlem», (Gustav Anrich, Hagios Nikolaos), σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ

48 ὁποῖος ἀργότερα ἐξελίχθηκε σέ μοναστήρι), ἀναφέρεται ὡς θεῖος τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μύρων. Ἄρα, ὁ βίος τοῦ γνωστοῦ Ἁγίου Νικολάου Μύρων, ὅπως διασώζεται ἀπό τήν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι μία σύνθεση στοιχείων τῶν βίων τῶν δύο ἁγίων Νικολάων τῆς Λυκίας. Ἡ ἐρευνήτρια τοῦ Ἰνστιτούτου Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν κ. Ἐλεονώρα Κουντούρα Γαλάκη ὑποστηρίζει αὐτή τήν ἀλήθεια προσθέτοντας καί ἄλλα στοιχεῖα, πού συνηγοροῦν σ αὐτήν, καί πού προέρχονται ἀπό τό χῶρο τῆς Βυζαντινῆς τέχνης. Στό κείμενό της «Ἀμφίδρομες σχέσεις ἀφανοῦς καί ἐπιφανοῦς ἁγίου: ἡ περίπτωση τοῦ ἁγίου Νικολάου» 121 ἀναφέρει τήν ὕπαρξη εἰκόνων φορητῶν ἀλλά καί τοιχογραφιῶν στήν Ἑλλάδα καί τό ἐξωτερικό, στίς ὁποῖες ὁ Ἅγιος Νικόλαος Μύρων μέ τή χαρακτηριστική μορφή τοῦ καλοσυνάτου γέροντα περιστοιχίζεται ἀπό σκηνές τῆς ζωῆς καί τῶν θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ Σιωνίτου καί ἐπισκόπου τῆς Πιναρέων πόλεως (ὅπως τό ὅτι νεογέννητος στάθηκε ὄρθιος μόνος του μέσα στή σκάφη, καθώς καί τά ναυτικά θαύματα, πού ἐπιτελέσθηκαν ἀπό τόν Σιωνίτη Ἅγιο) [Εἰκ. 1]. Παρά ταῦτα ὁ Ἅγιος Νικόλαος εἶναι ὁ ἐξαιρετικά λαοφιλής Ἅγιος, ὁ ὁποῖος δέν παύει νά ἀποτελεῖ ὄχι μόνο γιά τούς ναυτιλλομένους τήν ἄγκυρα τῆς ἐλπίδας, ἀλλά γιά ὄλους ὅσους τόν ἐπικαλοῦνται καί προστρέχουν στή χάρη του, τήν καταφυγή, τήν παντοδύναμη προστασία, τό στήριγμα, τήν «ἑτοίμη καί ταχεῖα βοήθεια» στίς ποικίλες τρικυμίες τοῦ βίου τους. 121 Βλ. Ἐλεωνόρας Κουντούρα Γαλάκη, «Ἀμφίδρομες σχέσεις ἀφανοῦς καί ἐπιφανοῦς ἁγίου: ἡ περίπτωση τοῦ ἁγίου Νικολάου», Ἥρωες καί ἀνώνυμοι, ἀφανεῖς καί ἐπώνυμοι στίς παρυφές τῆς ἱστορίας καί τῆς τέχνης, ἐπιστημονική ἐπιμέλεια: Ἰόλη Βιγγοπούλου, Ἐθνικό Ἵδρυμα Ἐρευνῶν, Ἀθήνα 2006, σσ

49 3. Ἡ τιμή τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ἀνάμεσα στίς μεγάλες μορφές τῆς Ἐκκλησίας ἐξέχουσα θέση κατέχει ὁ Ἅγιος Νικόλαος. Πρόκειται γιά ἕναν ἀπό τούς περισσότερο δημοφιλεῖς ἁγίους της Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Λαοφιλής καί προσφιλής σέ Ἀνατολή καί Δύση ὁ προστάτης ἅγιος τῶν θαλασσῶν καί τῶν ναυτικῶν, τιμᾶται ἰδιαιτέρως στή χριστιανική λειτουργική παράδοση. Ἀμέτρητοι ναοί ἔχουν κτισθεῖ πρός τιμήν του, καί πλήθη λαοῦ σπεύδουν νά τόν τιμήσουν καί νά ζητήσουν τή μεσιτεία του πρός τόν Κύριο. Στό παρόν κεφάλαιο ἐπιχειρεῖται μία κριτική παρουσίαση ὅλων τῶν μορφῶν τιμῆς στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ξεκινῶντας ἀπό τό παρελθόν, γιά νά καταλήξουμε στή σύγχρονη ἐποχή. Ὅλα τά χαρίσματά του (πίστη, ἀρετές, ἀγῶνες κατά τῶν αἰρέσεων, κοινωνική δράση, θαύματα) εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα νά τόν τιμήσει ὁ κόσμος ὡς Ἅγιο ἀπό πολύ νωρίς, καί μάλιστα ὡς θαυματουργό. Ὁ καθηγητής Γεώργιος Ἀντουράκης σημειώνει χαρακτηριστικά ὅτι «ἴσως κανένας ἄλλος Ἅγιος δέν τιμᾶται τόσο πολύ, σέ Ἀνατολή καί Δύση, ὅσο ὁ Ἐπίσκοπος Μύρων τῆς Λυκίας Νικόλαος» 122. Στή συνέχεια θά ἐπιχειρηθεῖ μία ἀνασκόπηση αὐτῆς τῆς τιμῆς, ὅπως ἔχει διαμορφωθεῖ στό πέρασμα τῶν αἰώνων, στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, στό δυτικό κόσμο, καθώς καί στή σημερινή κατάσταση. Στό πέρασμα τῶν αἰώνων Ὁ ἀρχιμανδρίτης π. Γαβριήλ Ρέππας ἀναγνωρίζει ὅτι «ἡ ἁγιωτάτη ἡμῶν Ἐκκλησία ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων τιμᾷ πρεπόντως καί ἰδιαζόντως τήν ἁγίαν του μορφήν» 123. Ἡ τιμή τοῦ Ἁγίου ξεκίνησε ἀπό τά Μῦρα, ὅπου ἔχαιρε τῆς συμπαθείας τοῦ ποιμνίου του ἀπό τήν ἐποχή πού ἀκόμη ζοῦσε. Ἡ τιμή του ἐπεκτάθηκε στή συνέχεια σέ ὅλη τήν περιοχή τῆς Λυκίας, στήν Κωνσταντινούπολη 124 καί γενικά σέ ὅλη τη Μ. Ἀσία. Ἔπειτα ἐξαπλώθηκε στήν Ἑλλάδα, πρῶτα στήν ἠπειρωτική, μετά στήν Κρήτη 125 καί ἀργότερα στόν ὑπόλοιπο ἑλλαδικό χῶρο. Ἀπό τόν 6 ο αἰ. ἐξαπλώνεται σέ ὁλόκληρο τόν κόσμο, πού βρισκόταν ὑπό τήν ἐπίδραση τοῦ Βυζαντίου, δηλαδή στή Ρώμη, τή Βενετία, τή Ραβέννα, τή Μεγάλη Ἑλλάδα (τή Νεάπολη, τό Παλέρμο, τίς Συρακοῦσες) καί τήν Ἱσπανία 126. Ἡ διαμόρφωση τῆς τιμῆς τοῦ Ἁγίου, ὡς προστάτου τῶν ναυτιλλομένων, πού εἶναι δεδομένη ὄχι μόνο στόν Ἑλλαδικό χῶρο ἀλλά καί σέ ἄλλους εὐρωπαϊκούς λαούς, 122 Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, Ὁ Ἅγιος Νικόλαος στή βυζαντινή τέχνη καί παράδοση, σ Γαβριήλ Ρέππα ἀρχιμ., Ἀσματικαί ἀκολουθίαι τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ, ἔκδ. Ἱεροῦ Κελλίου Ἁγίου Νικολάου «Μπαρμπεράδων», Καρυαί, Ἅγιο Ὄρος 1993, σ «Εἰς Βασιλεύουσαν ὑπῆρχε ναός τοῦ Ἁγ. Νικολάου εἰς Βλαχέρνας, κτισθείς ὑπό τοῦ Ἰουστινιανοῦ (Προκοπίου, Περὶ κτισμάτων, Α 6), ἄλλος δέ εἶχε κτισθῆ εἰς τό παλάτιον ὑπό Βασιλείου τοῦ Μακεδόνος.» (ΘΗΕ, τόμ. 9 ος, στ ) 125 «[ ] ἀρχαιότερη ὅμως γραπτή μνημειακή μαρτυρία γιά τόν Ἅγιο προέρχεται ἀπό τήν ἀρχαία πόλη Γόρτυνα τῆς Κρήτης, ὅπου καί παλαιοχριστιανική Βασιλική τοῦ Ἁγ. Νικολάου Μύρων, ὅπως μαρτυρεῖ ἡ ἑξῆς ἐπιγραφή τοῦ 6 ου αἰῶνα: ʺἍγιε Νικόλαε, βοήθησον τῷ χωρίῳ τούτῳ κατά πάντα.ʺ» (Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, ὅ.π., σ. 12.) 126 Γιά τίς πηγές αὐτῆς τῆς ἐξάπλωσης τῆς τιμῆς τοῦ Ἁγίου, βλ. Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, ὅ.π., σσ

50 πρέπει νά ὁρίζεται ἤδη ἀπό αὐτή τήν περίοδο 127, ἐνῶ πλούσια εἶναι ἡ φιλολογία γύρω ἀπό τόν τομέα τῆς λαογραφίας, 128 πού ἀφορᾶ στόν Ἅγιο Νικόλαο. Ἀπό τόν 7 ο αἰ. ἡ φήμη τοῦ Ἁγίου ἔχει ἑδραιωθεῖ, ἐνῶ φτάνει στό ἀποκορύφωμά της κατά τόν 11 ο 12 ο αἰ., (καί μέ τό γεγονός τῆς ἀνακομιδῆς καί μετακομιδῆς τῶν λειψάνων του) ἡ φήμη καί ἡ τιμή τοῦ Ἁγίου ἐπεκτείνεται σέ ὁλόκληρη τη χριστιανική Εὐρώπη. Στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία Πολλούς τρόπους τιμῆς βρίσκει ἡ ἀγάπη καί ἡ εὐνωμοσύνη τῶν πιστῶν καί ἐκφράζει ἡ χριστιανική ψυχή. Ὁ λόγος, κατ ἀρχήν, εἶναι τό βασικό μέσο, πού μεταχειρίστηκαν οἱ ἄνθρωποι γιά νά τιμήσουν τούς ἁγίους: λόγος προφορικός (ὁμιλίες, κηρύγματα, συζητήσεις) καί γραπτός (συναξάρια, ἐγκώμια, ἄρθρα, βιβλία). Τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου περιγράφεται μέ ποικίλους τρόπους σέ ὅλα τά εἴδη τοῦ λόγου, καί ὁ ὄγκος τοῦ ὑλικοῦ αὐτοῦ, πού μᾶς ἔχει διασωθεῖ καί παραδοθεῖ, ἀποτελεῖ καί μόνος του ἀπόδειξη τῆς καθολικῆς τιμῆς, πού τοῦ ἀποδίδεται. Ἡ πλούσια ὑμνολογία δείχνει ἀκριβῶς τήν εὐλάβεια καί τήν τιμή τῆς Ἐκκλησίας γιά τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Γιά τήν τιμή τοῦ Ἁγίου Νικολάου πολλοί ὑμνογράφοι ἐπώνυμοι καί ἀνώνυμοι ἀνά τούς αἰῶνες ἔγραψαν ἀριστουργήματα 129. Μέ τά ὡραιότερα ἐγκώμια τόν τιμᾶ ἡ Ἐκκλησία. «Κανόνα πίστεως καί εἰκόνα πραότητος, ἐγκρατείας διδάσκαλον» τόν ὀνομάζει ὁ ὑμνωδός καί «ποιμένα μέγαν» τόν ἀποκαλεῖ. Τόσο τόν ἀγάπησε ὁ κόσμος καί θέλησε νά τόν τιμήσει, πού ὁ ὑμνογράφος τόν ἀποκαλεῖ «Πανάγιον» 130, τίτλο πού χαρακτηρίζει μόνο τήν Παρθένο Μητέρα τοῦ Κυρίου μας. Καί πολλοί ἀκόμη τιμητικοί χαρακτηρισμοί τοῦ ἀποδόθηκαν στό πέρασμα τῶν αἰώνων 131. Ἡ ἰδιαίτερη τιμή στόν Ἅγιο Νικόλαο φαίνεται καί στόν εὐχητικό λόγο τῆς ἐκκλησίας μας. Παρατηροῦμε, λοιπόν, τήν εἰδική μνημόνευσή του κατά τήν Προσκομιδή τῶν Τιμίων Δώρων, ὅπου λαμβάνεται εἰδική μερίδα ἄρτου γιά τούς Ἱεράρχες καί συγκεκριμένα γιά τόν Ἅγιο Νικόλαο μέ τήν ἐπίκληση «Νικολάου τοῦ ἐν 127 Βλ. ΘΗΕ, τόμ. 9 ος, στ «Εἰς τόν λαόν ἀπαντῶνται ἐπίσης καί ἄλλαι τοπικαί τιμαί πρός τόν Ἅγιον, ὡς ἐπί παραδείγματι ἡ εἰς Κίμωλον, ὅπου ἐπικαλοῦνται τοῦτον αἱ ἀνύπανδροι κόραι, αἱ ὑπερβᾶσαι τήν κανονικήν διά τόν γάμον ἡλικίαν, ἵνα διά τῆς βοηθείας του ὑπανδρευθοῦν» (ΘΗΕ, τόμ. 9 ος, στ. 515) 129 «Ὁ Ἄγιος Νικόλαος τιμήθηκε ἀπό ὀνομαστούς ὑμνογράφους ἀλλά καί λογίους σέ ὅλες τίς περιόδους τῆς πνευματικῆς παραγωγῆς τοῦ Βυζαντίου.» (Ἀ. Δ. Παναγιώτου, Ὁ Ἰωάννης Μαυρόπους ὑμνογράφος τοῦ Ἁγίου Νικολάου, Κριτική ἔκδοση, Βυζαντινή γραμματεία 5, Ἀθήνα 2008, σ. 11.) 130 «ἐγκωμιάζοντες οὕτως εἴπωμεν Πανάγιε Νικόλαε» (Δοξαστικό τῶν Αἴνων κατά τήν ἑορτή τῆς μνήμης του στίς 6 Δεκεμβρίου, βλ. Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου.) 131 Ἐνδεικτικοί καί ἐξαιρετικά τιμητικοί χαρακτηρισμοί ἀπό τίς ἀκολουθίες τοῦ Ἁγίου πολλοί ἀπό τούς ὁποίους πρό τοῦ 10ου αἵ. βρίσκονται συγκεντρωμένοι στίς σσ τοῦ Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, ὅ.π., στή σ. 14 τοῦ Γεωργίου Παπαδημητρόπουλου, Συμεών τοῦ Μεταφραστοῦ: Ἡ ζωή καί τά θαύματα τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί ἐπιλογή ὕμνων ἀπό τήν ἀσματική Ἀκολουθία του, Εἰσαγωγή Μετάφραση Σχόλια, ἔκδ. Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 1992, καθώς καί στίς σσ τοῦ Χρυσοστόμου Θέμελη μητροπ. Μεσσηνίας, «Ὁ ἅγιος Νικόλαος Ἀρχιεπίσκοπος Μύρων τῆς Λυκίας ἐν τῇ ὑμνογραφίᾳ» Συμπόσιον πνευματικόν ἐπί χρυσῷ ἰωβηλαίῳ ἱερωσύνης τοῦ μητροπολίτου Πατρῶν Νικοδήμου , Ἀθῆναι 1989, σσ

51 Μύροις», 132 καί κατά τό μυστήριό τοῦ Εὐχελαίου, ὅπου ψάλλεται τό κοντάκιο τοῦ Ἁγίου «Ἐν τοῖς Μύροις Ἅγιε» 133. Ἡ τέχνη ἀποτελεῖ ἐπίσης σημαντικό τρόπο ἔκφρασης τῆς τιμῆς στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Ἡ σταθερή στό πέρασμα τῶν αἰώνων εἰκονογραφική παράδοση γιά τόν Ἅγο Νικόλαο φανερώνει καί ἐπιβεβαιώνει στό ἔπακρο αὐτή τήν τιμή 134, πού τοῦ ἀποδίδει ἡ Ἐκκλησία. «Σπάνια ἄλλος Ἅγιος ἐκτός τοῦ Προδρόμου, πού καί αὐτόν ἀντικαθιστᾶ κάποτε εἰκονίζεται στήν παράσταση τῆς Δεήσεως (Χριστός Παναγία Νικόλαος) ἤ καί μεταξύ τῶν Ἀποστόλων» 135. Βλέπουμε τόν Ἅγιο Νικόλαο νά εἰκονίζεται μεταξύ τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Παναγίας, πού τοῦ προσφέρουν τό Ἅγιο Εὐαγγέλιο καί τό ἀρχιερατικό ὠμοφόριο ἀντίστοιχα. Ὁ Ἅγιος Νικόλαος εἰκονογραφεῖται καί ὡς Ἱεράρχης συλλειτουργῶν στίς ἁψίδες τῶν ναῶν καί μάλιστα μεταξύ τῶν Μεγάλων Ἱεραρχῶν καί Διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας, ἐνῶ ὅπως παρατηρεῖ ὁ καθηγητής Γεώργιος Ἀντουράκης «ὑπάρχουν ἐπίσης διάφορες παραστάσεις ἀπό τόν κύκλο τῆς ζωῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί στό Ἱερό Βῆμα πολλῶν Βυζαντινῶν καί Μεταβυζαντινῶν ναῶν τῆς Ἑλλάδος καί μάλιστα στό χῶρο τῆς Προθέσεως, μέ λειτουργικό χαρακτῆρα» 136. Ἡ μουσική, ὡς ἡ κατ ἐξοχήν τέχνη ἔκφρασης τῶν συναισθημάτων τῶν πιστῶν, δέν θά μποροῦσε νά μήν συμμετέχει στήν ὕμνηση τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐκφράστηκε μουσικά σέ ὅλα τά εἴδη καί γένη τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, καί οἱ μελοποιοί τόν ἐπέλεξαν, γιά νά συνθέσουν ἀριστουργήματα μελοποιητικής τέχνης 137. Ἡ ἐξαιρετική τιμή, πού ἀποδίδει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἀποδεικνύεται καί ἀπό τίς πολλές κατ ἔτος ἀφιερωμένες σ ἐκεῖνον ἡμέρες, ἤτοι: πενήντα δύο ἡμέρες (Πέμπτη τῆς κάθε ἑβδομάδας τοῦ ἔτους) σύν δύο ἑορτές (μνήμης καί ἀνακομιδῆς μετακομιδῆς, πού μπορεῖ νά τυχαίνουν σέ ἡμέρα διαφορετική τῆς Πέμπτης). Ἀμέτρητοι εἶναι οἱ ναοί στά λιμάνια, στά νησιά καί στά ἀκρωτήρια, πού φέρουν τό ὄνομά του ἀναρίθμητα εἶναι καί τά τάματα τῶν ναυτικῶν, πού σέ δύσκολες στιγμές τόν ἐπικαλοῦνται ἀλλά καί πολυάριθμοι ἄνθρωποι ἔχουν ὡς βαπτιστικό τους τό ὄνομά του ἀκόμη καί πόλεις φέρουν τό ὄνομά του. Πολλές εἶναι καί οἱ περιοχές τῆς Ἑλλάδας 138, πού τιμοῦν τόν Ἅγιο ὡς πολιοῦχο τους, δηλαδή ὑπερασπιστή καί ἰδιαίτερο προστάτη τοῦ τόπου τους. Σ αὐτήν τήν περίπτωση, ἡ τιμή τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ὡς πολιούχου, παίρνει ἐπίσημες προεκτάσεις. Ἡ πολιτεία διερμηνεύουσα τά αἰσθήματα τῶν πιστῶν, ἀποφασίζει ἀργία τήν ἡμέρα 132 Εὐχολόγιον τό Μέγα, σ ὅ.π., σ Γιά τό μέγεθος τῆς τιμῆς τοῦ Ἁγίου, καθώς αὐτό φαίνεται μέσα ἀπό τήν εἰκονογραφική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας βλ. Δημητρίου Καταούνη οἰκον., «Εἰκόνα πραότητος: Ὁ Ἅγιος Νικόλαος στήν εἰκονογραφική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας», Κατακόμβη, Ἑξαμηνιαία ἔκδοση Μητροπολιτικοῦ Καθεδρικοῦ Ἱ. Ν. Ἁγ. Νικολάου Βόλου, Ἀφιέρωμα στόν Ἅγιο Νικόλαο, ἔτος 3 ο, ἀρ. τεῦχ. 6, Δεκέμβριος 1998, σσ Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, ὅ.π., σ ὅ.π., σ Ἡ ἀναλυτική παρουσίαση τῆς μελοποιητικῆς παράδοσης σχετικά μέ τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου βρίσκεται στό τρίτο μέρος τῆς παρούσης ἐργασίας. 138 Ἀλεξανδρούπολη, Βόλος, Γαλαξίδι, Δελφοί, Κοζάνη, Οἰνοῦσσες, Πολύγυρος, Πάργα, Νέα Ἁλικαρνασσός καί Σητεία Κρήτης, Σύρος, Ἀκρολίμνη Νομοῦ Πέλλης. 51

52 τῆς μνήμης του, καί λαμπρές ἐκδηλώσεις τοῦ σεβασμοῦ της πρός αὐτόν. Ἡ Ἐκκλησία πανηγυρίζει μυσταγωγικά μέ τήν τέλεση Θείας Εὐχαριστίας, ἐνῶ εἶναι χαρακτηριστική καί ἡ λιτάνευση τῆς ἁγίας εἰκόνας ἤ καί τῶν χαριτόβρυτων λειψάνων τοῦ ἁγίου ὅταν ὑπάρχουν στούς κεντρικούς δρόμους τοῦ τόπου πρός εὐλογία καί ἁγιασμό τῶν πιστῶν. Καθώς, ἐπίσης, ἡ μεγαλύτερη τιμή γιά ἕναν ἅγιο εἶναι κατ ἐξοχήν ἡ μίμηση τῆς ἁγίας βιοτῆς του μέ ἀπώτερο στόχο τή μίμηση τοῦ Χριστοῦ, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μέσα ἀπό ὅλους τους τρόπους τιμῆς πού ἐπευλογεῖ, ἰδιαίτερα προτρέπει τό πλήρωμά της στόν ὕψιστο αὐτό τρόπο τιμῆς, ἤτοι τή μίμηση τῆς ἐνάρετης ζωῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Στό σημεῖο αὐτό καί ἐπί τοῦ συγκεκριμένου θέματος δέν θά μποροῦσε νά μή γίνει εἰδική μνεία γιά τήν Ἐκκλησία τῆς Ρωσίας. Ἡ τιμή τοῦ Ἁγίου σύμφωνα μέ τόν καθηγητή Γεώργιο Ἀντουράκη «εἰσήχθη διά τοῦ Βυζαντίου ἀπό τό 988 κ.ἑ. στήν Ὀρθόδοξη Ρωσία, ἡ ὁποία τόσο πολύ ἀγάπησε τόν Παλαιοχριστιανικό Μικρασιάτη Ἅγ. Νικόλαο, ὅπως διαπιστώνεται: ἀπό τό πλῆθος τῶν φερωνύμων ναῶν, εἰκόνων, καί λοιπῶν ἔργων Μικροτεχνίας, καθώς καί ἀπό τά ἄπειρα ὀνόματα ἤ τοπωνύμια (Nikolai, Koljaκ.ἄ.), καί ἀπό τήν πλούσια σχετική λογοτεχνική καί λαογραφική παραγωγή τοῦ παραδοσιακοῦ ρωσικοῦ λαοῦ» 139. Εἶναι χαρακτηριστική ἡ ἰδιαίτερη εὐλάβεια τῶν Ρώσων πιστῶν στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Πολλές φορές αὐτό ἀποδεικνύεται καί ἀπό τήν τοποθέτηση τῆς εἰκόνας τοῦ Ἁγίου Νικολάου δίπλα σ αὐτή τοῦ Χριστοῦ στό τέμπλο τῶν ναῶν, δηλαδή στή θέση πού προοριζόταν κανονικά γιά τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Πρόδρομο. Τέλος, ἀξίζει νά ἀναφερθεῖ ὅτι ἀκόμη καί οἱ Τοῦρκοι σέβονται τόν Ἅγιο Νικόλαο, τόν θεωροῦν ἅγιο («Αziz Nikola»), καί τόν ἀποκαλοῦν «Noel Baba». Ὑπάρχουν, μάλιστα, πολλά ἐξωκλήσια τοῦ Ἁγίου Νικολάου στήν Τουρκία σήμερα, στή Μ. Ἀσία, ὅπως καί ναοί μισοερειπωμένοι οἱ περισσότεροι, ὅμως ὀρθοί σέ πεῖσμα τῆς φθορᾶς τοῦ χρόνου. Ὁ δυτικός τρόπος θεώρησης τοῦ Ἁγίου Ἐκτός ἀπό τόν Ὀρθόδοξο κόσμο θά πρέπει νά ἀναφερθεῖ καί ἡ δημιουργία μιᾶς μοναδικῆς φιλολογίας καί βιβλιογραφίας, πού ἀναπτύχθηκε ἀπό τόν 11 ο αἰ. στό Ρωμαιοκαθολικό καί Προτεσταντικό κόσμο. Ὁ Γεώργιος Ἀντουράκης παρατηρεῖ: «Ἀξιοπρόσεχτη μάλιστα εἶναι καί ἡ καταβαλλόμενη ἔντονη προσπάθεια (κυρίως ἀπό τούς Ρωμαιοκαθολικούς) γιά τήν ἀνεύρεση κοινῶν σημείων ἐπαφῆς μεταξύ τῆς Ὀρθοδόξου καί Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας [ ] Γνωστός εἶναι, λόγου χάρη, καί ὁ πρόσφατος ζῆλος τῶν Δομινικανῶν μοναχῶν (μέ κέντρο τό Μπάρι τῆς Ἰταλίας), οἱ ὁποῖοι μάλιστα καυχῶνται ὅτι κατέχουν καί προστατεύουν τό κλοπιμαῖο λείψανο τοῦ Ἁγ. Νικολάου Μύρων (ἀπό τό 1087 μέχρι καί σήμερα).» 140 Καί συνεχίζει: «Ἰδιαίτερα ὅμως ὁ Δυτικός κόσμος διακρίνεται ἑκουσίως ἤ ἀκουσίως γιά κάποιο ἄκριτο ἐρανισμό ἀπό διάφορες πηγὲς ἤ τοπικές παραδόσεις, πού πολλαπλασιάζονται μετά τόν 11 ο αἰώνα, μέ ἀποτέλεσμα νά ἀλλοιωθεῖ ἡ πνευματική φυσιογνωμία τοῦ Ἀνατολίτου Ἁγ. Νικολάου καί νά ἐπισκιάσει ἤ καί νά ἀντικαταστήσει 139 Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, ὅ.π., σ ὅ.π., σ

53 καί αὐτόν τόν Ἅγ. Βασίλειο.» 141 «Βεβαίως καί ἡ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία τιμᾶ καί σέβεται ὅλες τίς παραπάνω ἀρετές καί ἰδιότητες τοῦ κοινοῦ Ἁγίου, ἀλλά ἰδιαίτερα τονίζει τά θαύματα καί γενικά τίς πρακτικές καί κοινωνικές του ἀρετές, πού ἴσως τίς μεγαλοποιεῖ ἤ τίς κοινωνικοποιεῖ ὑπέρ τό δέον, κυρίως μετά τόν 12 ο αἰῶνα, ὁπότε ἀρχίζει καί νά τόν διεκδικεῖ «σχεδόν ὡς δικό της Ἅγιο», ἀφοῦ ἰσχυρίζεται ὅτι καί τό λείψανό του κατέχει (ἀπό τό 1087 στό Μπάρι ἤ στή Βενετία τῆς Ἰταλίας). Ἔτσι ὁ Ἅγιος Νικόλαος προβάλλεται ἀπό τή Δυτική Ἐκκλησία ὄχι τόσο ὡς «ἀνατολίτης μοναχός», ἀλλά κυρίως ὡς δραστήριος, πρακτικός καί φιλάνθρωπος Ἅγιος, ὡς πρότυπο τοῦ «δυτικοῦ μοναχοῦ», ὡς καταξιωμένος κοινωνικός ἐργάτης, πού διασφαλίζει τούς πιστούς κ. λ. π.» 142 Ἡ παραδοχή τοῦ Ἁγίου Νικολάου ὡς κοινοῦ Ἁγίου τῆς Ὀρθοδοξίας καί τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ ἔγινε στίς 6 Δεκεμβρίου 1987 στό Βατικανό, μέ τή συνάντηση τῶν Προκαθημένων τῶν Ἐκκλησιῶν τῆς Παλαιᾶς καί Νέας Ρώμης, καί συγκεκριμένα τοῦ Πάπα Ἰωάννου Παύλου Β καί τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Δημητρίου Α. Τό ἀποτέλεσμα ὅμως τῆς «υἱοθέτησης» τοῦ Ἁγίου ἀπό τή Δύση ἦταν ἡ ἀλλοίωση τῆς πνευματικῆς φυσιογνωμίας τοῦ ἁγίου Νικολάου. Παλαιοί μύθοι, ἀκόμη καί εἰδωλολατρικές δοξασίες ἦταν τό ξεκίνημα, καί μέ τή βοήθεια τῶν ΜΜΕ σέ παγκόσμια βάση προέκυψε κάτι ἐντελῶς διαφορετικό ἀπό τήν πραγματικότητα. Πρόκειται γιά τόν Santa Claus. Ἡ πιό κοντινή στήν πραγματικότητα μορφή τοῦ Ἁγίου εἶναι αὐτή πού βρίσκεται σήμερα στήν προτεσταντική Δύση καί συγκεκριμένα στήν Ὀλλανδία, ὅπου στίς 6 Δεκεμβρίου ὁ Sinter Klaas παριστάνεται μέ ἱερατική στολή καί ἐπισκοπική ράβδο, νά μοιράζει δῶρα στά παιδιά. Τά γερμανικά ἔθιμα (κάλτσες, μπότες, τζάκι, ἔλατο) μεταφέρονται στίς ΗΠΑ καί ἑδραιώνονται σέ συνδυασμό μέ τόν Ὀλλανδικό «Sint Nicolaas» ἤ «Sinter Klaas» πού προαναφέραμε, καί προκύπτει, ὅπως φαίνεται, τό «Claus» (παραφθορά: Klaas Claus, Nicholas Nicholaus). Ἀπό τό ὄνομα τοῦ Ἁγίου μας Νικολάου «Saint Nicholas», λοιπόν, καταλήγουμε στόν «Santa Claus» 143, πού θεωρεῖται προστάτης τῶν παιδιῶν, στά ὁποῖα φέρνει δῶρα τά Χριστούγεννα. Καί ξεκινᾶ ἡ παραγωγή εἰκονογραφήσεων τοῦ ἐπονομαζόμενου «Santa Claus» (πού δέν ἔχει, βέβαια καμία σχέση μέ τόν Ἅγιο Βασίλειο) μέ πρώτη αὐτή τοῦ γελοιογράφου εἰκονογράφου Thomas Nast τό 1862 καί ἀργότερα τοῦ Norman Percevel Rockwell, πού κάνει ἀκόμα πιό δημοφιλῆ τή φιγούρα αὐτή, ἡ ὁποία καθιερώνεται τό 1931 ἀπό τό ζωγράφο εἰκονογράφο Haddon Sundblom. Ἡ τιμή σήμερα Ἀπό τό 1951 στό Μπάρι ἐκδίδεται τό Bollentino di San Nicola, τριμηνιαῖο περιοδικό μέ μελέτες, βιβλιογραφία καί λατρευτικά περιστατικά 144 σχετικά μέ τόν Ἅγιο Νικόλαο. 141 ὅ.π., σ ὅ.π., σ Βλ. Edward G. Clare, St. Nicholas. His legends and iconography, Pocket Library of Studies in art XXV, Leo S. Olschki editore, Firenze «Οἱ κάτοικοι τοῦ Bari κάνουν κάθε χρόνο μεγάλες γιορτές καί λιτανεῖες μέ περιφορά ἑνός ὡραίου ἀγάλματος τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Ἑκατομμύρια πιστῶν ἀπό ὅλη τήν Ἰταλία καί τόν κόσμο παρακολουθοῦν αὐτές τίς λιτανεῖες, πού γίνονται στούς δρόμους τῆς πολιτείας καί στήν περιοχή τοῦ λιμανιοῦ μέ βάρκες καί καῒκια.» (Γιώργου Ἰ. Ρουμάνη, ὅ.π., σ. 26) 53

54 Παράλληλα, καί ἡ Ἱερά Μητρόπολη Μύρων Λυκίας ἐκδίδει περιοδικό, πού τιτλοφορεῖται «Ἅγιος Νικόλαος τῶν Μύρων». Τό «Διεθνές Συμπόσιο γιά τόν Ἅγιο Νικόλαο» ἀποτελεῖ θεσμό ἀπό τό Δεκέμβριο τοῦ 1983, μέ τήν πρωτοβουλία τοῦ μέχρι τό 1991 Μητροπολίτη Μύρων Λυκίας Χρυσοστόμου (Κωνσταντινίδη), καί διοργανώνεται κάθε χρόνο. Ὑπό τήν ἐπίβλεψη δέ εἰδικῆς «Διοργανωτικῆς καί Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς» πραγματοποιοῦνται ἐπιστημονικές ἀνακοινώσεις εἰσηγήσεις ἀπό μεγάλους ἐπιστήμονες καί κληρικούς ἀπό ὅλο τόν κόσμο, καί τό συμπόσιο ἀποκορυφώνεται μέ τήν τέλεση πανηγυρικῆς Θείας Λειτουργίας στήν ἱστορική Βασιλική τοῦ Ἁγίου Νικολάου στά Μῦρα τῆς Λυκίας [Εἰκ. 2]. Εἶναι δέ παρόντες ἐκπρόσωποι τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καί τῶν τουρκικῶν τοπικῶν ἀρχῶν σέ αὐτή τήν προσπάθεια. Ἡ διεξαγωγή του, μάλιστα, καλύπτεται κάθε χρόνο λεπτομερῶς ἀπό Τούρκους δημοσιογράφους. Εἶναι καί αὐτός ἕνας τρόπος τιμῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου μέσῳ τῆς σύγχρονης ἐπιστημονικῆς πρακτικῆς. Ἡ ἀγάπη τῶν ἀνθρώπων γιά τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου ἐκδηλώνεται καί μέσῳ τῆς τέχνης τῆς ζωγραφικῆς καί τῆς γλυπτικῆς. Ἀναφέρουμε ἐδῶ τήν ἔκθεση, πού φιλοξενήθηκε στό Μπάρι τῆς Ἰταλίας τό Δεκέμβριο τοῦ 2006, μέ θέμα: «Ἅγιος Νικόλαος, ἀριστουργήματα τῆς τέχνης σέ Ἀνατολή καί Δύση». Ἐπρόκειτο γιά ἕνα μεγάλο καλλιτεχνικό ταξίδι διά μέσου δεκαπέντε αἰώνων ἱστορίας, σέ διάφορα μήκη καί πλάτη τῆς γῆς, ἀπό τά Μῦρα τῆς Λυκίας στη Μικρά Ἀσία μέχρι τήν Κωνσταντινούπολη, ἀπό τή Μεσόγειο μέχρι τήν ὀρθόδοξη Ρωσία, ἀπό τήν Ἀνατολή (Levante) μέχρι τή Ρωμαιοκαθολική Ἰταλία, ἀπό τή μουσουλμανική Τουρκία καί τήν Ἀλβανία μέχρι τή Διαμαρτυρόμενη Ὀλλανδία, καί ἀπό ἐκεῖ μέχρι τό νησί τοῦ Manhattan στή Νέα Ὑόρκη. Περίφημα ἀγάλματα κοσμοῦν διάφορες πλατεῖες, γιά νά θυμίζουν σέ ὅλους τόν Ἅγιο Νικόλαο, καί μάλιστα συχνά τοποθετοῦνται ἔτσι ὥστε ὁ Ἅγιος νά ἀντικρίζει πρός τή θάλασσα, γιά νά διαφυλάττει ἀπό τίς τρικυμίες τούς ναυτικούς. Ὁρμώμενη ἀπό τήν πόλη τοῦ Βόλου θά ἦταν παράλειψη νά μήν ἀναφερθῶ στήν ἔλευση τμήματος τοῦ λειψάνου τοῦ πολιούχου μας. Στίς 28 Ἰανουαρίου 2003 (ἔπειτα ἀπό προσπάθειες, πού ξεκίνησαν ἀπό τό 1945) ἔγινε ἡ ἐπίσημη ὑποδοχή [Εἰκ. 6] μέ τιμές Ἀρχηγοῦ Κράτους στήν Ἱερά Μητρόπολη Δημητριάδος τεμαχίου τοῦ Ἱεροῦ λειψάνου, προερχόμενου ἀπό τόν ἀριστερό βραχίονα τοῦ Ἁγίου Νικολάου, τό ὁποῖο παραχωρήθηκε ἀπό τίς ἐκκλησιαστικές ἀρχές τῆς Ἰταλικῆς πόλεως τοῦ Ρίμινι. Τό ἱερό λείψανο ἐνθρονίστηκε σέ εἰδικό προσκυνητάρι στό Μητροπολιτικό Ἱερό Ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Μέ τήν εὐκαιρία δέ αὐτή τῆς ἐλεύσεως τοῦ λειψάνου στό Βόλο γράφτηκαν εἰδική ἀκολουθία ἀπό τόν ὑμνογράφο ἁγιορείτη ἱερομόναχο π. Ἀθανάσιο Σιμωνοπετρίτη καί σχετικοί ὕμνοι ἀπό ἐρασιτέχνες ὑμνογράφους. 54

55 4. Οἱ ἑορτές τοῦ Ἁγίου Νικολάου μέσα στό ἐκκλησιαστικό ἔτος Ὑπῆρξε, ὁ Ἅγιος Νικόλαος, μία προσωποποίηση τῆς χριστιανικῆς εὐσπλαχνίας, καί ὁ λαός μέ τό μοναδικό του αἰσθητήριο ἀνταπέδωσε καί συνεχίζει νά ἀνταποδίδει τήν ἀγάπη του γιά ἐκεῖνον μέσα ἀπό τίς ἑορτές καί τίς ἡμέρες τοῦ ἔτους, πού εἶναι ἀφιερωμένες σέ αὐτόν, καί ἔχουν καθιερωθεῖ στή συνείδηση τοῦ λαοῦ ἅμα τῇ κοιμήσει τοῦ Ἁγίου. Βέβαια, ὅπως τονίζει ὁ καθηγητής π. Κωνσταντῖνος Καραϊσαρίδης «Ὅταν καί ὅπου ὑπάρχει ἀγωνιστικό φρόνημα, πνευματική ἐγρήγορση, καλλιέργεια τῶν ἀρετῶν, πόθος διακαής γιά πνευματική προκοπή, ἐκεῖ ὑπάρχει καί ἀληθινή ἑορτή. Ὅταν καί ὅπου ὑπάρχει αὐτό τό γνήσιο πνευματικό φρόνημα, πού ἦταν καί εἶναι τό φρόνημα ὅλων τῶν ἀπ αἰῶνος ἁγίων, ἐκεῖ γίνεται ἀληθινή καί συνεχής ἑορτή καί μάλιστα πέραν καί ἐκτός τῶν χρονικά καθιερωμένων ἐκκλησιαστικῶν ἡμερομηνιῶν τῶν μνημῶν καί ἑορτῶν τῶν ἁγίων» 145. Συγκεκριμένα, οἱ καθιερωμένες ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησιατική Παράδοση ἑορτές πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου Νικολάου εἶναι οἱ ἑξῆς: α) Μνήμη τοῦ Ἁγίου Νικολάου «Τῇ ς τοῦ μηνός Δεκεμβρίου μνήμη τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Νικολάου, Ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας, τοῦ θαυματουργοῦ» 146 Ὁ Ἅγιος Νικόλαος τιμᾶται στίς 6 Δεκεμβρίου, τόσο ἀπό τήν Ὀρθόδοξη ὅσο καί ἀπό τήν Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία. Ὁ χρόνος καθιέρωσής της στό ὀρθόδοξο ἑορτολόγιο δέν εἶναι δυνατό νά καθοριστεῖ μέ βεβαιότητα καί ἀκρίβεια. Στίς πηγές πού μᾶς ὁδήγησε ἡ ἔρευνα, δέ φάνηκε πουθενά ἡ ΣΤ Δεκεμβρίου, ὡς ἡ ἡμέρα θανάτου τοῦ Ἁγίου 147. Ὁ καθηγητής Δημήτριος Τσάμης τόν συγκαταλέγει μέ τούς ἁγίους, τῶν ὁποίων ἡ ἡμέρα θανάτου εἶναι ἄγνωστη 148. Πάντως, ἡ παραδοχή του ὡς «Ἁγίου» τῆς Ἐκκλησίας πρέπει νά ἔχει ἤδη διαμορφωθεῖ μέχρι τόν 5 ο αἰ. 145 Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη πρωτοπρεσβ., «Ἡ ἔννοια τῶν ἑορτῶν τῆς Ἐκκλησίας καί ἡ σημασία τους γιά τήν πνευματική ζωή», Λειτουργικά ἀνάλεκτα, ἔκδ. Ἐπέκταση, Ὀρθόδοξη λατρεία 2, 1996, σ Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου 147 «Κατά τούς πρώτους χριστιανικούς χρόνους, δέν ὑπῆρχε ἰδιαίτερη διαδικασία ἀναγνωρίσεως ἀναδείξεως ἁγίων. Ἡ συνείδηση τοῦ ὀρθοδόξου πληρώματος καί μόνο, ἦταν ἐκείνη, ἡ ὁποία ἀνεγνώριζε καί τιμοῦσε δεόντως τούς ἁγίους τοῦ Θεοῦ. Οἱ ἅγιοι ἀναδεικνύονταν σέ τοπικό ἐπίπεδο στήν πρώτη Ἐκκλησία. Ἡ ἀναγνώριση ἑνός διακεκριμένου μέλους τῆς Ἐκκλησίας ὡς ἁγίου, στηριζόταν στήν γνώση τῆς καταστάσεώς του τῆς πνευματικῆς. Ἡ ἐπακριβής τήρηση τῆς πίστεως καί ἡ ἁγία πολιτεία του, ἀναγνωριζόταν πρωτίστως ἀπό ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι βρίσκονταν στήν αὐτή προοπτική τῆς ἁγιότητος. Οἱ θεούμενοι ἀναγνώριζαν τούς θεούμενους. Καί ὁ λαός τοῦ Θεοῦ ἐπληροφορεῖτο περί τῆς ἁγιότητος τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος ἔζησε ἀνάμεσά τους.» (Νικηφόρου Νάσσου ἀρχιμ., «Σύν πᾶσι τοῖς ἁγίοις» Ἀναγνωρίσεις ἁγίων ἀμφισβητήσεις, Βόλος 2009, σσ ) «Ἡ κοινὴ, λοιπόν, βοή τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς συνειδήσεως αὐτῆς, κλήρου δηλονότι καί λαοῦ), ἡ αὐθορμήτως προκαλουμένη ἐκ τῆς παγκοίνου ἀναγνωρίσεως [ ] τῆς ἀναμφισβήτου ἁγιότητος τοῦ βίου (προκειμένου περί ἱεραρχῶν, ἀσκητῶν κ.λ.π.) [ ] ἦτο ἡ κυρίως καθιεροῦσα τήν τιμὴν καί τήν δόξαν τοῦ μάρτυρος καί ἁγίου ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ καί ἡ ἀποτελοῦσα τήν κυρίως αὐτοῦ ὡς ἁγίου ἀναγνώρισιν.» (Ἀμίλκα Σ. Ἀλιβιζάτου, «Ἡ ἀναγνώρισις τῶν ἁγίων ἔν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ», Θεολογία, Ἐπιστημονικόν περιοδικόν ἐκδιδόμενον κατά τριμηνίαν τόμ. 19 ος, , ἐν Ἀθήναις 1948, σ. 27) 148 Βλ. Δημητρίου Γ. Τσάμη, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἔκδ. Π. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1999, σ

56 Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Νικολάου στά Μῦρα τῆς Λυκίας ἀποτελεῖ τό λίκνο τῆς τιμῆς τοῦ Ἁγίου, ἀφοῦ ἐκεῖ βρίσκεται καί ὁ περίφημος «κενός τάφος», δηλαδή ἡ πρωτοχριστιανική σαρκοφάγος τοῦ Ἁγίου. Κατά τήν ἑόρτιο ἡμέρα, ἐδῶ καί λίγα χρόνια, ἐπιτρέπεται ἀπό τίς τοπικές ἀρχές ἡ τέλεση Θείας Λειτουργίας, καί αὐτό μετά ἀπό πολλούς αἰῶνες παύσης ἑορτασμοῦ στόν τόπο πού ὁ ἴδιος ἐποίμανε. β) Ἀνακομιδή μετακομιδή τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου «Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ τοῦ μηνός Μαΐου ἡ ἀνακομιδή καί μετακομιδή τοῦ λειψάνου τοῦ ἐν ἁγίοις πατρὸς ἡμῶν Νικολάου Μύρων τῆς Λυκίας, τοῦ θαυματουργοῦ» 149 Τά περί τῆς ἀνακομιδῆς μετακομιδῆς τοῦ μυροβλύζοντος ἱεροῦ λειψάνου τοῦ Ἁγίου Νικολάου 150 προκύπτουν κυρίως ἀπό τή διήγηση τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου 151, ὁ ὁποῖος μετέφρασε ἀπό τή σλαβονική τό σχετικό συναξάρι καί τό συμπεριέλαβε στόν δικό του Συναξαριστή, συνθέτοντας παράλληλα καί δύο πλήρεις ἀκολουθίες στή μετακομιδή 152. Σύμφωνα μέ τόν Ὅσιο Νικόδημο, ἡ ἀνακομιδή μετακομιδή τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἔγινε πρός τό τέλος τοῦ 11 ου αἰῶνα, τήν ἐποχή τῶν Σταυροφοριῶν, ὅταν βασίλευε στήν Κωνσταντινούπολη ὁ Ἀλέξιος Α Κομνηνός ( ) καί πατριάρχης ἦταν ὁ Νικόλαος Γ ὁ Κυρδινιάτης ( ) 153. Ἐκείνη τήν ἐποχή οἱ Ἰσμαηλίτες (Ἄραβες) μέ ἀλλεπάλληλες ἐπιδρομές εἶχαν ἐρημώσει καί καταστρέψει ὅλες τίς πόλεις καί τά χωριά τῶν Ἑλλήνων μέχρι τήν Ἀντιόχεια καί τήν Ἱερουσαλήμ, αἰχμαλωτίζοντας, βασανίζοντας καί θανατώνοντας τούς Χριστιανούς. Τήν ἴδια τύχη εἶχαν καί τά Μῦρα τῆς Λυκίας πλήν τῆς Μητροπόλεως καί τῆς ἐντός αὐτῆς ἐκκλησίας, ὅπου βρισκόταν τό λείψανο τοῦ Ἁγίου Νικολάου 154. Τότε, θείᾳ προνοίᾳ, προκειμένου 149 (20 Μαΐου) Μηναῖον τοῦ Μαΐου καί Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής Μαΐου. 150 Ἀναφέρεται ὅτι τό ἱερό λείψανο τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἀνέβλυζε ἰαματικό μῦρο, διαυγές καθαρό ὑγρό μέ εἰδικό ἄρωμα ὅπως οἱ συγγραφεῖς χρονικογράφοι καί οἱ θρῦλοι λένε καί τό ὁποῖο κάποιες φορές ἀναφέρεται ὡς ἱερό «μάννα». Χαρακτηριστική γι αὐτό εἶναι ἡ διατύπωση τοῦ Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου στό «Περί θεμάτων» ἔργο του (10 ος αἰ.): «Εἶτα τῶν Λυκίων πόλιν, τήν μυρίπνουν τε καί τρισόλβιον ἐν ἧπερ ὁ Μέγας Νικόλαος, ὁ τοῦ Θεοῦ θεράπων, ἀναβλύζει τά μῦρα κατά τό τῆς πόλεως ὄνομα». (Ἀποστόλου Μ. Τζαφερόπουλου, Ἅγιος Νικόλαος Μύρων Λυκίας, ἔκδ. Τέρτιος, Κατερίνη 1990, σ. 17.) Γιά τούς βιογράφους, πού ἔγραψαν σχετικά μέ τό γεγονός τῆς ἀνάβλυσης μύρου, βλ. στό δεύτερο κεφάλαιο τοῦ πρώτου μέρους τῆς παρούσης ἐργασίας. 151 Ἡ μετακομιδή αὐτή σημειώνεται καί σε κώδικα τοῦ 14 ου αἰώνα τῆς Μονῆς Κρυπτοφέρρης (Β. σ. IV φ. 118) σέ ἄλλον δέ κώδικα τῆς ἴδιας μονῆς (Β 6 IV φ. 129) βρίσκεται «Λόγος εἰς τήν Ἀνακομιδήν τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου Πατρός ἡμῶν Νικολάου». (Βλ. Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Μάιος, σ , ὑποσημ. 1.) 152 Βλ. τέταρτο κεφάλαιο τοῦ δεύτερου μέρους τῆς παρούσης έργασίας. 153 Ἐνῶ στή διήγηση γιά τήν ἀνακομιδή μετακομιδή τῶν λειψάνων, πού περιέχεται στόν Μέγα Συναξαριστή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας (Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Μάιος), δέν προσδιορίζεται ἀκριβῶς τό ἔτος τῆς μετακομιδῆς, στόν συναξαριστή τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου προσδιορίζεται στό ἔτος 1081 μ. Χ. Ἡ χρονολογία τῆς μετακομιδῆς μετατίθεται ἕξι χρόνια ἀργότερα, τό 1087, κατά τόν συγγραφέα κ. Τζαφερόπουλο. (Ἀποστόλου Μ. Τζαφερόπουλου, ὅ.π., σ. 17.) 154 Τό ἱερό λείψανο σώθηκε καί ἀπό ἄλλη ἐπιδρομή τό ἔτος 808 μ.χ. Τότε «ὁ Χουμίδης, στρατηγός τοῦ Ἄραβα χαλίφη Χαρούμ Ελ Ρασίντ, σέ κάποιο διάλειμμα τῆς πολιορκίας τῆς Ρόδου, ἔπλευσε στά Μῦρα, μέ σκοπό νά καταστρέψει τή σαρκοφάγο μέ τό ἱερό λείψανο. Σύμφωνα ὅμως μέ τόν χρονογράφο Θεοφάνη, αὐτός ἐξαπατήθηκε, καί ἡ μανία του στράφηκε πρός μία γειτονική σαρκοφάγο. Ἔτσι γλύτωσε τό λείψανο 56

57 ἀφ ἐνός νά μήν μείνουν ἄνευ τιμῆς στόν κόσμο τά ἱερά λείψανα τοῦ Ἁγίου, ἀλλά καί γιά νά μή στερηθεῖ καί ἡ Δύση (ὅπου κατέφυγαν πλῆθος ὀρθοδόξων γιά νά σωθοῦν) τῆς ἰδιαίτερης εὐλογίας τοῦ Ἁγίου, ἐμφανίσθηκε ὁ Ἅγιος κάποια νύχτα σέ ἕναν εὐλαβῆ καί σεβάσμιο ἱερέα στήν πόλη Μπάρι (ἤ Βάρην ἤ Πάρον) τῆς Ἰταλίας, καί τοῦ εἶπε: «Ἀναστάς εἰπέ πρός τόν λαόν τοῦτον καί ὅλον τόν Κλῆρον τῆς Ἐκκλησίας νά ὑπάγουν εἰς τά Μῦρα τῆς Λυκίας, νά ἐγείρουν ἐκεῖθεν τά Λείψανά μου καί νά μεταφέρουν ταῦτα ἐδῶ, εἰς ταύτην τήν πόλιν Βάρην, ἐπειδή δέν δύναμαι πλέον νά ὑποφέρω τό νά εὑρίσκωμαι εἰς τόπον ἔρημον διότι οὕτω ηὐδόκησεν ὁ Κύριός μου» 155. Μέ τίς ἐνέργειες τοῦ ἱερέα καί τοῦ τοπικοῦ κλήρου, ὁ ὁποῖος μέ πολλή εὐχαρίστηση ἄκουσε τά περί τῆς ὀπτασίας, ἑτοιμάστηκαν τρία πλοῖα μέ ἄνδρες ἐκλεκτούς καί θεοσεβεῖς, πλαισιωμένους ἀπό πολλούς ἱερεῖς καί διακόνους μέ σκοπό τήν μετακομιδή τοῦ ἱεροῦ λειψάνου 156. Ἐπειδή δέ ἐκεῖνο τόν καιρό ἐμφανίζονταν στή θάλασσα πειρατές, σκέφθηκαν νά προσποιηθοῦν ὅτι εἶναι ἔμποροι, γι αὐτό καί φόρτωσαν μέ σιτάρι τά πλοῖα τους. Φθάνοντας μάλιστα στήν Ἀντιόχεια πούλησαν τό σιτάρι, καί κατά τήν συνήθεια ἀγόρασαν ἄλλα ἐμπορεύματα. Ἐκεῖ ἔμαθαν ὅτι ἄλλοι ἔμποροι, Ἑνετοί (οἱ ὁποῖοι εἶχαν νωρίτερα ἔλθει στήν Ἀντιόχεια), σκέπτονταν καί ἐκεῖνοι νά μεταβοῦν στά Μῦρα γιά νά λάβουν τά ἱερά λείψανα τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Ἔσπευσαν ὅμως οἱ Βαριανοί νά προλάβουν, καί πράγματι ἔφθασαν νωρίτερα χάρη στόν εὐνοϊκό ἄνεμο καί τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ. Κατευθύνθηκαν ἀμέσως στήν Ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου, ὅπου βρῆκαν τέσσερις μοναχούς. Τούς ζήτησαν νά προσκυνήσουν τόν τάφο τοῦ Ἁγίου 157, καί πράγματι οἱ μοναχοί τούς ἔδειξαν τόν τάφο [Εἰκ. 3], ὁ ὁποῖος βρισκόταν κάτω ἀπό τό ἔδαφος τῆς ἐκκλησίας, καί μέσα στόν ὁποῖο ἦσαν κρυμμένα τά ἅγια λείψανα. Κατόπιν συμφωνίας μέ τούς μοναχούς, οἱ Βαριανοί ἔσκαψαν τό ἔδαφος καί βρῆκαν πράγματι τή θήκη μέ τά Ἅγια Λείψανα, ἀπό τά ὁποῖα ἀνέβλυζε μῦρο πολύτιμο. Καί τό μέν μῦρο τό ἄδειασαν σέ δοχεῖα πού εἶχαν μαζί τους, τό δέ ἱερό τοῦ ἁγίου, ὄχι ὅμως καί ὁ Χουμίδης. Αὐτός ἐπιστρέφοντας στή Ρόδο, συνάντησε στό πέλαγος φοβερή τρικυμία, ἐξ αἰτίας τῆς ὁποίας βυθίστηκε σημαντικό μέρος τοῦ στόλου του κι ἔτσι ἀναγκάστηκε νά ἐγκαταλείψει τήν ἐπιχείρηση κατά τοῦ νησιοῦ. Τό γεγονός αὐτό ἀποδόθηκε σέ τιμωρό παρέμβαση τοῦ ἁγίου Νικολάου, καί θεωρήθηκε θαῦμα». (Ἀποστόλου Μ. Τζαφερόπουλου, ὅ.π., σ. 17.) 155 Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Μάιος, σ Κατά τόν Γεώργιο Ρουμάνη συμμετεῖχαν συνολικά 60 ἐπιβάτες: 1 προσκυνητής τῶν Ἁγ. Τόπων, 12 πρόσωπα ἀπό Τεργέστη, Τάραντα, Μονόπολη, καί 47 ἀπό τό Μπάρι. Βλ. Γιώργου Ἰ. Ρουμάνη, Ὁ Ἅγιος Νικόλαος (Τό μῦρο τῶν Μύρων), ἔκδ. Ἑλληνοαμερικανικοῦ ἐπιμορφωτικοῦ ἰνστιτούτου, Ἀθήνα 1958, σ Κατ ἄλλη ἐκδοχή «εἶπαν πώς ἔχουν διαταγή τοῦ Πάπα νά μεταφέρουν τά Ἱερά Ὀστά. Οἱ μοναχοί τοῦ προσκυνήματος ἀρνήθηκαν νά συμμορφωθοῦν μέ μιά τέοια διαταγή, καί οὔτε δέχθηκαν νά πάρουν τριακόσιες κορῶνες πού τούς πρόσφεραν. Ἀπείλησαν μάλιστα νά ξεσηκώσουν τό λαό τῶν Μύρων ἐναντίον τῶν ξένων. Καί ἔτσι οἱ ναῦτες τοῦ Μπάρι ἀντιλήφθηκαν ὅτι τό μόνο πού τούς ἔμενε, ἦταν νά ἐφαρμόσουν τό σχέδιό τους διά τῆς βίας. Πράγματι, αἰχμαλώτισαν τούς τρεῖς μοναχούς καί κατάφεραν ν ἀνακαλύψουν μόνοι τους τά ἱερά Ὀστά. Τά τύλιξαν στό ράσο τοῦ Grimoaldo (ἑνός κληρικοῦ ἀπό τό Μπάρι) καί τά μετέφεραν ἀμέσως στό λιμάνι τῆς Ἀνδριακῆς». (Γιώργου Ἰ. Ρουμάνη, ὅ.π., σ. 44.) Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἔχει ἀναπτυχθεί μεγάλη φιλολογία καί ἔχουν διατυπωθεῖ πολλές ἐκδοχές γύρω ἀπό τό θέμα τῆς ἀνακομιδῆς. «Σύμφωνα μέ την Παράδοση καί τίς σχετικές Γραμματειακές πηγές εἶναι γνωστό ὅτι: τό ἔτος 1087 Ἰταλοί ἔμποροι ἐρχόμενοι ἀπό τήν Ἀντιόχεια ἔσπασαν βάναυσα τή σαρκοφάγο καί ἔκλεψαν τά ἅγια λείψανα τοῦ Ἁγ. Νικολάου.» (Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, Ὁ Ἅγιος Νικόλαος στή βυζαντινή τέχνη καί παράδοση, σ. 39) Βιαιοπράγησαν δέ μέ ἀπώτερο στόχο εἴτε ὄντως τήν προστασία τοῦ λειψάνου, εἴτε γιά κερδοσκοπικούς λόγους. 57

58 λείψανο τό μετέφεραν σέ ἕνα ἀπό τά πλοῖα τους μέ τή συνοδεία δύο 158 ἐκ τῶν τεσσάρων μοναχῶν. Ὁ ἀπόπλους τῶν πλοίων μέ τόν ἀτίμητο θησαυρό ἔγινε τήν 1 η Ἀπριλίου ἀπό τό λιμάνι τῶν Μύρων. Μέ ἄνεμο εὐνοϊκό καί γαλήνια θάλασσα ἔφθασαν στή χώρα τους στίς 20 Μαΐου, ἡμέρα Κυριακή, τήν ὥρα τοῦ ἑσπερινοῦ. Ὅταν ὁ λαός τοῦ Μπάρι πληροφορήθηκε τήν ἔλευση τῶν ἱερῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου, σύσσωμος μέ ἐπικεφαλῆς τόν ἱερό του κλῆρο ἔσπευσε νά τά ὑποδεχθεῖ μέ λαμπάδες καί θυμίαμα, ψαλμούς καί δοξολογίες. Μέ πολλές τιμές καί χαρά παρέλαβαν τόν πολύτιμο θυσαυρό καί τόν ἐναπέθεσαν στήν ἐκκλησία τοῦ Τιμίου Προδρόμου 159, κοντά στή θάλασσα. Ἔγιναν μάλιστα πολλά θαύματα μέ τή χάρη τῶν ἁγίων αὐτῶν λειψάνων. Χωλοί καί τυφλοί, δαιμονισμένοι καί ἄρρωστοι γιατρεύονταν ἀμέσως μόλις ἄγγιζαν τά ἱερά λείψανα τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Τή δεύτερη μέρα γιατρεύτηκαν 47 ἄνδρες καί γυναῖκες, τήν τρίτη 22, τήν τετάρτη 29, καί τήν πέμπτη μέρα γιατρεύτηκε ἕνας ἀπό πενταετίας κωφάλαλος. Παρουσιάστηκε μάλιστα ὁ Ἅγιος στό ὄνειρο κάποιου ἐνάρετου μοναχοῦ καί τοῦ εἶπε ὅτι, ὅπως εὐδόκησε ὁ Θεός νά φθάσει στό Μπάρι ἡμέρα Κυριακή, τήν ἐνάτη ὥρα, ἔτσι μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ τήν ἴδια ὥρα ἔδωσε τήν ἴαση σέ 11 ἀνθρώπους. Οἱ ἰάσεις καί τά θαύματα διά τῶν ἱερῶν λειψάνων συνεχίζονταν καθημερινά, οἱ δέ κάτοικοι τοῦ Μπάρι, βλέποντας αὐτή τή χάρη τῶν ἰαμάτων καί θέλοντας νά τιμήσουν τόν Ἅγιο Νικόλαο, ἔκτισαν στό ὄνομά του μεγαλόπρεπη ἐκκλησία, ἀλλά καί θήκη ἀργυρή μέ πολύτιμους λίθους καί ἐπιχρυσωμένη φιλοτέχνησαν, γιά νά ἀποθέσουν ἐκεῖ τά ἅγια λείψανα. Ἔτσι, τρία χρόνια μετά τήν ἀνακομιδή καί μετακομιδή τῶν λειψάνων ἀπό τά Μῦρα τῆς Λυκίας στό Μπάρι τῆς Ἰταλίας [Εἰκ. 4], οἱ ἀρχιεπίσκοποι καί ἐπίσκοποι ἀπό τίς γειτονικές περιοχές ἔκαμαν «σεπτή μετάθεση τῶν ἁγίων Λειψάνων» ἀπό τήν ἐκκλησία τοῦ Τιμίου Προδρόμου στήν νεόκτιστη ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Νικολάου, τήν ἴδια ἡμέρα, δηλαδή τήν 20 η Μαΐου. Ἐναπέθεσαν τά λείψανα μέσα στήν ἀργυρή θήκη, τήν ὁποία τοποθέτησαν μέσα στό Ἱερό Θυσιαστήριο 160. Τήν παλαιά θήκη, μέ μικρό μέρος ἀπό τά ἱερά λείψανα, τήν τοποθέτησαν στήν ἐκκλησία γιά προσκύνημα κάθε προσερχομένου. 158 «Ἀπό τούς τέσσερις μοναχούς οἱ δύο συνόδευσαν τό λείψανο στή Δύση ὡς ἐγγυητές τῆς γνησιότητάς του καί τῶν δικαιωμάτων τους ἐπ αὐτοῦ, ἐνῷ οἱ δύο ἄλλοι παρέμειναν στόν προσκυνηματικό ναό, ἕως ὅτου οἱ καιροί ἐπιτρέψουν τήν πλήρη ἐπαναλειτουργία του.» (Ἀριστείδη Πανώτη, «Ὁ Ἅγιος Νικόλαος ἐπί 9 αἰῶνες στή Δύση», Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια, 1/5/1987.) 159 Κατ ἄλλους στόν ναό τοῦ Ἁγίου Στεφάνου (Ἀριστείδη Πανώτη, ὅ.π.) 160 Ἡ λάρνακα «ἀνοίχτηκε τή νύχτα τῆς 5 ης προς 6 η Μαΐου 1953 [ ] ὁ ἀναγνωριστικός ἔλεγχος καί ἡ καταμέτρηση τῶν ὀστῶν [ ] ἀνατέθηκε στόν καθηγητή τῆς ἀνατομίας τοῦ πανεπιστημίου τοῦ Bari Luigi Martino [ ], καί τέσσερα χρόνια ἀργότερα, τή νύχτα τῆς 7 ης πρός τήν 8 η Μαΐου τοῦ 1957, ὁ ἴδιος καθηγητής [ ] (μέ τούς βοηθούς του) πραγματοποίησε μία δεύτερη ἐξέταση τῶν ἴδιων λειψάνων [ ], πού ἀπέβλεπε στόν προσδιορισμό καί τήν ἀποτύπωση τῆς εἰκόνας καί τῶν χαρακτηριστικῶν τῶν ὀστῶν, καί κυρίως στήν ἀνασύνθεση τῆς φυσικῆς ἐμφάνισης (τοῦ Ἁγίου). Ὅταν ἀνοίχθηκε ἡ λάρνακα, τά ὀστᾶ βρέθηκαν βουτηγμένα σ ἕνα διαυγές, ἄχρωμο καί ἄοσμο ὑγρό, ὅμοιο μέ νερό πού βγαίνει ἀπό βράχο [ ], ἡ ποιότητά του ἦταν ἡ ἴδια πού εἶχε διαπιστωθεῖ καί σέ προηγούμενη ἐξέτασή του στό Ἰνστιτούτα Χημείας καί Ὑγιεινῆς τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Bari.» (Φωτίου Νικητόπουλου, «Ἡ ἀνάπλαση τῆς μορφῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἀπό τόν καθηγητή τῆς ἀνατομίας τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Bari Luigi Martino», Κατακόμβη, Ἑξαμηνιαία ἔκδοση Μητροπολιτικοῦ Καθεδρικοῦ Ἱ. Ν. Ἁγ. Νικολάου Βόλου, Ἀφιέρωμα στόν Ἅγιο Νικόλαο, ἔτος 3 ο, ἀρ. τεύχ. 6, Δεκέμβριος 1998, σσ ) 58

59 Ἔκτοτε, ἐπικράτησε συνήθεια νά ἑορτάζεται τήν 20 η Μαΐου ἡ μετακομιδή τῶν ἱερῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου (τόσο ἐκείνη πού ἔγινε ἀπό τά Μῦρα στό Μπάρι, ὅσο καί ἡ μετακομιδή ἀπό τό ναό τοῦ Τιμίου Προδρόμου στή νέα ἐκκλησία). Ἡ ἑορτή αὐτή τιμᾶται ὄχι μόνο στό Μπάρι ἀλλά καί σέ ὀλόκληρη τή Ρωσία (ἡ ὁποία ἀξιώθηκε ἀναριθμήτων θαυμάτων ἀπό τόν Ἅγιο) καί τή Βουλγαρία κατά τήν 9 η Μαΐου 161. Ἀργότερα, ἐμφανίσθηκε ὁ Ἅγιος σέ ὅραμα σέ κάποιον μοναχό, καί τοῦ ζήτησε νά τοποθετηθοῦν τά ἱερά λείψανά του κάτω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα, ὅπως καί ἔγινε. Ἀνέβλυζε δέ πάντοτε μῦρο ἀπό τά χαριτόβρυτα λείψανα. Σύμφωνα μέ τήν παράδοση ἀπό σοφούς καί ἀξιόπιστους ἄνδρες, κάθε χρόνο τήν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου, ὅταν ἄρχιζε ἡ Θεία Λειτουργία, ἄρχιζε νά τρέχει τό μῦρο ἀπό τά πόδια τοῦ ἁγίου λειψάνου, καί μάλιστα ἀπό τίς πτέρνες, τόσο ἄφθονο, σάν νά ἔτρεχαν δύο πηγές γι αὐτό καί τοποθετοῦσαν κάδους καί μεγάλα δοχεῖα, γιά νά τό συλλέγουν. Ψαλλόταν δέ ἀργά ἡ Θεία Λειτουργία διαρκῶντας μέχρι και τρεῖς ὧρες γιά νά τρέχει περισσότερο μῦρο, καί νά γεμίζουν πολλά δοχεῖα. Τόση δέ οὐράνια εὐωδία γέμιζε ὅλο τό χῶρο τῆς ἐκκλησίας, πού οἱ χριστιανοί σχεδόν λιποθυμοῦσαν ἀπό τήν ἔντονη εὐωδία, πού ἦταν πιό δυνατή καί ἀπό τά πολυτιμότερα μῦρα τοῦ κόσμου. Ὅταν τελείωνε ἡ Θεία Λειτουργία, ἔπαυε νά ρέει τό μῦρο. Μοιραζόταν τότε σέ ὅλη τήν Ἰταλία καί τήνεὐρώπη, ὅπου ἐτελοῦντο διά τοῦ μύρου ἄπειρα θαύματα ἰάσεων στούς πιστούς. Αὐτά συνέβαιναν πρό τοῦ σχίσματος τῶν Ἐκκλησιῶν. Ἀπό τότε πού ἡ δυτική ἐκκλησία χωρίσθηκε τελείως ἀπό τήν ἀνατολική γιά τά αἱρετικά της δόγματα, ὁ Ἅγιος Νικόλαος ὅπως ἀναφέρεται στόν Συναξαριστή δέ δεχόταν τή λειτουργία τῶν Λατίνων καί παπικῶν. Ἔτσι, ὅταν λειτουργοῦσε στήν ἑορτή του παπικός ἱερέας, δέν ἔτρεχε μῦρο ἀπό τό ἅγιο λείψανο. Γι αὐτό και ἀναγκάζονταν οἱ Λατῖνοι νά καλοῦν ἱερέα ὀρθόδοξο νά τελεῖ τή Θεία Λειτουργία, ὁπότε ἀμέσως ἄρχιζε νά ρέει τό μῦρο ἀπό τά πόδια τοῦ Ἁγίου 162. Αὐτό μάλιστα τό θαῦμα ἦταν πειστικό περί τοῦ ὅτι ὁ Ἅγιος Νικόλαος ὄχι μόνο ἐν ζωῇ ὑπῆρξε ὑπέρμαχος καί κῆρυξ τοῦ ὀρθοῦ δόγματος πού ὑποστήριξε καί στήν Α 161 Ὅπως ἀναφέρεται στο βιβλίο τοῦ Γαβριήλ Ρέππα ἀρχιμ., Ἀσματικαί ἀκολουθίαι τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ, ἔκδ. Ἱεροῦ Κελλίου Ἁγίου Νικολάου «Μπαρμπεράδων», Καρυαί, Ἅγιο Ὄρος 1993, σ. 89, «διά τρεῖς αἰτίας ἡμεῖς ἑορτάζομεν τήν ἑορτήν ταύτην κατά τήν εἰκοστήν τοῦ Μαΐου πρώτην, διατί ἠκολουθήσαμεν μίαν τετυπωμένην φυλλάδα, περιέχουσαν μέν ἀκολουθίαν τελείαν τοῦ ἁγίου Νικολάου, μετά δοξολογίας καί μεγαλυναρίων, συνθεμένην δέ ἀπό ἕνα ἱεροδιδάσκαλον τῆς Κερκύρας, ἤτοι τῶν Κορυφῶν, ἥτις διαλαμβάνει ὅτι, ὅταν τό λείψανον τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐφέρετο εἰς τήν πόλιν Μπάρ, ἐπέρασεν ἀπό ὅλον τό πλῆθος τῶν Κερκυραίων πανευλαβῶς κατά τήν εἰκοστήν τοῦ Μαΐου δευτέραν, διατί καί εἰς μερικά ἀνθολόγια γράφεται ὅτι νά ἑορτάζεται ὁ ἅγιος Νικόλαος, κατά τήν αὐτήν εἰκοστήν τοῦ Μαΐου καί τρίτην, διατί καί ἐδῶ πέριξ εἰς τά μέρη τῆς Θετταλίας καί ὅλης σχεδόν τῆς Μακεδονίας, συνήθεια παλαιόθεν ἐπικρατεῖ νά συγκροτοῦσιν ὅλοι οἱ χριστιανοί λαμπράν καί μεγάλην πανήγυριν τοῦ Ἁγίου Νικολάου, κατά τήν αὐτήν εἰκοστήν τοῦ Μαΐου ὅθεν καί ἡμεῖς ἀκολουθοῦντες τῇ ἐγγράφῳ ταύτῃ παραδόσει καί ἀγράφῳ συνηθείᾳ, ἑορτάζομεν τόν μέγαν Νικόλαον μᾶλλον κατά τήν κ καί ὄχι κατά τήν θ τοῦ Μαΐου, ἐπειδή κατά τόν στ κανόνα τῆς ἁγίας καί οἰκουμενικῆς πρώτης Συνόδου, ἡ ψῆφος τῶν περισσοτέρων πρέπει νά ὑπερνικᾷ». 162 Χειρόγραφες σημειώσεις τοῦ Ζώτου Μολοσσοῦ ἀναφέρουν τά ἑξῆς σχετικά: «Ἐπειδή, λειτουργοῦντος τοῦ Λατίνου, δέν ἐθαυματούργει ὁ Ἅγιος, ὁ Πάπας ἐπώλησε τήν μέν δεξιά αὐτοῦ χεῖρα εἰς τόν ἡγεμόνα τῆς Βλαχίας Γκίκαν ἀντί 3 χιλιάδων φλωρίων, τό δέ σῶμα αὐτοῦ εἰς τούς Ρώσους ἀντί 10 χιλ. φλωρίων.» (Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Μάιος, σσ , ὑποσημ. 1.) 59

60 Οἰκουμενική Σύνοδο, ἀλλά καί μετά θάνατο ἀποδείχθηκε ὑπερασπιστής τῆς Ὀρθοδοξίας. Τήν ἐποχή πού ὁ Ἅγιος Νικόδημος συνέγραψε τό συναξάρι ὅπως ἀναφέρει ὁ ἴδιοςδέν ἐγνώριζε ποῦ βρισκόταν τό ἱερό λείψανο τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Σήμερα τό λείψανο εὑρίσκεται στή βασιλική τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Μπάρι [Εἰκ. 5]. Τμῆμα τοῦ ἀριστεροῦ βραχίονος μεταφέρθηκε τό ἔτος 2003 καί φυλάσσεται στόν Μητροπολιτικό ἱερό Ναό Ἁγίου Νικολάου Βόλου. Ἀλλά καί στήν πτέρυγα τῶν βυζαντινῶν ἐκθεμάτων τοῦ ἀρχαιολογικοῦ μουσείου Ἀτταλείας, μέσα σέ μία μικρή πορφυρή θήκη ἐκτίθενται μερικά ἀπό τά ὀστά τοῦ Ἁγίου. Πρόκειται γιά κάποια ὑπολείμματα, πού στή βιασύνη τους οἱ μοναχοί δέν πρόλαβαν νά περιμαζέψουν, καί ἔτσι παρέμειναν στή σαρκοφάγο τῶν Μύρων. Στά Μῦρα δέ σήμερα, στό ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου, στό δεύτερο νότιο κλίτος του, σώζεται ἡ κενή σαρκοφάγος τοῦ Ἁγίου, ἔχοντας ἕνα ἀρκετά μεγάλο, βίαιο ἄνοιγμα στή μία ἀπό τίς ἐπιμήκεις πλευρές της, ἀκένωτη πηγή χάριτος γιά ὅλους τούς χριστιανούς, ἀλλά καί μάρτυρας κατά τόν Μητροπολίτη Μύρων Χρυσόστομο Κωνσταντινίδη 163 τοῦ πολυδιάστατου παρελθόντος τῆς ὀρθόδοξης πίστης στήν κοιτίδα τῶν πολιτισμῶν, τήν Ἀνατολή. Ἡ μνήμη τῆς ἀνακομιδῆς, συνδέθηκε μέ τή διέλευση τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἀπό τά Μῦρα τῆς Λυκίας στό Μπάρι τῆς Σικελίας, ὁπότε ἑορτάζεται κατά περιοχές σέ διαφορετικές μέρες τοῦ Μαΐου, καθώς σχετίζεται μέ τό χρόνο προσέγγισης τοῦ πλοίου, πού ἔφερε τό ἱερό λείψανο σέ διάφορους τόπους. Ὁ Μητροπολίτης Ἠλείας Γερμανός 164 παρατηρεῖ ὅτι ἡ ἑορτή αὐτή μᾶς προβληματίζει καί ὡς πρός τήν ἡμερομηνία ἑορτασμοῦ της, καί ὡς πρός τό ποιό ἀκριβῶς γεγονός ἑορτάζεται, καί ὡς πρός τήν ψαλλόμενη ἀκολουθία. Ἐνθαρρυντική εἶναι ἡ παρατήρησή του ὅτι «ἀπό τήν διαφοράν ἡμερομηνιῶν ἑορτασμοῦ τῆς αὐτῆς ἑορτῆς [ ] διαφαίνεται ἡ ζωντάνια καί ἡ γνησιότης τῶν τοπικῶν παραδόσεων ἑορτασμοῦ τῆς ἑορτῆς τῆς προόδου τῶν τιμίων Λειψάνων τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου Μύρων [ ]». Ὁ Π. Β. Πάσχος 165 μᾶς δίνει τίς ἑξῆς ἡμερομηνίες γιά αὐτόν τόν ἑορτασμό: 2, 8, 9 166, , 16, , 21 Μαΐου. 163 Βλ. τό κείμενο τοῦ μητροπολίτη «Ὁ κενός τάφος του» στό βιβλίο τοῦ Ἀποστόλου Μ. Τζαφερόπουλου, ὅ.π., σσ Γερμανοῦ Παρασκευόπουλου μητροπ. Ἠλείας, «Ἡ εἰς τήν Ἱ. Μητρόπολιν Ἠλείας ἑορτή τῆς ἀνακομιδῆς τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγ. Νικολάου», Συμπόσιον πνευματικόν ἐπί χρυσῷ ἰωβηλαίῳ ἱερωσύνης τοῦ μητροπολίτου Πατρῶν Νικοδήμου , Ἀθῆναι 1989, σσ. 209, P. B. Paschos, «Saint Nicolas dans l hymnographie byzantine», Θεολογία, Ἐπιστημονικόν περιοδικόν ἐκδιδόμενον κατά τριμηνίαν, τόμ. 57 ος, τεῦχ. 1, ἐν Ἀθήναις, Ἰανουάριος Μάρτιος ) Ἑορτάζεται στήν Ἀρκαδία καί σέ ἄλλες περιοχές τῆς Πελοποννήσου. 2) Στίς 8 καί 9 Μαΐου ἀναγράφεται ἡ ἑορτή καί στό Hippolyti Delehaye, Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae e codice sirmondiano nunc berolinensi: adiectis synaxariis selectis, Propyleum ad Acta Sanctorum Novembris, Societe des Bollandistes, Bruxellis ) Στό Μέγα Συναξαριστή (ὑπό Κωνσταντ. Χ. Δουκάκη Μέγας Συναξαριστής, ἔκδ. ὑπό Κωνσταντίνου Χ. Δουκάκη, τόμ. 5 ος, Ἀθῆναι 1892 ) στίς Θ Μαΐου, ἐνῶ ἀναγράφει τήν ἑορτή τῆς ἀνακομιδῆς ἤ μετακομιδῆς ἔχει ὑποσημείωση πού ἀναφέρει: «Ὅρα εἰς τήν Κ. Μαΐου ὅπου τότε ἑορτάζεται». 4) Στό Λειμωνάριο τό Νέο τοῦ Μακαρίου του Νοταρᾶ (ἐκτύπωση στήν Ἑρμούπολη τῆς Σύρου τό 1855) γράφεται: «Ἐπῆραν οἱ Πάριοι τόν ἀτίμητον θησαυρὸν τῶν Λειψάνων ἀπό τόν τῶν Μυρέων λιμένα μηνί Ἀπριλίῳ πρώτῃ, καί κινήσαντες μέ καλόν ἄνεμον εἰς ὀλίγας ἡμέρας ἐν Μηνὶ Μαῒῳ ἐνάτῃ, ἡμέρᾳ Κυριακῇ, κατά τήν ὥραν τοῦ ἑσπερινοῦ, ἔφθασαν εἰς τήν ἑαυτῶν χώραν [ ] οὕτως ἐπεκράτησε συνήθεια νά ἑορτάζηται κατ ἔτος ἡ μετακομιδή τῶν Λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου, εἰς τάς 60

61 γ) Ἡμέρα ἀφιερωμένη στόν Ἅγιο Νικόλαο «ἡ Πέμπτη εἰς μνήμην τῶν ἁγίων Ἀποστόλων καί τοῦ ἁγίου Νικολάου» 169 Ἡ Πέμπτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος, σύμφωνα μέ τήν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, εἶναι ἀφιερωμένη στούς Ἁγίους Ἀποστόλους καί τόν Ἅγιο Νικόλαο, πού θεωρεῖται συμπολίτης, ἰσοστάσιος, σύσκηνος, ἰσότιμος τῶν Ἀποστόλων καί τῶν μεγάλων Προφητῶν 170, πού ἀποτελοῦν τούς συνεχιστές τοῦ σωτηριολογικοῦ εὐχαριστηριακοῦ ἔργου τοῦ Χριστοῦ. Εἶναι, λοιπόν, σημαντικό τό γεγονός αὐτό, ἀφοῦ ἔτσι πραγματοποιεῖται μία λειτουργική σύνδεση τοῦ Ἁγίου Νικολάου μέ τούς Ἁγίους Ἀποστόλους καί τόν Μυστικό Δεῖπνο (μυστήριο Θ. Λειτουργίας Μ. Πέμπτης). Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ Ἅγιος Νικόλαος τιμᾶται κάθε ἑβδομάδα 171. Προφανῶς, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καθιέρωσε αὐτή τήν τιμή, διότι ἦταν καί εἶναι ἐξαιρετικά ἐννέα Μαΐου, ἐκείνη ἥτις ἀπό τά Μῦρα εἰς τήν Πάρον ἐγένετο, ὡς καί ἡ ἄλλη ἥτις ἔγινεν ἀπό τήν τοῦ Τιμίου Προδρόμου Ἐκκλησίαν, εἰς ἐκείνην ἥτις ἐκτίσθη εἰς τό ὄνομά του. Οὐ μόνον δέ εἰς αὐτὴν τήν Πάρον κατά τό μέρος τῆς Δύσεως, ἀλλά καί εἰς τῆς Ρωσίας ὅλον τό βασίλειον καί εἰς τήν Βουλγαρίαν κατ αὐτήν τήν ἡμέραν εὐσεβῶς πανηγυρίζεται μετ εὐλαβείας ἡ ἀνακομιδή ἤ μᾶλλον εἰπεῖν ἡ μετακομιδή αὕτη.» (Γερμανοῦ Παρασκευόπουλου μητροπ. Ἠλείας, ὅ.π., σ. 212.), 5) Στο συναξαριστή τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου σέ ὑποσημείωση ἀναγράφεται: «Οἱ δέ Ρῶσσοι ἑορτάζουν ταύτην κατά τήν ἐνάτην τοῦ Μαΐου.» Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής Μαΐου, σ. 115, ὑποσημ. 89.) 167 1) Ἑορτάζεται στήν Ἀχαΐα, τή Ζάκυνθο καί τήν Κεφαλληνία καί τή Λευκάδα. 2) «Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας ἐπὶ τῇ μετακομιδῇ εἰς Ρώμην τοῦ σεπτοῦ λειψάνου αὐτοῦ», κατά τά Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ) Στήν Ἠλεία, συγκεκριμένα, τιμᾶται στίς 8, 9, καί 10 (κυρίως) Μαΐου. Διευκρινίζεται ὅτι «εἰς τήν Ἠλείαν δέν τιμᾶται ἡ κυρίως ἑορτή τῆς ἀνακομιδῆς ἤ μετακομιδῆς τῶν τιμίων λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μύρων, ἀλλ ἡ πρόοδος αὐτῶν ἐκ τῶν Μύρων τῆς Λυκίας εἰς τό Μπάρι τῆς Ἰταλίας.» (Γερμανοῦ Παρασκευόπουλου μητροπ. Ἠλείας, ὅ.π., σ. 216.) 168 1) Ἑορτάζεται στήν Κέρκυρα, τήν Ἤπειρο καί τήν Εὐρυτανία. 2) Μέ τήν ἡμερομηνία αὐτή συμφωνοῦν: α) Τό Ἁγιολόγιο τοῦ μητροπολίτου πρώην Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Εὐστρατιάδου καί β) Τό Ἑορτολόγιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τοῦ πρεσβ. Κωνσταντίνου Πλατανίτου, στό ὁποῖο σημειώνεται χαρακτηριστικά: «Ἀνακομιδὴ ἱεροῦ λειψάνου Νικολάου ἀρχιεράρχου Μύρων, τοῦ θαυματουργοῦ εἰς Μπάρι Ἰταλίας», ἐνῶ στίς 10 τοῦ μηνός: «Ἀνάμνησις τῆς εἰς Ρώμην προόδου τοῦ ἱεροῦ λειψάνου Νικολάου ἀρχιεράρχου Μύρων, τοῦ θαυματουργοῦ». 3) Στό συναξαριστή τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου σέ ὑποσημείωση ἀναφέρεται: «Ὅτι δὲ εἰς τήν εἰκοστήν τοῦ Μαῒου ἑορτάζεται βεβαιοῖ μέν καί μία φυλλάδα, ἥτις περιέχει καί τήν ἀκολουθίαν τοῦ ἁγίου Νικολάου, συνθεμένη ἀπό ἕνα διδάσκαλον τῆς Κερκύρας, ἐν ᾗ ἀναφέρεται ὅτι τό λείψανον τοῦ ἁγίου Νικολάου φερόμενον εἰς τήν Μπὰρ ἐπέρασεν ἀπό τήν Κέρκυραν καί ἐκεῖ ἐπροσκυνήθη ἀπό ὅλον τό πλῆθος, κατά τήν εἰκοστήν τοῦ Μαῒου.» (Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Συναξαριστής Μαΐου, σ. 115, ὑποσημ. 89.) 169 Παρακλητική, σ Βλ. Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου. 171 Πάνω σέ αὐτό τό θέμα περί τῆς ἐπιλογῆς τῆς ἰδιαίτερης αὐτῆς τιμῆς γιά τό συγκεκριμένο πρόσωπο τοῦ Ἁγίου, θά μπορούσαμε νά δανειστοῦμε τά λόγια του π. Thomas Hopko γράφει χαρακτηριστικά: «Αὐτό πού εἶναι καταπληκτικό, ὅσον ἀφορά στήν εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Νικολάου στήν Ἐκκλησία, εἶναι πώς δέν εἶναι γνωστός γιά τίποτε ἐξαιρετικό. Δέν ἦταν θεολόγος καί ποτέ δέν ἔγραψε οὔτε μία λέξη, ὡστόσο παραμένει ὁλοζώντανος στή μνήμη τῶν πιστῶν ὡς ζηλωτής τῆς Ὀρθοδοξίας, κι ἐκεῖνος πού ἤλεγξε τόν αἱρετικό Ἄρειο κατά τήν πρώτη Οἰκουμενική Σύνοδο τῆς Νικαίας, γιατί ἀρνεῖτο τή θεότητα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ. Δέν ἦταν ἀσκητής καί δέν ἔκανε κάποια ξεχωριστά κατορθώματα νηστείας καί ἀγρυπνίας, ὡστόσο ἐγκωμιάζεται γιά τό ὅτι κατέχει τόν «καρπό τοῦ Πνεύματος ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, ἀγαθωσύνη, πίστις, πραότης, ἐγκράτεια» (Γαλ. 5: 22 23). Δέν ἦταν μυστικός μέ τήν τρέχουσα σημασία πού δίνουμε στόν ὅρο, ὅμως ζοῦσε καθημερινά μέ τόν Κύριο καί ἦταν θεϊκός σέ ὅλα τά λόγια καί τά ἔργα του. Δέν ἦταν προφήτης μέ τήν τεχνική ἔννοια, ὡστόσο κήρυττε τό Λόγο τοῦ Θεοῦ, ἀπεκάλυπτε τίς ἁμαρτίες τῶν πονηρῶν, ὑπερασπιζόταν τά δικαιώματα τῶν καταπιεσμένων καί θλιβομένων καί ἀγωνιζόταν ἐνάντια σέ κάθε μορφή ἀδικίας μέ ὑπερφυσική συμπάθεια καί ἔλεος. Μέ μιά λέξη, ἦταν ἕνας 61

62 λαοφιλής καί πρότυπο εὐσπλαγχνίας. Καί εἶναι ὁ μόνος μή καινοδιαθηκικός ἅγιος, μέ τόν ὁποῖο συμβαίνει αὐτό. Κανένας ἄλλος Ἅγιος ἤ Ἱεράρχης δέν τυγχάνει αὐτῆς τῆς μεταχείρισης 172. Ἀποδεικνύεται ἔτσι πέρα ἀπό τή θαυματουργική του φήμη καί ὁ λειτουργικός καί μεσιτικός ρόλος τοῦ Ἁγίου. Ἡ τιμή στόν Ἅγιο φαίνεται κυρίως στή Βυζαντινή ὑμνογραφία, ὅπως ὡς σήμερα μᾶς τή διασώζει ἡ παράδοση τῆς Ὀκτωήχου. καλός ποιμένας, πατέρας καί ἐπίσκοπος τοῦ ποιμνίου του, γνωστός ἰδιαίτερα γιά τήν ἀγάπη καί τή φροντίδα του πρός τούς φτωχούς. Γιά νά τό θέσουμε πιό ἁπλά, ἦταν θεϊκά ἀγαθό πρόσωπο.» (Thomas Hopko πρωτοπρεσβ., Χειμωνιάτικη πασχαλιά, Σειρά: Ὀρθόδοξη Μαρτυρία, ἀρ. 50, Μετάφραση: Στάθης Κομνηνός, ἔκδ. Ἀκρίτας, Ἀθήνα 1984, σ. 60) 172 «Εἶναι ἄλλωστε ἀξιοσημείωτο ὅτι ἀπό τούς Ἁγίους της Καινῆς Διαθήκης μόνο στόν ἅγιο τῶν Μύρων τῆς Λυκίας τέθηκε τακτή καί ἀφιερωμένη μιά ἡμέρα τῆς ἑβδομάδας. Τοῦτο τί φανερώνει; Ὅτι ὁ ταπεινός αὐτός ἀγωνιστής εἶναι ἀπό τούς μεγαλύτερους πατέρες, τούς φωτεινότερους δρομοδεῖχτες. Εἶναι ἅγιος ἁγίων.» (Σώτου Χονδρόπουλου, Ὁ ἅγιος τῶν θαλασσῶν: Ἀφηγηματική βιογραφία, ἔκδ. «Καινούρια γῆ», Ἀθήνα 2000, σ. 8.) 62

63 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Ὑμνολογικά 1. Διάγραμμα τῆς ἀκολουθίας τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Νικολάου Πρόκειται γιά μία παραστατική παρουσίαση τῆς τυπικῆς διατάξεως τῆς ἑορτῆς, ὅπως αὐτή ὁρίζεται ἀπό τό Μηναῖο τοῦ Δεκεμβρίου 173. α) Μικρός Ἑσπερινός Ἑσπέρια τροπάρια (στιχηρά προσόμοια πρός τό Ὡς γενναῖον ἐν Μάρτυσιν σέ ἦχο δ 174 ) 1. Μύρῳ θείῳ σε ἔχρισε 2. Ὡς λαμπτῆρά σε ἄδυτον 3. Καί παρών καί φαινόμενος Δοξαστικό ἑσπερίων (ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. β ) Κληρονόμε Θεοῦ Θεοτοκίο ἑσπερίων (ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. β ) Θεοτόκε, σύ εἶ ἡ ἄμπελος Ἀπόστιχα τροπάρια (στιχηρά προσόμοια πρός τό Τριήμερος ἀνέστης Χριστέ σέ ἦχο πλ. β ) 1. Νικόλαε μακάριε 2. Ἐχθρῶν ἐπιζητούντων με 3. Λιμένα σε ἀχείμαστον Δοξαστικό θεοτοκίο (στιχηρό προσόμοιο πρός τό Τριήμερος ἀνέστης Χριστέ σέ ἦχο πλ. β ) Ζηλώσας ὁ ἀντίδικος Ἀπολυτίκιο (σέ ἦχο δ ) Κανόνα πίστεως β) Μεγάλος Ἑσπερινός Ἑσπέρια τροπάρια (στιχηρά προσόμοια πρός τό Ὅτε ἐκ τοῦ ξύλου σε νεκρόν σέ ἦχο β ) 1. Μύροις, παροικήσας αἰσθητῶς 2. Νίκη, φερωνύμως ἀληθῶς 3. Ὤφθης, Κωνσταντίνῳ Βασιλεῖ 4. Μέγας, ἀντιλήπτωρ καί θερμός 173 Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου, περιέχον ἅπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν, διορθωθέν τό πρίν ὑπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ, τοῦ Ἰμβρίου καί παρ αὐτοῦ αὐξηθέν τῇ τοῦ Τυπικοῦ προσθήκῃ κατά τήν διάταξιν τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἧς τῇ ἐγγράφῳ ἀδείᾳ ἀναθεωρηθέν καί ἀκριβῶς διορθωθέν, ἔκδ. τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις Περιέχονται καί στήν Παρακλητική. 63

64 Ἑσπέρια τροπάρια 175 (στιχηρά προσόμοια πρός τό Ποίοις εὐφημιῶν σέ ἦχο β ) 1. Ποίοις εὐφημιῶν στέμμασιν, ἀναδήσωμεν τόν Ἱεράρχην; 2. Ποίοις μελῳδικοῖς ᾄσμασιν, ἐπαινέσωμεν τόν Ἱεράρχην; τόν τῆς ἀσεβείας ἀντίπαλον 3. Ποίοις προφητικοῖς ᾄσμασιν, ἐπαινέσωμεν τόν Ἱεράρχην; τόν τά πόῥῤω ὄντα προβλέποντα Δοξαστικό ἑσπερίων (ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. β ) Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν Καί νῦν ἑσπερίων (προεόρτιο ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. β ) Σπήλαιον εὐτρεπίζου Ἀναγνώσματα 1. Παροιμιῶν (Κεφ. ι 7, γ 13) Μνήμη δικαίου μετʹ ἐγκωμίων 2. Παροιμιῶν (Κεφ. ι 31) Στόμα δικαίου ἀποστάζει σοφίαν 3. Σοφίας Σολομῶντος (Κεφ. δ 7) Δίκαιος ἐὰν φθάσῃ τελευτῆσαι Λιτή (ἰδιόμελα τροπάρια) 1. Ἐνατενίσας ἀκλινῶς τῷ ὕψει τῆς γνώσεως (Ἦχος α ) 2. Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ καί πιστέ θεράπον, καί οἰκονόμε (Ἦχος α ) 3. Κανόνα πίστεως, καί εἰκόνα πραότητος, ἀνέδειξέ σε τῇ ποίμνῃ σου (Ἦχος β ) 4. Πάτερ Νικόλαε, ἡ μυροθήκη τῶν λειψάνων σου (Ἦχος β ) 5. Πάτερ Νικόλαε, εἰ καί τά Μῦρα σιωπᾷ (Ἦχος β ) 6. Πάτερ Νικόλαε, τοῦ παναγίου Πνεύματος (Ἦχος δ ) 7. Εὖ δοῦλε ἀγαθέ καί πιστέ (Ἦχος πλ. β ) 8. Εἰς αἶνον ἔδραμες τοῦ Κυρίου Νικόλαε (Ἦχος πλ. δ ) Δοξαστικό Λιτῆς (ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. δ ) Τῶν ἀνδραγαθημάτων σου Καί νῦν Λιτῆς (προεόρτιο ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. δ ) Βηθλεέμ ἑτοιμάζου Ἀπόστιχα τροπάρια (στιχηρά προσόμοια πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν σέ ἦχο πλ. α 176 ) 1. Χαίροις ἡ ἱερά κεφαλή 2. Χαίροις ὁ ἱερώτατος νοῦς 3. Χαίροις ὁ ζήλου θείου πλησθείς Δοξαστικό ἀποστίχων (ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. β ) Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, καί πιστέ θεράπον, λειτουργέ Κυρίου Καί νῦν ἀποστίχων (προεόρτιο ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. β ) Ἀνύμφευτε Παρθένε, πόθεν ἥκεις; Ἀπολυτίκια 1. Κανόνα πίστεως 177 (Ἦχος δ ) 175 «Ταῦτα μόνα τά τέσσαρα Προσόμοια ὑπάρχουσιν ἐν τῷ χειρογράφῳ, καί ταῦτα ὁμοίως ψάλλονται ἐν τῇ Μεγάλῃ Ἐκκλησίᾳ. Τά δέ ἐφεξῆς ἕτερα τρία ἐλλείπουσι μέν ἐκ τοῦ Χειρογράφου, σημειοῦνται δέ καί ἐν τῷ νεοτυπώτῳ Τυπικῷ τῆς Μ. Ἐκκλησίας, σελ. 41, ὡς ποίημα Νικολάου τοῦ Μαλαξοῦ περί οὗ ὅρα πλατύτερον εἰς τά Προλεγόμενα τοῦ νεοτυπώτου Πεντηκοσταρίου.» (Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου) 176 Περιέχονται καί στήν Παρακλητική. 64

65 2. Τό ἀπʹ αἰῶνος ἀπόκρυφον (Ἦχος δ ) γ) Ὄρθρος Καθίσματα 178 μετά τήν αʹ Στιχολογίαν (πρός τό Τόν τάφον Σωτὴρ σέ ἦχο α ) 1. Ἀστράπτεις ἐν τῇ γῇ 2. Μαρία τό σεπτόν (θεοτοκίο) Καθίσματα μετά τήν βʹ Στιχολογίαν (πρός τό Ἐπεφάνης σήμερον σέ ἦχο δ ) 1. Τῶν πιστῶν προΐστασαι 2. Προστασία ἄμαχε (θεοτοκίο) Καθίσματα μετά τόν Πολυέλεον (πρός τό Ταχύ προκατάλαβε σέ ἦχο δ ) 1. Προστάτης θερμότατος 2. Ταχύ δέξαι Δέσποινα (θεοτοκίο) Πεντηκοστάριο (ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. β ) Εὖ δοῦλε ἀγαθέ, καί πιστέ Κανών τῆς Θεοτόκου (Ἦχος α, μέ ἀκροστιχίδα Σὺν Νικολάῳ τῇ Θεοτόκῳ μέλπω, καί πόθῳ προσᾴδω) ᾨδή αʹ, Εἱρμός ᾨδήν ἐπινίκιον Σοφίας τήν ἄβυσσον Ὑμνῶ σε Πανύμνητε ᾨδή γʹ, Εἱρμός Στερεωθήτω ἡ καρδία μου Ὁ οὐρανός ὁ καθαρώτατος Λόγῳ τόν Λόγον ἀπεκύησας ᾨδή δʹ, Εἱρμός Ἐν πνεύματι προβλέπων Θανάτου μέν αἰτία Ἐν πνεύματι Προφῆται ᾨδή εʹ, Εἱρμός Τό φαεινόν ἡμῖν ἐξανάτειλον Ὡς Κιβωτὸς Σεμνή ἁγιάσματος Μήτηρ ἀπειράνδρως ἐν παρθένοις σύ ᾨδή ςʹ, Εἱρμός Τόν Προφήτην Ἰωνᾶν Προστασία τῶν πιστῶν Οὐρανός ὁ λογικός ᾨδή ζʹ, Εἱρμός Ἡ κάμινος Σωτήρ ἐδροσίζετο Ὁ Ὕψιστος Παράδεισον ἔμψυχον Στερέωσον τόν νοῦν μου τρεπόμενον ᾨδή ηʹ, Εἱρμός Ὅν φρίττουσιν Ἄγγελοι Ὡς ἔμψυχος θάλαμος 177 Ὁ καθηγητής Π. Β. Πάσχος ἀναφέρει ὅτι ἴσως πρόκειται γιά τό πιό ἀρχαῖο ἀπό τά στιχηρά πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου Νικολάου. (P. B. Paschos, «Saint Nicolas dans l hymnographie byzantine», Θεολογία, Ἐπιστημονικόν περιοδικόν ἐκδιδόμενον κατά τριμηνίαν, τόμ. 57, τεῦχ. 1, ἐν Ἀθήναις, Ἰανουάριος Μάρτιος 1986, σ. 400) 178 Στίς σσ τοῦ ἄρθρου τοῦ P. B Paschos, ὅ.π., περιέχονται συγκεντρωμένα τά δέκα καθίσματα πού σημειώνει ὁ κ. Εὐστρατιάδης σέ μελέτη του καί προέρχονται ἀπό χειρόγραφα, καθώς καί τρία του Ἁγίου Βαρθολομαίου τοῦ νέου καί δύο τοῦ Συμεών Θεσσαλονίκης. 65

66 Συνέλαβες Ἄχραντε ᾨδή θʹ, Εἱρμός Τήν ζωοδόχον Πηγήν τήν ἀέναον Ῥείθρῳ τῆς σῆς με κατάρδευσον χάριτος Ὡς τοῦ Νυμφίου ὡραῖόν σε Θάλαμον Κανών τοῦ Ἁγίου Νικολάου (Θεοφάνους, Ἦχος β, μέ ἀκροστιχίδα Σοὶ, Νικόλαε, θεῖον ἐξᾴδω μέλος) ᾨδή αʹ, Εἱρμός Ἐν βυθῷ κατέστρωσε ποτέ Στεφηφόρος βήματι Χριστοῦ Ὁ δοξάζων πάντας τούς αὐτόν Ἰσωθῆναι πόθον μοι ἐνθείς (θεοτοκίο) ᾨδή γʹ, Εἱρμός Ἐξήνθησεν ἡ ἔρημος Νικόλαε μακάριε Ἱλάσθητι τοῖς δούλοις σου Κατεύνασον τόν τάραχον (θεοτοκίο) ᾨδή δʹ, Εἱρμός Ἐλήλυθας ἐκ Παρθένου Ὁμιλήσας, καθαρῶς ταῖς ἀκτῖσι τοῦ Πνεύματος Λυτρούμενος, ἐκ θανάτου ὡς ὤφθης τό πρότερον Ἀπήστραψας, ἀρετῶν λαμπηδόνας πανόλβιε Ἐλήλυθεν, ἐπί σοί ὁ Δεσπότης καί Κύριος (θεοτοκίο) ᾨδή εʹ, Εἱρμός Ὁ φωτισμός Θεοπρεπεῖ, πολιτείᾳ τρισμάκαρ λελαμπρυσμένος Ἐν οὐρανοῖς, τήν ἀΐδιον δόξαν νῦν ἐποπτεύων Ἵνα τήν σήν, ἐκζητήσῃς εἰκόνα συγκεχωσμένην (θεοτοκίο) ᾨδή ςʹ, Εἱρμός Ἐν ἀβύσσῳ πταισμάτων Ὁ τῆς νίκης Νικόλαε στέφανος Νεκρωθέντα με μάκαρ τοῖς πταίσμασι Ἐπί σοί τάς ἐλπίδας ἀνέθηκα (θεοτοκίο) ᾨδή ζʹ, Εἱρμός Εἰκόνος χρυσῆς Ξυρῷ πειρασμῶν Ἀδύτου φωτός Δυσώπει Χριστόν (θεοτοκίο) ᾨδή ηʹ, Εἱρμός Τόν ἐν καμίνῳ τοῦ πυρός Ὡς εὐμενής καί συμπαθής Μυσταγωγὸς τῶν ὑπὲρ νοῦν Ἐξασθενεῖ μου νῦν ὁ νοῦς (θεοτοκίο) ᾨδή θʹ, Εἱρμός Ἀνάρχου Γεννήτορος Λαμπάσι τῆς χάριτος Ὁ ἐν Παραδείσῳ Σοφίαν καί δύναμιν (θεοτοκίο) Ἕτερος Κανών τοῦ Ἁγίου Νικολάου (Ἦχος α, κατά ἀλφάβητον μέ ἀκροστιχίδα 179 στά τριαδικά Τριὰς σῶζε καί στά θεοτοκία Ἁγνή σκέπε) ᾨδή αʹ, Εἱρμός Χριστός γεννᾶται, δοξάσατε 179 Σύμφωνα μέ τό Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852). 66

67 Ἀπόρῳ γλώττῃ καί χείλεσιν Βροτός ὑπάρχων οὐράνιος Γνωρίζει πᾶσα ὑφήλιος Τριάδα σέβω τήν ἄκτιστον (τριαδικό) Ἀσπόρως Λόγον συνείληφας (θεοτοκίο) ᾨδή γʹ, Εἱρμός Τῷ πρὸ τῶν αἰώνων Δέλτον ἐν καρδίᾳ Ἔδειξεν ἡ χάρις Ζῇς καί μετά πότμον Ἵλεως γενοῦ μοι (τριαδικό) Νέμοις Θεοτόκε (θεοτοκίο) ᾨδή δʹ, Εἱρμός Ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί Ἡ κλῆσίς σου μόνη ἀληθῶς Θρόνῳ παριστάμενος Θεοῦ Ἰάματα βρύεις πανταχοῦ Ἀνάρχου θεότητος ἀρχήν (τριαδικό) Σύ ὄντως ἐπέκεινα βροτῶν (θεοτοκίο) ᾨδή εʹ, Εἱρμός Θεός ὤν εἰρήνης Κηρύττει σου Πάτερ Λιμήν τῶν χηρῶν Μετέστης ἐκ γῆς Συνάναρχα τρία (τριαδικό) Βροτῶν σωτηρία (θεοτοκίο) ᾨδή ςʹ, Εἱρμός Σπλάγχνων Ἰωνᾶν Νέος Ἀβραάμ Ξένα καί φρικτά Ὄμματι νοός Σέβω καί τιμῶ (τριαδικό) Κλίνας οὐρανούς (θεοτοκίο) ᾨδή ζʹ, Εἱρμός Οἱ Παῖδες εὐσεβείᾳ Παντοίων χαλεπῶν τε νοσημάτων Ῥυσάμενος τούς πάλαι στρατηλάτας Σοφίας τῷ κρατῆρι πλησιάσας Τριάς σέ ἀνυμνοῦμεν τρισαγία (τριαδικό) Ἐκ πάντων δεχομένη τάς δεήσεις (θεοτοκίο) ᾨδή ηʹ, Εἱρμός Θαύματος ὑπερφυοῦς Τάγματα Πατριαρχῶν Ὕψιστε Παμβασιλεῦ Φωτί ἐλλαμφθείς Ζωήν καί ζωάς (τριαδικό) Πράγματος ξενοπρεποῦς (θεοτοκίο) ᾨδή θʹ, Εἱρμός Μυστήριον ξένον Χορεύσατε πνεύματι Ψαλάτωσαν ὕμνοις Ὡς ἄξιον δέχου Ἑνίζεται ὁμοουσίῳ (τριαδικό) 67

68 Διέσωσται πᾶσα (θεοτοκίο) Καθίσματα μετά τή γ ᾠδή (πρός τό Τήν Σοφίαν καί Λόγον σέ ἦχο πλ. δ ) 1. Ποταμόν ἰαμάτων ὑπερχειλῆ 2. Τήν Σοφίαν καί Λόγον ἐν σῇ γαστρί (θεοτοκίο) Κοντάκιο (πρός τό Ἡ Παρθένος σήμερον σέ ἦχο γ ) Ἐν τοῖς Μύροις Ἅγιε Οἶκος Ἀνυμνήσωμεν νῦν τόν Ἱεράρχην ᾄσμασι Καταβασίες (Χριστουγέννων) α Χριστός γεννᾶται, δοξάσατε γ Τῷ πρό τῶν αἰώνων δ Ῥάβδος ἐκ τῆς ῥίζης Ἰεσσαί ε Θεός ὢν εἰρήνης στ Σπλάγχνων Ἰωνᾶν ζ Οἱ Παῖδες εὐσεβείᾳ συντραφέντες η Θαύματος ὑπερφυοῦς θ Μυστήριον ξένον Ἐξαποστειλάρια (πρός τό Γυναῖκες ἀκουτίσθητε σέ ἦχο β ) 1. Τόν μέγαν ἀρχιποίμενα 2. Μεγάλως σε ἐδόξασεν 3. Σοφίαν ἐνυπόστατον (θεοτοκίο) Αἴνοι (στιχηρά προσόμοια πρός τό Τῶν οὐρανίων ταγμάτων σέ ἦχο α ) 1. Τῆς Ἐκκλησίας τά ἄνθη 2. Τῆς ἱερᾶς διπλοΐδος 3. Τῶν ἀθεάτων τά κάλλη 4. Ὡς ἐν ὀνείρῳ ἐπέστης Δοξαστικό αἴνων (ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. α ) Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων, σκιρτήσωμεν ἑόρτια Θεοτοκίο αἴνων (ἰδιόμελο σέ ἦχο πλ. α ) Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων προκύψασα γάρ ἄνωθεν «Διάδοσις τοῦ ἐλαίου» Ἰδιόμελα τροπάρια 1. Εὖ δοῦλε ἀγαθέ, καί πιστέ (Ἦχος πλ. β, Σεργίου) 2. Εἰς αἶνον ἔδραμες τοῦ Κυρίου Νικόλαε (Ἦχος πλ. δ ) Δοξαστικό Τῶν ἀνδραγαθημάτων σου, Ὅσιε Πάτερ (Ἦχος πλ. δ ) Καί νῦν Δέσποινα πρόσδεξαι (Ἦχος πλ. δ ) 68

69 2. Ὑμνολογικός σχολιασμός ἑορτῆς τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου Ὅταν ἐπιχειρεῖ κανείς ἕναν σχολιασμό ἤ μία διερεύνηση στά ἱερά ὑμνολογήματα πού μᾶς ἔχει θησαυρίσει ἡ γραφίδα θεόπνευστων καί θεοκίνητων ἐγκωμιαστῶν καί ὑμνογράφων, νιώθει νά τόν δυσκολεύει ἤ ἄλλες φορές νά τόν καθηλώνει τό «ψαυέτω μηδαμῶς χείρ ἀμυήτων» διότι, ἄν ἡ ὅποια κριτική ἐργασία ἀπαιτεῖ ἰδιαίτερη προσοχή καί ἱκανότητα, αὐξημένη παρατηρητικότητα καί ἐνδελεχῆ μελέτη τοῦ ἀντικειμένου, ἡ προσπάθεια νά ψηλαφήσει κανείς τόν ἀρίφνητο πλοῦτο τῆς ὀρθόδοξης λατρείας μας ἀπαιτεῖ ἐπιπλέον ὄχι μόνο βαθειά αἴσθηση εὐθύνης ἀλλά καί ἐπίγνωση κάθε φορά τῆς ἀναξιότητός του γιά μία τέτοια ἐνασχόληση. Ὡστόσο μέ πολλή ταπείνωση καί φόβο Θεοῦ θά προσεγγίσουμε τόν ἀειθαλῆ λειμῶνα τῶν ἀκολουθιῶν τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ἀναζητῶντας νά ξεναγηθοῦμε στά εὐωδιασμένα μονοπάτια του, πού ἀποπνέουν μῦρο πνευματικό, τήν γλυκύτατη παρηγοριά τοῦ θαυματουργοῦ Ἁγίου. Ξεκινῶντας ἀπό τήν ἀκολουθία τοῦ μεγάλου Ἑσπερινοῦ, αἰσθάνεται κανείς πράγματι ἀπό τό πρῶτο στιχηρό προσόμοιο ἕνα κύμα οὐράνιου μύρου νά προσδιορίζει τήν ἁγία βιοτή τοῦ Νικολάου ἀλλά καί νά κατακλύζει καί νά παρηγορεῖ τά πρόσωπα τῶν «πίστει καί πόθῳ τελούντων τήν παναοίδιμον μνήμην του». Ἀποτελεῖ ὄντως τό πρῶτο τροπάριο τήν καλύτερη περιληπτκή μέν ἀλλά ἐξαιρετικά περιεκτική εἰσαγωγή στόν βίο καί τήν πολιτεία τοῦ Ἁγίου. Προσδιορίζεται ὁ τόπος ὄπου ἔζησε ὁ ἱεράρχης, ὁ τρόπος τοῦ βίου του, ἡ εὔνοια τοῦ Θεοῦ πρός αὐτόν, ἀλλά καί ὑποδηλώνεται ἡ ἰδιότητά του νά μυροβλύζει. Μᾶς ἐντυπωσιάζει παράλληλα ἡ ἱκανότητα τοῦ ὑμνογράφου νά «παίζει» κατά κάποιον τρόπο μέ τή λέξη «μῦρο», πού μέ θαυμαστή τέχνη τή χρησιμοποιεῖ τέσσερις φορές στίς δύο πρῶτες φράσεις. Στό δεύτερο προσόμοιο ὁ ὑμνογράφος περνᾶ στή σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἁγίου, πού τήν συσχετίζει μέ τήν ἐν γένει πολιτεία του καί τήν προσφορά του. Μετά τίς πρῶτες καί ἀπαραίτητες εἰσαγωγικές πληροφορίες, στά ἑπόμενα δύο στιχηρά γίνεται ἀναφορά σέ σημαντικά θαύματα τοῦ Ἁγίου καί περιστατικά, ὅπως ἡ διάσωση τῶν ἀθώων ἀπό τήν ἄδικη ἀπόφαση τοῦ Μ. Κωνσταντίνου καί τοῦ Ἀβλαβίου, ἀλλά καί ἡ βοήθεια στούς πλέοντες μέ σκοπό καί στόχο τήν ψυχική ὠφέλεια τῶν πιστῶν καθώς καταλήγει μέ τήν εὐχή: «Πρέσβευε πρός Κύριον ὅπως πάσης λυτρωθῶμεν περιστάσεως». Στά ἑπόμενα τρία στιχηρά προσόμοια, κλιμακωτά αὐξάνεται ὁ ἔπαινος πρός τόν Ἅγιο. Καί ἐνῶ ἀρχή καί τῶν τριῶν τροπαρίων εἶναι παρόμοια ἐκ πρώτης ὄψεως ἐρώτηση, παρατηρεῖ κανείς τρεῖς διαφορετικές βαθμίδες τιμῆς: Ἡ πρώτη: «Ποίοις εὐφημιῶν στέμμασιν, ἀναδήσωμεν τόν Ἱεράρχην;» ἀναφέρεται στήν ἄμεση βοήθεια τοῦ Ἁγίου σέ ὅσους ἐμπερίστατους τόν ἐπικαλοῦνται. Ἡ δεύτερη: «Ποίοις μελωδικοῖς ᾄσμασιν ἐπαινέσωμεν τόν Ἱεράρχην;» ἀναφέρεται στή συμβολή τοῦ Ἁγίου στήν διατύπωση τοῦ ὀρθοῦ δόγματος καί τήν στήριξη τῆς Ἐκκλησίας. Γι αὐτό καί ἡ τιμή σ αὐτή τήν περίπτωση εἶναι ὕμνος, πνευματικότερη καί ὑψηλότερη ἔννοια τοῦ «στέμματος» τοῦ προηγουμένου τροπαρίου. Ἡ τρίτη, «Ποίοις προφητικοῖς ἄσμασιν ἐπαινέσωμεν τόν Ἱεράρχην;» ἀναφέρεται στή δυνατότητα τοῦ Ἁγίου νά προβλέπει τά «πόῥῤω ὄντα καί τά διεστῶτα ὡς παρόντα προθεσπίζοντα» διατρέχοντας καί βοηθῶντας ὅλη τήν οἰκουμένη. Τό δοξαστικό πού ἀκολουθεῖ, ἀπαράμιλλης ὑμνογραφικῆς ἔμπνευσης, ἀποδίδει ὄντως δόξα ὑπέρτατη στόν Ἅγιο Νικόλαο: «τήν καλλονήν τῶν Ἱεραρχῶν, τῶν Πατέρων 69

70 τό κλέος, τήν βρύσιν τῶν θαυμάτων, τόν μέγιστον τῶν πιστῶν ἀντιλήπτορα [ ] τόν φρουρόν τῶν Μυρέων, τόν σεπτόν πρόεδρον, τόν ἀπερίτρεπτον στῦλον, τόν παμφαέστατον φωστῆρα τόν διαλάμποντα τά τοῦ κόσμου πέρατα τοῖς θαύμασι, τήν θείαν χαρμοσύνην τῶν θλιβομένων, τόν θερμότατον προστάτην». Τό πλῆθος τῶν ἐγκωμιαστικῶν χαρακτηρισμῶν διαζωγραφίζει μέ κρυστάλλινη καθαρότητα τήν ἁγία μορφή τοῦ «παμμάκαρος» Νικολάου. Δεδομένου δέ ὅτι ἡ μνήμη τοῦ Ἁγίου ἡ «χαρμόσυνος καί πανέορτος» κατά τό δοξαστικό, προηγεῖται ἄλλης μεγάλης χαρμοσύνου ἑορτῆς, αὐτῆς τῶν Χριστουγέννων, τό «Καί νῦν» ἀναφέρεται στήν ὑποδοχή καί προετοιμασία καθώς καί τήν περιγραφή μέ ἁδρό τρόπο τῶν γεγονότων τῆς γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ. Ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ συνεχίζεται μέ τά ἀναγνώσματα ἀπό τίς Παροιμίες καί τή Σοφία Σολομῶντος, πού ἀναφέρονται στήν πολιτεία τῶν δικαίων καί σοφῶν καί παράλληλα ἐναρέτων ἀνθρώπων, πού ἀγαπῶνται ἰδιαίτερα ἀπό τό Θεό. Ἕπεται ἡ Λιτή μέ ἰδιόμελα τροπάρια α, β, πλ. β, και πλ. δ ἤχων, στά ὁποῖα συνολικά περιγράφεται ἡ βιοτή τοῦ Ἁγίου. Ἀναλυτικότερα, στά πρῶτα τροπάρια προβάλλεται ἡ ποιμαντική διακονία τοῦ Ἁγίου στήν Ἐκκλησία τῶν Μύρων, καθώς καί ἡ προσφορά του τόσο στόν τομέα τῆς διδαχῆς τοῦ κόσμου, ὅσο καί σέ ἐκεῖνον τῆς φιλανθρωπίας καί προστασίας τῶν ἐμπερίστατων. Ἐξαίρονται τά θεῖα του κατορθώματα καί ἡ προσωπικότητά του, ὡς «κανών πίστεως καί εἰκὠν πραότητος». Καί περνᾶ στή συνέχεια μέ τέχνη ὁ ὑμνογράφος ἀπό τήν ἐν ζωῇ προσφορά τοῦ Ἁγίου, στήν μετά θάνατον, καί ἀπό τήν μικρή περιοχή τῶν Μύρων στήν ἀπεραντοσύνη τῆς οἰκουμένης, «τοῦ κόσμου ὅλου τοῦ Ἁγίου φωτισθέντος» καί εὐεργετηθέντος ἀπό τά ἀναρίθμητα θαύματά του. Ἀναφέρεται στήν ἐπουράνια δόξα, τήν ὁποία δίκαια ἀπολαμβάνει ὁ «ἀγαθός καί πιστός δοῦλος, ὁ ἐργάτης τοῦ ἀμπελῶνος τοῦ Χριστοῦ, πού ἐβάστασε τό βάρος τῆς ἡμέρας καί ἐπαύξησε τό τάλαντο πού τοῦ ἐδόθη». Καί στό δοξαστικό τῆς Λιτῆς ἐξαίρεται ἡ ἄμετρος ταπείνωση, ἡ ὑπομονή, ἡ πρός τούς πένητας ἱλαρότητα, ἡ συμπάθεια πρός τούς θλιβομένους, ἀλλά γίνεται καί ἐπίκληση τῆς πρεσβείας τοῦ Ἁγίου, ὅπως καί στά προηγούμενα τροπάρια, γιά τή σωτηρία τῶν ψυχῶν τῶν χριστιανῶν. Τό ἐπισυναπτόμενο «Καί νῦν» τῆς Λιτῆς, παρά τό ὅτι φαίνεται ἁπλό στήν ἀρχή του, προτρέποντας σέ προετοιμασία γιά τήν ὑποδοχή τῶν Χριστουγέννων, μᾶς ἐντυπωσιάζει στή συνέχεια μέ τή θεολογία πού περικλείει σέ ἐλάχιστες γραμμές: «ἡ ἀλήθεια ἦλθεν, ἡ σκιά παρέδραμε καί Θεός ἀνθρώποις ἐκ Παρθένου πεφανέρωται μορφωθείς τό καθ ἡμᾶς καί θεώσας τό πρόσλημμα. Διό Ἀδάμ ἀνανεοῦται σύν τῇ Εὐᾳ κράζοντες Ἐπί γῆς εὐδοκία ἐπεφάνη, σῶσαι τό γένος ἡμῶν.» Τά ἀπόστιχα τοῦ Ἑσπερινοῦ ἀποτελοῦν ἕνα μοναδικό θριαμβευτικό ξέσπασμα, ἕναν πανηγυρικό ἐγκωμιασμό τοῦ Ἁγίου, μία ζηλευτή λογοτεχνική ἔκφραση. Ἀναδεικνὐονται δέ ἀκόμη περισσότερο καί τονίζονται ἀπό τόν χαρμόσυνο ἦχο σέ αὐτά τά μέλη πού τά συνοδεύει, τόν πλ. α. Ὁ ἦχος ἀλλάζει σέ πλ. β στό δοξαστικό, στό ὁποῖο μέ ταπείνωση γίνεται αἴτηση τῆς «ὑπέρ ἡμῶν» δεήσεως τοῦ Ἁγίου, ἀφοῦ προηγεῖται ἡ ὁμολογία τοῦ κύρους καί τῆς παρρησίας του ὡς «ἀνθρώπου τοῦ Θεοῦ σκεύους ἐκλογῆς κληρονόμου Βασιλείας». Στό «Καί νῦν» πού ἀκολουθεῖ στόν ἴδιο «σοβαρό» ἦχο, ὁ ὑμνογράφος ἀρχικά ἀπευθύνεται μέ ἐρωτήσεις πρός τήν Παρθένο γιά τό μυστήριο τῆς θείας γεννήσεως, καί καταλήγει στήν ἀνάγκη προετοιμασίας μας γιά τήν ὑποδοχή τοῦ θείου βρέφους, μεταφορικά παρακινῶντας μας ὅπως «προευτρεπίσωμεν ἐκ τῆς γῆς τό Σπήλαιον» καί 70

71 «αἰτήσωμεν οὐρανόν παρασχεῖν τόν ἀστέρα». Προφανῶς ἡ εὐπρέπεια τοῦ Σπηλαίου σημαίνει τήν κάθαρση τῆς ψυχῆς μας μέ τό μυστήριο τῆς μετανοίας, ἡ δέ αἴτηση στόν οὐρανό γιά τόν ἀστέρα, τήν θερμή προσευχή μας γιά τόν φωτισμό μας. Τήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ κλείνει τό γνωστό ἀπολυτίκιο τοῦ Ἁγίου, στό ὁποῖο μέ τρόπο ἁπλό ἀλλά μοναδικά περιεκτικό, περιγράφονται ἡ βιοτή του, οἱ ἀρετές του, ἡ ἁγιωσύνη καί ἡ παρρησία του. Τό ἴδιο περιεκτικό καί τό θεοτοκίο, ἀναφέρεται στό μυστήριο τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως ἀλλά καί οἰκονομίας τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ κόσμου. Ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, συνιστᾶ πάντα τήν ἰδανική εἰσαγωγή στή λαμπρότητα τῆς Ἁγιωνύμου ἡμέρας. Ἀπό τά πρῶτα καθίσματα τοῦ Ὄρθρου διαφαίνεται αὐτή ἡ λαμπρότητα, πού πηγάζει ἀπό τήν οὐράνια δόξα καί τό κλέος τοῦ θεοφόρου ἱεράρχου καί σοφοῦ ποιμενάρχου τῶν Μύρων, καθώς «Ἀστράπτει ἐν τῇ γῇ τῶν θαυμάτων ἀκτῖσι καί κινεῖ πᾶσαν γλῶσσαν εἰς δόξαν τε καί αἴνεσιν», κατά τόν ὑμνογράφο. Καί ἐνῶ «προΐσταται» τῶν πιστῶν ὁ Ἅγιος Νικόλαος «σκέπων, φρουρῶν, ἀπολυτρούμενος» αὐτούς καί πρεσβεύων συνάμα ὑπέρ πάντων, παράλληλα καί ἡ Θεοτόκος δέχεται τίς ἱκεσίες. Στά θεοτοκία, πού συνοδεύουν τά καθίσματα, παρακλητικά ὁ ὑμνογράφος ἐκφράζει τήν δεινή ἀπόγνωση τῶν πιστῶν ἀπό τήν ἁμαρτία, ἀλλά καί τήν ἀκλόνητη πίστη τους στήν κραταιά προστασία καί τήν ἄμεση βοήθεια καί συμπαράσταση τῆς Παναγίας. Μετά τό Εὐαγγέλιο καί τόν Ν ψαλμό, τό ἰδιόμελο πού ἀκολουθεῖ, ἀποτελεῖ τήν πιό δελεαστική προτροπή γιά νά μιμηθοῦν οἱ πιστοί τόν τιμώμενο Ἅγιο, καθώς συνδυάζοντας τό ἐγκωμιαστικό ὕφος μέ τήν συνοπτική περιγραφή τῆς βιοτῆς τοῦ Ἁγίου, φωτίζει τό ἔπαθλο καί τήν τιμή τῆς ὁποίας ἀξιώθηκε. «Εὖ δοῦλε ἀγαθέ καί πιστέ» ἀρχίζει, καί καταλήγει στό «εἴσελθε εἰς τήν χαράν τοῦ Κυρίου σου» κατά τήν ἀψευδῆ ἐπαγγελία τοῦ Χριστοῦ μας. Καί προχωροῦμε στούς κανόνες τῆς Θεοτόκου μέ ἀκροστιχίδα: «Σύν Νικολάῳ τῇ Θεοτόκῳ μέλπω καί πόθῳ προσάδῳ» καί τοῦ Ἁγίου α) μέ ἀκροστιχίδα: «Σοί, Νικόλαε, θεῖον ἐξᾴδω μέλος» καί β) μέ ἀκροστιχίδα κατά ἀλφάβητον. Ἄρχεται, λοιπόν, ὁ ἐπάξιος ὕμνος πρός τή Θεοτόκο, τήν «χαριτόβρυτον πηγήν», τήν «ὑπερὐμνητον», καί ὁλοκληρώνεται μέ τήν ἀναφορά ἱκεσία καί τιμή στόν Ἅγιο Νικόλαο. Ἀκολουθεῖ ἡ πρώτη καί κατ ἐξοχήν πανηγυρική καταβασία τῶν Χριστουγέννων, πού προσδίδει ἐξαιρετική μεγαλοπρέπεια στόν Ὄρθρο τῆς Ἑορτῆς. «Χριστός γεννᾶται δοξάσατε, Χριστός ἐξ οὐρανῶν ἀπαντήσατε» ἕνα χαρμόσυνο σάλπισμα, μία προτροπή, πού διεισδύει στήν πιό κρυφή γωνιά τῆς ψυχῆς καί τήν δονεῖ εὐφρόσυνα. Ἡ ἐναλλαγή τῶν κανόνων πρός τή Θεοτόκο καί τόν Ἅγιο Νικόλαο, διανθίζεται στό τέλος κάθε ᾠδῆς μέ τἰς γνωστές καταβασίες τῶν Χριστουγέννων, στίς ὁποῖες συμπλέκονται ἁρμονικά ὁ θεολογικός στοχασμός μέ τήν ποιητική τελειότητα. Ἡ ποικιλία τῶν ἐναλασσόμενων ᾠδῶν καί τῶν εἱρμῶν τους κάνει τόν κανόνα πολύ πιό εὐχάριστο καί πιό ἐνδιαφέροντα ἀπό τήν ἄποψη τῆς μελωδίας. Ἔχουμε δέ ὄχι μόνο σέ κάθε ᾠδή ἀλλά καί σέ κάθε τροπάριο αὐτοτέλεια στό θέμα, πού μπορεῖ νά εἶναι ἡ ἐξύμνηση ἑνός θαύματος, ἤ ἑνός ἱεροῦ γεγονότος, ἤ μιᾶς χαρακτηριστικῆς πτυχῆς ἀπό τό βίο τοῦ Ἁγίου. 71

72 Μετά τήν ἕκτη ᾠδή καί πρίν τό Συναξάρι, τό Κοντάκιο, γραμμένο σέ ἁπλῆ, ἀλλά σοβαρή καί ἱεροπρεπῆ γλῶσσα, μέ διηγηματικό τρόπο περιγράφει καί ἐξυμνεῖ τόν Ἱεράρχη, τόν «μέγα μύστην Θεοῦ τῆς χάριτος» 180 ὅπως καταλήγει. Μετά τήν καταβασία τῆς ἐνάτης ᾠδῆς πρός τήν Παναγία, «Μυστήριον ξένον», τό ἐξαποστειλάριο «Τόν μέγαν ἀρχιποίμενα» ἀποτελεῖ τόν συνδετικό κρίκο ἀνάμεσα στούς κανόνες καί τούς αἴνους. Στούς αἴνους ἀναγνωρίζει κανείς τό ἀποκορύφωμα τῆς ὑμνογραφικῆς ἔκφρασης γιά τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου. Τό μαρυροῦν οἱ χαρακτηριστικές παραδείσιες εἰκόνες, πού περιέχονται στά τροπάρια αὐτά: «Τῆς Ἐκκλησίας τά ἄνθη περιϊπτάμενος [...] Τῆς ἱερᾶς διπλοΐδος τήν ὡραιότητα ταῖς πρακτικαῖς εἰργάσω ἀρεταῖς λαμπροτέραν [ ] Τῶν ἀθεάτων τά κάλλη περιερχόμενος τήν φοβεράν ἐκείνην κατανόησας δόξαν», ἀλλά καί οἱ χαρακτηρισμοί τοῦ Ἁγίου: «τῶν θαυμάτων ἱερουργέ, Ἅγιε Ἁγίων». Ἀσύγκριτης μεγαλοπρέπειας καί ἀπαράμιλλης τέχνης τό δοξαστικό τῶν αἴνων καί τό θεοτοκίο, ἀρχίζουν μέ τήν ἴδια δυναμική καί συνάμα χαρμόσυνη φράση «Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ἀσμάτων» καλῶντας σέ δοξολογία τοῦ Ἁγίου βασιλεῖς καί ἄρχοντες, εὐεργετημένους καί ἐμπερίστατους, ὅλη τήν οἰκουμένη, πού στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου βρίσκει τόν ἀρωγό στίς ὅποιες δυσκολίες τοῦ βίου. Καλεῖ ὁ ὑμνογράφος νά ὑμνήσουν «οἱ βασιλεῖς τόν Βασιλέα πείθοντα, οἱ ποιμένες τόν τοῦ καλοῦ Ποιμένος ὁμόζηλον ποιμένα, οἱ ἐν νόσοις τόν ἰατρόν, οἱ ἐν κινδύνοις τόν ῥύστην, οἱ ἀμαρτωλοί τόν προστάτην, οἱ πένητες τόν θησαυρόν, οἱ ἐν θλίψει τήν παραμυθίαν, οἱ ὁδοιπόροι τόν συνοδίτην, οἱ ἐν θαλάσσῃ τόν κυβερνήτην, οἱ πάντες τόν πάνταχοῦ θερμῶς προφθάνοντα». Τό συγκλονιστικώτερο ὅμως σημεῖο τοῦ δοξαστικοῦ εἶναι ἡ ἐπίκληση: «Πανάγιε Νικόλαε πρόφθασον» 181. «Τό γεγονός ὅτι ὁ Ἱεράρχης χαρακτηρίζεται, προσδιορίζεται καί ἀποκαλεῖται πανάγιος, τεκμαίρεται ἀπό τά θαυμαστά σημεῖα, τά ὁποῖα ζωντανός ἀκόμη, ἐπιτελοῦσε. Καί ἄν τό στοιχεῖο αὐτό μπορεῖ κανείς νά τό διαπιστώσει στή ζωή πολλῶν ἐνδεχομένως ἁγίων, ἐκεῖνο πού διαφοροποιεῖ τόν Νικόλαο εἶναι ἡ ἐπίκληση τοῦ ὀνόματός του ἐν ζωῇ καί ἡ θαυμαστή παρέμβασή του» (ὅπως εἴδαμε στή βιογραφία τοῦ Ἁγίου σέ προηγούμενο κεφάλαιο ). «Ὑπεράγιος καί Πανάγιος ὁ Νικόλαος, γιατί ὑπερέβαλε τούς λοιπούς Ἁγίους, καί ὡς δοχεῖον θείου μύρου τῆς Χάριτος εὐωδιάζει τή ζωή μας.» 182 Μέ τόν ἴδιο οἶστρο μεγαλύνει καί δοξάζει ὁ ὑμνογράφος στό θεοτοκίο τήν Παναγία μας, τήν «Παντάνασσα Μητροπάρθενο». Κατ ἀναλογίαν δέ πρός τό δοξαστικό, καλεῖ ὅλους νά ὑμνήσουν τήν Παρθένο: «Βασιλεῖς καί Ἄρχοντες συντρεχέτωσαν καί τήν Βασιλίδα κροτείτωσαν ἐν ὕμνοις Βασιλέα τέξασαν [ ] Ποιμένες καί διδάσκαλοι τήν τοῦ καλοῦ Ποιμένος ὑπέραγνον Μητέρα συνελθόντες εὐφημήσωμεν». Καί συνεχίζει μέ μία σειρά τιμητικῶν καί ἐγκωμιαστικῶν χαρακτηρισμῶν: «τήν Λυχνίαν τήν χρυσαυγῆ, τήν φωτοφόρον Νεφέλην, τήν τῶν οὐρανῶν πλατυτέραν, τήν ἔμψυχον Κιβωτόν, τόν πυρίμορφον τοῦ Δεσπότου θρόνον, τήν μανναδόχον χρυσέαν Στάμνον, τήν κεκλεισμένην τοῦ Λόγου Πύλην, τήν πάντων Χριστιανῶν τό καταφύγιον». Ὅπως καί στό δοξαστικό ἔτσι καί στό θεοτοκίο μᾶς συγκλονίζει στό τέλος ἡ ἐπίκληση: «Παλάτιον τοῦ Λόγου, 180 Ἐφύμνιο τοῦ κοντακίου καί τοῦ οἴκου τῆς ἑορτῆς. 181 Ἡ ἐπίκληση αὐτή θά γίνει ἀφορμή καλοφωνικῶν μελοποιήσεων, ὅπως θά δοῦμε στό τρίτο μέρος τῆς παρούσης ἐργασίας. 182 Χαριλάου Παπαγεωργίου οἰκον., «Τρεῖς ἐγκωμιαστικοῖ λόγοι στόν Ἅγιο Νικόλαο Μύρων», Κατακόμβη, Ἑξαμηνιαία ἔκδοση Μητροπολιτικοῦ Καθεδρικοῦ Ἱ. Ν. Ἁγ. Νικολάου Βόλου, Ἀφιέρωμα στόν Ἅγιο Νικόλαο, ἔτος 3 ο, ἀρ. τεῦχ. 6, Δεκέμβριος 1998, σσ. 91,

73 ἀξίωσον τούς ταπεινούς ἡμᾶς, τῆς οὐρανῶν Βασιλείας οὐδέν γάρ ἀδύνατον τῇ μεσιτείᾳ σου.» Μέ τή μεγάλη Δοξολογία στή συνέχεια ὁλοκληρώνεται ὁ Ὄρθρος τῆς ἑορτῆς. Ὁλοκληρώνεται στό σημεῖο αὐτό καί ἡ ποιητική δημιουργία γιά τόν Ἅγιο τοῦ ὑμνογράφου, πού «ἐπί αἰῶνες παραμένει ἀγέραστη, συγκινεῖ τίς καρδιές τῶν πιστῶν, κατανύσσει τίς ψυχές τῶν Χριστιανῶν, ψάλλεται σ ὅλους τούς ὀρθοδόξους ναούς, διδάσκει τόν θεολογικά ὑψηλό πλοῦτο τῆς ὀρθοδόξου διδασκαλίας σέ γραμματισμένους καί ἀγράμματους, κάνει προσιτές τίς ἀλήθειες τῆς πίστεώς μας μέ τρόπο ἱεροπρεπῆ καί τερπνό, μέ τή βοήθεια τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς» 183 καί θερμαίνει τήν ἐπιθυμία μας γιά μίμηση τοῦ Ἁγίου, ὥστε νά ἐπιτύχουμε καί ἐμεῖς «τῇ ταπεινώσει τά ὑψηλά, τῇ πτωχείᾳ τά πλούσια»! 183 Π. Β. Πάσχου, Θυσία αἰνέσεως, ἐκδ. Ἀστήρ, Ἀθήνα 1978, σ

74 3. Οἱ ὑμνογράφοι τοῦ Ἁγίου Νικολάου Εἰδική μνεία ὀφείλεται καί στούς θεράποντες τῆς τέχνης, πού ὕμνησαν μέ τή γραφίδα τους τόν Ἅγιο. Ὀνομαστοί ὑμνογράφοι ἀλλά καί λόγιοι σέ ὅλες τίς περιόδους τῆς πνευματικῆς παραγωγῆς, ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Βυζαντίου καί μεταγενέστερα μέχρι καί σήμερα ἐμπνεύστηκαν ἀπό τήν ὅλη βιοτή τοῦ Ἁγίου καί παρουσίασαν ἀριστουργήματα ποιητικῆς τέχνης. Λόγῳ τοῦ μεγάλου ἀριθμοῦ τῶν ὑμνογράφων πού ἀσχολήθηκαν μέ τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου, θά περιορισθοῦμε σέ αὐτό τό κεφάλαιο σέ μία ἐνδεικτική παρουσίαση μόνο τῶν ὑμνογράφων ἐκείνων, τῶν ὁποίων τό ἔργο πέρασε στήν ἐν χρήσει ἔντυπη λειτουργική παράδοση ὕμνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Κάτω ἀπό τή σύντομη παρουσίασή τους καταγράφεται ἡ βιβλιογραφία πού ἀφορᾶ σέ αὐτούς, καί στήν ὁποία μπορεῖ νά ἀνατρέξει ὁ κάθε ἐνδιαφερόμενος. Ρωμανός ὁ Μελωδός Ἅγιος της Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία τόν τιμᾶ τήν 1η Ὀκτωβρίου. Πρόκειται γιά τόν διασημότερο μελωδό τῆς β περιόδου (ἐ ζ αἵ.) τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας καί ἴσως τόν μεγαλύτερο ὅλων τῶν ὑμνογράφων. «Νέος Πίνδαρος» καί «μέγιστος ἐκκλησιαστικός ποιητής τοῦ κόσμου» εἶναι δύο ἀπό τούς χαρακτηρισμούς πού τοῦ ἀποδίδουν ἐπιστήμονες ξένοι καί ἕλληνες, καθώς ἡ προσωπικότητα καί τό ἔργο του γίνονται ἀντικείμενο ἐνδελεχοῦς μελέτης καί ἔρευνας. Γεννήθηκε στήν Ἔμεσσα, πόλη τῆς Συρίας καί ἡ ἀκμή του ὁρίζεται τόν 6 ο αἰ. Χειροτονήθηκε καί διάκονος. Χαρακτηριστικό εἶναι τό γεγονός τῆς ἐμφάνισης τῆς Παναγίας στόν ἴδιο, ὅταν ἔγραψε τό κοντάκιο τῶν Χριστουγέννων «Ἡ Παρθένος σήμερον τόν ὑπερούσιον τίκτει». Ἡ δεινότητα τοῦ Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ ἀντικατοπτρίζεται στήν πληθώρα τῶν ὑμνογραφημάτων του, τά ὁποῖα ἀναφέρονται σχεδόν ὅλες τίς ἑορτές τοῦ ἔτους. Ὁ Ρωμανός χρησιμοποίησε τό ποιητικό εἶδος πού λέγεται ἐκκλησιαστικός «Ὕμνος» (κουκούλιο καί οἶκοι) καί τό ἀνέδειξε στήν τελειότερη μορφή του. Τα κοντάκια, πού συνέθεσε ὁ ἴδιος πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου Νικολάου, καταγράφονται στό τέταρτο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους. Βιβλιογραφία: Θεοχάρη Δετοράκη, Βυζαντινή ὑμνογραφία, σσ Κ. Μητσάκη, Βυζαντινή ὑμνογραφία, σσ Π. Ν. Τρεμπέλα, Ἐκλογή ἑλληνικῆς ὀρθόδοξου ὑμνογραφίας, σσ ΘΗΕ, τόμ. 10 ος, στ Θεοφάνης ὁ Γραπτός Ἅγιος της Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία τόν τιμᾶ τήν 11η Ὀκτωβρίου (καί μαζί μέ τόν ἀδελφό του Θεόδωρο τήν 27η Δεκεμβρίου). Ὀνομάστηκε καί «μελωδός», ἐνῶ χαρακτηρίζεται ὡς «ὅσιος» «ὁμολογητής» καί «ποιητής». Γεννήθηκε τό 778 στήν Παλαιστίνη καί πέθανε τό 845. Ἀνῆκε στούς Σαββαΐτες καί ἔγινε μητροπολίτης Νικαίας. Ἔζησε τό μεγαλύτερο μέρος τοῦ βίου του στά Ἱεροσόλυμα, ὅπου συνέβαλε στή διαμόρφωση καί μελοποίηση τῶν ἀκολουθιῶν. Καταδιώχθηκε μαζί μέ τόν ἀδελφό του Θεόδωρο ἀπό τόν Θεόφιλο τήν περίοδο τῆς εἰκονομαχίας «ὡς λαβών ἐνεργόν μέρος εἰς τόν ὑπέρ τῶν εἰκόνων ἀγῶνα, ἐπί τῶν μετώπων δ ἀμφοτέρων ἐπεγράφησαν διά πεπυρακτωμένης σφραγῖδος στίχοι ἰαμβικοί, χαρακτηρίζοντες τούτους ὡς 74

75 κακούργους, ἐξ οὖ καί Γραπτοί ἀδελφοί ἐπωνομάσθησαν» 184. Τά γεγονότα τῆς εἰκονομαχίας τόν ἐνέπνευσαν στή συγγραφή τῶν κανόνων, τό πλῆθος τῶν ὁποίων εἶναι μεγάλο καί ἐμπεριέχεται στίς ἑορτές τοῦ ἔτους στά Μηναῖα τῆς Ἐκκλησίας, κοσμῶντας ἔτσι μέ τά κατά γενική παραδοχή ἀριστουργήματά του τήν παραγωγή τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας. Ἀσχολήθηκε, ἐπίσης, καί μέ τήν ποίηση ἰδιόμελων τροπαρίων. Πέθανε περίπου τό 850. Στό τέταρτο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους καταγράφονται οἱ κανόνες πού συνδέονται μέ τό ὄνομά του. Βιβλιογραφία: Π. Ν. Τρεμπέλα, ὅ.π., σσ Θεοδώρου Ξύδη, Ὁ Ὑμνογράφος Θεοφάνης ὁ Γραπτός, Ἀθῆναι Ἰωσήφ ὁ Ὑμνογράφος Ἅγιος της Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Ἡ μνήμη του ἑορτάζεται στίς 3 Ἀπριλίου. Γεννήθηκε τό 816 καί πέθανε τό 883. «Ὑπό τοῦ Νικηφόρου ἀναφέρεται, ὅτι ἐλέγετο καί «Ξένος», διότι κατήγετο ἐκ Σικελίας» 185. Ἔγινε μοναχός στήν Κωνσταντινούπολη, ὅπου κατέφυγε μετά τήν κατάληψη τῆς πατρίδας του ἀπό τούς Ἄραβες. Πρόκειται γιά τόν ὑμνογράφο, πού τόν χαρακτηρίζει τό πλῆθος τῶν κανόνων πού ἔγραψε πρός τιμή τῶν ἁγίων, γι αὐτό καί ἔμεινε γνωστός ὡς «Ἰωσήφ ὁ Ὑμνογράφος». Μάλιστα ἐπιδόθηκε στή συγγραφή τῶν κανόνων αὐτῶν παρέχοντας «πάντοτε ἀκριβεῖς πληροφορίας περί τῆς ζωῆς καί τῆς δράσεως τῶν ἡρώων του, τάς ὁποίας ἀντλεῖ ἀμέσως ἐκ διαφόρων πηγῶν» 186. Ὁ καθηγητής Εὐτύχιος Τωμαδάκης γράφει χαρακτηριστικά γιά τόν Ἰωσήφ τόν Ὑμνογράφο: «ἰδρύσας ἰδίαν μονήν, ἠθέλησε νά προσφέρῃ τά ἴδια αὐτοῦ ἕργα διά τάς ἀνάγκας τοῦ μοναστηρίου του. Πρός τοῦτο ἀνεκαίνισε τήν Ὀκτώηχον τοῦ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, συνθέσας τούς παρακλητικούς κανόνας τῶν ἐξ ὑπολοίπων ἡμερῶν τῆς ἑβδομάδος (ἀπό Δευτέρας μέχρι Σαββάτου) καί ἐδημιούργησεν οὕτω τήν ὑπ αὐτοῦ τοῦ ἰδίου ὀνομασθεῖσαν Νέαν Ὀκτώηχον» 187. Στό συγγραφικό του ἔργο συγκαταλέγονται καί τριώδια, τετραώδια καί κανόνες γιά τίς ἑορτές τοῦ Τριωδίου καί τοῦ Πεντηκοσταρίου (τελειοποιῶντας τό ἔργο τῶν ἀδελφῶν Θεοδώρου καί Ἰωσήφ τῶν Στουδιτῶν. Τά γεγονότα τῆς εἰκονομαχίας τόν ἐνέπνευσαν στή συγγραφή τῶν κανόνων. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ ἀκροστοιχίδα μέ τό ὄνομά του «Ἰωσήφ», πού σχηματίζεται ἀπό τά τροπάρια τῆς θ ὠδῆς του. Ὁ Ἰωσήφ ἀσχολήθηκε καί μέ τή συγγραφή κοντακίων, τά ὁποῖα ὅμως εἶναι λίγα καί μή διασωθέντα. Ἡ συνεχής ἐνασχόλησή του μέ τή συγγραφή τῶν κανόνων καί ἡ σταδιακή ἀπομάκρυνση τῶν κοντακίων ἀπό τά λειτουργικά βιβλία εἶναι οἱ πιθανότερες αἰτίες πού δέν ἔχουν φτάσει στά χέρια μας. Στό συγγραφικό ἔργο τοῦ Ἰωσήφ συναριθμοῦνται ἐπίσης στιχηρά καί ἄλλα τροπάρια, ὅπως καθίσματα, ἀπολυτίκια, ἐξαποστειλάρια, πού ἀκόμα καί ἀνώνυμα βρίσκονται μερικά ἐξ αὐτῶν στά ἔντυπα λειτουργικά βιβλία. Θά πρέπει νά σημειώσουμε ἐπίσης τό στοιχεῖο τῆς μίμησης τῶν παλαιοτέρων στήν ὑμνογραφική δραστηριότητα, γεγονός πού δυσχεραίνει τήν ἐξακρίβωση τῆς πατρότητας τῶν διαφόρων δημιουργημάτων: «Ἰωσήφ ὁ Ὑμνογράφος ἐμιμήθη τόν 184 Π. Ν. Τρεμπέλα, Ἐκλογή ἑλληνικῆς ὀρθόδοξου ὑμνογραφίας, σ Π. Ν. Τρεμπέλα, ὅ.π., σ Γεγονός πού πολλοί τοῦ ἀναγνώρισαν, ὅπως ὁ μαθητής τοῦ Θεοφάνης καί ὁ διάκονος Ἰωάννης. Βλ. Εὐτυχίου Ἰ. Τωμαδάκη, Ἰωσηφ ὁ ὑμνογράφος: Βίος καί ἔργον, σσ Εὐτυχίου Ἰ. Τωμαδάκη, ὅ.π., σ. 78. «Ὁ Ἰωσήφ φέρεται ὡς ὁ τελικός ὀργανωτής τῆς Παρακλητικῆς πλουτίσας αὐτήν δι ἑνός συνόλου ϟϛ κανόνων, ἐξ ὧν μη ἴδιαι αὐτοῦ συνθέσεις, λβ συνθέσεις τοῦ Θεοφάνους καί ιϛ κανόνες διαφόρων ἄλλων ποιητῶν.» (Παρακλητική, σ. 3.) 75

76 Θεόδωρον τόν Στουδίτη, ἐνῷ αὐτόν πάλιν τόν Ἰωσήφ ὁ Γεώργιος Νικομηδείας» 188. Βίο τοῦ Ἁγίου ἔγραψε ὁ μαθητής του καί διάδοχός του στή μονή, Θεοφάνης, καί ἐγκώμια τοῦ ἀφιέρωσαν οἱ Ἰωάννης Διάκονος καί Θεόδωρος Πεδιάσιμος. Θά πρέπει νά ἀναφέρουμε, τέλος, τή σχέση μεταξύ τοῦ Ὑμνογράφου καί τοῦ Ἁγίου, ὅπως μᾶς τήν παραδίδει ὁ καθηγητής Γεώργιος Ἀντουράκης: «Ἀξιοπρόσεκτο εἶναι ἐν προκειμένῳ ὅτι ὁ Ἰωσήφ ὁ Ὑμνογράφος ( ) ἐλευθερώθηκε κατά θαυματουργικό τρόπο ἀπό τόν Ἅγ. Νικόλαο Μύρων, ὅταν ἦταν δέσμιος τῶν πειρατῶν στήν ἀραβοκρατούμενη Κρήτη. Προεφήτευσε δέ καί τήν πτώση τῶν εἰκονοφίλων καί τόν θρίαμβο τῆς Ὀρθοδοξίας.» 189 Οἱ κανόνες, πού συνέθεσε ὁ ἴδιος πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου Νικολάου, καταγράφονται στό τέταρτο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους. Βιβλιογραφία: Θεοδώρου Ξύδη, Βυζαντινή ὑμνογραφία, σσ Γεωργίου Ἰ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί, σσ Π. Ν. Τρεμπέλα, ὅ.π., σσ Εὐτυχίου Ἰ. Τωμαδάκη, Ἰωσηφ ὁ ὑμνογράφος: Βίος καί ἔργον ΘΗΕ, τόμ. 7 ος, στ Σέργιος Ἁγιοπολίτης Τά τῆς καταγωγῆς του εἶναι ἄγνωστα.ἦταν μοναχός, καί ἡ ἀκμή του ὁρίζεται τόν 9 ο αἰ. (ἐπί αὐτοκράτορος Θεοφίλου). Ὁ ἀριθμός τῶν ὑμνογραφημάτων του δεικνύει τό μέγεθος τῆς παιδείας πού εἶχε λάβει, τή λογιότητα καί τήν ἱκανότητά του. Ὁ ἱερός Φώτιος τόν ἀποκάλεσε «ὑμνογράφο». Συνεχίζει τήν παράδοση τῶν ποιητῶν τῆς σχολῆς τοῦ Ἁγίου Σάββα, συγγράφοντας πολλά στιχηρά ἰδιόμελα, δοξαστικά, καθώς καί ἄλλα προσόμοια, τά ὁποῖα εἰσχωροῦν ἐνωρίς στά λειτουργικά βιβλία τῆς Ἐκκλησίας. Ἀναφέρουμε τά ἑξῆς: Ἕξι ἰδιόμελα καί τά δοξαστικά τῆς ἑορτῆς τοῦ Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου, τό δοξαστικό τῶν ἀποστίχων τῆς ἑορτῆς τῶν Εἰσοδίων, τό δοξαστικό τῶν στιχηρῶν τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Ἀρμενίας καί τό ἰδιόμελο «Εὖ δοῦλε ἀγαθέ, καί πιστέ» τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Βιβλιογραφία: Γεωργίου Ἰ. Παπαδόπουλου, Συμβολαί, σ. 253 Π. Ν. Τρεμπέλα, ὅ.π., σσ ΘΗΕ, τόμ. 11 ος, στ Νικόλαος Μαλαξός ἱερέας Γεννήθηκε στά τέλη τοῦ 15 ου ἤ ἀρχές τοῦ 16 ου αἰ., καί καταγόταν ἀπό τήν Πελοπόννησο. Πρεσβύτερος καί πρωθιερέας Ναυπλίου. Ἡ ἀκμή του ὑπολογίζεται κατά τό ἔτος Στά ἔργα του συγκαταλέγονται ἡ Ἀκολουθία τῶν Ὡρῶν, διάφορα τροπάρια, μεγαλυνάρια, κανόνες, ἀκολουθίες ἁγίων. Ἰδιαιτέρως γιά τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Πρόδρομο ἔχει γράψει γιά ὅλες τίς ἑορτές του μακαριστάρια, εὐλογητάρια, καί 24 κατ ἀλφάβητον οἴκους. Ἐπίσης, θά πρέπει νά σημειώσουμε, εὐλογητάρια στήν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου, Τριώδια γιά τήν περίοδο τοῦ Δεκαπενταύγουστου καί ἄλλα 188 Εὐτυχίου Ἰ. Τωμαδάκη, ὅ.π., σ Γεωργίου Β. Ἀντουράκη, Ὁ Ἅγιος Νικόλαος στή βυζαντινή τέχνη καί παράδοση. Εἰκονογραφική καί λειτουργική σπουδαιότητα τοῦ Ἁγ. Νικολάου ὡς συλλειτουργοῦ Ἱεράρχου στίς ἁψίδες τῶν Βυζαντινῶν ἐκκλησιῶν, Ἀνάτυπον ἐκ τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπετηρίδος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, τόμ. ΚΗ, Ἀθῆναι 1988, σ. 58, ὑποσημ Ἡ ἀκμή του αὐτή ἐπιβεβαιώνεται «ἔκ τινος ὑπομνήματος εἰς Ἰωάννην τόν Εὐαγγελιστήν, ἀνεκδότου ἔτι, καί ὑπό τῆς ἰδίας χειρός τοῦ Μαλαξοῦ εἰς πολλά διωρθωμένου, ὅπου ἀναφέρει τόν τότε θάνατον τῆς μητρὸς αὐτοῦ». (Πεντηκοστάριον, σ. ζ, ὑποσημ. 3.) Στό Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, σ. 12, ὑποσημ. 1, ἀναγράφεται ὅτι ἔζησε περί τό

77 πολλά, πού σώζονται στούς κώδικες 188 καί 198 τῆς βιβλιοθήκης τοῦ ἁγίου Μάρκου στή Βενετία. Πολλές ἀπό τίς δημιουργίες του, ὅμως, καταργήθηκαν στίς ἐκδόσεις, ἐκτός ἀπό τά πρῶτα προσόμοια τῆς ἑορτῆς τοῦ ἁγίου Μητροφάνους (4 Ἰουνίου), πού μαζί μέ τά ἀπόστιχα καί τούς αἴνους σχηματίζουν ἀκροστιχίδα «τοῦ Μαλαξοῦ». Ἐπίσης, διατηροῦνται στήν ἔντυπη παράδοση τά καθίσματα τῆς ἴδιας ἑορτῆς, τό ἀπολυτίκιο, τό κοντάκιο καί ὁ πρῶτος κανόνας, τοῦ ὁποίου τά θεοτοκία ἔχουν ἀκροστοιχίδα «ὁ Μαλαξός.» Σέ αὐτό τό σημεῖο θά πρέπει νά μεταφέρουμε τήν ἀκριβῆ διατύπωση περί τῆς ἀπομακρύνσεως δημιουργημάτων τοῦ ὑμνογράφου αὐτοῦ (προσομοίων ΣΤ Δεκεμβρίου) ἀπό τήν ἔντυπη λειτουργική παράδοση, πού περιέχεται στό Τυπικό του Βιολάκη: «ἐξ εὐλαβείας βουληθείς γενέσθαι καί μελουργός καί συντάξας ταῦτα [ ] ἀπέστειλεν εἰς Ἑνετίαν καί συννενοηθείς μετά τῶν ἐκεῖ τότε τυπογράφων, κατεχώρισεν αὐτά ἐν τοῖς ἐκδοθεῖσι τότε νέοις Μηναίοις αὐθαιρέτῳ γνώμῃ ἐφ ᾦ αὐτός μέν παρά τῆς τότε ἐν Κωνσταντινουπόλει Ἱερᾶς Συνόδου διεκηρύχθη ὡς καινοτόμος, τά δέ ἐκδοθέντα ᾄσματα αὐτοῦ καθωρίσθη ἔκτοτε ἵνα μή ψάλλονται ἐν ταῖς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαις.» 191 Στό ὑμνογραφικό του ἔργο, πού ἀφορᾶ στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου, συγκαταλέγονται κανόνας, μακαριστάρια, στιχηρά προσόμοια καί πεντηκοστάριο 192. Βιβλιογραφία: Πεντηκοστάριον σ. ζ, ὑποσημ. 3 Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, σ. 112, ὑποσημ. 1 Δημοσθένη Στρατηγόπουλου, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός, πρωτοπαπᾶς Ναυπλίου καί τό συγγραφικό του ἔργο Π. Ν. Τρεμπέλα, ὅ.π., σ Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, σ. 112, ὑποσημ Βλ. ἀναλυτικά στό βιβλίο τοῦ Δημοσθένη Στρατηγόπουλου, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός, πρωτοπαπᾶς Ναυπλίου καί τό συγγραφικό του ἔργο, Βυζαντινά κείμενα καί μελέται 47, Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν 2008, σσ. 218, , 309 καί στό τέταρτο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους. 77

78 4. Ἡ ἀφιερωμένη στόν Ἅγιο Νικόλαο ὑμνολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας Οἱ Ὀρθόδοξοι ὑμνογράφοι, οἱ ὁποῖοι ἐκφράζουν τήν καθολική συνείδηση καί τά βιώματα τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας, ἐπιστρατεύουν ὅλο τό λεκτικό θησαυρό τῆς γλώσσας μας, γιά νά πλέξουν τά ὡραιότερα ἐγκώμια γιά τόν Ἅγιο Νικόλαο, καί νά ὑμνήσουν τόν πλοῦτο τῶν ἀρετῶν του, τά θαύματά του, τήν ποιμαντική του δραστηριότητα. Μέσα ἀπό τά ὑμνολογικά κείμενα διερμηνεύουν τά συναισθήματα σύσσωμης τῆς στρατευομένης ἐκκλησίας ἀπέναντι στόν Ἅγιο Νικόλαο, καί ἀνάγουν τό λαό σέ μία ἀνώτερη πνευματική βαθμίδα στήν πορεία του πρός τήν ἁγιότητα. Στό παρόν κεφάλαιο παρατίθεται μία ἀναλυτική καταγραφή τῶν ὑμνογραφημάτων αὐτῶν, πού ἀφοροῦν στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Εἶναι γεγονός ὅτι ὑπάρχει μία πληθώρα ὑμνογραφικοῦ ὑλικοῦ (δημοσιευμένου καί κυρίως ἀδημοσίευτου) πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου, καί δέν εἶναι λίγοι ἐκεῖνοι πού ἀσχολήθηκαν μέ αὐτό 193. Ἐν προκειμένῳ θά ἐπιχειρηθεῖ μία παρουσίαση αὐτῶν τῶν μεγάλης ἀξίας ἔργων καθώς καί οἱ πηγές ἀνεύρεσής τους. Καταγράφονται οἱ ἀκολουθίες πού ἔχουν συντεθεῖ τόσο γιά τήν ἑορτή τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Νικολάου (ΣΤ Δεκεμβρίου), ὅσο καί γιά τήν ἑορτή τῆς ἀνακομιδῆς μετακομιδῆς τῶν λειψάνων του σημειώνονται δέ καί οἱ κατά καιρούς ἐκδόσεις αὐτῶν τῶν ἀκολουθιῶν. Ἀκολουθοῦν τά ἀφιερωμένα στόν Ἅγιο κοντάκια τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Θεωρήθηκε ὅμως σκόπιμο, λόγῳ τῆς μεγάλης ποιητικῆς ἀξίας τους, νά δοθεῖ ἰδιαίτερη ἔμφαση στούς κανόνες (μεταξύ τῶν ὁποίων παρακλητικοί, καί ἀφιερωμένοι καί σέ ἄλλα πρόσωπα πλήν τοῦ Ἁγίου) πού ἔχουν συντεθεῖ πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου καί μᾶς ἔχουν παραδοθεῖ. Ἡ παρουσίασή τους θά γίνει κατ ἦχον γιά τήν εὔληπτη ἀνάγνωσή τους, ἐνῶ ἡ κάθε παραπομπή ἑκάστου ὑμνογραφήματος θά ὁδηγεῖ στήν πηγή ἀνεύρεσής τους. Τέλος παραδίδεται καί ἡ ἀφιερωμένη στήν ἔλευση λειψάνου τοῦ Ἁγίου Νικόλαου στό Βόλο ὑμνογραφία. Προσφέρεται οὐσιαστικά μία ἀναλυτική καταλογογράφηση τῆς ἀφιερωμένης στόν Ἅγιο Νικόλαο ὑμνογραφίας, πρός χρῆσιν κάθε ἐνδιαφερομένου, πρός ἀναγνώρισιν τοῦ ἔργου ὅλων ἐκείνων πού θέλησαν νά τιμήσουν διά τῆς ὑμνογραφίας τόν Ἅγιο. Ἀκολουθίες γιά τήν ἑορτή τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ἀκολουθία καί βίος τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπις. Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ ψαλλομένη τήν 6 Δεκεμβρίου. Προσετέθησαν καί ἡ ἀκολουθία τῆς ἀνακομιδῆς τῶν λειψάνων τῆς 9 Μαΐου ψαλλομένης, καθώς καί οἱ 24 οἶκοι καί παρακλητικός κανών τοῦ ἁγίου, ὡς καί εὐλογητάρια καί μακαρισμοί ὑπό διαφόρων βιβλίων εὑρισκομένων παρ ἐμοῦ. Ὑπό Γεωργίου Ἀ. Βουτέρη ἱερέως καί ἐφημερίου τοῦ ἐνταῦθα ναοῦ Ἁγ. Κωνσταντίνου. Ἐν Ἀθήναις τύποις Βικεντίου Ἀδαμαντίδου Ἀκολουθία τοῦ Συμεών ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Βλ. ἀναλυτική βιβλιογραφία στή σ. 18, ὑποσημ. 35, στό βιβλίο τοῦ Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, Ὁ ἱερός Φώτιος ὑμνογράφος τοῦ ἁγίου Νικολάου, Κριτική ἔκδοση, Βυζαντινή γραμματεία 6, Ἀθήνα Louis Petit, Bibliographie des acolouthies grecques, Subsidia hagiographica 16, Bruxelles, Société des Bollandistes, 1926, σ Ἐπίσης, ἔχουμε καί τήν ἑξῆς ἔκδοση: «Ἀκολουθία καί βίος τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας ψαλλομένη τήν 6 Δεκεμβρίου. Συντεθεῖσα ὑπό τοῦ αἰδεσιμωτάτου Γεωργίου Ἀ. Βουτέρη ἱερέως καί ἐφημερίου τοῦ ναοῦ τοῦ Ὁσίου Μελετίου. Ἐν Πειραιεῖ ἐκ τοῦ τυπογραφείου Ἀναστ. Διακοπούλου » (Louis Petit, ὅ.π., σ. 219.) 195 P. B. Paschos, «Saint Nicolas dans l hymnographie byzantine», Θεολογία, Ἐπιστημονικόν περιοδικόν ἐκδιδόμενον κατά τριμηνίαν, τόμ. 57 ος, τεῦχ. 1, ἐν Ἀθήναις, Ἰανουάριος Μάρτιος 1986, σ

79 «Πλήρης ἱερά ἀκολουθία εἰς μνήμην τοῦ Ἁγίου πατρός ἡμῶν Νικολάου» συντεθεῖσα ὑπό τοῦ Ὁσιολογιωτάτου Γέροντος Γερασίμου Μοναχοῦ Μικραγιαννανίτου Ἅγιον Ὄρος, Ἐπίσης: Ἐγκώμια ψαλλόμενα ἐν ταῖς λιταῖς τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ. Συντεθέντα παρά Γερμανοῦ Καρούσου τοῦ Μοναχοῦ. (Μακαρίζομέν σε, Ἱεράρχα Χριστοῦ) 197 [ ] ἐκλογήν τοῦ Ἁγίου Νικολάου, καλλιγραφεῖσαν ὑπό τοῦ μουσικολογιωτάτου καί ὁσιωτάτου Γέροντος Μελετίου Μοναχοῦ, καθηγητοῦ τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς καί συναδέλφου ἡμῶν ἐν τῇ Ἀθωνιάδι Ἐκκλησιαστικῇ Ἀκαδημίᾳ, ὡς καί [ ] δοξαστικά τῆς Λιτῆς καί τῶν στίχων μελοποιηθέντα ὑπό τοῦ μακαριστοῦ Γέροντος Ἀρσενίου, ἐκ τοῦ γείτονος ἡμῖν Χιλιανδαρινοῦ κελλίου τῆς «Πατερίτσας», καί φυλασσόμενα ἐν χειρογράφοις ἐν τῷ καθ ἡμᾶς ἱερῷ κελλίῳ 198. Ἀκολουθίες γιά τήν ἀνακομιδή μετακομιδή τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ὁ Ὅσιος Νικόδημος συνέθεσε καί Ἀκολουθίαν πλήρη εἰς τήν μετακομιδὴν ταύτην τοῦ ἱεροῦ Λειψάνου τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Νικολάου μετά Κανόνος, ἥτις εὑρίσκεται ἔν τινι Κελλίῳ τοῦ Ἁγίου Νικολάου, καλουμένου τῶν Μπαρμπεράδων, πλησίον τῶν Καρυῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Γαβριήλ Ρέππα ἀρχιμ., Ἀσματικαί ἀκολουθίαι τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ, ἔκδ. Ἱεροῦ Κελλίου Ἁγίου Νικολάου «Μπαρμπεράδων», Καρυαί, Ἅγιο Ὄρος 1993, σσ Νικολάου Ἰω. Φλούδα, Ἅγιος Νικόλαος ὁ θαυματουργός ἀρχιεπίσκοπος Μύρων τῆς Λυκίας: Βίος θαύματα παρακλητικός κανών χαιρετισμοί ἀκολουθία ψαλλομένη κατά τήν ἀνακομιδήν καί μετακομιδήν τῶν ἁγίων αὐτοῦ λειψάνων ἐγκώμια, Ἀθῆναι 1960, σ Γαβριήλ Ρέππα ἀρχιμ., ὅ.π., σ Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μην. Μάιος, σ. 503, ὑποσημ. 1. Ὁ μητροπολίτης Ἠλείας Γερμανός, πού ἦρθε σέ ἐπαφή μέ τή συγκεκριμένη ἀκολουθία γράφει καί μᾶς πληροφορεῖ: «Τήν Ἀκολουθίαν ταύτην τῆς Κ Μαῒου, ἥτις ψάλλεται εἰς τό κελλίον τῶν Μπαρμπεράδων, ἀνεζήτησα, ἀνεῦρον καί κατέχω ἐν φωτοαντιγράφῳ. Εἶναι χειρόγραφος Ἀκολουθία ἐξ 67 σελίδων. Κατά βάσιν εἶναι ἡ αὐτή Ἀκολουθία τῆς Θ Μαῒου τοῦ Λειμωναρίου (1855) καί ὑπό Πρωτοπρεσβυτέρου Μάρκου Ἀρμακόλα ἀνατυπωθεῖσα, δαπάνῃ τοῦ Ἱ. Ν. Εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ Ὀρχομενοῦ Ἀκολουθία ψάλλεται τῇ Κ Μαῒου, ὁ τρίτος στίχος τοῦ τριστίχου, λέγει: ʺΝικόλαος ἐνάτῃ εἰσήλυθεν ἄστυ Πάροιοʺ». (Γερμανοῦ Παρασκευόπουλου μητροπ. Ἠλείας, «Ἡ εἰς τήν Ἱ. Μητρόπολιν Ἠλείας ἑορτή τῆς ἀνακομιδῆς τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγ. Νικολάου», Συμπόσιον πνευματικόν ἐπί χρυσῷ ἰωβηλαίῳ ἱερωσύνης τοῦ μητροπολίτου Πατρῶν Νικοδήμου , Ἀθῆναι 1989, σσ , ὑποσημ. 9.) «Τήν 10 ην Μαῒου ψάλλεται ἡ ἀκολουθία, τήν ὁποίαν συνέταξεν ὁ ἀοίδιμος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, μετά κανόνος, ἥτις ἐν Κεφαλληνίᾳ ἐξεδόθη τό 1851 μετά δύο ἄλλων ἀκολουθιῶν τοῦ αὐτοῦ Ἁγίου ψαλλομένην κατά τήν 20ὴν Μαῒου, κατά τό κοινόν ἐξώφυλλον τῶν τριῶν αὐτῶν ἀκολουθιῶν.» (Νικολάου Ἰω. Φλούδα, ὅ.π., σ. 28.) 199 Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Μάιος, σσ , ὑποσημ ὅ.π., σ. 504, ὑποσημ Γαβριήλ Ρέππα ἀρχιμ., ὅ.π., σ Louis Petit, ὅ.π., σ Πρόκειται γιά σημαντική πηγή, γιατί μᾶς πληροφορεῖ καί γιά τή διέλευση τοῦ λειψάνου τοῦ Ἁγίου ἀπό τήν Κέρκυρα στίς 20 Μαΐου. «Κατά τήν 20ήν τοῦ αὐτοῦ μηνός, ἥτις θεωρεῖται καί ἡ ἀκριβεστέρα ἡμέρα τῆς ἀνακομιδῆς καί μετακομιδῆς, ψάλλονται δύο ἀκολουθίαι. Ἡ μία τούτων ψάλλεται εἰς τήν νῆσον Κέρκυραν, ἀπό τήν ὁποίαν διῆλθε τό λείψανον τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ὅτε μετεφέρετο ἐκ Μύρων Λυκίας εἰς Μπάρι Ἰταλίας. Αὕτη συνετέθη ὑπό τοῦ ἱεροκήρυκος, Βίκτωρος τοῦ Κλαπατζαρᾶ καί ἐξεδόθη εἰς Ἑνετίαν (τό πρῶτον) τό Ἡ ἄλλη ἀκολουθία, ἥτις ψάλλεται κατά τήν 20ὴν Μαῒου εἰς ἄλλα μέρη εἶναι ἀνωνύμου τινός.» (Νικολάου Ἰω. Φλούδα, ὅ.π., σ. 28.) 79

80 καί ἄλλην ἀποκειμένην ἐν Κώδικι τῶν Καυσοκαλυβίων, ἥτις καί ἐξεδόθη πολλάκις εἰς τύπον 200. Ἀκολουθία εἰς τήν αὐτήν μετακομιδήν ὑπό ἀνωνύμου 201. «Ἀκολουθία τῆς ἀνακομιδῆς τῶν λειψάνων τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου Ἐπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας, τοῦ θαυματουργοῦ», ποιηθεῖσα ὑπό Ἰωσήφ Σπηλιώτου Μοναχοῦ, Κελλίον Εὐαγγελισμός, Νέα Σκήτη, Ἅγιον Ὄρος, Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ψαλλομένη ἐν τῇ νήσῳ Κερκύρας, τῇ κ. τοῦ Μαΐου μηνός, ἐν ᾗ διέβη ἐκεῖθεν τό ἅγιον αὐτοῦ λείψανον, καί παρά τῶν τότε φιλευσεβῶν σεβασμίως ἠσπάσθη. Ἐν ταύτῃ τῇ ἡμέρᾳ καί ἡ τῶν Κερκυραίων πολιτεία τῇ ἀριστοκρατίᾳ τῶν Ἑνετῶν ἑκοῦσα ἐνεδόθη. Ἀφιερωθεῖσα δέ τοῖς ἐκλαμπροτάτοις καί εὐγενεστάτοις ἀδελφοῖς, κυρίοις κυρίοις Σπυρίδωνι, καί Ἰωάννῃ Ἀντωνίῳ τοῖς Παντζό, παρά τοῦ ἐν ἱερεύσεσι λογιωτάτου, Βίκτωρος Κλαπατζαρᾶ ὑφ οὗ καί συνετέθη. Ἑνετίησι, ᾳψιθ. Παρά Νικολάῳ τῷ Σάρῳ. 203 Ἀκολουθία εἰς τήν πάροδον τοῦ ἱεροῦ λειψάνου τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ, ψαλλομένη τῇ δεκάτῃ τοῦ Μαΐου μηνός. ᾳζϟζ. Ἑνετίησιν, Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῷ ἐξ Ἰωαννίνων Louis Petit, ὅ.π., σ Πρόκειται γιά ἀκολουθία «Ζακυνθίου ὑμνογράφου, ποιηθείσης, ἐπανεκδοθείσης δέ προνοίᾳ τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ζακύνθου κ. Παντελεήμονος (Ζάκυνθος 1980)» (Γερμανοῦ Παρασκευόπουλου μητροπ. Ἠλείας, ὅ.π., σ. 215) 199 Louis Petit, ὅ.π., σσ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ «Ὁ ἐκδότης τῆς Ἀκολουθίας ταύτης λέγει «τοῖς Φιλακολούθοις», ὅτι ἐπεχείρησε τήν ἔκδοσιν τῆς Ἀκολουθίας αὐτῆς διά νά ψάλλεται εἰς τάς πανηγύρεις τοῦ Ἁγίου κατά τήν ἡμέραν τῆς Ἀνακομιδῆς, διότι εἶχεν ἀκούσει ὅτι ἄλλοι κατά τήν ἡμέραν αὐτήν (9 Μαῒου) ψάλλουσι τήν ἀκολουθίαν τῆς 6 ης Δεκεμβρίου καί ἄλλοι τήν τοιαύτην τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ ἐν Βουνένης. Τήν ἀκολουθίαν δέ αὐτήν ἔλαβεν ἀπό τούς πατέρας τῆς ἐν Καλτεζαῖς ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί ἐξέδωκεν. (Ὅτε ἐπινεύσει θεϊκῇ )» (Νικολάου Ἰω. Φλούδα, ὅ.π., σ. 28., ὑποσημ. 1)Βοιωτίας (1955). Χαρακτηριστικόν ὅμως εἶναι, ὅτι τό τρίστιχον μετά τό Συναξάριον καί τῆς ἀκολουθίας ταύτης εἶναι τό αὐτό τῆς Θ Μαῒου. Ἔτσι, ἐνῷ ἡ Ἀκολουθία ψάλλεται τῇ Κ Μαῒου, ὁ τρίτος στίχος τοῦ τριστίχου, λέγει: ʺΝικόλαος ἐνάτῃ εἰσήλυθεν ἄστυ Πάροιοʺ». (Γερμανοῦ Παρασκευόπουλου μητροπ. Ἠλείας, ὅ.π., σσ , ὑποσημ. 9.) «Τήν 10 ην Μαῒου ψάλλεται ἡ ἀκολουθία, τήν ὁποίαν συνέταξεν ὁ ἀοίδιμος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, μετά κανόνος, ἥτις ἐν Κεφαλληνίᾳ ἐξεδόθη τό 1851 μετά δύο ἄλλων ἀκολουθιῶν τοῦ αὐτοῦ Ἁγίου ψαλλομένην κατά τήν 20ὴν Μαῒου, κατά τό κοινόν ἐξώφυλλον τῶν τριῶν αὐτῶν ἀκολουθιῶν.» (Νικολάου Ἰω. Φλούδα, ὅ.π., σ. 28.) 200 Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μήν. Μάιος, σσ , ὑποσημ ὅ.π., σ. 504, ὑποσημ Γαβριήλ Ρέππα ἀρχιμ., ὅ.π., σ Louis Petit, ὅ.π., σ Πρόκειται γιά σημαντική πηγή, γιατί μᾶς πληροφορεῖ καί γιά τή διέλευση τοῦ λειψάνου τοῦ Ἁγίου ἀπό τήν Κέρκυρα στίς 20 Μαΐου. «Κατά τήν 20ήν τοῦ αὐτοῦ μηνός, ἥτις θεωρεῖται καί ἡ ἀκριβεστέρα ἡμέρα τῆς ἀνακομιδῆς καί μετακομιδῆς, ψάλλονται δύο ἀκολουθίαι. Ἡ μία τούτων ψάλλεται εἰς τήν νῆσον Κέρκυραν, ἀπό τήν ὁποίαν διῆλθε τό λείψανον τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ὅτε μετεφέρετο ἐκ Μύρων Λυκίας εἰς Μπάρι Ἰταλίας. Αὕτη συνετέθη ὑπό τοῦ ἱεροκήρυκος, Βίκτωρος τοῦ Κλαπατζαρᾶ καί ἐξεδόθη εἰς Ἑνετίαν (τό πρῶτον) τό Ἡ ἄλλη ἀκολουθία, ἥτις ψάλλεται κατά τήν 20ὴν Μαῒου εἰς ἄλλα μέρη εἶναι ἀνωνύμου τινός.» (Νικολάου Ἰω. Φλούδα, ὅ.π., σ. 28.) 204 Louis Petit, ὅ.π., σ Πρόκειται γιά ἀκολουθία τοῦ ἱερέως Γεωργίου Ἰωαννούλη, «Ζακυνθίου ὑμνογράφου, ποιηθείσης, ἐπανεκδοθείσης δέ προνοίᾳ τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ζακύνθου κ. Παντελεήμονος (Ζάκυνθος 1980)» (Γερμανοῦ Παρασκευόπουλου μητροπ. Ἠλείας, ὅ.π., σ. 215) 80

81 Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ. Ἤτοι ἡ ἀνακομιδή ἤ μετακομιδή τοῦ τιμίου λειψάνου αὐτοῦ. Ψαλλομένη τῇ θ. τοῦ Μαΐου μηνός. 205 Ἀκολουθία ὑπό μοναχοῦ Γερασίμου Μικραγιαννανίτου γιά τή μετακομιδή τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου (20 Μαΐου) 206 Ἀναφέρουμε καί τίς ἀκόλουθες ἐκδόσεις ἀκολουθιῶν: Ἱεραί ἀκολουθίαι τρεῖς εἰς τήν θαυμάσιον ἀνακομιδήν καί μετακομιδήν τοῦ πανσέπτου λειψάνου τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ. Ψαλλόμεναι, ἡ μέν πρώτη, ποίημα τοῦ ἀοιδίμου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου τῇ δεκάτῃ τοῦ Μαΐου μηνός. Ἡ δέ δευτέρα ποίημα τοῦ ἐν ἱερεῦσιν ἱεροκήρυκος Κερκύρας Βίκτωρος τοῦ Κλαπατζαρᾶ. Καί ἡ τρίτη ἀνωνύμου τινός, κατά τήν εἰκοστήν τοῦ αὐτοῦ μηνός. Εἰς τό τέλος τούτων ἐπισυνάπτονται καί τά ἄχρι τοῦδε τύποις ἀνέκδοτα ἐπιτάφια ἐγκώμια τοῦ αὐτοῦ ἁγίου, συντεθέντα παρὰ τοῦ μακαρίτου Γερμανοῦ τοῦ Καρούσου Κεφαλλῆνος τοῦ μοναχοῦ. Νεωστί μετατυπωθεῖσαι μετά πλείστης ἀκριβείας δαπάνῃ φιλοθρήσκου τινός Κεφαλλῆνος. Ἐν Κεφαλληνίᾳ τυπογραφεῖον Ἡ Κεφαλληνία Ἱεραί ἀκολουθίαι τρεῖς εἰς τήν θαυμάσιον ἀνακομιδήν καί μετακομιδήν τοῦ πανσέπτου λειψάνου τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου. Ἔκδοσις Β. Δαπάνῃ Ν. Ἀ. Πολλάνη. Ἐν Κεφαλληνίᾳ τυπογραφεῖον Ἡ Κεφαλληνία Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρωνος καί Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ. Ἤ ἡ ἀνακομιδή τῶν λειψάνων του ἥτις ἑορτάζεται ἐν τῇ 9 ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς μαΐου. Διορθωθεῖσα καί τύποις ἐκδοθεῖσα καί τά ἐν αὐτῇ ἐλλείποντα προστεθέντα παρά Ἀλεξάνδρου Κωνσταντίνου τοῦ Πελοποννησίου. Δαπάνῃ Δαμασκηνοῦ Φωτιάδου μοναχοῦ τοῦ ἐκ Κυπαρισσίας. Ἐν Τριπόλει, τύποις Ἰωάννου Ἀθανασιάδου Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ, ψαλλομένη τῇ εἰκοστῇ Μαΐου, ὅτε ἐγένετο ἡ ἀνακομιδή καί μετακομιδή τῶν λειψάνων αὐτοῦ. Δαπάνῃ τοῦ πανοσιωτάτου ἁγίου πρωτοσυγγέλου κυρ. Νεοφύτου Πολυκίνους, τοῦ ἐκ κωμοπόλεως Σκαμυκλίου τῆς Ἠπείρου. Ἀδείᾳ ἐκκλησιαστικῇ...τζιω Μολαδαυίας. Ἐν ἔτει 1863 μηνί Μαρτίῳ Φρ. Μομφερράτου. 210 Ἀκολουθία εἰς τήν πάροδον τοῦ ἱεροῦ λειψάνου τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ ψαλλομένη τῇ δεκάτῃ τοῦ 205 Louis Petit, ὅ.π., σ P. B. Paschos, ὅ.π., σσ Ὁ ἴδιος ἔχει γράψει καί α) Ἀκολουθία γιά ἕνα θαῦμα τοῦ Ἁγίου καί β) Ἀκολουθία γιά τήν πόλη τοῦ Πειραιᾶ. 207 Louis Petit, ὅ.π., σσ ὅ.π., σ ὅ.π., σ «Ὁ ἐκδότης τῆς Ἀκολουθίας ταύτης λέγει «τοῖς Φιλακολούθοις», ὅτι ἐπεχείρησε τήν ἔκδοσιν τῆς Ἀκολουθίας αὐτῆς διά νά ψάλλεται εἰς τάς πανηγύρεις τοῦ Ἁγίου κατά τήν ἡμέραν τῆς Ἀνακομιδῆς, διότι εἶχεν ἀκούσει ὅτι ἄλλοι κατά τήν ἡμέραν αὐτήν (9 Μαῒου) ψάλλουσι τήν ἀκολουθίαν τῆς 6 ης Δεκεμβρίου καί ἄλλοι τήν τοιαύτην τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ ἐν Βουνένης. Τήν ἀκολουθίαν δέ αὐτήν ἔλαβεν ἀπό τούς πατέρας τῆς ἐν Καλτεζαῖς ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί ἐξέδωκεν. (Ὅτε ἐπινεύσει θεϊκῇ )» (Νικολάου Ἰω. Φλούδα, ὅ.π., σ. 28., ὑποσημ. 1) 210 Louis Petit, ὅ.π., σ

82 μαΐου μηνός. Ἀνατυπωθεῖσα ἐξ ἀρχαιοτάτου κειμένου ἐπιμελείᾳ Νικολάου Καμβιώτου οἰκονόμου. Ἐν Πύργῳ Τά ἀφιερωμένα στόν Ἅγιο Νικόλαο κοντάκια τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας Κοντάκιον εἰς τόν ὅσιον πατέρα ἡμῶν Νικόλαον, φέρων ἀκροστιχίδα τήνδε: Αἶνος καί ὁ ψαλμὸς τοῦ Ρωμανοῦ. Ἄρχ.: Ἐν τοῖς Μύροις ἅγιε (Ἦχος γ. Ἡ Παρθένος σήμερον) 212 Ἕτερον κοντάκιον τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικολάου, φέρον ἀκροστιχίδα τήνδε: ᾨδή Ῥωμανοῦ. Ἄρχ.: Ὁ ἐπινίκιος αὐλός ἱεράρχα (Ἦχος δ. Ὁ ὑψωθείς) 213 Ἕτερον κονδάκιον τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου ἰδιόμελον Ἄρχ.: Τῷ φαεινῷ σου βίῳ ἀστράψας ὡς ἥλιος 214 Ἕτερον κονδάκιον τοῦ ἁγίου Νικολάου, φέρον ἀκροστιχίδα: Τοῦ Στουδίτου (Ἦχος πλ. δ.) 215 Κοντάκιον ἕτερον. Ἄρχ.: Ὁ ἐπινίκιος αὐλός Ἱεράρχα (Ἦχος δ. Ὁ ὑψωθείς ἐν τῷ Σταυρῷ ἑκουσίως) 216 Κοντάκιον Στεφάνου. Ἄρχ.: Ὡς φωστῆρα κόσμου σε, ἡ Ἐκκλησία (Ἦχος δ. Ἐπεφάνης σήμερον) 217 Ἕτερον κονδάκιον τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικολάου κατ ἀλφάβητον. Ἄρχ. Τῇ ὑπερμάχῳ κραταιᾷ ἀντιλήψει σου (Ἦχος πλ. δ. Τῇ ὑπερμάχῳ) 218 Χαιρετισμοί (οἴκοι) κατ ἀλφάβητον εἰς τόν μέγαν καί θαυματουργόν ἱεράρχην τῶν Μυρέων μυροβλήτην Ἅγιον Νικόλαον Ἄρχ.: Τῷ τῶν Μυρέων Ἰεράρχῃ μῦρα βλύζοντι (Ἦχος πλ. δ. Τῇ ὑπερμάχῳ) [τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου] 219 «Εἰς τόν Ἅγιον Νικόλαον ὁ γνωστός Πατήρ Γεράσιμος ὁ Μικραγιαννανίτης συνέγραψεν 24 Οἴκους.» (κατ ἀλφάβητον) Ἄρχ.: Ὡς τῶν θαυμάτων ποταμόν (Ἦχος πλ. δ. Τῇ ὑπερμάχῳ) ὅ.π., σ Χφ. Patmiacus 212, ff. 91 r 94 r. (Προοίμιο καί 25 οἶκοι) Βλ. Ρωμανοῦ τοῦ μελῳδοῦ: Ὕμνοι ἐκδιδόμενοι ἐκ πατμιακῶν κωδίκων, μετά προλεγομένων ὑπό Νικολάου Β. Τωμαδάκη, τόμ. 2 ος, Τυπογραφεῖον Μηνᾶ Μυρτίδη, Ἀθῆναι 1954, σσ Χφ. Patmiacus 212, ff. 94 r 95 v. (Προοίμιο και 10 οίκοι) Βλ. Ρωμανοῦ τοῦ μελῳδοῦ, ὅ.π., σσ Codex Lavr. 267 (B 27). (Νικολάου Β. Τωμαδάκη, «Ρωμανοῦ Μελῳδοῦ: Κοντάκιον εἰς τόν ὅσιον πατέρα ἡμῶν Νικόλαον κατά τόν Πατμιακό κώδικα 212 ἐκδιδόμενον», Ἀθηνᾶ, σύγγραμμα περιοδικόν τῆς ἐν Ἀθήναις ἐπιστημονικῆς ἑταιρείας, τόμ. 55ος, τύποις Μήνα Δ. Μυρτίδου, ἐν Ἀθήναις 1951, σσ ) 215 Χφ. Sinaiticus gr. 925, g. 42 v, μέ ακροστιχίδα: τοῦ Στουδίτου, καί προοίμιο: Τῷ φαεινῷ σου βίῳ ἀστράψας ὡς ἥλιος. (Ρωμανοῦ τοῦ μελῳδοῦ, ὅ.π., σσ ) Χφ. Codex. Corsinius f. 22. Βλ. Νικολάου Β. Τωμαδάκη, ὅ.π., σ P. B. Paschos, ὅ.π., σ ὅ.π., σ Codex Lavr. 268 (Γ68) Βλ. Νικολάου Β. Τωμαδάκη, ὅ.π., σσ («Ἄγγελος οὐρανόφρων») «Εὐλαβείας ἕνεκεν καί ἀφοσιώσεως εἰς τόν Ἅγιον, οἱ ἀείμνηστοι Γέροντες τοῦ Κελλίου (δηλ. τῶν Μπαρμπεράδων ἐν Καρυαῖς ἱερόν Χιλιανδαρινόν Κελλίον) καί προπάτορες ἡμῶν ἀνέθεσαν τῷ Ὁσίῳ Νικοδήμῳ τῷ Ἁγιορείτῃ, τῷ σοφωτάτῳ διδακάλῳ, Ὑμνογράφῳ καί Ἁγίῳ τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν, τήν συγγραφήν τῆς ἱερᾶς ἀκολουθίας ἐπί τῇ ἀνακομιδῇ καί μετακομιδῇ τῶν ἱερῶν τοῦ Ἁγίου Νικολάου λειψάνων, ὡς καί παρακλητικὸν κανόνα καί 24 οἴκους, ἵνα ψάλλωνται καί ἀναγινώσκωνται ἀμφότερα ἐν τῷ ἱερῷ αὑτοῦ ναϊδρίῳ καί ἔμπροσθεν τῆς ἁγίας του καί ἱερᾶς εἰκόνος, τακτικῶς μέν καθ ἑκάστην Πέμπτην τῆς Ἑβδομάδος, ἐκτάκτως δέ ὁσάκις παρίσταται ἀνάγκη τῆς παρά τῷ Θεῷ πρεσβείας καί μεσιτείας Του.» Βλ. Γαβριήλ Ρέππα ἀρχιμ., ὅ.π., σσ. 9, («Ἄγγελος ἐν τοῖς Μύροις») Ὁ Μέγας Συναξαριστης, Μήν. Δεκέμβριος, σελ. 207, ὑποσημ

83 Οἱ ἀφιερωμένοι στόν Ἅγιο Νικόλαο κανόνες τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας Ἦχος Α Κανών τοῦ ἁγίου Νικολάου, οὗ ἡ Ἀκροστιχίς Σοί, Ν(ικό)λαε, πρῶτον εἰσφέρω μέλος ἐγώ Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Στεφάνοις κοσμούμενος δικαιοσύνης (Ἦχος α. ᾨδήν ἐπινίκιον ᾂσωμεν) 221 Ὁ κανών ἔχων ἐν τοῖς θεοτοκίοις Βασιλείου. Ἄρχ.: Τόν ποιμένα Χριστοῦ τῶν θρεμμάτων (Ἦχος α. Διά στύλου πυρός καί νεφέλης) 222 Ἕτερος Κανών τοῦ Ἁγίου, οὗ ἡ Ἀκροστιχὶς κατά Ἀλφάβητον, χωρίς τῶν Τριαδικῶν καί τῶν Θεοτοκίων Ἄρχ.: Ἀπόρῳ γλώττῃ καί χείλεσιν (Ἦχος α. Χριστός γεννᾶται) 223 Ὁ κανών τοῦ Ἁγίου, οὖ ἡ ἀκροστιχίς «Τούς Νικολάου θαυμάτων πλέκω κρότους» Ἄρχ.: Τῆς ἐκκλησίας τόν πρόμαχον, τόν ἱερωσύνῃ μυρίζοντα (Ἦχος α. Χριστός γεννᾶται, δοξάσατε) 224 Κανών εἰς τήν ὑπεραγίαν Θεοτόκον σύν τῷ ἁγίῳ Νικολάω (Ϛ Δεκεμβρίου) Ἀκρ.: Σὺν τῷ Νικολάῳ σέ μέλπω Παρθένε, Συμεών. Ἄρχ.: Σεμνή παναμώμητε. (Ἦχος α. ᾨδήν ἐπινίκιον) 225 Κανών εἰς τόν ἅγιον Νικόλαον (Ϛ Δεκεμβρίου) Ἀκρ:. Ὑμνεῖ σε, Νικόλαε, πᾶς κἀγώ πάτερ, Συμεών. Ἄρχ.: Ὑμνεῖν σε, πάτερ Νικόλαε (Ἦχος α. Χριστός γεννᾶται) 226 Ἕτερος κανών εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν. Ἄρχ.: Πάριδε, σωτήρ, τῇ ἐμῇ ταπεινώσει (Ἦχος α. Ἔσωσε λαόν θαυματουργῶν δεσπότης) 227 Ἕτερος κανών εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν. Ἄρχ.: Πνευματικῶς ἡμᾶς, πιστοί, ὁ διδάσκαλος ἡμῶν, Γερμανοῦ καί Ἰωάννου μοναχοῦ. (Ἦχος α. Τῷ βοηθήσαντι Θεῷ) 228 Ἕτερος κανών εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν. Ἀκρ.: Πάντιμε Νικόλαε, φῶς ὁμωνύμου. Νικολάου. Ἄρχ.: Πατρός ἀνάρχου συνάναρχος Υἱός, ὁ συμφυής καί ὁμόθρονος (Ἦχος α. Πικρᾶς δουλείας) 229 Ἕτερος κανών εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν καί εἰς τήν Θεοτόκον. Ἀκρ.: Σύν Νικολάῳ τῇ Θεοτόκῳ μέλος πόθῳ προσᾴδω. Ἰωσήφ Ἄπρω θύτης. Ἄρχ.: Σοφίας τήν ἄβυσσον ἡ τετοκυΐα (Ἦχος α. ᾨδήν ἐπινίκιον) 230 Ἕτερος κανών εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν. Ἀκρ.: Τόν θερμόν ὑμνῶ προστάτην καί πατέρα. Φιλόθεος. Ἄρχ.: Τήν χάριν ὅλην τοῦ Πνεύματος (Ἦχος α. Χριστός γεννᾶται, δοξάσατε) Βλ. Παρακλητική. 222 Βλ. Ioseph Schiro, Analecta hymnica Graeca, σσ καί χφ. Ms Lesbiacus Leimonos 94 (τέλη 15 ου α μισό 16 ου αι.), φφ. 126 v 138 r. 223 «Ἕτερος Κανών τοῦ Ἁγίου, κατά Ἀλφάβητον, φέρον Ἀκροστιχίδα, ἐν μέν τοῖς Τριαδικοῖς Τριάς σῶζε, ἐν δέ τοῖς Θεοτοκίοις Ἁγνή σκέπε.» (Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου (1852), σ. 35). 224 Πρόκεται γιά ἀνώνυμο κανόνα στόν κώδικα Sinait. gr. 667, ff. 341r 347v. (Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, ὅ.π., σ. 19, ὑποσημ. 37.) 225 Βλ. Ἰωάννου Μ. Φουντούλη, Συμεών ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης: Τά Λειτουργικά Συγγράμματα: Ι. Εὐχαί καί Ὕμνοι, Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν, Ἐπιστημονικαί Πραγματεῖαι, Σειρά Φιλολογική καί Θεολογική 10, Θεσσαλονίκη 1968, σσ Βλ. Ἰωάννου Μ. Φουντούλη, ὅ.π., σσ Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, Ταμεῖον ἀνεκδότων βυζαντινῶν ᾀσματικῶν κανόνων, σ «(μετὰ β ᾠδῆς)». (Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σσ ) 229 Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σ Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σ. 115 (βλ. καί ὑποσημ. 248.) καί Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου. 231 Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σ

84 Ἕτερος κανὠν εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν. Ἀκρ.: Τήν βρύσιν ὑμνῶ τῶν μύρων καί θαυμάτων. Ὁ Ἄπρω Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Τό φῶς οἰκοῦντες ἀπρόσιτον (Ἦχος α. Χριστός γεννᾶται, δοξάσατε) 232 Κανών ὑπό Ἀνδρέου Κρήτης. Ἄρχ.: Νικόλαον ἅπασα ὑμνείτω γλῶσσα (Ἦχος α. ᾨδήν ἐπινίκιον) 233 Κανών ὑπό Ἰωάννου μοναχοῦ. Ἄρχ.: Νικοποιόν σε μαχητήν ἀναδείξας τῶν παθῶν (Ἦχος α. Τῷ βοηθήσαντι Θεῷ) 234 Κανών εἰς τόν μέγαν ἱεράρχην Νικόλαον, ποίημα μοναχοῦ τοῦ Μαυρόποδος, οὗ ἡ ἀκροστιχίς αὕτη Ὑμνῶ, μάκαρ, σοῦ τήν μυρίζουσαν χάριν πτωχός Ἰωάννης. Ἄρχ.: Ὕλης ἀκαθάρτων ἐννοιῶν (Ἦχος α. Σοῦ ἡ τροπαιοῦχος δεξιά) 235 Τῇ Πέμπτῃ: Κανών τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικολάου. Ἀκρ.: Εἰς Νικόλαον πρῶτος ὕμνος Φωτίου. Ἄρχ.: Ἐπί τήν πρεσβείαν σου (Ἦχος α. Σοῦ ἡ τροπαιοῦχος) 236 Ἦχος Β Κανών τοῦ Ἁγίου Νικολάου, οὗ ἡ Ἀκροστιχίς Σοί, Νικόλαε, θεῖον ἐξᾴδω μέλος. Θεοφάνους. Ἄρχ.: Στεφηφόρος βήματι Χριστοῦ (Ἦχος β. Ἐν βυθῷ κατέστρωσε) 237 Κανών τῆς Θεοτόκου καί τοῦ Ἁγίου. Ἀκρ.: Δέξαι παντευλόγητε Αθανασίου θρ(ανωπ). Ἄρχ.: Δωρεῶν ἀνθέων ἡ πηγή (Ἦχος β. Ἐν βυθῷ κατέστρωσε) 238 Ὁ κανών οὗ ἡ ἀκροστιχίς Δέησιν οἰκτράν, Νικόλαε, προσδέχου Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Διηνεκῶς τῷ θείῳ θρόνῳ (Ἦχος β. Δεῦτε, λαοί, ᾄσωμεν ᾆσμα Χριστῷ τῷ Θεῷ) 239 Ὁ κανών φέρων ἀκροστιχίδα Δέχου τόν ὕμνον, Νικόλαε, παμμάκαρ. Ἄρχ.: Δοχεῖον τοῦ πνεύματος ὑπάρχων (Ἦχος β. Βυθοῦ ἀνεκάλυψε πυθμένα) 240 Κανών παρακλητικός εἰς τήν ἁγίαν Θεοτόκον καί Μιχαήλ τόν Ἀρχιστράτηγον καί εἰς τούς ἁγίους Ἀκινδύνους καί εἰς τόν ἅγιον Νικόλαον, οὗ ἡ ἀκροστιχίς ἐν τῇ θ ᾠδῇ Ἰωσήφ.>. Ἄρχ.: Παναγία ἄχραντε ἁγνή, ἡ τόν ὑπεράγιον. (Ἦχος β. Ἐν βυθῷ κατέστρωσε ποτέ) 241 Ὁ κανών. Ἄρχ.: Νῦν ἐξαιτῶ ὅσιε πάτερ Νικόλαε (Ἦχος β. Δεῦτε, λαοί, ᾄσωμεν ᾆσμα Χριστῷ τῷ Θεῷ) 242 Ὁ κανών ἰαμβικός πεντάστιχος φέρων ἀκροστιχίδα Ὕμνος παρ ἡμῶν ἐκτεθείς σοι, παμμάκαρ, Μύρων πρόεδρε καί τῶν πάντων προστάτα, Νικόλαε, θεράπον Χριστοῦ καί μύστα, Ὅν καί προσδέχου ὡς βραχύτατον δῶρον Σαῖς σώζων εὐχαῖς τούς μέλπειν σε τολμῶντας. 232 ὅ.π., σ P. B.Paschos, ὅ.π., σ ὅ.π., σ Χφ. Vat. Palat. gr. 138, ff. 258 r 266 v. Βλ. Ἀ. Δ. Παναγιώτου, Ὁ Ἰωάννης Μαυρόπους ὑμνογράφος τοῦ Ἁγίου Νικολάου, Κριτική ἔκδοση, Βυζαντινή γραμματεία 5, Ἀθήνα 2008, σσ Χφ. Sinaiticus gr. 783 ff. 18 r 23 r. Βλ. Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, ὅ.π., σσ Βλ. Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου καί Παρακλητική. 238 Βλ. χφ. Ms Lesbiacus Leimonos 94 (τέλη 15 ου α μισό 16 ου αἰ.), φφ. 126 v 138 r. 239 Βλ. Ioseph Schiro, ὅ.π., σσ ὅ.π., σσ Εὐτ. Τωμαδάκη, «Κανόνες τῆς Παρακλητικῆς (Πρός κριτικήν ἔκδοσιν τῶν ἀνεκδότων καί ἐλλιπῶς ἐκδεδομένων)», ΕΕΒΣ, τόμ , Ἀθῆναι , σ Βλ. Ioseph Schiro, ὅ.π., σσ

85 Θεοφάνους. Ἄρχ.: Ὕψιστε μόνη πανσθενής θεαρχία (Ἦχος β. Στίβει θαλάσσης κυματούμενον σάλῳ) 243 Ϛ Δεκ. Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ἐπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας. Ἀκρ.: Ἐξ ἰλύος με πημάτων διειδεχθοῦς ἀπονίψας σεῖο λιταῖς μυρίσαις, ὦ θεῖα προχέων μύρα γνήσιε δοῦλε Θεοῖο, οἰκτρὸν λάτρην σου καὶ ταπεινὸν Θευφάνην. Θεοφάνους. Ἄρχ.: Ἕδρα τιμία τῶν θεοβρύτων νόων (Ἦχος β. Στίβει θαλάσσης κυματούμενον σάλον) 244 Ἕτερος κανών, οὗ ἡ ἀκροστιχίς αὕτη Τόν κοσμοχαρμόσυνον ὑμνῶ πατέρα μοναχός Ἰωάννης. Ἄρχ. Τόν δοτῆρα πάντων τῶν καλῶν (Ἦχος β. Ἐν βυθῷ ) 245 Ἦχος Γ Κανών τοῦ ἁγίου Νικολάου, οὖ ἡ ἀκροστιχίς Τρίτ(ην δέη)σιν προσφέρω Νικολάῳ ἐγώ ὁ Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Τόν φαεινόν λαμπτῆρα (Ἦχος γ. ᾌσωμεν τῷ Κυρίῳ ᾆσμα) 246 Ἕτερος κανών, οὗ ἡ ἀκροστιχίς αὕτη Τρίτον πλέκω μέλισμα τῷ Νικολάῳ ὁ μοναχός Ἰωάννης. Ἄρχ.: Τίμιος ἐναντίον Κυρίου γέγονεν. (Ἦχος γ. Χέρσον ἀβυσσοτόκον) 247 Τῇ Πέμπτῃ: Κανών τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικολάου. Ἀκρ.: Αἶνον τρίτον σοι, Νικόλαε, προσφέρω. Φώτιος. Ἄρχ.: Ἀληθείας ὑπάρχων (Ἦχος γ. Ὁ τά ὕδατα πάλαι) 248 Ἦχος Δ Κανών τοῦ ἁγίου Νικολάου, οὗ ἡ ἀκροστιχίς μετά τῶν θεοτοκίων, Τέταρτος οὗτος εἰς Νικόλαον κρότος. Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Τήν ἄλυτον ζωήν (Ἦχος δ. Τριστάτας κραταιούς) 249 Ὁ κανών φέρων ἀκροστιχίδα τήνδε Δέχου τόν ὕμνον, Νικόλαε τρισμάκαρ. Ἄρχ.: Δοθήτω μοι ἄνωθεν (Ἦχος δ. Ἀνοίξω τό στόμα μου) 250 Ὁ κανών φέρων ἀκροστιχίδα Τόν μέγαν Νικόλαον ὕμνοις γεραίρω. Ἄρχ.: Τόν μέγαν καί θαυμαστόν Νικόλαον (Ἦχος δ. Θαλάσσης τό Ἐρυθραῖον πέλαγος) 251 Κανών εἰς τόν ἅγιον Νικόλαον, ποίημα κυρ Νικολάου ἱερέως τοῦ Μαλαξοῦ, μεγάλου σκευοφύλακος Ναυπλίου. Ακρ. Ῥῦσαί με, θεῖε Νικόλαε, κινδύνων Νικόλαον. Ἄρχ.: Ῥημάτων θεοπαρόχων χάριν μοι εὐχαῖς σου δώρησαι (Ἦχος δ. Θαλάσσης τό Ἐρυθραῖον) ὅ.π., σσ Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σ Χφ. Vat. Palat. gr. 138, ff. 268 r 271 r. Βλ. Ἀ. Δ. Παναγιώτου, ὅ.π., σσ Βλ. Παρακλητική. 247 Χφ. Vat. Palat. gr. 138, ff. 271 r 273 v. Βλ. Ἀ. Δ. Παναγιώτου, ὅ.π., σσ Χφ. Sinaiticus gr. 783 ff. 79 v 84 v. Βλ. Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, ὅ.π., σσ Βλ. Παρακλητική. 250 Βλ. Ioseph Schiro, ὅ.π., σσ Πρόκειται γιά ὑμνογράφημα τοῦ Θεοφάνους ἤ τοῦ Γαβριήλ. (P. B. Paschos, ὅ.π., σ. 416.) 251 Βλ. Ioseph Schiro, ὅ.π., σσ Χφ. Marc. gr. II 140, ff. ξ r ξ v. «Ὁ κανόνας πρέπει νά γράφτηκε γύρω στό 1531, χρόνο κατά τόν ὁποῖο ὁ Νικόλαος Μαλαξὸς φέρεται νά κατέχει τό ἀξίωμα τοῦ σκευοφύλακα Ναυπλίου.» (Δημοσθένη 85

86 Ἕτερος κανών παρακλητικός εἰς τόν ἅγ. Νικόλαον. Ἀκρ.: [ ] σε Νικόλε, προ<σ>τάτη<ν> σέβ<ω>. <Γε>ωργίου. Ἄρχ.: Χριστοῦ ἐμπιστευθείς παράδεισος (Ἦχος δ. Θαλάσσης τό Ἐρυθραῖον πέλαγος) 253 Ἕτερος κανών, οὗ ἡ ἀκροστιχίς αὕτη Χαίρω<ν> γεραίρω τόν πρόεδρον Μυρέων ὕμνος Ἰωάννου. Ἄρχ.: Χαρᾶς ἡμῖν πρόξενος (Ἦχος δ. Ἀνοίξω) 254 Τῇ Πέμπτῃ: Κανών τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικολάου. Ἀκρ.: Τέταρτος ὕμνος τῷ καλῷ μου προστάτῃ. Φωτίου. Ἄρχ.: Τήν ἄκανθαν, σοφέ (Ἦχος δ. Τριστάτας κραταιούς) 255 Ἦχος πλ. Α Κανών τοῦ ἁγίου Νικολάου, οὗ ἡ ἀκροστιχίς μετά τοῦ τριαδικοῦ τῆς η ᾠδῆς καί τῶν θεοτοκίων Πέμπτον προσάξω σοι, Νικόλαε, μέλος. Ἰωσήφ.Ἄρχ.: Πίστει καί πόθῳ Πάτερ (Ἦχος πλ. α. Ἵππον καί ἀναβάτην) 256 Ἕτερος κανών, οὗ ἡ ἀκροστιχίς αὕτη Πέμπτην πλέκω σοι τήνδε τήν μελωδίαν ἐγώ ὁ Ἰωάννης. Ἄρχ.: Πτέρυγας κεκτημένος (Ἦχος πλ. α. Ἵππον καί ἀναβάτην) 257 Τῇ Πέμπτῃ: Κανών τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικολάου. Ἀκρ.: Πέμπτος κανών πέφυκε τῷ πανολβίῳ. Φωτίου. Ἄρχ.: Πέλαγός με κινδύνων (Ἦχος πλ. α. Ἵππον καί ἀναβάτην) 258 Ἦχος πλ. Β Κανών τοῦ ἁγίου Νικολάου, οὗ ἡ Ἀκροστιχίς μετά τῶν θεοτοκίων Ἕκτον μέλισμα, Νικόλαε, προσδέχου. Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Ἐν οὐρανοῖς κατοικῶν (Ἦχος πλ. β. Ὁ αἰσθητός Φαραώ) 259 Ἕτερος κανών τοῦ ἁγίου Νικολάου ποίημα Γεωργίου μοναχοῦ. Ἄρχ.: Γένους βροτείου, προστάτα θαυματουργέ (Ἦχος πλ. β. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας) 260 Ὁ κανών ἐν τοῖς θεοτοκίοις Νικολάου. Ἄρχ.: Πάτερ θεοφόρε πατέρων ἀκρότης (Ἦχος πλ. β. Κύματι θαλάσσης) 261 Ὁ κανών φέρων ἀκροστιχίδα Στέφω σε, Νικόλαε, Νικήτας ὕμνοις. Ἄρχ.: Σήμερον ὁ λύχνος Χριστοῦ ἐκκλησίας (Ἦχος πλ. β. Κύματι θαλάσσης) 262 Ὁ κανών φέρων ἀκροστιχίδα Στέφω σε, Νικόλαε, τοῖς ἐφυμνίοις. Ἄρχ.: Σήμερον ὁ λύχνος (Ἦχος πλ. β. Κύματι θαλάσσης) 263 Ἕτερος κανών παρακλητικός εἰς τόν ἅγ. Νικόλαον. Ἀκρ.: Α Ω. Ἄρχ.: Ἁγιάσόν μου τό σῶμα καί τήν ψυχήν (Ἦχος πλ. β. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας) 264 Στρατηγόπουλου, Ὁ Νικόλαος Μαλαξός, πρωτοπαπᾶς Ναυπλίου καί τό συγγραφικό του ἔργο, Βυζαντινά κείμενα καί μελέται 47, Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν 2008, σ. 193.) 253 (Γεωργίου Νικομηδείας) Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σ Χφ. Vat. Palat. gr. 138, ff. 274 r 276 v. Βλ. Ἀ. Δ. Παναγιώτου, ὅ.π., σσ Χφ. Sinaiticus gr. 783 ff. 111 r 116 r. Βλ. Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, ὅ.π., σσ Βλ. Παρακλητική. 257 Χφ. Vat. Palat. gr. 138, ff. 277 r 279 v. Βλ. Ἀ. Δ. Παναγιώτου, ὅ.π., σσ Χφ. Sinaiticus gr. 783 ff. 139 v 143 r. Βλ. Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, ὅ.π., σσ Βλ. Παρακλητική. 260 Βλ. Ioseph Schiro, ὅ.π., σσ Ἡ ἀκροσιχίδα του σχηματίζει τόν ποιητή («Γεώργιος») καί σχηματίζεται ὡς ἑξῆς: Ὅλα τά τροπάρια τῆς α ᾠδῆς ἔχουν ἀρχικό τό «Γ», τῆς γ ᾠδῆς τό «Ε» κ.ο.κ. (P. B. Paschos, ὅ.π., σ. 416.) 261 Βλ. Ioseph Schiro, ὅ.π., σσ και χφ. Ms Lesbiacus Leimonos 30 (α μισό 14 ου αἰ.), φφ. 278 v 282 r. 262 Βλ. Ioseph Schiro, ὅ.π., σσ ὅ.π., σσ

87 Ἕτερος κανών παρακλητικός εἰς τόν ἅγ. Νικόλαον. Ἀκρ.: Πρέσβ<ευε ὑ>πέρ ἡμῶν, θερμέ προστάτα, πάτερ Νικόλαε. Β<α>σιλείου. Ἄρχ.: Παρρησίαν πρός Θεόν ὡς κεκτημένος, ὅσιε πάτερ (Ἦχος πλ. β. Βοηθός καί σκεπαστής) 265 Ἕτερος κανών εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν. Ἀκρ.: Ποιμένι κρότον Νικολάῳ προσάγω. Ἄρχ.: Πάτερ παντοκράτορ (Ἦχος πλ. β Κύματι θαλάσσης) 266 Ἕτερος κανών εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν. Ἀκρ.: Σῷζε, Νικόλαε, δυσχερῶν ἐκ κινδύνων. Ἀρχ.: Σαῖς μου λαμπρύνας τήν ψυχήν μαρμαρυγαῖς (Ἦχος πλ. β. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας) 267 Κανών ἀνώνυμος. Ἄρχ.: Χερσοῦται νάμα 268 Ἕτερος κανών. Ἀκρ. Τά θαύματά σου τά νέα, Πάτερ σέβω. Στεφάνου. Ἄρχ.: Τῇ τρισηλίῳ Τριάδι παρεστηκώς (Ἦχος πλ. β. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας ὁ Ἰσραήλ) 269 Οἱ ᾠδές τοῦ Ἰωάννη τοῦ Δαμασκηνοῦ «Μῦρα σε τῆς Λυκίας προήγαγεν» (Ἦχος πλ. β. ᾠδή γ Σέ τόν ἐπί ὑδάτων) 270 Ἕτερος κανών, οὗ ἡ ἀκροστιχίς αὕτη Ἕκτον μέλισμα πατρί τῷ μυροβλύτῃ ἐκ μοναχοῦ Ἰωάννου. Ἄρχ.: Ἔμπνευσόν μοι λόγον (Ἦχος πλ. β. Κύματι θαλάσσης) 271 Τῇ Πέμπτῃ: Κανών τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικολάου. Ἀκρ.: Ἕκτον μέλος σοι προσφέρω, θεηγόρε. Φώτιος. Ἄρχ.: Ἐν οὐρανοῖς τῷ δεσπότῃ (Ἦχος πλ. β. Ὡς ἐν ἠπείρῳ πεζεύσας) 272 Ἦχος Βαρύς Κανών τοῦ ἁγίου Νικολάου, οὗ ἡ Ἀκροστιχίς μετά τῶν θεοτοκίων Δέχου δέησιν ἑβδόμην, Νικόλαε, τοῦ Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Δεδοξασμένην ἐπί γῆς (Ἦχος βαρύς. Τῷ συνεργήσαντι Θεῷ) 273 Ἕτερος κανών παρακλητικός εἰς τόν ἅγ. Νικόλαον. Ἀκρ.: Τόν <θαυμ>ατουρ<γ>όν Νικόλαον νῦν <κ>ροτ<ῶ>. Ἄρχ.: Τάξεσιν οὐρανίαις συγχορευταί γεγονότες (Ἦχος βαρύς. Νεύσει σου πρός γεώδη) 274 Ἕτερος κανών, οὗ ἡ ἀκροστιχίς αὕτη Ἑπτάκις ὑμνῶ τήν βρύσιν τῶν θαυμάτων ἐγώ ὁ Ἰωάννης. Ἄρχ.: Εὗρεν ὥσπερ ἐπόθει (Ἦχος βαρύς. Νεύσει σου) 275 Τῇ Πέμπτῃ: Κανών τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικολάου. Ἀκρ.: Μέλος πέφυκεν ἕβδομον Νικολάῳ. Φωτίου. Ἄρχ.: Μύστα τῶν ἀπορρήτων (Ἦχος βαρύς. Νεύσει σου πρός γεώδη) Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ P. B. Paschos, ὅ.π., σ P. B. Paschos, ὅ.π., σ «Εἰς ἕτερον Κώδικα τῆς Μονῆς Κρυπτοφέρρης (Β 6 IV φυλ. 168) εὕρηται καί Κανὼν εἰς τήν «Ἀνακομιδήν τῶν τιμίων Λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου» συντεθείς ὑπό Στεφάνου» (Ὁ Μέγας Συναξαριστής, Μην. Μάιος, σ. 504, ὑποσημ. 1.) 270 Βλ. PG, τόμ. 96 ος, στ Χφ. Vat. Palat. gr. 138, ff. 279 v 282 v. Βλ. Ἀ. Δ. Παναγιώτου, ὅ.π., σσ Χφ. Sinaiticus gr. 783 ff. 163 r 167 r. Βλ. Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, ὅ.π., σσ Βλ. Παρακλητική. 274 Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σ Χφ. Vat. Palat. gr. 138, ff. 282 v 285 r. Βλ. Ἀ. Δ. Παναγιώτου, Ὁ Ἰωάννης Μαυρόπους ὑμνογράφος τοῦ Ἁγίου Νικολάου, Κριτική ἔκδοση, Βυζαντινή γραμματεία 5, Ἀθήνα 2008, σσ Χφ. Sinaiticus gr. 783 ff. 187 r 191 r. Βλ. Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, ὅ.π., σσ

88 Ἦχος πλ. Δ Ὁ κανών φέρων ἀκροστιχίδα Τόν θερμόν ὑμνῶ προστάτην Νικόλαον Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Ταῖς ἱεραῖς ὡς ἱερεύς Νικόλαε (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην Φαραώ ἐβύθισε) 277 Κανών τοῦ ἁγίου Νικολάου, οὗ ἡ ἀκροστιχίς μετά τῶν θεοτοκίων Σοί, Νικόλαε, ὄγδοον πρέπει μέλος. Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Σύν ταῖς χορείαις τῶν ἄνω δυνάμεων (Ἦχος πλ. δ. Ἡ κεκομμένη τήν ἄτομον ἔτεμε) 278 Ἕτερος κανών εἰς τούς μεγάλους ἱεράρχας Νικόλαον τόν θαυματουργόν, Βασίλειον τόν Μέγαν, Γρηγόριον τόν Θεολόγον καί Ἰωάννην τόν Χρυσόστομον, οὗ ἡ ἀκροστιχίς ἐν τῇ θ ᾠδῇ Ἰωσήφ. Ἄρχ.: Ὁ βίος σου φέγγει τῶν ἀρετῶν (Ἦχος πλ. δ. Ὑγράν διοδεύσας) 279 Κανών παρακλητικός εἰς τόν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν καί τῶν ἁγίων ἀσωμάτων καί τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου καί τῶν ἁγίων ἀποστόλων καί τοῦ ἁγίου Νικολάου καί τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θαυματουργοῦ καί τοῦ ἁγίου Βασιλείου καί τῆς ἁγίας Αἰκατερίνης καί τῆς ἁγίας Παρασκευῆς καί Ἀναστασίας καί τῆς ἁγίας Θεοτόκου. Ἄρχ.: Ἐξαναστήσας με πρός ὕμνους, ἄναρχε (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην Φαραώ) 280 Κανών παρακλητικός εἰς Μιχαήλ τόν ἀρχάγγελον καί εἰς τούς ἁγίους Τεσσαράκοντα μάρτυρας καί εἰς τόν ἅγιον Εἰρήναρχον καί εἰς τόν ἅγιον Νικόλαον. Ἄρχ.: Ἁγίων ἀγγέλων ἀρχηγός (Ἦχος πλ. δ. Ὑγράν διοδεύσας) 281 Κανών τοῦ αὐτοῦ μεγάλου ῥήτορος [Μανουήλ Κορινθίου] εἰς τήν Ὑπεραγίαν ἡμῶν Δέσποιναν Θεοτόκον καί εἰς τόν μέγαν ἐν ἱεράρχαις Ἅγιον Νικόλαον. Ἐπί συνοχῇ νόσου τε καί θλίψεως. Ὁ κανών φέρων ἀκροστιχίδα Σύν τῇ Κυρίᾳ τὸν Νικόλαον σέβω. Ἄρχ.: Σύνδρομον τῇ θελήσει (Ἦχος πλ. δ. Ἄσωμεν τῷ Κυρίῳ) 282 Ἕτερος κανών εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν. Ἀκρ.: Εἰς Νικόλαον ὕμνος ἱερώτατος. Ἰωάννου. Ἄρχ. Ἐκ ῥίζης ἐβλάστησας εὐσεβοῦς (Ἦχος πλ. δ. Ὑγράν διοδεύσας ὡσεί ξηράν) 283 Ἕτερος κανών εἰς τήν αὐτήν ἑορτήν. Ἀκρ.: Μύροις μυρίζω τοῦ λόγου σε, μυρόρρους. Ἰωάννης. Ἰωάννου Σταυρακίου. Ἄρχ.: Μῦρον εὐῶδες τοῦ σεπτοῦ γενόμενος (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην Φαραώ ἐβύθισε) 284 Ἕτερος κανών παρακλητικός εἰς τόν ἅγ. Νικόλαον. Ἄρχ.: Πολλοῖς συνεχόμενος πειρασμοῖς πρός σέ καταφεύγω (Ἦχος πλ. δ. Ὑγράν διοδεύσας ὡσεί ξηράν) 285 Ἕτερος κανών παρακλητικός εἰς τόν ἅγ. Νικόλαον. Ἄρχ.: Πολλοῖς συνεχόμενος πειρασμοῖς καί νόσοις παντοίαις (Ἦχος πλ. δ. Ὑγράν διοδεύσας ὡσεί ξηράν) [τοῦ Ὁσίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτη] Βλ. Ioseph Schiro, ὅ.π., σσ Βλ. Παρακλητική. 279 Εὐτυχίου Ἰ. Τωμαδάκη, Ἰωσηφ ὁ ὑμνογράφος: Βίος καί ἔργον, σ Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, ὅ.π., σ Εὐτ. Τωμαδάκη, «Κανόνες τῆς Παρακλητικῆς (Πρός κριτικήν ἔκδοσιν τῶν ἀνεκδότων καί ἐλλιπῶς ἐκδεδομένων)», ΕΕΒΣ, τόμ , Ἀθῆναι , σ. 261: «σῴζεται μόνον τό α τροπάριον τῆς α ᾠδῆς». 282 «σώζεται μόνο στόν κώδικα 512 τῆς Μονῆς Ιβήρων.» Βλ. Δήμητρας Μονιοῦ, «Μανουήλ Κορινθίου, ἀνέκδοτος παρακλητικός κανών εἰς τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον καί εἰς τόν Ἅγιον Νικόλαον», ΕΕΦΣ, τόμ. ΛΖ ( ), Ἀθήνα 2006, σσ Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ «Εὐλαβείας ἕνεκεν καί ἀφοσιώσεως εἰς τόν Ἅγιον, οἱ ἀείμνηστοι Γέροντες τοῦ Κελλίου (δηλ. τῶν Μπαρμπεράδων ἐν Καρυαῖς ἱερόν Χιλιανδαρινόν Κελλίον) καί προπάτορες ἡμῶν ἀνέθεσαν τῷ Ὁσίῳ Νικοδήμῳ τῷ Ἁγιορείτῃ, τῷ σοφωτάτῳ διδακάλῳ, Ὑμνογράφῳ καί Ἁγίῳ τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν, τήν 88

89 Ἕτερος κανών εἰς τόν ἅγ. Νικόλαον. Ἀκρ. ΦΙΛΗΣ (= θ ᾠδή), Μανουὴλ Φιλῆ. Ἄρχ.: Τόν πτωχοτρόφον ἐκ Θεοῦ καί ἄφθονον (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην Φαραώ ἐβύθισε) 287 Ἕτερος κανών εἰς τόν ἅγ. Νικόλαο Μύρων καί εἰς τόν ἅγ. Σπυρίδωνα ἐπίσκοπον Τριμυθοῦντος. Ἀκρ.: Τοῖς θαυματουργοῖς ἐξ Ἰωάννου κρότος. Ἰωάννου Εὐγενικοῦ. Ἄρχ.: Τοῖς ὑπὲρ κόσμον ἐν τῷ κόσμῳ ζήσασι. (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην Φαραώ ἐβύθισε) 288 Κανών ὑπό Βαρθολομαίου τοῦ νέου. Ἀκρ. Ὕμνοις σε μέλπω τόν καλόν μου προστάτην. Ἄρχ.: Ὑπερκοσμίου χαρμονῆς λαβόμενος, καί τρισηλίου φωτός (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην Φαραώ) 289 Ἕτερος κανών, οὗ ἡ ἀκροστιχίς αὕτη Αἰνῶ γεγηθὼς ὀγδόῳ μέλει λόγων τόν Νικόλαον οἰκέτης Ἰωάννης. Ἄρχ.: ᾈσματικαί τῶν ὑμνογράφων σάλπιγγες (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην) 290 Τῇ Πέμπτῃ: Κανών τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Νικολάου. Ἀκρ. Δέξαι ὕμνον τοῦτον ὄγδοον, πάτερ. Φωτίου. Ἄρχ.: Δέχου τόν ὕμνον, ἱερέ Νικόλαε (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην Φαραώ) 291 Ὁ κανών τοῦ Ἁγίου, οὖ ἡ ἀκροστιχίς «Τῶν λειψάνων σου τήν ἀνεύρεσιν στέφω» 292 Κανών ὑπό Βίκτωρος Κλαπατζαρᾶ γιά τή μετακομιδή τῶν λειψάνων 293 Κανών ὑπό Γεωργίου Ἰωαννούλη ἱερέως γιά τή μετακομιδή τῶν λειψάνων 294 «Ἀκολουθία παρακλήσεως τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ. Συντεθεῖσα ὑπό Νικολάου ἀναγνώστου Καλογέρου. Ἐν Κερκύρᾳ τυπογραφεῖον «Ἀθηνᾶ» Ἀρσενίου Κάου » Ἄρχ.: Νικόλαε μάκαρ θαυματουργέ (Ἦχος πλ. δ. Ὑγράν διοδεύσας ὡσεί ξηράν) 295 Παρακλητικός Κανόνας τοῦ Ἁγίου Νικολάου συνταχθέντος ὑπό τοῦ Ἀργυρουπόλεως Σεραφεὶμ. Μέ ἀκροστιχίδα στά θεοτοκία «Σεραφείμ». Ἄρχ.: Ταῖς προσευχαῖς σου Ἱερέ Νικόλαε (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην Φαραώ) 296 Μεγάλος παρακλητικός κανών. Ἄρχ.: Τῶν λυπηρῶν ἐπαγωγαί χειμάζουσι, δίκην θαλάσσης πικραῖς (Ἦχος πλ. δ. Ἁρματηλάτην Φαραώ) 297 Μικρός παρακλητικός κανών. Ἄρχ.: Ὡς θεῖον ποιμένα σε καί θερμόν, προστάτην ὑμνοῦμεν (Ἦχος πλ. δ. Ὑγράν διοδεύσας ὡσεί ξηράν) 298 συγγραφὴν τῆς ἱερᾶς ἀκολουθίας ἐπὶ τῇ ἀνακομιδῇ καὶ μετακομιδῇ τῶν ἱερῶν τοῦ Ἁγίου Νικολάου λειψάνων, ὡς καί παρακλητικόν κανόνα» Βλ. Γαβριήλ Ρέππα ἀρχιμ., ὅ.π., σσ. 9, (Βλ. ἐπίσης καί P. B. Paschos, ὅ.π., σ. 419.) 287 Ἑλένης Παπαηλιοπούλου Φωτοπούλου, ὅ.π., σσ ὅ.π., σ P. B. Paschos, ὅ.π., σ Vat. Palat. gr. 138, ff. 285 r 288 v. Βλ. Ἀ. Δ. Παναγιώτου, ὅ.π., σσ Χφ. Sinaiticus gr. 783 ff. 212Α r 215 r. Βλ. Δ. Ν. Στρατηγόπουλου, ὅ.π., σσ Ἀπό τήν «Ἀκολουθία τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Νικολάου, ἀρχιεπισκόπου Μύρωνος καί Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ. Ἤ ἡ ἀνακομιδή τῶν λειψάνων του, ἥτις ἑορτάζεται ἐν τῇ 9 ἡμέρᾳ τοῦ μηνὸς Μαΐου. Διορθωθεῖσα καί τύποις ἐκδοθεῖσα καί τά ἐν αὐτῇ ἐλλείποντα προστεθέντα παρά Ἀλεξάνδρου Κωνσταντίνου τοῦ Πελοποννησίου. Δαπάνῃ Δαμασκηνοῦ Φωτιάδου μοναχοῦ τοῦ ἐκ Κυπαρισσίας. Ἐν Τριπόλει, τύποις Ἰωάννου Ἀθανασιάδου. 1861». (Louis Petit, ὅ.π., σ. 217) 293 P. B. Paschos, ὅ.π., σ ὅ.π., σ Lous Petit, ὅ.π., σ Βλ. Νικολάου Ἰω. Φλούδα, ὅ.π., σ P. B. Paschos, ὅ.π., σ

90 Τρεῖς παρακλητικοί κανόνες εἰς τόν ἅγιον Νικόλαον τοῦ Γερασίμου Μικραγιαννανίτου Μοναχοῦ 299 Παρακλητικός κανών τοῦ μοναχοῦ Γερασίμου Μικραγιαννανίτου στόν Ἅγιο Νικόλαο, τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Θεολόγο καί τόν Ἅγιο Ἀθανάσιο τόν Ἀθωνίτη 300 Κανών τοῦ μοναχοῦ Γερασίμου Μικραγιαννανίτου γιά τή μετακομιδή τῶν λειψάνων 301 Κανών τοῦ μοναχοῦ Γερασίμου Μικραγιαννανίτου γιά ἕνα θαῦμα 302 Κανών τοῦ μοναχοῦ Γερασίμου Μικραγιαννανίτου γιά τήν πόλη τοῦ Πειραιᾶ 303 Ἡ ἀφιερωμένη στήν ἔλευση τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Βόλο ὑμνογραφία Ἀκολουθία ἐπί τῇ ἐλεύσει τεμαχίου τοῦ λειψάνου τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Βόλο ὑπό ἁγιορείτου ἱερομονάχου π. Ἀθανασίου Σιμωνοπετρίτου Ὕμνοι ἐπί τῇ ἐλεύσει τεμαχίου τοῦ λειψάνου τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Βόλο ὑπό Δεσποίνης Τσιάνου Γούση, ἰατροῦ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ ὅ.π., σ Ἡ ἴδια ἔχει ἀποδώσει ἔμμετρα στή νεοελληνική γλῶσσα τούς ὕμνους τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου. Βλ. Δέσποινας Τσιάνου Γούση, «Κανόνας πίστεως» Κατακόμβη, Ἑξαμηνιαία ἔκδοση Μητροπολιτικοῦ Καθεδρικοῦ Ἱ. Ν. Ἁγ. Νικολάου Βόλου, Ἀφιέρωμα στόν Ἅγιο Νικόλαο, ἔτος 3 ο, ἀρ. τεῦχ. 6, Δεκέμβριος 1998, σσ

91 5. Συγκριτικές μελέτες τυπικῶν διατάξεων Εἶναι ἀλήθεια ὅτι οἱ ὑμνογράφοι τῆς Ὀρθόδοξης ἐκκλησίας μέσα στό πέρασμα τῶν αἰώνων ἄφησαν ἀριστουργήματα στή λειτουργική παράδοση τῆς ἐκκλησίας μας. Μετερχόμενοι ὅλων τῶν ὑμνογραφικῶν εἰδῶν, περιέλαβαν ὅλο τόν ἐορτολογικό κύκλο τῆς ἐκκλησίας μας (δεσποτικές καί θεομητορικές ἑορτές, μνῆμες ἁγίων, γεγονότα, περιόδους) στά ποιητικά τους κείμενα. Γιά τήν καλύτερη ὀργάνωση αὐτοῦ τοῦ μεγάλου πλούτου τῆς ὑμνογραφίας πού ἔχει διασωθεῖ, ἀλλά καί σύμφωνα μέ τό χωρίο «Πάντα εὐσχημόνως εὐλογεῖτε τόν Θεόν» 305, ἔχει καθιερωθεῖ συγκεκριμένη τυπική διάταξη ἀπό τήν Ἐκκλησία μας, προκειμένου ἡ ἀκολουθία τοῦ ἁγίου νά διεξάγεται μέ τόν καλύτερο τρόπο κατά τόν λειτουργικό χρόνο. α) Τυπικά ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου Στήν παροῦσα παράγραφο, μέ βάση τό βιβλίο τοῦ Aleksej Dmitrievskij Opisanie liturgitseskich rukopisej πού συγκεντρώνει τά παλαιά τυπικά, θά ἐπιχειρηθεῖ μία συγκριτική μελέτη αὐτῶν μεταξύ τους, καθώς καί μέ τήν ἰσχύουσα τυπική διάταξη. Ἐπίσης, ἐπιχειρεῖται καί ἡ σύγκριση τῆς ἐν χρήσει λετουργικής παράδοσης τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου μέ ἐκείνη πού παραδίδεται στό χφ. Λειμ. 94 (τέλη 15 ου α μισό 16 ου αἰ.), φφ. 121 r 138 v. Κατά τήν ἀκολουθία τοῦ ἑσπερινοῦ Ἄν τύχῃ ἡμέρα ἐκτός Κυριακῆς Σύμφωνα μέ τό τυπικό τῆς Εὐεργέτιδος 306, ψάλλουμε τά τρία ἑσπέρια τροπάρια σέ ἦχο β πρός τό Ὅτε, ἐκ τοῦ ξύλου σε νεκρόν δίς καί θεοτοκίο τό Πάντων προστατεύεις. Στά ἀπόστιχα ἀναφέρονται ἕνα στιχηρό τῆς Ὀκτωήχου, δύο ἰδιόμελα τοῦ Ἁγίου, Δόξα Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ καί κληρονόμε Θεοῦ σέ ἦχο πλ. β, Καί νῦν θεοτοκίο. Ἀπολυτίκιο Κανόνα πίστεως σέ ἦχο δ. Σύμφωνα μέ τό τυπικό τοῦ Ρήγα 307, ψάλλουμε τρία προσόμοια Μύροις παροικήσας αἰσθητῶς καί ἄλλα τρία Ποίοις εὐφημιῶν 308. Δόξα Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν Καί νῦν Σπήλαιον εὐτρεπίζου. Τά ἀπόστιχα τοῦ Ἁγίου, Δόξα τοῦ Ἁγίου, Καί νῦν Ἀνύμφευτε Παρθένε πόθεν ἥκεις. Ἀπολυτίκια ψάλλουμε τοῦ Ἁγίου (μία φορά) καί τό θεοτοκίο Τό ἀπ αἰῶνος ἀπόκρυφον. Σύμφωνα μέ τό τυπικό τοῦ Βιολάκη 309, ψάλλουμε τά τέσσερα ἑσπέρια προσόμοια Μύροις παροικήσας αἰσθητῶς 310 σέ ἕξι. Δόξα Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν Καί νῦν Σπήλαιον 305 Α Κορ. ιδ Βλ. Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej, σ Βλ. Γεωργίου Ρήγα οἰκον., Τυπικόν, σσ Μάλιστα, ἄν ἐπρόκειτο νά τελεστεῖ καί ἀγρυπνία θά ἔπρεπε νά ψαλοῦν τέσσερα προσόμοια Μύροις παροικήσας αἰσθητῶς καί ἄλλα τρία Ποίοις εὐφημιῶν, ἐπαναλαμβάνοντας τό πρῶτο. 309 Βλ. Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, σσ Στό Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας ἀναφέρεται στήν ὑποσημ. 1, σ. 112, ὅτι τά τρία προσόμοια πρός τό Ποίοις εὐφημιῶν δέν ψάλλονται, γιατί ὁ Νικόλαος Μαλαξός, πρεσβύτερος Πελοποννήσιος καί πρωτοϊερέας τοῦ Ναυπλίου κατά τό 1640, ἀφοῦ τά συνέθεσε τά 91

92 εὐτρεπίζου. Στά ἀπόστιχα, τά τρία στιχηρά προσόμοια πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν. Δόξα Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, Καί νῦν Ἀνύμφευτε Παρθένε, πόθεν ἥκεις. Τά ἀπολυτίκια δέ εἶναι: Κανόνα πίστεως (μία φορά) καί τό θεοτοκίο Τό ἀπ αἰῶνος ἀπόκρυφον. Ὅπως παρατηροῦμε, τά τυπικά τοῦ Βιολάκη καί τοῦ Ρήγα συμφωνοῦν στά ἀπόστιχα καί τά ἀπολυτίκια, ἀλλά διαφωνοῦν ὅσον ἀφορᾶ στά ἑσπέρια, καθώς κατά τό τυπικό τοῦ Βιολάκη ψάλλονται τά τέσσερα ἑσπέρια προσόμοια Μύροις παροικήσας αἰσθητῶς σέ ἕξι, ἐνῶ κατά τό τυπικό τοῦ Ρήγα ψάλλονται τρία προσόμοια Μύροις παροικήσας αἰσθητῶς καί ἄλλα τρία Ποίοις εὐφημιῶν. Τό τυπικό δέ τῆς Εὐεργέτιδος ἀναφέρει μόνο τρία ἑσπέρια τροπάρια σέ ἦχο β πρός τό Ὅτε, ἐκ τοῦ ξύλου σε νεκρόν δίς ψαλλόμενα, ἐνῶ στό Μηναῖο βρίσκονται τέσσερα. Ὑπάρχει μεγάλη διαφορά τῶν τυπικῶν σέ σχέση μέ αὐτό τῆς Εὐεργέτιδος, καθώς τό δεύτερο ὁρίζει ὡς θεοτοκίο τῶν ἑσπερίων νά ψαλεῖ τό Πάντων προστατεύεις σέ ἀντίθεση μέ τά ἄλλα, πού ὁρίζουν τό Σπήλαιον εὐτρεπίζου. Ἐπίσης, ὅσον ἀφορᾶ στά ἀπόστιχα, τό τυπικό τῆς Εὐεργέτιδος ὁρίζει ἐντελῶς διαφορετική τυπική διάταξη καί συγκεκριμένα: ἕνα στιχηρό τῆς Ὀκτωήχου, δύο ἰδιόμελα τοῦ Ἁγίου, καί Δόξα Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ καί κληρονόμε Θεοῦ (καί ὄχι τό ἰσχῦον δοξαστικό τῶν ἑσπερίων Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, καί πιστέ θεράπον). Αὐτό δείχνει τήν παράδοση αὐτοῦ τοῦ παλαιοῦ τυπικοῦ, κατά τήν ὁποία ἡ χρήση τῆς Παρακλητικῆς κατά τούς καθημερινούς ἑσπερινούς δέν ἀπουσιάζει. Ἄν τύχῃ ἡμέρα Κυριακή Κατά τό τυπικό τοῦ Ρήγα 311, ψάλλουμε τέσσερα ἀναστάσιμα στιχηρά καί τά ἑσπέρια προσόμοια Μύροις παροικήσας αἰσθητῶς σέ ἕξι. Δόξα τοῦ Ἁγίου, Καί νῦν το α θεοτοκίο τοῦ ἤχου. Στά ἀπόστιχα ψάλλουμε τά ἀναστάσιμα, Δόξα τοῦ Ἁγίου, Καί νῦν Ἀνύμφευτε Παρθένε, πόθεν ἥκεις. Τά ἀπολυτίκια, πού θά ψαλοῦν εἶναι τό ἀναστάσιμο, τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο Τό ἀπ αἰῶνος ἀπόκρυφον. Κατά τό τυπικό τοῦ Βιολάκη 312, ψάλλουμε τέσσερα ἀναστάσιμα στιχηρά καί τά ἑσπέρια προσόμοια Μύροις παροικήσας αἰσθητῶς σέ ἕξι. Δόξα τοῦ Ἁγίου, Καί νῦν τό α θεοτοκίο τοῦ ἤχου. Στά ἀπόστιχα ψάλλουμε τά ἀναστάσιμα, Δόξα τοῦ Ἁγίου, Καί νῦν Ἀνύμφευτε Παρθένε, πόθεν ἥκεις. Τά ἀπολυτίκια, πού θά ψαλοῦν εἶναι τά ἑξῆς: τό ἀναστάσιμο, Δόξα τοῦ Ἁγίου, Καί νῦν τό θεοτοκίο. Τό τυπικό τοῦ Ρήγα συμφωνεῖ ἀπόλυτα μέ τό τυπικό του Βιολάκη ἐδῶ. Θά πρέπει νά σημειώσουμε καί τίς ἑξῆς διαφορές μεταξύ τῆς ἀκολουθίας, ὅπως καταγράφεται στό χφ. Λειμ. 94 (τέλη 15 ου α μισό 16 ου αἵ.), φφ. 121r 138v, καί τῆς ἐν χρήσει ἀκολουθίας τοῦ ἑσπερινοῦ. Συγκεκριμένα: I. Δέν περιέχεται στά ἑσπέρια τροπάρια τό Μέγας, ἀντιλήπτωρ καί θερμός. II. Τά ἰδιόμελα τροπάρια τῆς Λιτῆς ἀπαρτίζουν τά ἑξῆς μέ τήν ἀκόλουθη σειρά: α) Ἐνατενίσας ἀκλινῶς τῷ ὕψει τῆς γνώσεως, β) Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ καί πιστέ θεράπον, καί οἰκονόμε καί γ) Κληρονόμε Θεοῦ (τό ἐν χρήσει δοξαστικό τῶν ἀπέστειλε σέ τυπογραφεῖο τῆς Ἑνετίας, ὅπου καί καταχωρήθηκαν στά νέα ἐκδιδόμενα Μηναῖα, αὐθαίρετα. Καί ἔτσι χαρακτηρίστηκε ὡς καινοτόμος, ἐνῶ αὐτά πού ἔγραψε ὁρίστηκε νά μήν ψάλλονται στίς ἐκκλησίες. 311 Βλ. Γεωργίου Ρήγα οἰκον., Τυπικόν, σ Βλ. Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, σ

93 III. ἑσπερίων τοῦ Μικροῦ Ἑσπερινοῦ). Στό Καὶ νῦν ψάλλεται τό Δέσποινα πρόσδεξαι. Ὡς καταληκτήρια τῶν ἀποστίχων ψάλλονται: Δόξα Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων καί Καὶ νῦν Μή στύγναζε Ἰωσήφ. Στό σημεῖο αὐτό, θά πρέπει νά σημειώσουμε τήν ὕπαρξη καί ἄλλων στιχηρῶν προσομοίων, ὅπως αὐτά μᾶς παραδίδονται στά χειρόγραφα 313. Κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου Ἄν τύχῃ ἡμέρα ἐκτός Κυριακῆς Σύμφωνα μέ τό τυπικό τῆς Εὐεργέτιδος 314, μετά τό Θεός Κύριος ψάλλεται τό ἀπολυτίκιο τοῦ Ἁγίου δύο φορές καί τό θεοτοκίο. Μετά τήν α στιχολογία ψάλλονται τό τῆς Ὀκτωήχου κάθισμα καί μαρτυρικό καί τό θεοτοκίο. Μετά τή β στιχολογία τό κάθισμα τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο πλ. δ Ἀναβάς εἰς τά ὕψη τῶν ἀρετῶν καί θεοτοκίο. Ἀκολουθοῦν οἱ ἑξῆς τρεῖς κανόνες: τῆς Ὀκτωήχου, τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο β τοῦ Θεοφάνους Ἑν βυθῷ κατέστρωσε καί ἄλλος τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο α τοῦ Ἰωσήφ Διά στήλης πυρός, ἀνά τέσσερα. Ἐξαποστειλάριο Ὁ οὐρανόν. Στούς αἴνους ψάλλουμε τά στιχηρά τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο πλ. α πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν, ἐπαναλαμβάνοντας τό πρῶτο καί θεοτοκίο. Στό στίχο ψάλλουμε δύο στιχηρά τῆς Ὀκτωήχου, τό ἰδιόμελο τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο πλ. α Σαλπίσωμεν καί θεοτοκίο. Κατά τό τυπικό πού σώζεται στήν Πατμιακή βιβλιοθήκη 315 (Ἀθήν. 1890, σ. 136), μετά τόν ν ψαλμό ἔχουμε τό τροπάριο Κανόνα πίστεως σέ ἦχο δ. Κατά τό τυπικό τοῦ Ρήγα 316, μετά τό Θεός Κύριος τά ἀπολυτίκια: Κανόνα πίστεως (δύο φορές) καί τό θεοτοκίο. Μετά τήν α στιχολογία κάθισμα τοῦ Ἁγίου, Δόξα τό αὐτό, Καί νῦν θεοτοκίον. Τό ἴδιο καί μετά τή β στιχολογία. Οἱ ἀναβαθμοί, τό α ἀντίφωνο τοῦ δ ἤχου Τίμιος ἐναντίον Κυρίου. Τό Πᾶσα πνοή, τό Εὐαγγέλιο τοῦ Ἁγίου. Μετά τόν ν τό ἰδιόμελο Εὖ δοῦλε ἀγαθέ. Καί οἱ κανόνες: τῆς Θεοτόκου ᾨδήν ἐπινίκιον μέ τούς εἱρμούς σέ ἕξι, καί οἱ δύο κανόνες τοῦ Ἁγίου σέ ὀκτώ. Καταβασίες Χριστός γεννᾶται. Μετά τήν γ ᾠδή τό κάθισμα τοῦ Ἁγίου, Δόξα τό αὐτό, Καί νῦν θεοτοκίον. Μετά τήν στ ᾠδή τό κοντάκιο καί ὁ οἶκος τοῦ Ἁγίου. Ἐξαποστειλάρια δύο τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο. Στούς αἴνους ψάλλουμε τέσσερα στιχηρά τοῦ Ἁγίου, Δόξα Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων, σκιρτήσωμεν ἑόρτια, Καί νῦν θεοτοκίον Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων, προκύψασα γάρ ἄνωθεν. Μετά τή μεγάλη Δοξολογία τό ἀπολυτίκιο τοῦ Ἁγίου, Δόξα, Καί νῦν Τό ἀπ αἰῶνος ἀπόκρυφον. Κατά τό τυπικό τοῦ Βιολάκη 317, ψάλλονται μετά τό Θεός Κύριος τά ἀπολυτίκια: Κανόνα πίστεως (δύο φορές μετά τοῦ Δόξα) καί τό θεοτοκίο. Τά καθίσματα κατά σειρά, οἱ ἀναβαθμοί, τό ἀ ἀντίφωνο τοῦ δ ἤχου, τό Προκείμενο Τίμιος ἐναντίον Κυρίου. Τό Πᾶσα πνοή καί τό Εὐαγγέλιο. Μετά τόν ν ψαλμό τό ἰδιόμελο Εὖ δοῦλε ἀγαθέ καί 313 Βλ. P. B. Paschos, «Saint Nicolas dans l hymnographie byzantine», Θεολογία, Ἐπιστημονικόν περιοδικόν ἐκδιδόμενον κατά τριμηνίαν, τόμ. 57 ος, τεῦχ. 1, ἐν Ἀθήναις, Ἰανουάριος Μάρτιος 1986, σσ Βλ. ὅ.π., σ Βλ. Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej, σ Βλ. Γεωργίου Ρήγα οἰκον., Τυπικόν, σ Βλ. Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, σ

94 πιστέ. Κανόνες: τῆς Θεοτόκου ᾨδήν ἐπινίκιον καί τοῦ Ἁγίου Ἀπόρῳ γλώττῃ καί χείλεσιν. Μετά τή γ ᾠδή τό κάθισμα τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο. Μετά τήν στ ᾠδή τό κοντάκιο, ὁ οἶκος καί τό Μηνολόγιο τοῦ Ἁγίου. Καταβασίες Χριστός γεννᾶται. Τά ἐξαποστειλάρια τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο. Στούς αἴνους ψάλλουμε τά τέσσερα στιχηρά προσόμοια τοῦ Ἁγίου, Δόξα Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων, σκιρτήσωμεν ἑόρτια, Καί νῦν Μακαρίζομέν σε. Μεγάλη Δοξολογία καί τό ἀπολυτίκιο. Σύμφωνα μέ τό τυπικό τοῦ Ρήγα, ψάλλονται ἐκτός τοῦ κανόνος τῆς Θεοτόκου ᾨδήν ἐπινίκιον καί οἱ δύο κανόνες τοῦ Ἁγίου Στεφηφόρος βήματι Χριστοῦ καί Ἀπόρῳ γλώττῃ καί χείλεσιν. Ἐνῶ, κατά τό τυπικό τοῦ Βιολάκη ψάλλονται μόνο ὁ κανόνας τῆς Θεοτόκου ᾨδήν ἐπινίκιον καί τοῦ Ἁγίου Ἀπόρῳ γλώττῃ καί χείλεσιν. Ἡ δεύτερη διαφορά ἀφορᾶ στούς Αἴνους καί συγκεκριμένα στό θεοτοκίο, ὅπου τό τυπικό τοῦ Βιολάκη ὁρίζει τό Μακαρίζομέν σε, ἐνῶ τό τυπικό τοῦ Ρήγα τό Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων, προκύψασα γάρ ἄνωθεν. Κατά τά ὑπόλοιπα συμφωνοῦν. Θά πρέπει, ἐπίσης, νά σχολιαστεῖ ἡ ἀναφορά τοῦ τυπικοῦ πού σώζεται στήν Πατμιακή βιβλιοθήκη (Ἀθήν. 1890, σ. 136), κατά τό ὁποῖο μετά τόν ν ψαλμό ἀκολουθεῖ τό τροπάριο Κανόνα πίστεως σέ ἦχο δ καί ὄχι τό Εὖ δοῦλε ἀγαθέ σέ ἦχο πλ. β (ὅπως ὁρίζουν τά ἄλλα δύο προαναφερθέντα τυπικά). Ὅπως γνωρίζουμε, τό ἰδιόμελο μετά τόν ν ψαλμό προέρχεται ἀπό τά τροπάρια τῆς Λιτῆς τοῦ Ἑσπερινοῦ καί πράγματι βρίσκουμε ἐκεῖ τό Εὖ δοῦλε ἀγαθέ σέ ἦχο πλ. β. Θά πρέπει ὅμως νά μᾶς προβληματίσει τό γεγονός ὅτι στά τροπάρια τῆς Λιτῆς ὑπάρχει καί τό Κανόνα πίστεως (πού συστήνει τό ἄλλο τυπικό) ἀλλά σέ ἦχο β καί ὄχι σέ ἦχο δ. Γιά τό τυπικό τῆς Εὐεργέτιδος θά πρέπει νά ἀναφέρουμε τά ἑξῆς: Μετά τήν α στιχολογία ψάλλονται τό τῆς Ὀκτωήχου κάθισμα καί μαρτυρικό καί τό θεοτοκίο (τό ὁποῖο δέ συμβαίνει στά ἄλλα τυπικά). Μετά δέ τή β στιχολογία ἀκολουθοῦν τό κάθισμα τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο πλ. δ Ἀναβάς εἰς τά ὕψη τῶν ἀρετῶν (δέν ὑπάρχει στήν ἰσχύουσα τυπική διάταξη. Ἀντί αὐτοῦ ὑπάρχει σέ ἦχο δ τό Τῶν πιστῶν προΐστασαι) καί θεοτοκίο. Στούς κανόνες τοῦ Ἁγίου προσθέτει αὐτόν τῆς Ὀκτωήχου, καθώς καί τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο ἀ τοῦ Ἰωσήφ Διά στήλης πυρός, πού δέν ἐμπεριέχεται στό Μηναῖο. Ὅσον ἀφορᾶ στό ἐξαποστειλάριο, μᾶς δίνει μόνο τόν πρόλογο Ὁ οὐρανόν, σέ ἀντίθεση μέ τό Μηναῖο πού ὁρίζει τό Γυναῖκες ἀκουτίσθητε. Στούς αἴνους ψάλλουμε τά στιχηρά τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο πλ. α πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν, ἐπαναλαμβάνοντας τό πρῶτο (πράγμα πού δέ συμβαίνει στά ἄλλα τυπικά) καί θεοτοκίο. Στό στίχο, πού ἀκολουθεῖ τή Δοξολογία πού διαβάζεται χύμα, λέμε τά δύο στιχηρά τῆς Ὀκτωήχου, τό ἰδιόμελο τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο πλ. α Σαλπίσωμεν και θεοτοκίο. Ἄν τύχῃ ἡμέρα Κυριακή Κατά τό τυπικό τοῦ Ρήγα 318, ψάλλονται τά ἀπολυτίκια, ὅπως ἐψάλησαν κατά τόν ἑσπερινό (δηλαδή τό ἀναστάσιμο, τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο). Μετά τήν α στιχολογία (ὅπως καί μετά τή β ) ψάλλονται δύο ἀναστάσιμα καθίσματα, Δόξα τοῦ Ἁγίου, Καί νῦν θεοτοκίο τοῦ Ἁγίου. Ἡ τάξη τοῦ ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου. Κανόνες: ὁ ἀναστάσιμος σέ τέσσερα, τῆς Θεοτόκου (ἐκ τῆς Ὀκτωήχου) σέ δύο, καί οἱ δύο κανόνες τοῦ Ἁγίου σέ 318 Βλ. Γεωργίου Ρήγα οἰκον., Τυπικόν, σσ

95 ὀκτώ. Μετά τή γ ᾠδή ἔχουμε τό ἀναστάσιμο κοντάκιο καί οἶκο, δύο φορές τό κάθισμα τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο. Μετά τήν στ ᾠδή ἔχουμε τό κοντάκιο καί τόν οἶκο τοῦ Ἁγίου. Ψάλλονται τά ἐξαποστειλάρια: τό ἀναστάσιμο, τά δύο του Ἁγίου καί τό θεοτοκίο αὐτῶν. Στούς Αἴνους ψάλλουμε τέσσερα ἀναστάσιμα στιχηρά, τέσσερα προσόμοια τοῦ Ἁγίου, Δόξα Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων Καί νῦν Ὑπερευλογημένη. Μεγάλη Δοξολογία καί τό Σήμερον σωτηρία ἤ Ἀναστάς ἐκ τοῦ μνήματος. Κατά τό τυπικό τοῦ Βιολάκη 319, μετά τό Θεός Κύριος ψάλλονται τά ἀπολυτίκια, ὅπως ἐψάλησαν κατά τόν ἑσπερινό (δηλαδή τό ἀναστάσιμο, τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο). Ὅσον ἀφορᾶ στά καθίσματα, στίς δύο πρῶτες στιχολογίες, ἔχουμε μετά τό ἀναστάσιμο, τά τοῦ Ἁγίου μετά τῶν θεοτοκίων. Στή γ στιχολογία ἔχουμε τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο. Στούς κανόνες ἀναφέρονται ὁ ἀναστάσιμος καί ὁ τοῦ Ἁγίου. Μετά τή γ ὠδή ἔχουμε τό ἀναστάσιμο κοντάκιο καί τόν οἶκο, καί μετά τό κάθισμα τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο. Μετά τήν στ ὠδή ἔχουμε τό κοντάκιο καί τόν οἶκο τοῦ Ἁγίου καί τό μηνολόγιο. Καταβασίες Χριστός γεννᾶται καί ἡ τάξη τοῦ ἑωθινοῦ Εὐαγγελίου. Ἐξαποστειλάρια ψάλλονται τό ἀναστάσιμο, τοῦ Ἁγίου καί τό θεοτοκίο. Στούς Αἴνους ψάλλουμε τέσσερα ἀναστάσιμα στιχηρά, τέσσερα τοῦ Ἁγίου, Δόξα Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων Καί νῦν Ὑπερευλογημένη. Μεγάλη Δοξολογία καί τό Σήμερον σωτηρία. Στά καθίσματα ὑπάρχει μία διαφορά, κατά τήν ὁποία τό τυπικό τοῦ Ρήγα ἀναφέρει δύο ἀναστάσιμα καθίσματα σέ ἀντίθεση μέ τό τυπικό τοῦ Βιολάκη πού ἀναφέρεται σέ ἕνα. Ἐπίσης, στούς κανόνες στό τυπικό τοῦ Βιολάκη ἀναφέρονται ὁ ἀναστάσιμος καί τοῦ Ἁγίου (μόνο ὁ ἕνας), ἐνῶ σύμφωνα μέ τό τυπικό τοῦ Ρήγα, θά ψαλοῦν ὁ ἀναστάσιμος, τῆς Θεοτόκου (ἀπό τήν Ὀκτώηχο) καί οἱ δύο κανόνες τοῦ Ἁγίου. Ἀκόμη, σύμφωνα μέ τυπικό τοῦ Ρήγα μετά τό ἀναστάσιμο κοντάκιο καί οἶκο θά πρέπει νά ψαλῇ δύο φορές τό κάθισμα τοῦ Ἁγίου. Κατά τά ἄλλα συμφωνοῦν. Ἐπίσης, θά πρέπει νά ἀναφερθῇ ὅτι τό τυπικό τοῦ Ρήγα σημειώνει καί τό Ἀναστάς ἐκ τοῦ μνήματος μετά τή Μεγάλη Δοξολογία. Κατά τή Θεία Λειτουργία Ἄν τύχῃ ἡμέρα ἐκτός Κυριακῆς Κατά τό τυπικό τῆς Εὐεργέτιδος 320, τά τυπικά καί ἡ γ ᾠδή τοῦ κανόνα τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο β, ἐπαναλαμβάνοντας τό ἕν τροπάριο. Μετά τήν εἴσοδο τό ἀπολυτίκιο τοῦ Ἁγίου, Δόξα Καί νῦν τό κοντάκιο τοῦ Ἁγίου. Προκείμενο σέ ἦχο βαρύ Τίμιος ἐναντίον Κυρίου μέ στίχο Τί ἀνταποδώσωμεν τῷ Κυρίῳ. Ὁ Ἀπόστολος πρός Ἑβραίους Ἑβρ. ιγ 17 21: Ἀδελφοί, πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις. Ἀλληλούια σέ ἦχο β. Οἱ ἱερεῖς σου, Κύριε. Εὐαγγέλιο κατά Λουκᾶν Ϛ 17 23: Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ, ἔστη ὁ Ἰησοῦς ἐπί τόπου πεδινοῦ. Κοινωνικό Εἰς μνημόσυνον. Στό Κανονάριο 321, ὅπως αὐτό σώζεται στόν Catalog. Codicum graecorum Sinaiticorum. Oxon an. Pag. 28 (V. Gardthausen), ὁρίζονται τά ἑξῆς: Προκείμενο ἦχος β. Οἱ ἱερεῖς Σου Κύριε, ἐνδύσονται, στίχος Μνήσθητι Κύριε, τοῦ Δαυίδ. Ὁ 319 Βλ. Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, σσ Βλ. ὅ.π., σ Βλ. Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej, σ

96 Ἀπόστολος πρός Ἑβραίους Ἀδελφοί, πείθεσθε τοῖς ἡγουμένοις. Στίχος του Ἀλληλούια ἦχος πλ. δ Δίκαιος ὡς φοῖνιξ ἀνθίσει. Εὐαγγέλιον κατά Ματθαῖον, κεφάλαιο κγ Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ, ἠκολούθησαν τῷ Ἰησοῦ ὄχλοι πολλοί. Κατά τό τυπικό τοῦ Ρήγα 322, τά τυπικά καί στούς Μακαρισμούς ἡ γ ᾠδή τοῦ πρώτου κανόνα τοῦ Ἁγίου σέ τέσσερα καί ἡ στ ᾠδή τοῦ δεύτερου κανόνα τοῦ ἁγίου σέ τέσσερα. Ἀπολυτίκια ψάλλονται τοῦ Ἁγίου, τοῦ Ἁγίου τῆς μονῆς, Δόξα τό κοντάκιο τοῦ Ἁγίου, Καί νῦν Ἡ Παρθένος σήμερον. Προκείμενο, Ἀπόστολος καί Εὐαγγέλιο τοῦ Ἁγίου. Στό Ἐξαιρέτως τό Ἄξιον ἐστίν. Τό Κοινωνικό Εἰς μνημόσυνον. Κατά τό τυπικό τοῦ Βιολάκη 323, θά ψαλοῦν τά τυπικά καί οἱ Μακαρισμοί τροπάρια ἀπό τή γ καί στ ὠδή τοῦ κανόνα τοῦ Ἁγίου. Μετά τή μικρή Εἴσοδο τά ἀπολυτίκια: τοῦ Ἁγίου, τοῦ Ἁγίου τοῦ Ναοῦ καί τό κοντάκιο Ἡ Παρθένος σήμερον, ὁ Ἀπόστολος καί τό Εὐαγγέλιο. Στό Ἐξαιρέτως τό Ἄξιον ἐστίν. Τό Κοινωνικό Εἰς μνημόσυνον. Κατ ἀρχήν, σύμφωνα μέ τό τυπικό τοῦ Βιολάκη, τά τροπάρια γιά τούς Μακαρισμούς προέρχονται ἀπό τή γ καί στ ᾠδή τοῦ κανόνα τοῦ Ἁγίου Ἀπόρῳ γλώττῃ, σύμφωνα μέ τό τυπικό τοῦ Ρήγα ἀπό τή γ ᾠδή τοῦ πρώτου κανόνα τοῦ Ἁγίου καί ἀπό τήν στ ᾠδή τοῦ δεύτερου κανόνα τοῦ Ἁγίου, καί σύμφωνα μέ τό τυπικό τῆς Εὐεργέτιδος, ἀπό τή γ ᾠδή τοῦ κανόνα τοῦ Ἁγίου σέ ἦχο β (Ἀπόρῳ γλώττῃ). Ὑπάρχει μία μεγάλη διαφορά στά ἀπολυτίκια μετά τή μικρή Εἴσοδο, ὅπου κατά τό τυπικό τοῦ Ρήγα προστίθεται καί τό κοντάκιο τοῦ Ἁγίου Ἐν τοῖς Μύροις Ἅγιε, πράγμα πού δέν ὑπάρχει στό ἰσχῦον τυπικό. Τό δέ τυπικό τῆς Εὐεργέτιδος ἀναφέρει μόνο τό ἀπολυτίκιο τοῦ ἁγίου καί τό κοντάκιο τοῦ Ἁγίου. Θά πρέπει νά σημειώσουμε τίς διαφορές μεταξύ τοῦ ἰσχύοντος τυπικοῦ καί τοῦ κανοναρίου. Τό πρῶτο ἀναφέρει τό Προκείμενο σέ ἦχο Βαρύ Δίκαιος ὡς φοῖνιξ ἀνθίσει, ἐνῶ τό δεύτερο σέ ἦχο β Τίμιος ἐναντίον Κυρίου. Μάλιστα, στό Ἀλληλουιάριο γίνεται ἀντιστροφή τῶν ρόλων, καί ἔτσι τό πρῶτο εἶναι σέ ἦχο α Τίμιος ἐναντίον Κυρίου, ἐνῶ τό δεύτερον σέ ἦχο πλ. δ Δίκαιος ὡς φοῖνιξ ἀνθίσει. Τό τυπικό τοῦ Βιολάκη συμφωνεῖ μέ αὐτό τοῦ Ρήγα καί τῆς Εὐεργέτιδος ὅσον ἀφορᾶ στό Εὐαγγέλιο καί τόν Ἀπόστολο. Τό κανονάριο ἀναφέρει ἄλλο εὐαγγέλιο (κατά Λουκᾶν Ϛ 17 23: Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ, ἔστη ὁ Ἰησοῦς ἐπί τόπου πεδινοῦ). Ἄν τύχῃ ἡμέρα Κυριακή Κατά τό τυπικό τοῦ Ρήγα 324, τά τυπικά, καί στούς Μακαρισμούς τέσσερα ἀναστάσιμα καί ἡ στ ᾠδή τοῦ δεύτερου κανόνα τοῦ Ἁγίου σέ τέσσερα. Μετά τή μικρή Εἴσοδο ψάλλονται τό ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο, τοῦ Ἁγίου, τοῦ Ἁγίου της μονῆς, ἡ ὑπακοή τοῦ ἤχου, Δόξα τό κοντάκιο τοῦ Ἁγίου, Καί νῦν Ἡ Παρθένος σήμερον. Προκείμενο καί Ἀλληλουιάριο τοῦ ἤχου. Ἀπόστολος καί Εὐαγγέλιο τῆς Κυριακῆς καί τοῦ Ἁγίου. Στό Ἐξαιρέτως τό Ἄξιον ἐστίν. Κοινωνικό Αἰνεῖτε τόν Κύριον καί Εἰς μνημόσυνον. Κατά τό τυπικό τοῦ Βιολάκη 325, τά τυπικά καί οἱ Μακαρισμοί τοῦ ἤχου σέ τέσσερα καί τέσσερα ἀπό τήν στ ᾠδή τοῦ κανόνα τοῦ Ἁγίου. Μετά τή μικρή Εἴσοδο ψάλλονται τό ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο, τοῦ Ἁγίου, τοῦ Ἁγίου τοῦ ναοῦ καί Ἡ Παρθένος σήμερον. 322 Βλ. Γεωργίου Ρήγα οἰκον., Τυπικόν, σσ Βλ. Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, σ Βλ. Γεωργίου Ρήγα οἰκον., Τυπικόν, σ Βλ. Τυπικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, σ

97 Ἀκολουθεῖ ὁ Ἀπόστολος τοῦ Ἁγίου καί τό Εὐαγγέλιο τῆς Κυριακῆς. Στό Ἐξαιρέτως τό Ἄξιον ἐστίν. Τό Κοινωνικό Αἰνεῖτε τόν Κύριον. Καί τά δύο τυπικά συμφωνοῦν ὡς πρός τήν ἄντληση τῶν τροπαρίων γιά τούς Μακαρισμούς ἀπό τήν στ ᾠδή τοῦ δεύτερου κανόνα τοῦ Ἁγίου (Ἀπόρῳ γλώττῃ). Ὑπάρχει μεγάλη διαφορά ὅσον ἀφορᾶ στά ἀπολυτίκια μετά τή μικρή Εἴσοδο, ὅπου τό τυπικό τοῦ Ρήγα προσθέτει τήν ὑπακοή τοῦ ἤχου καί τό κοντάκιο τοῦ Ἁγίου. Τέλος, τό ἴδιο τυπικό ἀναφέρει δύο κοινωνικά (Αἰνεῖτε τόν Κύριον καί Εἰς μνημόσυνον). Θά πρέπει νά σημειώσουμε καί τίς ἑξῆς διαφορές μεταξύ τῆς ἀκολουθίας ὅπως καταγράφεται στό χφ. Λειμ. 94 (τέλη 15 ου α μισό 16 ου αἰ.), φφ. 121r 138v καί τῆς ἐν χρήσει ἀκολουθίας τοῦ ἑσπερινοῦ. I. Περιέχονται τά ἑξῆς καθίσματα: Τοῖς Μύροις παροικῶν, (μετά τόν πολυέλεο:) Δόγμα ἔνθεον ἐπικρατύνας καί Θείας φύσεως οὐκ ἐχωρίσθη, (καί μετά τή γ ᾠδή:) Ἀναβάς εἰς τά ὕψη τῶν ἀρετῶν καί Ἐνθυμοῦμαι τήν κρίσιν καί δειλιῶ. II. Ψάλλονται οἱ ἑξῆς κανόνες: α) Κανὼν τῆς Θεοτόκου καί τοῦ Ἁγίου. Ἀκρ.: Δέξαι παντευλόγητε Ἀθανασίου θρ(ανωπ). Ἄρχ.: Δωρεῶν ἀνθέων ἡ πηγή (Ἦχος β. Ἐν βυθῷ κατέστρωσε), β) Κανών τοῦ Ἁγίου Νικολάου, οὗ ἡ Ἀκροστιχίς Σοί, Νικόλαε, θεῖον ἐξᾴδω μέλος. Θεοφάνους. Ἄρχ.: Στεφηφόρος βήματι Χριστοῦ (Ἦχος β. Ἐν βυθῷ κατέστρωσε) καί γ) Ὁ κανών ἔχων ἐν τοῖς θεοτοκίοις Βασιλείου. Ἄρχ.: Τόν ποιμένα Χριστοῦ τῶν θρεμμάτων (Ἦχος α. Διά στύλου πυρός καί νεφέλης) III. Περιέχονται τά ἑξῆς ἐξαποστειλάρια: Ἰεραρχῶν ἀγλάισμα καί Τό μέγα καταφύγιον. IV. Στούς αἴνους δέν περιέχεται τό Τῶν ἀθεάτων τά κάλλη, ἐνῶ ψάλλονται Δόξα Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, καί πιστέ θεράπον, λειτουργέ Κυρίου καί Καί νῦν Ἰδού καιρός ἤγγικε. β) Ἀκολουθίες Ἁγίων Ἱεραρχῶν Στήν παροῦσα παράγραφο ἐπιχειρεῖται μία συγκριτική μελέτη τῶν ἀκολουθιῶν τῶν ἁγίων ἱεραρχῶν, προκειμένου νά ἀναδειχτοῦν τά χαρακτηριστικά ἐκεῖνα στοιχεῖα, πού διακρίνουν αὐτές τίς ἀκολουθίες. Ἡ μελέτη ἑστιάζεται στούς ἁγίους ἱεράρχες, πού ἁγιογραφοῦνται συνηθέστερα στό Ἱερό τῶν ναῶν καί συγκεκριμένα στήν κόγχη τοῦ Ἁγίου Βήματος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα. Εἶναι οἱ ἅγιοι ἱεράρχες ἐκεῖνοι, πού ἔχουν ἄμεση σχέση μέ τή λειτουργική πράξη τῆς ἐκκλησίας μας. Κρατῶντας τά εἰλητάρια τῆς Θείας Λειτουργίας περιβάλλουν τό Ἅγιο Θυσιαστήριο σάν νά λειτουργοῦν ἀδιαλείπτως, ὄχι μόνο στό ὑπερουράνιο, ἀλλά καί στό ἐπίγειο θυσιαστήριο τοῦ Θεοῦ, μαζί μέ τούς ἱερεῖς πού τελοῦν τά μυστήρια σήμερα. Μοιάζουν ἔτσι σάν νά παρακάθονται μαζί μέ τόν πιστό λαό στήν ἴδια κοινή ἱερά τράπεζα, δηλώνοντας τήν ἑνότητα θριαμβεύουσας καί στρατευόμενης ἐκκλησίας κατά τό μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Οἱ ἅγιοι, λοιπόν, πού ἀπαντῶνται ὡς ἐπί τό πλεῖστον στά ἱερά τῶν ναῶν καί μέ τῶν ὁποίων τίς ἀκολουθίες θά ἀσχοληθοῦμε, ὅπως αὐτές περιέχονται στά Μηναῖα τῆς Ἐκκλησίας μας, εἶναι: ὁ ἅγιος Νικόλαος (6 Δεκεμβρίου), ὁ Μέγας Βασίλειος (1 97

98 Ἰανουαρίου), ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος (13 Νοεμβρίου), ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος (25 Ἰανουαρίου), οἱ ἅγιοι Ἀθανάσιος καί Κύριλλος (18 Ἰανουαρίου), ὁ ἅγιος Ἰάκωβος ὁ Ἀδελφόθεος (23 Ὀκτωβρίου), ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος ὁ Θεοφόρος (20 Δεκεμβρίου), ὁ ἅγιος Σπυρίδων (12 Δεκεμβρίου), ὁ ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης (3 Ὀκτωβρίου) καί ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐλεήμων (12 Νοεμβρίου). Ξεκινῶντας ἀπό τόν ἑσπερινό τῶν ἀκολουθιῶν τῶν ἁγίων ἱεραρχῶν, παρατηρεῖ κανείς ὅτι τά ἑσπέρια τροπάρια πού ψάλλονται ἀνήκουν στήν κατηγορία τῶν προσομοίων. Τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τά ἀπόστιχα. Θά πρέπει, ὅμως, ἐδῶ νά ἐπιστήσουμε τήν προσοχή μας, καθώς παρατηρεῖ κανείς ὅτι κοινό χαρακτηριστικό τῶν ἀκολουθιῶν τῶν ἁγίων αὐτῶν εἶναι ἡ παρουσία τῶν προσομοίων πρός τό «Χαίροις ἀσκητικῶν» σέ ἦχο πλ. α. Τά συγκεκριμένα προσόμοια βρίσκονται πιό συχνά στή θέση τῶν ἀποστίχων. Στίς μεγάλες αὐτές ἑορτές μνήμης τῶν ἁγίων ἱεραρχῶν ἰδιαίτερη θέση στή ροή τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἑσπερινοῦ κατέχουν τά Παλαιοδιαθηκικά ἀναγνώσματα. Πολλά ἀπό τά ἀναγνώσματα εἶναι κοινά στίς ἀκολουθίες καί προέρχονται ἀπό τά ἑξῆς βιβλία: Παροιμίες, Σοφία Σολομῶντος, Γένεση, Δευτερονόμιον. Ἄς ἔλθουμε ὅμως στή σημαντική θέση πού κατέχει ἡ Λιτή στίς ἑορτές. Πρόκειται γιά τήν ἱκεσία ἐκείνη στόν ἑορταζόμενο ἅγιο, κατά τήν ὁποία οἱ μελοποιοί μετέρχονται ὅλων τῶν συνθετικῶν τρόπων (καί εἰδικότερα μέσα ἀπό τήν μουσική ποικιλία τῶν ἤχων) προκειμένου νά δώσουν τόν πιό πανηγυρικό χαρακτῆρα πρός τιμήν τοῦ ἁγίου ἱεράρχου, τοῦ ὁποίου ἡ μνήμη ἑορτάζεται. Ὅσον ἀφορᾶ στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, θά πρέπει νά σημειώσουμε ἀρχικά τό κοινό ἄκουσμα ἐπίκλησης τῆς μεσιτείας τοῦ τιμώμενου ἁγίου ἱεράρχου, προκειμένου νά πρεσβεύσει γιά τήν ἐξάλειψη τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ λαοῦ μετά τόν Ν ψαλμό: «Ταῖς τοῦ Ἱεράρχου». Ἐπιπλέον, ἄξιο προσοχῆς καί θαυμασμοῦ, ὅσον ἀφορᾶ στόν ὑμνογραφικό πλοῦτο τῆς ὀρθόδοξης παράδοσης, εἶναι καί τό γεγονός ὅτι ἐκτός ἀπό τόν κανόνα τοῦ Ἁγίου, ψάλλεται καί ὁ κανόνας τῆς Θεοτόκου, ὁ ὁποῖος συνθέτεται εἰδικά γιά τήν κάθε ἑορτή μνήμης τοῦ ἁγίου, πού τιμᾶται. Ὅσον ἀφορᾶ στούς αἴνους, ἀναφέρουμε ὅτι καί ἐδῶ γίνεται εὐρεία χρήση τῶν προσομοίων τροπαρίων. Θά πρέπει δέ νά σημειώσουμε ὅτι τό Κοινωνικό, πού ψάλλεται κατά τή διάρκεια τῆς Θείας Λειτουργίας, εἶναι κοινό γιά ὅλους τους ἱεράρχες. Πρόκειται γιά τό «Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον» 326, ἐκτός βέβαια ἄν τύχῃ Κυριακή ἤ συμπίπτει μέ ἄλλη δεσποτική ἑορτή, ὅποτε ἀντικαθίσταται ἀπό τό ἀντίστοιχό τῆς ἡμέρας. Περνῶντας σέ μία πιό λεπτομερῆ μελέτη τοῦ ὑμνογραφικοῦ στοιχείου τῶν ἀκολουθιῶν τῶν ἁγίων ἱεραρχῶν, παρατηρεῖ κανείς τή συχνότατη χρήση τῆς ἰδιότητας αὐτῆς τῶν ἁγίων, ὡς ἱεραρχῶν, στήν πλέξη τῶν ποιητικῶν κειμένων. Ἄς δοῦμε, λοιπόν, μερικά παραδείγματα: «Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν, καί τῶν Πατέρων τό κλέος» χαρακτηρίζει ὁ ὑμνογράφος τόν Ἅγιο Νικόλαο «Ἱεραρχῶν τόν ἀρχηγόν, Πάτερ Πατέρων, καί Ποιμήν Ποιμένων καί δόξα Πιστῶν, Ἱερέων φωστήρ, οἰκουμένης τό κλέος» ἀναφέρεται γιά τόν Ἅγιο Γρηγόριο «Ἱεραρχῶν ἀγλάϊσμα», «Ἡ μεγάλη τῆς Ἐκκλησίας σάλπιγξ», «Tό μέγα κλέος τῶν Ἱερέων» γιά τόν Ἅγιο Ἀθανάσιο. Τό πρόσωπο τοῦ ἑκάστοτε Ἱεράρχη εἶναι πάντοτε πολυσέβαστο καί λαοφιλές. Ὁ 326 Ψαλμ. 111, 6. 98

99 Ἱεράρχης βρίσκεται εἰς τόπον καί τύπον Χριστοῦ, κάτι πού φανερώνει τήν ἰδιάζουσα καί ἐξέχουσα ἐκκλησιαστική σημασία τοῦ συγκεκριμένου ἀξιώματος. Δικαιολογημένα, ἑπομένως, οἱ ὑμνογράφοι ἐπισημαίνουν ἐπανειλημμένως αὐτόν τόν τίτλο ἐξαίρετης τιμῆς πού ἀποδίδεται στούς ἁγίους αὐτούς. Θά πρέπει νά ἐπισημάνουμε ἀκόμη ὅτι ἀναμφίβολα ἀναδεικνύονται καί τά προσωπικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα καθενός ἁγίου, γίνονται εἰδικές ἀναφορές σέ περιστατικά ἀπό τό βίο του ἤ τά θαύματά του, ἀλλά πάντοτε ὑπό τό πρίσμα τῆς ἐκκλησιαστικῆς θέσης τοῦ ἁγίου ὡς ἱεράρχου. Ὅλες αὐτές οἱ ἑορτές διέπονται ἀπό ἕναν σαφῶς πανηγυρικό χαρακτῆρα, καθώς τό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας τιμᾶ κάθε φορά ἕναν ἅγιο πατέρα καί ποιμένα. «Τῶv εὐσεβούντωv τά πλήθη, νῦν ἱεράν ἑορτήv, χαρμονικῶς τελοῦντες, ἀλαλάξωμεv πάντες, πιστῶς ἀνευφημοῦντες, ψαλμοῖς καί ὠδαῖς» 327 ἀναφέρει χαρακτηριστικά ὁ ὑμνογράφος στήν ἀκολουθία τοῦ ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου. Εἶναι καύχημα καί κλέος γιά τούς Ὀρθοδόξους πιστούς οἱ ἱεράρχες ἅγιοί τους, καί εἶναι θεοφιλής πρόκληση ἡ μίμηση τοῦ βίου τους. Τό κλίμα αὐτό τό ἔντονα ἑορταστικό καλύπτεται ὄχι μόνο ἀπό τούς ὑμνογράφους ἀλλά καί τούς μελοποιούς, πού, μέσῳ τῶν μουσικῶν τρόπων ἔκφρασης στά διάφορα ἰδιόμελα, δοξαστικά καί θεοτοκία, τιμοῦν καί «μουσικά» τούς ἁγίους ἱεράρχες. Στή συνέχεια ἀκολουθεῖ ἕνας ἀναλυτικός πίνακας τῆς ὑμνογραφικῆς τυπικῆς διάταξης, ὅσον ἀφορᾶ στίς ἀκολουθίες τῶν ἁγίων ἱεραρχῶν, προκειμένου νά ἔχουμε καί μία καλή ὀπτική θεώρηση τῶν στοιχείων ἐκείνων, πού χαρακτηρίζουν τίς ἀκολουθίες αὐτές. ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Ἑορτή Ἑσπέρια Ἀναγνώσματα Λιτή Ἀπόστιχα Αἶνοι Τῇ ςʹ τοῦ μηνός Δεκεμβρίου, μνήμη τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Νικολάου, Ἀρχιεπισκόπου Μύρων τῆς Λυκίας τοῦ θαυματουργοῦ. Ὴχος β προσόμοια πρός τό Ὅτε ἐκ τοῦ ξύλου σε νεκρόν (καί τό Ποίοις εὐφημιῶν) Παροιμιῶν Κεφ. 10, 7 & 3, & ἐκλογή καί Κεφ. 10, & 11, 1 12 Σοφίας Σολομῶντος Κεφ. 4, 7 15 Ναι Ἦχος πλ. α προσόμοια πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν Ἦχος α προσόμοια πρός τό Τῶν οὐρανίων ταγμάτων ο τροπάριο τῶν Αἴνων τοῦ Όρθρου τῆς 23 ης Ὀκτωβρίου. (Βλ. Μηναῖον τοῦ Ὀκτωβρίου.) 99

100 Τῇ Α τοῦ μηνός Ἰανουαρίου, μνήμη τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Βασιλείου, Ἀρχιεπισκόπου Καισαρείας Καππαδοκίας τοῦ Μεγάλου. Τῇ ΙΓ τοῦ μηνός Νοεμβρίου, μνήμη τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Ἰωάννου Ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Χρυσοστόμου. Τῇ ΚΕʹ τοῦ μηνός Ἰανουαρίου, μνήμη τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Γρηγορίου Ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Θεολόγου. Τῇ ΙΗʹ τοῦ μηνός Ἰανουαρίου, μνήμη τῶν ἐν Ἁγίοις Πατέρων ἡμῶν Ἀθανασίου καί Κυρίλλου, Πατριαρχῶν Ἀλεξανδρείας. Ἦχος πλ. δʹ ἰδιόμελα καί Ἦχος δ προσόμοια πρός τό Ὁ ἐξ ὑψίστου κληθείς Ἦχος δ προσόμοια πρός τό Ὡς γενναῖον ἐν Μάρτυσιν Ἦχος α προσόμοια πρός τό Πανεύφημοι Μάρτυρες καί Ἦχος β προσόμοια πρός τό Ποίοις εὐφημιῶν Ἦχος δ προσόμοια πρός τό Ὡς γενναῖον ἐν Μάρτυσιν Γενέσεως Κεφ. 17, 1 14 Παροιμιῶν Κεφ. 8, Σοφίας Σολομῶντος Ἐκλογή Παροιμιῶν Κεφ. 10, 7 & 3, & ἐκλογή Σοφίας Σολομῶντος Ἐκλογη καί Κεφ. 2,1,10 21 Παροιμιῶν Κεφ. 10, 7 & 3, & ἐκλογή Σοφίας Σολομῶντος Κεφ. 4, 7 15 καί Ἐκλογή Δευτερονομίου Κεφ. 1, 8 11, καί Κεφ. 10, 14 18, Σοφίας Σολομῶντος Κεφ. 3, 1 9 Ναι Ἦχος α καί β ἰδιόμελα Ναι Ναι Ναι Ἦχος πλ. α προσόμοια πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν Ἦχος πλ. α προσόμοια πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν Ἦχος πλ. α προσόμοια πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν Ἦχος πλ. α προσόμοια πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν Ἦχος δ προσόμοια πρός τό Ἔδωκας σημείωσιν Ἦχος δ προσόμοια πρός τό Ὁ ἐξ ὑψίστου κληθείς Ἦχος α προσόμοια πρός τό Τῶν οὐρανίων ταγμάτων 100

101 Τῇ ΚΓʹ τοῦ μηνός Ὀκτωβρίου, μνήμη τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος καί Ἀποστόλου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου. Ἦχος δ προσόμοια πρός τό Ἔδωκας σημείωσιν ὄχι ὄχι Ἦχος πλ. δ προσόμοια πρός τό Κύριε, εἰ καί κριτηρίῳ Ἦχος α προσόμοια πρός τό Τῶv οὐρανίων ταγμάτων Τῇ Κʹ τοῦ μηνός Δεκεμβρίου, μνήμη τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος Ἰγνατίου τοῦ Θεοφόρου. Ἦχος α ἰδιόμελα καί Ἦχος δ προσόμοια πρός τό Ὁ ἐξ ὑψίστου ὄχι ὄχι Ἦχος β ἰδιόμελα Ἦχος πλ. β προσόμοια πρός τό Αἱ Ἀγγελικαί Τῇ ΙΒ τοῦ μηνός Δεκεμβρίου, μνήμη τοῦ Ὁσίου Πατρός ἡμῶν καί θαυματουργοῦ Σπυρίδωνος. Τῇ Γ τοῦ μηνός Ὀκτωβρίου, μνήμη τοῦ Ἁγίου Ἱερομάρτυρος Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου. Τῇ ΙΒ τοῦ μηνός Νοεμβρίου, μνήμη τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Ἰωάννου Ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας, τοῦ Ἐλεήμονος Ἦχος πλ. α προσόμοια πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν Ἦχος α προσόμοια πρός τό Πανεύφημοι Μάρτυρες Ἦχος δ προσόμοια πρός τό Ἔδωκας σημείωσιν καί Ἦχος πλ. δ προσόμοια πρός τό Τί ὑμᾶς καλέσωμεν Παροιμιῶν Κεφ. 10, 7 & 3, & ἐκλογή καί Κεφ. 10, & 11, 1 12 Σοφίας Σολομῶντος Κεφ. 4, 7 15 ὄχι Ἦχος α προσόμοια πρός τό Νεφέλην σε φωτὸς ὄχι ὄχι Στιχηρά τῆς Ὀκτωήχου ὄχι ὄχι Ἦχος πλ. α προσόμοια πρός τό Χαίροις ἀσκητικῶν Ἦχος α προσόμοια πρός τό Τῶν οὐρανίων ταγμάτων Στιχηρά τῆς Ὀκτωήχου Στιχηρά τῆς Ὀκτωήχου 101

102 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Μουσικολογικά 1. Μέλη τοῦ Ἁγίου Νικολάου στά τρία γένη τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας Ἐπιχειρῶντας κανείς νά σκιαγραφήσει τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου στή βυζαντινή μελοποιία, καί εὑρισκόμενος μπροστά σέ μία ποικιλία ἀκουσμάτων καί τεχνοτροπιῶν, ἀντιλαμβάνεται ὅτι ὄντως ἡ ψαλτική τέχνη εἶναι ἡ πλέον ἁρμόδια γι αὐτό, πού ἐδῶ καί αἰῶνες ἐνδύει μέ τή μουσική της τόν ὑμνογραφικό λόγο πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου μέ τόν καλύτερο τρόπο. Τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου συναντᾶται σέ ὅλα τά γένη τῆς βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς μελοποιίας καθ ὅλη τήν μακραίωνη παράδοσή της. Τό ὄνομά του εἶναι πολυάριθμες φορές γραμμένο στά φύλλα τῶν χειρογράφων μουσικῶν κωδίκων, ὅπου καί ἄν αὐτά βρίσκονται, καί τά μέλη πού εἶναι ἀφιερωμένα σέ αὐτόν μαρτυροῦν τήν ἀγάπη ὅλων τῶν μελοποιῶν, πού θέλησαν μέ τό δικό τους μουσικό τρόπο νά τόν μεγαλύνουν. Γενιές, λοιπόν, μελοποιῶν ἄφησαν ἀριστουργηματικές συνθέσεις, πού παραδόθηκαν ἀναλλοίωτες μέσῳ τῆς ἐξέλιξης τῆς βυζαντινῆς σημειογραφίας. Θά πρέπει νά σημειώσουμε, ὅτι ἡ σύνθεση καί εἰσαγωγή τῶν μελῶν πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου στούς χειρόγραφους κώδικες εἶναι πολύ παλαιά, καθώς πρόκειται γιά Ἅγιo τοῦ Γ Δ αἰ. Λόγῳ δέ τῆς μεγάλης ἀγάπης τοῦ λαοῦ πρός τό πρόσωπό του κινητοποιήθηκαν καί πολλοί ὑμνογράφοι πρός συγγραφή ἐγκωμίων καί ὕμνων γιά ἐκεῖνον, ἀλλά φυσικά καί μελοποιοί, γιά νά τά ἐνδύσουν μέ τό ψαλτικό μέλος. Στό παρόν κεφάλαιο θά ἐπιχειρηθεῖ μία ἐπισκόπηση τῆς μελοποιητικῆς παράδοσης πού ἀφορᾶ στόν Ἅγιο Νικόλαο, στά γένη καί εἴδη τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας. Ξεκινῶντας, λοιπόν, ἀπό τά γένη τῆς μελοποιίας (Στιχηραρικό, Εἱρμολογικό καί Παπαδικό), μποροῦμε νά διακρίνουμε τή συνεχῆ παρουσία τῶν μελῶν πού ἀφοροῦν στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου σέ ὅλη τήν ἀδιάκοπη παράδοση τῆς βυζαντινῆς μελοποιητικῆς παραγωγῆς καί ἑξῆς. Καί εἶναι ὄντως ἐντυπωσιακή ἡ μουσική παλέτα, πού σχηματίζεται μέ τή χρήση τῶν τριῶν διαφορετικῶν γενῶν μελοποιίας γιά ἕνα συγκεκριμένο πρόσωπο 328. Ὅσον ἀφορᾶ στό στιχηραρικό γένος μελοποιίας, θά πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι σέ αὐτό ἀνήκουν ὡς εἴδη μελοποιίας τά στιχηρά ἰδιόμελα τῶν ἀκολουθιῶν τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου (δοξαστικά Ἑσπερινοῦ, τροπάρια καί δοξαστικό Λιτῆς, δοξαστικό αἴνων), τά ὁποῖα περιλαμβάνονται στόν βασικό κώδικα πού καλεῖται «Στιχηράριον» «Ἀπό μουσικῆς πλευρᾶς τά γένη καί εἴδη τῆς μελοποιίας ἔχουν μεγάλην σπουδαιότητα, διότι ἀπαιτοῦν διάφορον μουσικήν μεταχείρησιν καί δεικνύουν συγχρόνως τήν ποικιλίαν τῶν μορφῶν τῆς βυζαντινῆς Ψαλτικῆς καί τό θαυμαστόν ἐπίτευγμα τῆς βυζαντινῆς αὐτῆς Τέχνης. Τοῦτο καταδεικνύεται εὐκόλως ὅταν θελήσωμεν νά ἐξετάσωμεν μορφολογικῶς τάς διαφόρους βυζαντινάς συνθέσεις.» (Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ. 37.) 329 Σέ μία περιεκτική περιγραφή τῆς παράδοσης του Στιχηραρίου ὁ καθηγητής π. Σπυρίδων Ἀντωνίου γράφει: «Τό παλαιό βυζαντινό Στιχηράριο μᾶς παραδόθηκε σέ ἀνώνυμη μελοποίηση. Τό Στιχηράριο τῆς παράδοσης τοῦ ιε αἰῶνα καλλώπισε ὁ Χρυσάφης ὁ νέος, παραδίδοντας ἕνα σπουδαῖο δημιούργημα τῆς Ψαλτικῆς τέχνης στά Δέκα χρόνια ἀργότερα παραδίδεται καί τό Στιχηράριο τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν (1665), τά ὁποῖα εἶχαν μεγάλη διάδοση. Τά Στιχηράρια, τό Βυζαντινό, τοῦ Χρυσάφη τοῦ νέου καί 102

103 Ξεφυλλίζοντας κανείς τούς κώδικες τῶν Στιχηραρίων ἐντοπίζει τά μέλη τοῦ Ἁγίου Νικολάου σύμφωνα μέ τή διάταξη τοῦ ἑορτολογικοῦ κύκλου τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Ἐπιλέγοντας τό χφ. Αmbrosianus A 139 superus 330, πού εἶναι Στιχηράριο τοῦ ΙΔ αἰ. (Ὀκτώβριος 1341) γραμμένο ἀπό τόν ἱερομόναχο Ἀθανάσιο σέ μέση πλήρη σημειογραφία, μπορεῖ κανείς νά ἐντοπίσει τά μέλη τοῦ Ἁγίου Νικολάου, πού ἡ βυζαντινή μελοποιητική παράδοση διασῴζει μέ τάξη στά παλαιά Στιχηράρια. Συγκεκριμένα καταγράφονται καί παραδίδονται μέ τήν ἀκόλουθη σειρά τά ἑξῆς μέλη: Ἐνατενίσας ἀκλινῶς τῷ ὕψει τῆς γνώσεως (ἦχος Α 1 ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ καί πιστέ θεράπον, καί οἰκονόμε (ἦχος Α 2 ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) Κανόνα πίστεως, καί εἰκόνα πραότητος, ἀνέδειξέ σε τῇ ποίμνῃ σου (ἦχος Β 3 ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) Πάτερ Νικόλαε, ἡ μυροθήκη τῶν λειψάνων σου (ἦχος Β 4 ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) Πάτερ Νικόλαε, εἰ καί τά Μῦρα σιωπᾷ (ἦχος Β 5 ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) Πάτερ Νικόλαε, τοῦ παναγίου Πνεύματος (ἦχος Δ 6 ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων, σκιρτήσωμεν ἑόρτια (ἦχος πλ. Α Δοξαστικό τῶν αἴνων) Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ καί πιστέ θεράπον, λειτουργέ Κυρίου (ἦχος πλ. Β Δοξαστικό ἀποστίχων μεγάλου Ἑσπερινοῦ) Κληρονόμε Θεοῦ, συγκληρονόμε Χριστοῦ (ἦχος πλ. Β Δοξαστικό ἑσπερίων μικροῦ Ἑσπερινοῦ) Εὖ δοῦλε ἀγαθέ καί πιστέ (ἦχος πλ. Β 7 ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν (ἦχος πλ. Β Δοξαστικό ἑσπερίων μεγάλου Ἑσπερινοῦ) Τῶν ἀνδραγαθημάτων σου Ὅσιε Πάτερ (ἦχος πλ. Δ Δοξαστικό Λιτῆς) Εἰς αἶνον ἔδραμες τοῦ Κυρίου (ἦχος πλ. Δ 8 ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) Ἐκτός ἀπό τά στιχηρά τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου ἐνδιαφέρον παρουσιάζει καί ἡ ἔρευνα τῶν μελῶν περί τῆς μετακομιδῆς τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐνδεικτικά ἀναφέρουμε τή μελοποίηση τοῦ στιχηροῦ «Τίς ὑμνήσει ὄντως κατ ἀξίαν» 331. τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν μετέγραψε στή Νέα Μέθοδο ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλακας. Τό Στιχηράριο τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν μετέγραψε καί ὁ Γρηγόριος Πρωτοψάλτης.» «Ὁ Πέτρος ὁ Πελοποννήσιος μελοποίησε στά 1765 περίπου, αὐτοτελῶς τό Δοξαστάριο, μέ τό νέο ὕφος. Ὁ Ἰάκωβος Πρωτοψάλτης παρέδωσε μελοποιημένο τό Δοξαστάριο ἀλλὰ κατά τήν παλαιά του ἐκδοχή, συντέμνοντας τό μέλος τοῦ Χρυσάφη τοῦ νέου. Δοξαστάριο τῶν Ἀποστίχων συνέθεσε τό 1834 ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλακας.» (Σπυρίδωνος Στ. Ἀντωνίου πρωτοπρεσβ., Μορφολογία, σσ , 255.) 330 Ἡ ἐπιλογή τοῦ συγκεκριμένου κώδικα ἀφορᾶ στό ὅτι τό συγκεκριμένο χειρόγραφο εἶναι ἀντιπροσωπευτικό τῆς βυζαντινῆς μελοποιητικῆς παράδοσης τοῦ Στιχηραρίου. Γιά περισσότερες πληροφορίες, βλ. τό ἄρθρο τοῦ Jørgen Raasted, Koukouzeles Sticherarion, Byzantine chant. Tradition and reform. Acts of a Meeting held at the Danish Institute at Athens, 1993, Monographs of The Danish Institute at Athens, vol. 2, edited by C. Troelsgård, Athens 1997, pp Βέβαια, μέ τή συγκεκριμένη διάταξη πού παρέχεται στόν συγκεκριμένο κώδικα συμφωνεῖ καί τό χφ. ΜΠΤ 708, ὡς ἄλλωστε ἐξήγηση τοῦ παλαιοῦ Στιχηραρίου. Ἔτσι, κατανοοῦμε ὅτι ἡ συγκεκριμένη συστηματική, τακτική σειρά τῶν στιχηρῶν αὐτῶν ἀντανακλᾶται στό σύνολο τῶν Στιχηραρίων τῆς βυζαντινῆς μελοποιητικῆς παραγωγῆς. 331 Ἀναφέρουμε τούς ἑξῆς κώδικες, στούς ὁποίους περιέχεται τό συγκεκριμένο στιχηρό: 1) Grottaferrata, Badia greca B. β. iv (13 ος 14 ος αἰ.), φ. 128r, 2) Biblioteca Apostolica Vaticana. Ottoboni gr. 393 (13 ος αἰ.), φ. 19v, 3) Paris, Bibliothèque Nationale. Ancien fonds gr. 355 (13 ος αἰ.), φ. 329r, 4) Mονῆς Ἁγίας Αἰκατερίνης Σινᾶ 1471 (14 ος αἰ.), φ. 140v καί 5) Μονῆς Ἰβήρων Ἁγίου Ὄρους 953 (15 ος αἰ.). Γιά περισσότερες 103

104 Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει καί ὁ κώδικας Γρηγ. 15 τοῦ ΙΗʹ αἰ. 332, ὅπου περιέχεται βάση τοῦ καταλογογράφου καθηγητοῦ κ. Στάθη στό φ. 146v «Πλήρης ἡ ἀκολουθία, ἤτοι τά προσόμοια τοῦ ἑσπερινοῦ, πρός τό Ὅτε ἐκ τοῦ ξύλου καί Ποίοις εὐφημιῶν, τά δοξαστικά ἰδιόμελα, τά καθίσματα τοῦ ὄρθρου καί πλήρεις οἱ δύο κανόνες (αʹ τῆς Θεοτόκου εἰς δʹ ᾨδήν ἐπινίκιον καί τοῦ ἁγίου εἰς δʹ Στεφηφόρος βήματι Χριστοῦ).». Στιχηρά προσόμοια τοῦ Ἁγίου ἔχουν καταγραφεῖ καί στούς κώδικες Δοχ τοῦ ΙΗ αἰ. (1774) καί Παντελ τοῦ ΙΘ αἰ. (β γ τέταρτον). Ὅσον ἀφορᾶ στό εἱρμολογικό γένος μελοποιίας 335, πού διασώζεται στό βασικό κώδικα πού καλεῖται «Εἱρμολόγιον» 336, πρέπει νά παρατηρήσουμε ὅτι ἡ παράδοση διασῴζει τούς εἱρμούς, πάνω στούς ὁποίους στηρίχτηκαν τά τροπάρια τῶν κανόνων, πού γράφτηκαν γιά τόν Ἅγιο Νικόλαο ὡστόσο, δέν ὑπάρχουν εἱρμοί πρωτότυποι γιά τόν Ἅγιο. Θά πρέπει, βέβαια, στό σημεῖο αὐτό νά σημειώσουμε ὅτι ἡ ἔρευνα ἔφερε στό φῶς στόν Codex Monasterii S. Sabbae 83, πού εἶναι ἕνα Hirmologium Sabbaiticum 337 γραμμένο σέ παλαιοβυζαντινή σημειογραφία (τήν ἀρχαϊκή Coislin), μία σειρά εἱρμῶν σέ ἦχο β μέ τήν ἀναγραφή «ἀκολουθία εἰς τόν ὅσιον πατέρα ἡμῶν Νικόλαον» στά φφ. 45r 46r (ᾨδή α : «Νάματα πάλαι ἐρυθρᾶς») [Εἰκ ]. Ὅσον ἀφορᾶ στό παπαδικό γένος μελοποιίας, αὐτό διακρίνεται σἐ 4 κατηγορίες 338 : α) τό καθ αὑτό παπαδικό μέλος, β) τό μέλος τοῦ Κοντακαρίου ἤ Οἰκηματαρίου, γ) τό μέλος τοῦ Μαθηματαρίου, «μέ τά μαθήματα, ἤτοι ἀναγραμματισμούς καί ἀναποδισμούς στιχηρῶν, θεοτοκίων καί κατανυκτικῶν» δ) τό μέλος τοῦ Κρατηματαρίου. Ὡς πρός τά μέλη τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἔχουμε νά παρατηρήσουμε τά ἑξῆς: Ὁ κώδικας τοῦ Μαθηματαρίου εἶναι αὐτός πού συγκεντρώνει τή μελοποιητική παραγωγή τῶν καλοφωνικῶν στιχηρῶν, πού συντέθηκαν πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου, καί γιά τά ὁποῖα ἀφιερώνεται τό ἑπόμενο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους. Γιά τά μέλη πού διασῴζονται στά Κοντακάρια καί ἀφοροῦν τήν ἐργασία μας, ἀναφέρουμε ἐνδεικτικά καί ἀντιπροσωπευτικά τῆς βυζαντινῆς μελοποιητικῆς περιόδου, τόν Codex πληροφορίες βλ. Strunk Oliver, «Α little known Sticheron for the Translation of St. Nicholas», Essays on music in the Byzantine world, 1977, σσ «Στιχηράριον (μηνῶν Νοεμβρίου Δεκεμβρίου) Προλογάριον (Μπαλασίου ἱερέως), καλλωπισμοί» (Γρ. Θ. Στάθη, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος, τόμ. Βʹ, Ἀθῆναι 1976, σσ ) 333 «Εἱρμολόγιον Ἀνθολογία, χργφ. Παϊσίου ἱερομονάχου», πού περιέχει στο φ. 112r «Προσόμοια ψαλλόμενα εἰς τόν μέγαν Νικόλαον» σε ήχο β Ποίοις εὐφημιῶν (Γρ. Θ. Στάθη, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος, τόμ. Αʹ, Ἀθῆναι 1975, σσ ) 334 «Ἀνθολογία, σημειογραφία Νέας Μεθόδου», πού περιέχει βάσει τοῦ καταλογογράφου καθηγητή κ. Στάθη στό φ. 32r «Συλλογή στιχηρῶν προσομοίων, εἰς ἀργόν εἱρμολογικόν μέλος, τῶν ἑορτῶν [...] ἁγίου Νικολάου» (Γρ. Θ. Στάθη, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος, τόμ. Βʹ, Ἀθῆναι 1976, σσ ) 335 Περί τῆς παράδοσης τοῦ Εἱρμολογίου βλ. ἀναλυτικά στή διατριβή τοῦ Σπυρίδωνος Ἀντωνίου Στ., πρωτοπρεσβ., Τό Εἱρμολόγιον καί ἡ παράδοση τοῦ μέλους του, ΙΒΜ, Μελέται 9, Ἀθῆναι Περί τῆς παράδοσης τοῦ Στιχηραρίου ὁ καθηγητής π. Σπυρίδων Ἀντωνίου γράφει: «Τό Εἱρμολογικό γένος μελοποιίας τό διακρίνουμε στό ἀργό παλαιό (Ι ΙΣΤ αἰ.), τό ἀργό τοῦ ΙΖ αἰ. τῶν συνθετῶν Θεοφάνη Καρύκη, Ἰωάσαφ τοῦ νέου Κουκουζέλη, Κοσμᾶ Μακεδόνος καί Μπαλάση ἱερέως, τό ἀργό τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου, τό νέο σύντομο τοῦ Πέτρου Βυζαντίου καί τό μελισματικό καλοφωνικό.» (Σπυρίδωνος Στ. Ἀντωνίου πρωτοπρεσβ., Μορφολογία, σ. 277) 337 Hirmologium Sabbaiticum, Codex Monasterii S. Sabbae 83, ἐπιμ. Jørgen Raasted, ΜΜΒ 8, Pars Prima καί Pars Suppletoria, Hauniae, Munksgaard Βλ. Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ

105 Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, πού εἶναι ἕνα Contacarium Ashburnhamense 339 καί συγκεκριμένα «Ψαλτικόν» τοῦ 13 ου αἰ. Στό χφ. αὐτό καταγράφονται τό κοντάκιο «Ἐν τοῖς Μύροις Ἅγιε» καί ὁ οἶκος «Ἀνυμνήσωμεν νῦν τόν Ἱεράρχην ᾄσμασι» σέ ἦχο γ, στά φφ. 70r 73r, σέ μέση πλήρη σημειογραφία [Εἰκ ]. Στήν ἔρευνα τῶν διαφόρων μουσικῶν χφφ. ἐντοπίστηκε καί ἡ ἐκλογή Τήν οἰκουμένην. Ἀλληλούια «ψαλλομένη εἰς τήν ἑορτήν τοῦ ἁγίου Νικολάου», σέ ἦχο δ ἐκ τοῦ Δι, στούς κώδικες Διον τοῦ ΙΘ αἰ. (γ τέταρτο) καί Γρηγ. 45 [55] Γρηγ. 47 [54] 341 τοῦ Κ αἰ. Ἀπό ὅλα τά παραπάνω καθίσταται φανερό ὅτι κάθε γένος καί εἶδος μελοποιίας ξεχωριστά καί ὅλα μαζί παρουσιάζουν τόν μουσικό πλοῦτο, τόν ὁποῖο μεταχειρίζονται οἱ κατά καιρούς μελοποιοί, προκειμένου νά ἀποδώσουν μέ τόν κατάλληλο κάθε φορά τρόπο τά νοήματα τοῦ ὑμνογραφικοῦ λόγου. 339 Contacarium Ashburnhamense, Codex Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, MMB 4, ἐπιμ. Carsten Høeg, Copenhague, Munksgaard «Δοξαστάριον Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου Ειρμολόγιον Πέτρου Πελοποννησίου, σημειογραφία Νέας Μεθόδου», φ. 632: τοῦ Νικολάου Δοχειαρίτου (Γρ. Θ. Στάθη, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος, τόμ. Βʹ, Ἀθῆναι 1976, σ. 861) 341 Πρόκειται καί στά δύο χφφ. γιά «Φυλλάδα (Ἀγρυπνίας), σημειογραφία Νέας Μεθόδου» (Γρ. Θ. Στάθη, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος, τόμ. Βʹ, Ἀθῆναι 1976, σσ ) 105

106 2. Ἡ ἀνθολόγηση τῶν μαθημάτων τοῦ Ἁγίου Νικολάου στούς χειρόγραφους μουσικούς κώδικες Εἶναι ἀλήθεια ὅτι στίς διάφορες βιβλιοθῆκες καί συλλογές θησαυρίζεται μία πλειάδα χειρογράφων, πού ἐσωκλείουν ἀριστουργήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας. Μία ψηλάφηση αὐτοῦ τοῦ θησαυροῦ ἐπιχειρεῖται στό παρόν κεφάλαιο, μέσῳ τῆς ἀναλυτικῆς παρουσίασης τῶν μελῶν ἐκείνων, πού ἀνήκουν στό παπαδικό γένος καί συγκεκριμένα στό εἶδος τῆς μελοποιίας πού καλεῖται «μάθημα» 342, καί ἀφοροῦν στό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου, μέσῳ τῆς μεθοδολογίας τῆς καταλογογραφήσεως. Ἐπιλέχθηκε τό συγκεκριμένο εἶδος μελοποιίας, καθώς ὄντας κορυφή τῆς μελοποιητικῆς ἔκφρασης ἀποτελεῖ τό προσφορότερο ἔδαφος συνθετικῆς δημιουργίας, στό ὁποῖο μπορεῖ νά ἀναπτυχθεῖ καί νά ἀναδειχθεῖ ἡ μελουργική δεινότητα τοῦ ἑκάστοτε μελοποιοῦ. Συγκεκριμένα προσφέρεται ἕνας συγκεντρωτικός πίνακας, ὅπου μέ εὐμέθοδο τρόπο παρουσιάζονται ἀνά στῆλες: Ὁ αὔξων ἀριθμός τῶν χειρογράφων καί τά ἀπαραίτητα κωδικολογικά τους στοιχεῖα (ὄνομα, ἀριθμός χφ., αἰῶνας, εἶδος κώδικα, στοιχεῖα κώδικα), ὅπως αὐτά ἔχουν σημειωθεῖ ἀπό τόν ἑκάστοτε καταλογογράφο. Οἱ κώδικες παρατίθενται ἀνά κατάλογο, ἀνά βιβλιοθήκη καί κατά τή σειρά πού παρουσιάζονται ἀπό τούς συγγραφεῖς τῶν καταλόγων στούς ὁποίους περιέχονται. Τό φύλλο, ἀπό τό ὁποῖο ξεκινᾶ τό μέλος, στό ὁποῖο ἀναφερόμαστε. Τό ἀρκτικό τοῦ μέλους. Ὁ μελοποιός τῆς σύνθεσης. Ὁ ἦχος τοῦ μέλους. Τά ἀπαραίτητα στοιχεῖα τοῦ μέλους, ὅπως αὐτά ἀναγράφονται στό χειρόγραφο. Τά ἀπαραίτητα στοιχεῖα τοῦ μέλους, ὅπως αὐτά καταγράφονται ἀπό τόν ἐκάστοτε καταλογογράφο. Τό εἶδος τοῦ μέλους. Τό ὑμνογραφικό εἶδος, στό ὁποῖο ἀνήκει τό ὑπό ἐξέτασιν μέλος. Θά πρέπει νά σημειωθεῖ ὅτι ἡ καταλογογραφική παρουσίαση αὐτή βασίστηκε στήν ἀποδελτίωση τῶν καταλόγων, πού περιέχονται στή βιβλιογραφία τῆς παρούσης ἐργασίας κατά ἀλφαβητική σειρά, καί περιλαμβάνει χφφ. ἀπό βιβλιοθῆκες ὅπως τῆς ΕΒΕ, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, τοῦ Κωνσταντίνου Ἀ. Ψάχου, τῆς Ἀγγλίας, ἱερῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους, τῶν Μετεώρων, τοῦ Σινᾶ, τῆς Ὕδρας, τῆς Λέσβου καί ἀπό διάφορες συλλογές (ὅπως τοῦ ΜΠΤ) ἀπό τόν ΙΔ ἕως τόν Κ αἵ., καί στά ὁποῖα περιέχονται ἀναλυτικῶς καταγεγραμμένα ἀπό τούς καταλογογράφους τά μαθήματα τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Πρόκειται, λοιπόν, περί μίας ἐνδεικτικῆς καί ἀντιπροσωπευτικῆς παρουσίασης (συκεκριμένα περί 117 περιπτώσεων), διότι οἱ περιπτώσεις κατά τίς ὁποῖες στούς καταλόγους τῶν χειρογράφουν περιγράφουν μαθήματα μέ ὄχι ἀναλυτικό τρόπο χρειάζονται αὐτοψία στούς ἴδιους τούς κώδικες, προκειμένου νά 342 Γιά τόν ὅρο «μάθημα» βλ. Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σσ

107 ἐντοπιστοῦν ποιές ἀκριβῶς συνθέσεις βρίσκονται στίς γενικές αὐτές ἑνότητες τῶν μαθημάτων. Οἱ μελοποιήσεις τῶν μαθημάτων αὐτῶν στεγάστηκαν σέ κώδικες τῆς Παπαδικῆς, τῆς Ἀνθολογίας, τοῦ Μαθηματαρίου καί τοῦ Ἀνθολογίου Μαθηματαρίου. Σπάνια ἀπουσιάζει τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἀπό τίς ἑνότητες τῶν μαθημάτων, τά ὁποῖα δομοῦνται σύμφωνα μέ τήν ἐκ τοῦ περιεχομένου τους ἑορτολογική διάταξη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας (κύκλος ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους), πού περιέχονται στούς χειρόγραφους κώδικες. Παρατηρεῖται, ὡστόσο, ὕπαρξη καί μεμονομένων ξεχωριστῶν καταγραφῶν συνθέσεων πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου, πού καταδεικνύει ἀκριβῶς τήν ξεχωριστή τιμή πού τοῦ ἀποδίδεται, ἀκόμα καί στή χειρόγραφη βυζαντινή μουσική παράδοση. Παρακάτω καταγράφονται ἀλφαβητικά τά ἀρκτικά τῶν ὑμνογραφημάτων, ἀπό τά ὁποῖα προέρχονται τά μαθήματα (καλοφωνικά στιχηρά, μαθήματα, καί ἀναγραμματισμοί, ἀναποδισμοί στιχηρῶν, πόδες καλοφωνικῶν στιχηρῶν, πρόλογος 343 καί παρεμβολή 344 στιχηρῶν) καί ὁ αὔξων ἀριθμός τους στόν κατάλογο τῶν μαθημάτων πού ἀκολουθεῖ: Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ καί πιστέ θεράπον, καί οἰκονόμε (2ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) 1.2, 8.3, 9.1, 13.3, 19.1, 20.1, 38.2, 48.1, 54.1, 58.3, 59.1, 60.1, 61.3, 62.2, 63.1, 64.1, 69.3, 69.4, 73.1, 77.3, 79.3, 80.3, 81.6, 82.1, 83.6, 84.1, 85.1, 86.3, 87.1, 87.4, 89.1, 90.3, 98.1, 100.1, 103.1, 105.1, 114.1, , 115.3, Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ καί πιστέ θεράπον, λειτουργέ Κυρίου (Δοξαστικό ἀποστίχων μεγάλου Ἑσπερινοῦ) 20.4, 63.10, 84.4, Ἀπόρῳ γλώττῃ καί χείλεσιν (1 ο τροπάριο αʹ ᾠδῆς τοῦ βʹ κανόνα τοῦ Ἁγίου) 11.3 Ἀρχιερέων ἐδείχθης δόξα Εἰς αἶνον ἔδραμες τοῦ Κυρίου (8 ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν (Δοξαστικό ἑσπερίων μεγάλου Ἑσπερινοῦ) 10.3, 63.7, 68.3, 76.1, 81.3, 83.3, 91.1, καί 36.1, 48.4, 60.2, 63.8, 63.9, 68.6, 83.7, 84.2, 85.2, 94.1, 100.4, 106.1, 114.8, Κανόνα πίστεως (3ο στιχηρό ἰδιόμελο Λιτῆς) 10.1, 48.2, 63.2, 73.2, 75.2, 84.5, 100.2, Κληρονόμε Θεοῦ (Δοξαστικό ἑσπερίων μικροῦ Ἑσπερινοῦ) 81.7 καί 48.5, 63.11, 81.8, 84.3, 100.5, 106.3, , Νέος Ἀβραάμ ἐδείχθης (1 ο τροπάριο στʹ ᾠδῆς τοῦ βʹ κανόνα τοῦ Ἁγίου) 1.1, 3.1, 7.1, 8.1, 9.2, 11.1, 13.1, 17.2, 23.1, 26.1, 27.1, 29.1, 30.1, 37.1, 40.1, 45.1, 52.1, 53.1, 54.2, 57.1, 58.1, 59.2, 61.1, 62.3, 64.2, 69.1, 77.1, 79.1, 80.1, 86.1, 87.2, 89.2, 90.1, 95.1, 108.1, Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων (Δοξαστικό τῶν αἴνων) 8.2, 9.3, 13.2, 17.1, 38.1, 46.1, 58.2, 61.2, 62.1, 63.3, 63.4, 68.1, 69.2, 73.3, 77.2, 79.2, 80.2, 81.1, 83.1, 86.2, 87.3, 90.2, 104.1, καί 2.1, 4.1, 5.1, 6.1, 10.2, 11.2, 12.1, , 16.1, 18.1, 343 Βλ. τήν περίπτωση τοῦ ὑπ ἀριθμόν 88.2 κώδικα (Σινᾶ 1294 τοῦ ΙΔ αἰ. (α μισό)). 344 Βλ. τήν περίπτωση τοῦ ὑπ ἀριθμόν κώδικα (ΜΠΤ 729 τοῦ ΙΘ αἰ.). 107

108 20.5, 21.1, 22.1, 24.1, 25.1, 28.1, 31.1, 32.1, 33.1, 34.1, 35.1, 39.1, 42.1, 43.1, 44.1, 47.1, 48.3, 49.1, 50.1, 51.1, 55.1, 56.1, 63.5, 63.6, 65.1, 66.1, 68.2, 70.1, 71.1, 72.1, 74.1, 76.5, 78.1, 80.4, 81.2, 83.2, 85.3, 88.1, 88.2, 93.1, 94.3, 97.2, 99.1, 100.3, 106.2, 107.1, 110.1, 114.3, 114.4, 114.5, 114.6, 116.1, Τῶν ἀνδραγαθημάτων σου (Δοξαστικό Λιτῆς) 10.4, 48.6, 63.12, 67.1, 68.4, 75.1, 76.2, 81.4, 83.4, 92.2, 100.6, 102.1, 111.1, καί 10.5, 10.6, 20.2, 41.1, 48.7, 51.2, 51.3, 60.3, 63.13, 63.14, 68.5, 76.3, 76.4, 81.5, 82.2, 83.5, 92.1, 92.3, 93.2, 94.2, 96.1, 97.1, 100.7, 101.1, 102.2, 110.2, , Ἐπίσης περιέχουν μαθήματα τοῦ Ἁγίου Νικολάου τά ἑξῆς: 109.1, 112.1, Ἡ λειτουργική χρήση τῆς καταλογογραφήσεως αὐτῆς ἐμπλουτίζει τόν κλάδο τῆς ψαλτικῆς τέχνης καί τῆς βυζαντινῆς μουσικολογίας, καθώς μέσῳ τῆς ἀνεύρεσης καί τῆς συστηματικῆς συγκέντρωσης ὅλων τῶν μελῶν, πού συνδέονται μέ ἕνα συγκεκριμένο θέμα, προσφέρονται οἱ δυνατότητες: 1) γιά μελλοντική αὐτοψία τῶν ἴδιων τῶν χειρογράφων (σύγκριση καί σχολιασμός τῶν μελῶν, ὅπως αὐτά παραδίδονται), 2) μουσικολογική σπουδή καί ἀνάλυση καί 3) ἐκτέλεση τῶν μελοποιήσεων αὐτῶν. Αὐτή ἡ διαδικαστική σειρά ἐφαρμόζεται καί στήν παροῦσα ἐργασία, καθώς πραγματοποιήθηκε αὐτοψία σέ ἐπιλεγμένα μέλη, τά ὁποῖα ἀκολούθως ὑπῆρξαν ἀντικείμενο ἔρευνας τῆς μουσικολογικῆς ἀνάλυσης, καί στή συνέχεια ἠχογραφήθηκαν. Παρουσιάζεται, ἔτσι, μία ὁλοκληρωμένη, συστηματική μεθοδολογία, πού θά ἦταν εὐχῆς ἔργο νά ἐμπλουτιστεῖ, μέ τή συμπλήρωση ὅλων τῶν μελοποιήσεων πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί νά ἀποτελέσει τό ἔναυσμα γιά τή δημιουργία ἑνός βοηθήματος, πού θά συγκεντρώνει τή μουσικολογική ἔρευνα, πού ἀφορᾶ σέ πολλούς ἁγίους. Ἡ πραγματοποίηση μίας τέτοιας «κινητῆς βιβλιοθήκης» θά προσέφερε τά μέγιστα ὄχι μόνο στόν κλάδο τῆς Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, ἀλλά καί σέ ἄλλους, ὅπως τῆς Θεολογίας καί τῆς Βυζαντινῆς Φιλολογίας. 108

109 109

110 110

111 111

112 112

113 113

114 114

115 115

116 116

117 117

118 118

119 119

120 120

121 121

122 122

123 123

124 124

125 125

126 126

127 127

128 128

129 129

130 130

131 131

132 132

133 133

134 134

135 135

136 136

137 137

138 138

139 139

140 140

141 141

142 142

143 143

144 144

145 145

146 146

147 147

148 148

149 149

150 150

151 151

152 152

153 153

154 3. 154

155 3. Μελοποιητική ἀνάλυση «[ ] ἡ Ψαλτική, ἤ, ὡς κοινότερον γνωρίζεται, ἡ Βυζαντινή Μουσική, εἶναι δυνατόν νά καταστῇ ἀντικείμενον ἐρεύνης, καί λεπτομεροῦς ἐξετάσεως, χωρίς τόν φόβον τῆς ἀλλοιώσεως τοῦ χαρακτῆρος της, πρός ἀνάλυσιν τῶν μορφῶν της, αὐτῆς ἤ τῆς ἄλλης περιόδου τῆς μελοποιίας, καί πρός πληρεστέραν κατανόησιν τῆς ἐκφράσεώς της καί τῆς ἐξ αὐτῆς ἀπορρεούσης αἰσθητικῆς συγκινήσεως καί μάλιστα τῆς κατανύξεως εἰς τό τελευταῖον ἔρχεται συνεπίκουρος, βεβαίως, καί ὁ ποιητικός ὑμνογραφικός λόγος, τόν ὁποῖον ἐνδύει ἡ μουσική.» 345 Εἶναι ἀλήθεια ὅτι τό θέμα τῆς μεθοδολογίας τῆς μελοποιητικῆς ἀνάλυσης τῶν διαφόρων μελῶν τῆς βυζαντινῆς παραγωγῆς ἔχει ἀπασχολήσει τόν ἐπιστημονικό χῶρο κατά καιρούς. Αὐτή ἀκριβῶς ἡ προσπάθεια ἀνεύρεσης ἐπιστημονικῶν ἐργαλείων γιά τήν ἐπεξεργασία τῶν διαφόρων μελοποιήσεων καί τήν ἀνάλυσή τους, δείχνει ἀκριβῶς τό μέγεθος τοῦ ἐνδιαφέροντος πρός αὐτό καθ αὑτό τό μέλος καί τόν βαθύ μελουργικό πλοῦτο, πού κρύβει ἑκάστη μελοποιήση ὡς «ἕξη ποιητική». Ὄντως, θά μποροῦσε κανείς νά χαρακτηρίσει θαυμαστή τή διαδικασία μιᾶς μελοποιητικῆς ἀνάλυσης, καθ ὅτι πραγματοποιεῖται ἕνας ἀναστοχασμός, μέσα ἀπό μία ἀντίστροφη διαδικασία: Τό μέλος, πού συνέθεσε ἕνας μελοποιός, καθίσταται ἀντικείμενο ἐρεύνης γιά τούς ἐπιστήμονες μουσικολόγους, πού καλοῦνται νά ἀναζητήσουν τόν τρόπο τῆς μελουργικῆς σκέψης τοῦ ἑκάστοτε μελοποιοῦ. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ μουσική σκέψη ὁδηγεῖ στή μελοποίηση καί ἡ μελοποίηση μέσῳ τῆς μελοποιητικῆς ἀνάλυσης στή μουσική σκέψη. Τά ἀπορρέοντα συμπεράσματα, πού προκύπτουν ἀπό τήν ἐπισταμένη μουσικολογική ἀνάλυση, εἶναι πολλά καί ἀφοροῦν διάφορους ἐπιστημονικούς κλάδους, συγγενεῖς της Βυζαντινῆς Μελοποιίας. Στά πλαίσια τῆς παρούσης ἐργασίας, ἐπιχειροῦνται δύο προσέγγισεις μελοποιητικῆς ἀνάλυσης 346, προκειμένου νά εἰσχωρήσουμε βαθειά σ αὐτό καθ αὑτό τό μέλος, καί νά σκιαγραφήσουμε μέσῳ τοῦ λόγου τή μέλουργική σκέψη καί δραστηριότητα πού ἀναπτύσσεται κάθε φορά. Καί γιά τίς δύο πραγματοποιήθηκε μία σύνθεση μεθοδολογικῶν ἐργαλείων ἀνάλυσης 347, ὅπως εἶναι οἱ ἐξηγήσεις τῶν μελῶν στή νέα ἀναλυτική σημειογραφία γιά τή διευκόλυνση τοῦ ἔργου τῆς μουσικῆς προσπελάσεως τῶν συνθέσεων, οἱ συγκρίσεις τους μέ ἄλλα μέλη (μέθοδος παραλληλισμοῦ) διαφόρων περιόδων, οἱ μεταγραφές τους γιά τό σκοπό μιᾶς περισσότερο ὀπτικῆς παρουσίασης τῆς μελωδικής πορείας τῶν μελών, καί φυσικά οἱ καθ αὑτό ἀναλύσεις στό ἑκάστοτε μέλος. 345 Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ Τό κεφάλαιο τῆς διατριβῆς τοῦ καθηγητῆ κ. Ἀχιλλέα Χαλδαιάκη «Πρός μία κωδικοποίησι τῆς μεθοδολογίας διεξοδικῆς ἐξιχνιάσεως ἑκάστης συνθέσεως πολυελέου» ὑπῆρξε ἕνας καλός ὀδηγός γιά τήν παρουσίαση τῶν παρακάτω ἀναλύσεων. (Βλ. Ἀχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, Ὁ πολυέλεος στήν βυζαντινή καί μεταβυζαντινή μελοποιία, ΙΒΜ, Μελέται 5, Ἀθῆναι 2003, σσ ) 347 Ἡ συγγραφέας τῆς παρούσης ἐργασίας ἔχει ἤδη ξεκινήσει τήν ἔρευνα στόν κλάδο τῆς Μουσικολογικῆς Ἀνάλυσης τῆς Βυζαντινῆς Μελοποιίας, στήν ὁποία σημαντικότατο ρόλο κατέχει ἡ ἀνεύρεση τῶν κατάλληλων μεθοδολογικῶν ἐργαλείων ἀνάλυσης γιά τήν ἐπιτυχέστερη ἐπισκόπηση (ἐπεξεργασία καί παρουσίαση) τῶν διαφόρων μελῶν. 155

156 Συγκεκριμένα, καί στά δύο πρός ἐξέτασιν μέλη ὑπάρχει εἰσαγωγή, πού ἐξετάζει λεπτομερῶς τήν ταυτότητα (χαρακτηρισμό σύνθεσης, ὑμνογραφική πηγή) τῶν μελῶν, καθώς καί τήν τοποθέτηση τους στή χειρόγραφη παράδοση στούς κώδικες (ἀκριβῆ θέση τους, συγγράψαντες μελοποιούς). Σε κάθε περίπτωση ἀκολουθήθηκε ἡ ἑξῆς μεθοδολογική διδαδικασία: Ὅσον ἀφορᾶ στήν πρώτη, μετά τήν εἰσαγωγή ἐξετάζεται σε μακροδομικό καί μικροδομικό ἐπίπεδο το βυζαντινό μέλος, ἐνῶ ἀκολουθεῖ σχολιασμός τῆς μελοποίησης. Τήν παράγραφο κλείνει ἡ παρουσίαση συγκριτικοῦ πίνακα μελοποιήσεων τοῦ συγκεκριμένου ὑμνογραφήματος. Ὅσον ἀφορᾶ στή δεύτερη, μετά τήν ἀπαραίτητη εἰσαγωγή γιά τήν περιγραφή τῆς σύνθεσης, ἀκολουθεῖ συγκριτική ἀνάλυση τῶν παραδεδομένων ποιητικῶν κειμένων. Στή συνέχεια ἀναλύεται μορφολογικά τό βυζαντινό μέλος, ἀκολουθούμενο ἀπό ἕναν σχολιασμό, ἐνῶ παραδίδεται καί ἡ παρουσίαση τοῦ συγκεκριμένου μέλους στήν πρωτότυπη σημειογραφία σέ ἀντιστοιχία μέ τήν ἐξήγησή του καί τή μεταγραφή του στό πεντάγραμμο. Καί οἱ δύο συνθέσεις ἀπέδειξαν τόν ἄξιο μελοποιό τῆς σύνθεσης, πού ταίριαξε μέ τόν καλύτερο τρόπο τά «μέρη τῆς μελοποιίας» (Λῆψιν, Μίξιν καί Χρῆσιν) 348. Καί στίς δύο περιπτώσεις ἴσχυσε ὅτι «Τό μέλος δέν κινεῖται ἀσχέτως πρός τό περιεχόμενον τῶν ὕμνων, ἀλλά ἀπό αὐτό ἐμπνέεται κατά τό πλεῖστον καί αὐτό ζητεῖ νά ἀπεικονίσῃ ὅσον τό δυνατόν πιστότερον, διά να ἐπιτευχθῇ ὁ σκοπός τῆς ὑμνῳδίας.» 349. Θά πρέπει νά σημειώσουμε στό σημεῖο αὐτό ὅτι τά μέλη πού ἐπιλέχθηκαν νά ἀναλυθοῦν, βασίστηκαν στό κριτήριο τῆς εὐρείας διαδόσεώς τους, ὅπως αὐτή μαρτυρεῖται στούς ἴδιους τούς χειρόγραφους κώδικες, καί, φυσικά, λόγῳ τοῦ μέλους τους, πού διασῴζει τό παραδοσιακό βυζαντινό μουσικό ἰδεῶδες. Ἡ ποιητική ἀξία τῶν κειμένων αὐτῶν εἶναι δεδομένη καί γνωστή, καθώς αὐτή στηρίζεται σέ μία ἐμπνευσμένη σκέψη λόγου κάθε φορά, ὅπως θά παρατηρήσουμε στή συνέχεια. Πρόκειται γιά τό στιχηρό Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν καί τόν ἀναγραμματισμό Πανάγιε Νικόλαε, ἀντιπροσωπεύοντας ἀντίστοιχα τό στιχηραρικό καί παπαδικό γένος τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, πού ἀφορᾶ στόν Ἅγιο Νικόλαο. 348 «Μέρη δέ τῆς μελοποιίας εἶχον οἱ παλαιοί τρία Λῆψιν, Μίξιν, καί Χρῆσιν. Καί λῆψις μέν ἦτον ἐκείνη, δι ἧς εὕρισκεν ὁ μελοποιός, ἀπό ποῖον τόπον τῆς φωνῆς ἔπρεπε νά ποιήσῃ τήν μελῳδίαν ἤγουν ἀπό μεσοειδῆ, ἤ νητοειδῆ, ή ὑπατοειδῆ. Καί μίξις ἦτον ἐκείνη, δι ἧς προσήρμοζεν ἀλλήλοις τούς φθόγγους, τούς τόπους τῆς φωνῆς, τά γένη, καί τούς ἤχους. Καί χρῆσις ἦτον ἡ διάφορος ἀπεργασία τοῦ μέλους.» (Χρυσάνθου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς, σ. 175, 390). 349 Δ. Γ. Παναγιωτόπουλου, Θεωρία καί πρᾶξις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, σ

157 α) Τό δοξαστικό «Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν» Εἰσαγωγή Τό ὑπό ἐξέτασιν μέλος εἶναι τό στιχηρό Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν, πού κατέχει τή θέση τοῦ δοξαστικοῦ τῶν ἑσπερίων τοῦ Μεγάλου Ἑσπερινοῦ τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου, μέ τό ἀκόλουθο ποιητικό κείμενο: Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν, καί τῶν Πατέρων κλέος, τήν βρύσιν τῶν θαυμάτων, καί τῶν πιστῶν ἀντιλήπτορα μέγιστον, συνελθόντες ὦ φιλέορτοι, ᾀσματικοῖς ἐγκωμίοις ὑμνήσωμεν λέγοντες Χαίροις ὁ τῶν Μυρέων φρουρός, καί πρόεδρος σεπτός, καί στῦλος ἀπερίτρεπτος. Χαίροις φωστὴρ παμφαέστατε, ὁ τά τοῦ κόσμου πέρατα, διαλάμπων τοῖς θαύμασι. Χαίροις τῶν θλιβομένων ἡ θεία χαρμοσύνη, καί ἀδικουμένων θερμότατος προστάτης, καί νῦν παμμάκαρ Νικόλαε, μή παύσῃ πρεσβεύων Χριστῷ τῷ Θεῷ, ὑπέρ τῶν πίστει καί πόθῳ τιμώντων ἀεί, τήν χαρμόσυνον καί πανέορτον μνήμην σου. Τό μέλος καταγράφεται συστηματικά στούς χειρόγραφους μουσικούς κώδικες τῶν Στιχηραρίων 350, πού δομοῦνται σύμφωνα μέ τόν ἑορτολογικό κύκλο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καί συγκεκριμένα στά μέλη τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου 351. Ἑπομένως, ὅλοι ἐκεῖνοι 352 πού παρέδωσαν πλήρη Στιχηράρια καί Δοξαστάρια, παραδίδουν καί τό συγκεκριμένο ἰδιόμελο. Παραδίδεται, ἔτσι, τό μέλος αὐτό, μέσῳ τῶν μουσικῶν χειρογράφων κωδίκων καί τῶν ἐντύπων μουσικῶν βιβλίων, σέ ὅλες τίς ἐκφάνσεις τῆς βυζαντινῆς καί μεταβυζαντινῆς μελουργικῆς δραστηριότητας. Στήν παροῦσα παράγραφο, ἐξετάζονται συγκριτικά τά ἑξῆς ἀντιπροσωπευτικά δείγματα τοῦ Παλαιοῦ Στιχηραρίου 353 : α) τό ἀνώνυμο βυζαντινό Στιχηράριο (ΙΒ ΙϚ αἰ.), β) τό Στιχηράριο «μετά τινος καινοῦ καλλωπισμοῦ» τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν καί γ) τό Δοξαστάριο τοῦ Ἰακώβου Πρωτοψάλτου. Θά ἐπιχειρηθεῖ λοιπόν μέ τή μέθοδο τοῦ ἀναδρομικοῦ παραλληλισμοῦ καί τῆς συγκριτικῆς μελέτης ἡ παρουσίαση τῆς διαδικασίας, κατά τήν ὁποία τό μέλος πέρασε ἀπό τίς παραπάνω τρεῖς περιπτώσεις. Κύριο μέρος, ὡστόσο, ἀποτελεῖ ἡ ἑστίαση στό καθ αὑτό βυζαντινό μέλος, πού διασώζεται στό παλαιό Στιχηράριο, καί τό ὁποῖο ἀναλύεται διεξοδικῶς. Οἱ χειρόγραφοι κώδικες πού ἐπιλέχθηκαν, προκειμένου σέ αὐτούς νά στηρίξουμε τήν ὅλη διαδικασία τῆς μελοποιητικῆς ἀνάλυσης, εἶναι οἱ ἑξῆς: Γιά τό παλαιό βυζαντινό Στιχηράριο, τόν ΒΚΨ 41/191 τοῦ ΙΔ αἰ. (φφ. 63v 64r), [Εἰκ. 7] καί τήν ἐξήγηση τοῦ Χουρμούζιου Χαρτοφύλακος, πού μᾶς παραδίδεται στόν κώδικα ΜΠΤ 708 (φφ. 217v 219v) [Εἰκ. 8 10]. 350 Περί τῶν κωδίκων πού φιλοξενοῦν στιχηρά ἰδιόμελα, βλ. Γρ. Θ. Στάθη, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος, τόμ. Αʹ, σσ. λα λβ. 351 Γιά τήν ἀκριβῆ του θέση βλ. στό πρῶτο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους. 352 Περί τῶν σημαντικότερων μελοποιῶν στήν παράδοση τῶν Στιχηραρίων βλ. τήν ὑποσημ. 328, στό πρῶτο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους. 353 Θεωρήθηκε σκόπιμο, ἡ συγκριτική μελέτη τοῦ στιχηροῦ αὐτοῦ νά περιορισθεῖ στά μέλη πού ἐκπροσωποῦν τό Παλαιό Στιχηράριο. Σέ μία μελλοντική ἐργασία θά εἶχε ἐνδιαφέρον ἡ ἐρευνητική ἐργασία νά ἐπεκταθεῖ καί σέ σχέση μέ τό Νέο Στιχηράριο, πού διασώζεται στό Δοξαστάριο τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου, στό ὁποῖο ἐπικρατεῖ ἡ περικοπή τῶν διαφόρων καλλωπιστικῶν διαθέσεων, καθώς πρόκειται γιά τή νέα φιλοσοφία τῆς συντομίας τοῦ μέλους «κατά τό ὕφος τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας», καί πού φανερώνει ἔτσι ἕναν νέο τρόπο ἐκφορᾶς τοῦ μέλους. 157

158 Γιά τό Στιχηράριο τοῦ Γερμανοῦ ἀρχιερέως Νέων Πατρῶν, τόν ΒΚΨ 40/190 τοῦ ΙΗ αἰ. (φφ. 92v 93r), καί τήν ἐξήγηση τοῦ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, πού μᾶς παραδίδεται στόν κώδικα ΜΠΤ 747 (φφ. 10r 12v), πού εἶναι καί αὐτόγραφό του. Γιά τό Δοξαστάριο τοῦ Ἰακώβου πρωτοψάλτου, τόν ΒΚΨ 76/225 τοῦ ΙΗ αἰ. (1797) (φφ. 17r 17v), χφ. τοῦ Πέτρου τοῦ Βυζαντίου, καί τήν ἔντυπη ἐξήγησή του στό Δοξαστάριον Ιακώβου πρωτοψάλτου (σσ ). Ἀνάλυση τοῦ βυζαντινοῦ μέλους Ἡ ἀνάλυση θά ἔχει ὡς ἀντικείμενο ἔρευνάς της τό δοξαστικό «Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν», πού μᾶς παραδίδεται ἀνώνυμο στήν παλαιά παράδοση τῶν βυζαντινῶν Στιχηραρίων 354. Θά δοθεῖ μέ αὐτό τόν τρόπο ἡ βυζαντινή ἀνώνυμη στιχηραρική μελοποιητική πράξη, πού ἀφορᾶ στόν Ἅγιο Νικόλαο. Σέ ἕνα πρῶτο μακροδομικό ἐπίπεδο ἀνάλυσης τοῦ βυζαντινοῦ μέλους, παρατηροῦμε ὅτι τό μέλος δομεῖται ἀπό τή νοηματική κατάστρωση τοῦ ποιητικοῦ κειμένου. Ἡ πρώτη περίοδος ξεκινᾶ ἀπό τήν ἀρχή καί φτάνει στή λέξη λέγοντες, ἡ δεύτερη περίοδος περιλαμβάνει τούς τρεῖς χαιρετισμούς, πού ἀπευθύνει ὁ ὑμνογράφος στόν Ἅγιο, καί ἡ τρίτη περίοδος ξεκινᾶ ἀπό τό καί νῦν ἕως τό τέλος. Σέ ἕνα μικροδομικό ἐπίπεδο ἀνάλυσης τοῦ βυζαντινοῦ μέλους, θά πρέπει νά γίνει μία ἑστίαση στίς διάφορες μουσικές φράσεις πού ἀναπτύσσονται καί συντάσσουν τό μέλος. Ἡ πρώτη εἰσαγωγική θά λέγαμε μουσική φράση καί ταυτόχρονα ὁλοκλήρωση τῆς γνωριστικῆς μουσικῆς ἰδέας τοῦ πλ. β ἤχου πραγματοποεῖται στή φράση Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν (ἀτελής κατάληξη στόν Δι), καί τῶν Πατέρων κλέος (ἐντελής κατάληξη στόν Πά). Ἀπό τό σημεῖο ἐκεῖνο, καί γιά τή μελοποίηση τῆς φράσης τήν βρύσιν τῶν θαυμάτων, ἐπιλέγεται ἡ μεταβολή κατά ἦχο, ἀφοῦ μέ τή χρήση τῶν κατάλληλων φθορῶν ἔχουμε τό ἄκουσμα τοῦ β ἤχου. Τό χρωματικό ἄκουσμα τοῦ β ἤχου συνεχίζεται καί στίς λέξεις καί τῶν πιστῶν (ἀτελής κατάληξη στόν Κε) ὅπου, ὅπως θα δοῦμε στή συνέχεια, μεταχειρίζεται τή θέση τοῦ θεματισμοῦ ὡστόσο, ὅταν ὁ μελοποιός φτάσει στόν χαρακτηρισμό τοῦ Ἁγίου Νικολάου ὡς ἀντιλήπτορα, ἐπιλέγει νά κάνει χρήση τοῦ διατονικοῦ γένους, κάνοντας χρήση τῆς διατονικῆς φθορᾶς τοῦ Κε, πού ὅμως λύνεται σύντομα στό ἀρχικό χρωματικό ἄκουσμα τοῦ πλ. β ἤχου, ἐνῷ γιά νά τονίσει τό μέγεθος τοῦ χαρακτηρισμοῦ στή λέξη μέγιστον, πού ἔχει πάλι μεταχειρισθεῖ τό μέλος τοῦ β ἤχου, κάνει ἐπανάληψη τῶν συλλαβῶν τῆς λέξης (μεγιμέγιστον) (ἀτελής κατάληξη στόν Γα). Τό νόημα τῆς μετοχῆς συνελθόντες χάρη σέ αὐτή ἀκριβῶς τήν παρακίνηση πού καλεῖ ὁ ὑμνογράφος ἀκολουθεῖ καί ὁ ἀνώνυμος μελοποιός φθάνοντας μέ ὄμορφο τρόπο ἀπό τόν Γα στόν ἄνω Νη (ἀτελής κατάληξη). Ἴσως καί μέ μία δόση συστολῆς, ὅμως, ὁ μελοποιός ἐπιλέγει ἀμέσως νά προσγειωθεῖ στόν Γα καί ἀκολούθως στόν κάτω Νη μέ τήν ἐπανάληψη τῶν συλλαβῶν τῆς λέξεως ὦ φιλέορτοι (ω φιλε ω φιλεορτοι) (ἀτελής κατάληξη). Ἡ μουσική φράση ᾀσματικοῖς ἐγκωμίοις ὑμνήσωμεν λέγοντες κυλᾶ μέ ἁπλό τρόπο, ἐνῷ δίδεται ἔμφαση στή λέξη λέγοντες, πού μεταχειρίζεται τή μικτή κλίμακα τοῦ πλ. β ἀπό τόν Πα ἕως τόν ἄνω Νη σέ κατάβαση (λε.. νε.. γο.. λέγοντες) καί ἐνῶ θά μποροῦσε νά καταλήξει στόν Πα (μέ ἐντελῆ κατάληξη), ἀνεβαίνει στόν Δι, πραγματοποιῶντας μία ὁμαλή σύνδεση μέ τούς χαρακτηρισμούς, πού ἀκολουθοῦν. 354 Γιά τήν ἀναλυτικότερη παρουσίαση τῆς ἐκτύλιξης τοῦ μέλους, ἡ ἀνάλυση αὐτή βασίζεται στήν ἐξήγηση τοῦ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος. 158

159 Ὁ χαιρετισμός τοῦ ὑμνογράφου Χαίροις ὁ τῶν Μυρέων φρουρός, καί πρόεδρος σεπτός, συνιστᾶ μία μουσική φράση, πού καταλήγει στόν Δι (ἀτελής κατάληξη) καί πάλι παρατηρεῖται στή λέξη φρουρός ἡ χρήση ἔστω καί γιά λίγο τῆς φθορᾶς τοῦ β ἤχου, πού λύνεται στή λέξη πρόεδρος. Ὁλοκληρώνεται, ὅμως, ἡ μουσική αὐτή περίοδος μέ τή συνέχεια τῆς φράσης καί στῦλος ἀπερίτρεπτος, καταλήγοντας στή βάση τοῦ ἤχου (ἐντελής κατάληξη στόν Πα). Ἡ φράση Χαίροις φωστὴρ παμφαέστατε, ὁ τά τοῦ κόσμου πέρατα, πού καταλήγει στόν Νη (ἀτελής κατάληξη) ἄν καί βέβαια φτάνει στόν ΔΙ, γιά νά μᾶς δώσει τό ἴσο γιά τή συνέχεια, παρά τίς μικρές διαφορές ἐκτύλιξης τοῦ μέλους, παρουσιάζει ἀρκετές ὁμοιότητες μέ τήν προηγούμενη. Ἀναφέρουμε, γιά παράδειγμα, τό μέλος πού ἐκτυλίσσεται στίς λέξεις παμφαέστατε καί φρουρός καί στήν προηγούμενη φράση, πού καί οἱ δύο κάνουν χρήση τῆς τετράφωνης ἀνάβασης, ἡ ὁποία ἀκολουθεῖται ἀπό τήν κατάβαση μέσῳ τοῦ σχήματος τῆς παλλιλογίας τοῦ συστήματος βαρείας ἴσου ἀποστρόφου, δημιουργῶντας ἕνα χαρακτηριστικό μουσικό στοιχεῖο καί στίς δύο φράσεις. Ἡ λέξη, ὅμως, στήν ὁποία στέκεται ὁ μελοποιός, εἶναι φωστήρ, καί κάνει χρήση ὅπως θά δοῦμε στή συνέχειαμιᾶς σειρᾶς μεγάλων ὑποστάσεων μέ κύρια τή θέση τοῦ σείσματος. Ὁ δεύτερος χαιρετισμός ὁλοκληρώνεται μέ τή φράση διαλάμπων τοῖς θαύμασι, πού καταλήγει στόν Πα (ἐντελής κατάληξη) καί κάνοντας ἔντονα φανερή τή χρήση τῆς μικτῆς κλίμακας τοῦ πλ. β μέ τό χρωματικό βαρύ τετράχορδο καί τό ἀντίστοιχα ὀξύ, διατονικό (εἶναι ἡ ἴδια θέση μέ τή λέξη λέγοντες). Ὁ τρίτος χαιρετισμός ὑποδιαιρεῖται μουσικά στά ἑξής: Τό τρίτο κατά σειρά Χαίροις, πού παρουσιάζεται μελικά πιό πλατυσμένο σέ σχέση μέ τά προηγούμενα (καθ ὅτι καί τό τελευταῖο), κινεῖται στούς χαμηλούς φθόγγους τῆς κλίμακας τοῦ πλ. β καί καταλήγει στόν Νη (ἀτελής κατάληξη). Ἀκολουθεῖ τῶν θλιβομένων μέ κατάληξη στόν Πα (ἐντελής κατάληξη), μετά ἀπό ἀκόμη μία ἐκτενή μελωδική κίνηση τῆς λέξης αὐτῆς. Ἡ φράση ἡ θεία χαρμοσύνη, πού ἐκτυλίσσεται στόν β ἦχο (τονίζοντας ἔτσι τό νοηματικό της περιεχόμενο) καταλήγει στόν Γα (ἀτελής κατάληξη), καί ὁλοκληρώνεται μέ τήν ὑπόλοιπη φράση καί ἀδικουμένων θερμότατος προστάτης μουσικά στόν Πα (ἐντελής κατάληξη). Ἡ τελευταία μουσική περίοδος, πού συμπίπτει μέ τήν ποιητική σύνταξη τοῦ κειμένου, ξεκινᾶ ἀπό τή φράση καί νῦν παμμάκαρ Νικόλαε. Στό μή παύσῃ τό μέλος βρίσκεται στόν Κε (ἀτελής κατάληξη), γιά νά ἀκολουθήσει τό ἴδιο μελωδικό μοτίβο πού παρουσιάστηκε στό ἄρθρο τήν (τήν βρύσιν), αὐτή τή φορά ὅμως ἀπό τόν Δι, καί τό ὁποῖο σταδιακά ἐκτυλίσσεται μελοποιῶντας μέ πολύ ὄμορφο τρόπο τή λέξη πρεσβεύων, προκειμένου στό Χριστῷ τῷ Θεῷ νά καταλήξει στόν Γα (ἀτελής κατάληξη). Τό μέλος πού χρησιμοποιεῖται στήν ἀρχή τῆς φράσης ὑπέρ τῶν πίστει εἶναι αὐτό, πού χρησιμοποιεῖαι καί στήν ἀρχή τῆς λέξης διαλάμπων. Ἀκολουθεῖ μέ ἁπλό τρόπο ἡ ἐκτύλιξη τοῦ μέλους καί πόθῳ τιμώντων ἀεί, τήν χαρμόσυνον, ὅπου γίνεται κατάληξη στόν Δι (ἀτελής κατάληξη). Τό ἴδιο τό μέλος πού παρατηρήσαμε κοινό, ἐπισφραγίζεται ξανά καί μέ τή λέξη πανέορτον, γιά νά καταλήξει στό μνήμην σου στόν Πα (τελική κατάληξη). Σχολιασμός τοῦ βυζαντινοῦ μέλους Ἐπιχειρῶντας νά ἐξάγουμε ὁρισμένα συμπεράσματα, θά πρέπει νά σημειώσουμε κατ ἀρχήν ὅτι τό ὑπό ἐξέτασιν μέλος τοῦ παλαιοῦ στιχηραρίου κινεῖται στά κλασικά ἐπίπεδα, πού ὁρίζει ὁ ἦχος τοῦ πλ. β. Καί ἀκριβῶς αὐτό εἶναι πού τοῦ δίνει τή 159

160 μεγαλύτερη ὀμορφιά, ἀφοῦ ὁ μελοποιός καταφέρνει νά μή σταματᾶ τό μουσικό ἐνδιαφέρον τοῦ ἀκροατῆ μέ ἕναν μοναδικό τρόπο. Τό μέλος δέν παρουσιάζει ἀπότομες ἀλλαγές, οὔτε ὅσον ἀφορᾶ στήν κίνηση τῆς μελῳδίας (πέρα ἀπό τίς ἀνά τακτά διαστήματα τετράφωνες ἀναβάσεις, πού συνήθως ἐξυπηρετοῦν τήν κίνηση τῆς φωνῆς γιά τή μετάπειτα ἐξέλιξη τοῦ μέλους), οὔτε ὅσον ἀφορᾶ στή χρήση μεταβολῶν τοῦ ἤχου (πέρα ἀπό τή συνηθισμένη τακτική χρήσης τῶν διαστημάτων τοῦ β ἤχου σέ συγκεκριμένα σημεῖα ἤ τή χρήση τῆς μικτῆς κλίμακας τοῦ πλ. β ἤχου. Γιά τά στιχηρά ἰδιόμελα ἔχει γράψει ὁ καθηγητής κ. Στάθης: «Αὐτό πού δέν μποροῦμε νά κάνουμε [ ] ἐδῶ πού συζητοῦμε γιά τά λεγόμενα «στιχηρά ἰδιόμελα», εἶναι νά καταρτίσουμε πίνακες συνθέσεως τῶν στοιχείων ἑνός στιχηροῦ. Ἡ Μουσική εἶναι μιά ζωντανή τέχνη, καί τά νοήματα τοῦ κάθε στιχηροῦ εἶναι διαφορετικά, θά ἔπρεπε καλύτερα νά πῶ τά προσωπικά αἰσθήματα τοῦ κάθε μελουργοῦ εἶναι διαφορετικά. Στά στιχηρά τοῦ ἴδιου τύπου ὑμνητικά, περιγραφικά κ.λ.π. μποροῦμε νά συναντήσουμε παράλληλες ποιητικές καί μουσικές φράσεις, ὡστόσο αὐτό τό αὐτονόητο γεγονός δέν μᾶς προσφέρει ἕναν βασικό κανόνα.» 355. Θά πρέπει νά ὑπογραμμιστεῖ στό σημεῖο αὐτό ἡ χαρακτηριστική χρήση τῶν ἀτελῶν καταλήξεων, πού ἄν καί κλασικές, ὄντως διαδραματίζουν ἕναν σπουδαῖο λειτουργικά στόν μουσικό χρόνο ρόλο, καθώς πράγματι «περιέχουν μιάν ὤθηση γιά προοδευτική κίνηση τῆς μελωδίας», καί συνεπῶς κρατοῦν τόν ἀκροατή σέ ἐγρήγορση καί ταυτόχρονα σέ ἀναμονή γιά τό ἄκουσμα τῆς συνέχειας τοῦ μέλους. Ἐνδεικτικά ξεχωρίζουμε τίς καταλήξεις στόν Δί πού μελοποιοῦνται μέ ὁμοιόμορφο, κατά κύριο λόγο, τρόπο. Ἡ ἔκταση τοῦ μέλους ὁρίζεται ἀπό τόν κάτω Ζω ὡς τόν ἄνω Πα καί χρησιμοποιεῖ τό ὀκτάχορδο σύστημα. Παρατηροῦμε ὅτι καί σέ αὐτό τό μέλος «τό ἦθος τοῦ ἤχου τούτου εἶναι κατά τό πλεῖστον συσταλτικόν. Τό μέλος αὐτοῦ εἰς τά στιχηραρικά καί παπαδικά κλίνει εἰς τό παθητικόν, τό κατανυκτικόν, τό πένθιμον.» 356. Καί ὄντως, θά λέγαμε ὅτι εἶναι παράδοξο τό πώς μέσα στό συσταλτικό ἦθος τοῦ πλ. β μελοποιοῦνται ὅλοι αὐτοί οἱ μεγαλόπρεποι χαρακτηρισμοί τοῦ ποιητικοῦ κειμένου. Καταφέρνει, ὅμως, ὁ μελοποιός μέ τόν καλύτερο τρόπο νά ἀποδώσει μέ ἕναν ἰδιαίτερο κατανυκτικό μουσικά χαρακτῆρα ὅλα τά νοήματα αὐτά. Κάτι πού χαρακτηρίζει τό βυζαντινό μέλος τοῦ Στιχηραρίου, εἶναι ὁπωσδήποτε οἱ θέσεις του Πρόκειται γιά τή χρήση τῶν μεγάλων σημαδιῶν χειρονομίας, πού λειτουργοῦν ὡς βραχυγραφίες οὐσιαστικά, οἱ ὁποῖες συντομογραφοῦν μία ὁλόκληρη 355 Γρ. Θ. Στάθη, «Ἀνάλυση τοῦ στιχηροῦ τοῦ Γερμανοῦ ἀρχιερέως Νέων Πατρῶν «Τόν ἥλιον κρύψαντα» [Ἡ παλαιά «Συνοπτική» καί ἡ Νέα «Ἀναλυτική» Μέθοδος τῆς Βυζαντινῆς Σημειογραφίας]», «τιμή πρός τόν διδάσκαλον» Ἔκφραση ἀγάπης στό πρόσωπο τοῦ καθηγητοῦ Γρηγορίου Θ. Στάθη. Ἀφιέρωμα στά ἑξηντάχρονα τῆς ἡλικίας καί στά τριαντάχρονα τῆς ἐπιστημονικῆς καί καλλιτεχνικῆς προσφορᾶς του, Ἀθῆναι 2001, σ Δ.Γ. Παναγιωτόπουλου, Θεωρία καί πρᾶξις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, σ «Τό βυζαντινόν μέλος δέν εἶναι ἄλλο παρά τό περιεχόμενον τῶν «θέσεων» ἐπί μέρους καί τό ἐξαγόμενον ἄκουσμα ἀπό τήν ἀνάλογον ἑκάστοτε διαδοχήν αὐτῶν τῶν θέσεων. Τόν ἀκριβῆ ὁρισμόν τῶν «θέσεων» τῆς Βυζαντινῆς Μελοποιίας τόν ἔδωσεν ὁ Μανουήλ Δούκας ὁ Χρυσάφης: «θέσις γάρ ἐστι ἡ τῶν σημαδίων ἕνωσις, ἥτις ἀποτελεῖ τό μέλος».» (Γρ. Θ. Στάθη, «Ἡ παλαιά βυζαντινή σημειογραφία καί τό πρόβλημα μεταγραφῆς της εἰς τό πεντάγραμμον» σ. 197.) 358 «Τό στιχηραρικό μέλος προσφέρει ἀνεξάντλητες ἁλυσιδωτές μουσικές «θέσεις». Κάθε ἦχος χρησιμοποιεῖ ἰδιαίτερα κάποιες χαρακτηριστικές θέσεις, γιά νά ἐνδύσει καί ἑρμηνεύσει τούς ὕμνους.» (Σπυρίδωνος Στ. Ἀντωνίου πρωτοπρεσβ., Μορφολογία, σ. 248.) 160

161 μελῳδία. Παρατηροῦμε, λοιπόν, τίς ἑξῆς μεγάλες ἀργίες: διπλῆ, δύο σύνδεσμοι, καί τζάκισμα. Ἀπό τά μεγάλα σημάδια, ξεχωρίζουμε μέ τή σειρά πού ἐμφανίζονται τά ἑξῆς 359 : τό ἀπόδερμα (καλλονήν), θεματισμός ἔσω (πιστῶν πού ὅμως στό παλαιό στιχηράριο δέν σημειώνεται), κράτημα (ἀντιλήπτορα), ἀπόδερμα (σεπτός), κράτημα ἀπόδερμα σεῖσμα κράτημα (φωστήρ), ξηρόν κλάσμα (κόσμου), πίασμα (διαλάμπων), ξηρόν κλάσμα (θλιβομένων), ξηρόν κλάσμα (δύο φορές: ἀδικουμένων), κράτημα (τιμώντων), πίασμα (πανέορτον). Αὐτές οἱ μεγάλες ὑποστάσεις χειρονομίας συμπλέκονται μέ τή βαρεῖα, τή διπλῆ, τό τζάκισμα, ἀκόμα καί μεταξύ τους καί φέρνουν ὅπως φανερώνεται στήν ἐξήγηση τοῦ συγκεκριμένου μέλους στήν ἐπιφάνεια ἕναν μελῳδικό πλοῦτο θέσεων, πού κρύβεται πίσω ἀπό τά συγκεκριμένα σημάδια στήν πρωτότυπη σημειογραφία. Ἐπίσης εἶναι χαρακτηριστικές οἱ θέσεις: στραγγίσματα (παλλιλογία) δύο κρατημοκαταβατοανάβασμα στήν τρίτη λέξη χαίροις, ράπισμα στή λέξη θερμότατος, δύο στή λέξη παμμάκαρ, ἀνατρίχισμα στή λέξη παύσῃ, καί οἱ καταληκτικές θέσεις στίς λέξεις λέγοντες, ἀπερίτρεπτος, θαύμασι, μνήμην σου. Συγκριτική μελέτη τῶν μελῶν τοῦ παλαιοῦ Στιχηραρίου Ἐπιχειρῶντας τώρα μία συγκριτική ἐπισκόπηση τοῦ ἀνωτέρῳ μέλους μέ αὐτά τοῦ Γερμανοῦ ἀρχιερέως Νέων Πατρῶν καί τοῦ Ἰακώβου πρωτοψάλτου, θά πρέπει νά περιγράψουμε τά χαρακτηριστικά ἑκάστης περιπτώσεως. Τό παλαιό ἤ βυζαντινό ἤ κλασικό μέλος παρουσιάζεται ἐκτενές μέ τίς πλατειές μελισματικές θέσεις καί τήν ἀργή ἀνάπτυξή του, ὅπως αὐτή καταδείχτηκε ἀνωτέρω. Τό ἀντίστοιχο τοῦ Γερμανοῦ ἀρχιερέως Νέων Πατρῶν εἶναι, ὄντως, ἡ σφραγῖδα στό παλαιό στιχηραρικό μέλος, καί δέν εἶναι τυχαία ἡ πολλαπλῆ ἀντιγραφή καί διάδοση τοῦ Στιχηραρίου του 360. Παρουσιάζεται πιό καλλωπισμένο, καί αὐτό εὔκολα τό διακρίνει κανείς ἀπό τή χρήση τῶν θέσεων, πού εἶναι ἐμφανῶς περισσότερο πλούσια. Τό μέλος τοῦ Ἰακώβου, πού στρέφει τό βλέμμα στήν παλαιά παράδοση, συντέμνει τό μέλος τοῦ Γερμανοῦ ἀρχιερέως Νέων Πατρῶν, καί εἶναι πολύ ἀναλυτικό. Γιά τήν ἐποπτικώτερη μελέτη τῶν ὑπό ἐξέτασιν μελῶν παραδίδεται ὁ ἀκόλουθος συγκριτικός πίνακας μέ τήν πρωτότυπη (μή ἐξηγημένη), δηλαδή σέ μέση πλήρη σημειογραφία, ὅπου ὁ κάθε ἐνδιαφερόμενος μπορεῖ νά περιδιαβεῖ ὁλόκληρη τη μελουργική συμπεριφορά ἕκαστου μελοποιοῦ, καί νά ἀναζητήσει τά ἀνωτέρω λεγόμενα. Παρουσιάζεται ἀνά συλλαβή, γιά μία εἰδικότερη προσεκτική μελέτη, ἐνῷ οἱ μεταγραμματισμοί ἄνω τῶν χαρακτήρων, λειτουργοῦν ὡς βοηθητικοί, προκειμένου νά διευκολύνουν τόν ἀναγνώστη, ὅταν ἐκεῖνος θέλει νά ἐντοπίσει ποῦ βρίσκεται τονικά κάθε φορά τό μέλος. 359 Ἐντός τῆς παρενθέσεως εἶναι ἡ λέξη πάνω στήν ὁποία ἐμφανίζεται τό μεγάλο σημάδι. 360 Ὁ καθηγητής Γρ. Θ. Στάθης γράφει γιά τό Στιχηράριο τοῦ Γερμανοῦ ἀρχιερέως: «Τό 1665 παραδίδει τό ἀπαράμιλλο μνημεῖο τῆς Ψαλτικῆς Τένης, «τό ἀσματομελιρρυτόφθογγον Στιχηραρομούσιον», δηλαδή τό καλλωπισμένο μέλος τοῦ Στιχηραρίου, πού θά παραμείνει τό ἀξεπέραστο φωνητικό ἀριστούργημα ὅλων τῶν ἐποχῶν. Ἡ ἀνανέωση τῆς παραδόσεως ἐδῶ μαρτυρεῖται ἀπ τόν ἴδιο, ὅταν λέει ὅτι συνέγραψε τό Στιχηράριο «ἀναλεξάμενος ἐκ πολλῶν πρωτοτύπων παλαιῶν τε καί νέων» καί ὅτι πρόσθεσε καί δικές του μελωδικές γραμμές «καλλονῆς ἕνεκα». Ἐδῶ χωνεύεται ὅλη ἡ προηγουμένη ψαλτική παράδοση καί ἐκλεκτικά οἱ ἐμμελέστερες θέσεις χρησιμοποιοῦνται καί χύνονται σέ μιά καινούργια μορφή, το καλλωπισμένο στιχηραρικό μέλος.» (Γρ. Θ. Στάθη, «Γερμανός ἀρχιερεύς Νέων Πατρῶν (β ἥμισυ ΙΖ αἰῶνος) ἡ ζωή καί τό ἔργο του», ἀνάτυπο ἀπό τόν 30 ο τόμο «Ἐπίσημοι Λόγοι» περιόδου ἀπό ἕως (Πρυτανεία Μιχ. Π. Σταθοπούλου), Ἀθήνα 1998 σ. 412.) 161

162 162

163 163

164 164

165 165

166 β) Τό μάθημα «Πανάγιε Νικόλαε» Εἰσαγωγή Ὁ ἀναγραμματισμός τοῦ δοξαστικοῦ τῶν αἴνων Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων τοῦ Ὄρθρου τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου Πανάγιε Νικόλαε, εἶναι ἕνα ἀπό τά πλέον διαδεδομένα 361 μέλη στή χειρόγραφη παράδοση, πού ἐκπροσωποῦν τό παπαδικό γένος μελοποιίας καί ἀπεικονίζουν μουσικά τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Ἡ ἀνθολόγηση τῆς σύνθεσης αὐτῆς στεγάζεται ὡς καλοφωνικό μέλος, βασικῶς, στἀ ἑξῆς εἴδη κωδίκων: Παπαδική, Ἀνθολογία, Μαθηματάριον ἤ Καλοφωνικόν Στιχηράριον καί Ἀνθολόγιον Μαθηματαρίου 362. Τό μέλος τοποθετεῖται ἄλλοτε στήν ἑνότητα τῶν μαθημάτων, στήν ἀρμόζουσα θέση (ΣΤ Δεκμεβρίου), πού ὁρίζει ὁ ἑορτολογικός κύκλος τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, καί ἄλλοτε μεμονωμένα. Ὁ κύριος χαρακτηρισμός τῆς σύνθεσης, ὅπως αὐτός ἀναγράφεται στήν καθορισμένη θέση ἄνω τῶν μελῶν στούς χειρόγραφους κώδικες, εἶναι ὁ ἑξῆς: «Τῷ αὐτῷ μηνί Ϛ, ἀναγραμματισμός εἰς τόν ἅγιον Νικόλαον εἰς τό Σαλπίσωμεν» 363. Ἡ ἔρευνα, μᾶς ὑπέδειξε δύο μελοποιούς, πού ἀσχολήθηκαν μέ τή συγκεκριμένη καλοφωνικά μελοποιητική μεταχείρηση τοῦ δοξαστικοῦ: τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Κουκουζέλη καί τόν Δανιήλ πρωτοψάλτη 364, ἐκπροσωπῶντας τή βυζαντινή καί μεταβυζαντινή μελοποιητική παράδοση ἀντίστοιχα. Μέ τήν ἐξήγηση τῶν μαθημάτων αὐτῶν καταπιάστηκαν ὁ μέν Χουρμούζιος Χαρτοφύλακας γιά το μέλος τοῦ Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλη, ὁ δέ Γρηγόριος ὁ Πρωτοψάλτης γιά τό μέλος τοῦ Δανιήλ. Ὁ Θεόφιλος Μαδυτινός, ἐπίσης, παρουσιάζει τό συγκεκριμένο «μάθημα εἰς τόν ἅγιον Νικόλαον ἐξηγηθέν ἐκ τοῦ παλαιοῦ», ὅπως χαρακτηριστικά ἀναγράφεται στόν κώδικα Δοχ Οἱ χειρόγραφοι κώδικες, πού ἐπιλέχθηκαν, προκειμένου σέ αὐτούς νά στηρίξουμε τήν ὅλη διαδικασία τῆς μελοποιητικής ἀνάλυσης εἶναι οἱ ἑξῆς: Γιά τό μέλος τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Κουκουζέλη, τόν ΒΚΨ 98/246 τοῦ ΙΖ αἰ. (1676) (φφ. 343v 345r), χφ. τοῦ ἱερομονάχου Σεραφείμ ἐκ τῆς Μονῆς Λειμῶνος [Εἰκ. 11, 12] καί τήν ἐξήγησή του ἀπό τόν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα, πού μᾶς παραδίδεται στόν κώδικα ΜΠΤ 729 (φφ. 145v 149v), καί εἶναι αὐτόγραφό του. Γιά τό μέλος τοῦ Δανιήλ, τόν ΒΚΨ 75/224 τοῦ ΙΗ αἰ. (1795) (φφ. 155r 157r), χφ. τοῦ Πέτρου τοῦ Βυζαντίου [Εἰκ ] καί τήν ἔντυπη ἐξήγησή του στήν Πανδέκτη (σσ ). 361 Γιά περισσότερες λεπτομέρειες περί τῶν χφφ. στά ὁποῖα παραδίδεται τό μέλος αὐτό,, βλ. τήν ἐνδεικτική καί ἀναλυτική παρουσίασή τους στόν καταλογογραφικό πίνακα, στό δεύτερο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους, 362 Περί τῶν περιεχομένων τῶν κωδίκων αὐτῶν βλ. τήν Εἰσαγωγή στόν κατάλογο τοῦ Γρ. Θ. Στάθη, Τά χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς Ἅγιον Ὄρος, τόμ. Αʹ, σσ. λε λθ. 363 Ὡστόσο, θά πρέπει νά σημειώσουμε καί δύο περιπτώσεις, πού ὑπέδειξε ἡ ἔρευνα στούς καταλόγους τῶν μουσικῶν χφφ., κατά τίς ὁποῖες τό συγκεκριμένο μάθημα ἀναγράφεται ὡς «ἀναποδισμός» πρόκειται γιά τούς κώδικες Ξηροπ. 383 (φ. 74r) [10.2] καί Σινά 1234 (φ. 137v) [81.2]. Στήν περίπτωση πού δέν εἶναι μία διαφορετική μελοποίηση (γεγονός πού μᾶλλον ἰσχύει), πιθανῶς πρόκειται γιά σύγχυση τῶν δύο ὅρων (ἀναγραμματισμός ἀναποδισμός). 364 Οἱ χειρόγραφοι κώδικες μαρτυροῦν ὅτι ὁ Δανιήλ πρωτοψάλτης εἶχε μελοποιήσει τόν συγκεκριμένο ἀναποδισμό, ἀπό τότε, πού ἦταν ἀκόμα δομέστικος. Εἶναι χαρακτηριστική ἡ ἀναγραφή τοῦ μέλους στό φ. 656v τοῦ χφ. Ἰβήρ. 983: «Τό παρόν μάθημα ἐποιήθη παρά τοῦ μουσικωτάτου κύρ Δανιήλ δομεστίκου τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας τοῦ νέου Κουκουζέλους εἰς τόν ἅγιον πατέρα ἡμῶν Νικόλαον, γλυκύτατον». 166

167 Τό ποιητικό κείμενο Προτοῦ ἐμβαθύνουμε στή μελοποιητική ἀνάλυση, εἶναι ἀπαραίτητο νά διασαφηνίσουμε τόν ὄρο «ἀναγραμματισμός», καθώς θά μᾶς ὁδηγήσει σέ σημαντικό βαθμό στήν κατανόηση τῆς μελουργικῆς σκέψης τῶν ὡς ἄνω μελοποιῶν. Ὁ καθηγητής κ. Γρ. Θ. Στάθης γράφει: «Ὁ ὅρος ἀναγραμματισμός ἀναφέρεται εἰς ὁλόκληρον συνήθως τό κείμενον ἑνός στιχηροῦ, τοῦ ὁποίου ὅμως δέν λαμβάνει τήν ἀρχήν καί ὡς ἰδικήν του ἀρχήν, ἀλλά μίαν ἄλλην φρᾶσιν, χαρακτηριστικήν καί ἀκολούθως ἀνακαταστρώνει τό κείμενον κατά διαφορετικήν ἀκολουθίαν τῶν φράσεων καί τῶν νοημάτων. Αὐτή ἡ ἀνακατάστρωσις καί μετάπλασις τοῦ ποιητικοῦ κειμένου λέγεται ἀναγραμματισμός.» 365 Μποροῦμε νά δοῦμε σέ παραλληλία: A) τό προϋπᾶρχον ποιητικό κείμενο καί Β) τό ἀναγραμματισμένο πού στήν παροῦσα παράγραφο μελετοῦμε καί ἀφορᾶ στήν ἐξήγηση τοῦ μέλους i) τοῦ Ἰωάννη τοῦ Κουκουζέλη καί ii) τοῦ Δανιήλ Πρωτοψάλτη. Συγκεκριμένα: A) Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων, σκιρτήσωμεν ἑόρτια, καί χορεύσωμεν ἀγαλλόμενοι, τῇ ἐτησίῳ πανηγύρει τοῦ θεοφόρου Πατρός Βασιλεῖς καί Ἄρχοντες συντρεχέτωσαν, καί τόν δι ὀνείρου φρικτῆς ἐπιστασίας, Βασιλέα πείθοντα, ἀναιτίους κρατουμένους τρεῖς, ἀπολῦσαι στρατηλάτας, ἀνυμνείτωσαν. Ποιμένες καί Διδάσκαλοι, τόν τοῦ καλοῦ Ποιμένος ὁμόζηλον ποιμένα, συνελθόντες εὐφημήσωμεν. Οἱ ἐν νόσοις τόν ἰατρόν, οἱ ἐν κινδύνοις τόν ῥύστην, οἱ ἁμαρτωλοί τόν προστάτην, οἱ πένητες τόν θησαυρόν, οἱ ἐν θλίψεσι τήν παραμυθίαν τόν συνοδίτην οἱ ὁδοιπόροι, οἱ ἐν θαλάσσῃ τόν κυβερνήτην, οἱ πάντες τόν πανταχοῦ θερμῶς προφθάνοντα, μέγιστον Ἱεράρχην, ἐγκωμιάζοντες οὕτως εἴπωμεν Πανάγιε Νικόλαε, πρόφθασον, ἐξελοῦ ἡμᾶς τῆς ἐνεστώσης 366 ἀνάγκης, καί σῶσον τήν ποίμνην σου ταῖς ἱκεσίαις σου. B.i) Πα χαναχαχαναχα ανενανενανενανανενενανανεχε παναχαγι παναγιε παναναγι παναγιε Νικονολα Νικολαε προνοφθασον εξελουχου η εξελου ημας από παντοιας αναναγκης και σωσον τους δουλους σου ταις ικεσιχιχινι ταις ικεσιαις σου εν σαλπιγγι ανασμανατων σαναναλπινισωνωμεν παπαλιν εν σαλπι εν σαλπιγγι ανασμανατων σαναλπινισωμεν σκιρτηνησω σκιρτησωμεν χορευσωμεν αγαλλοχομε αγαλλομενοι βανασιλεις και αρχο και αρχοντενες συντρεχετωσαν ποιποιμενενες και διδαχασκα και διδασκαλοινοι συνελθονοντες ευφημηνησωμεν οι παναντεχες τον παντανα τον πανταχου θερμως προφθανοντα μεγι μεγιστονον ινιερα ιεραρχην εγκωμιαναναζοντες ουτως ειπωμεν τετετετετετε τετετετετε τεριρεμ τετετετετε τεριρεμ τεριρινρι ρεριρερου τεριρερου τεριριρου τερερινριρεμ 365 Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ Τό «τῆς ἐνεστώσης ἀνάγκης» μεταφέρεται ὡς «ἀπό παντοίας ἀνάγκης» καί τό «σῶσον τήν ποίμνην σου» ὡς «σῶσον τούς δούλους σου» στά μέλη πού ἀκολουθοῦν. 167

168 τερεμ τερερου τερερου τεριρερερεριρεριριριριρεμ τερερερερερεριρερερενα τεριρεμ τετερερινριρεμ τεριρεριρερερερερεμ τεριρεριρεριριριρεμ τερερεριρεμ τεριρερερεμ νενενα τεριρεμ τεριρενενενε ριρεριριρινριρερερου τεριριρεριριρεριρινριρερερεμ τενεριρερερερεμ τεριρεριρινριρεμ τενεριρερερεριρεμ τενεριρερερερεμ τεριρεριριριριρε ρενεριρερινριρερερερε [κρατημα] νενενανανενενενε νενενενενενε νενενενε εξελου ημαναναχανα εξελου ημανανας από παντοιας ανα αναγκης και σωσον τους δουλους σου ταις ικεσινινι ταις ικεσιαις σου Β.ii) Πα ανενανενανενανανενε..νενανανενε Πα παναχαγινι παναγιενε Νινικολαναενε Πανα Παναγιενε Νινικονονολαναε παλιν Παναγιενε Παναχατερ Νικολα Νικολαε προφθασονον βοηνηθη βοηθησονον προχο προφθα προφθασον βοηθη προφθασον βοηθησον εξελουνου εξελου η εξελου ημας αποπο πανανα από πασης και πα και παντοινοι και παντοιχοι και παντοιανας αναχαχαχαχα αναχαχαχαχαχαχαχαχαανα πασης αναγκης και σωνωχωνω και σωσον τους δουχουχουλου τους δουλους σου ταις ικεσιαι ταις ικε σιαις σου παναγι παναγιε Νικονολαναε Νικολα Αγιε Νικολαε τετετετετετεν Τεριρερερεριρεμ. Τεριρεμ τεριρερουτετεριρεριρε.. τετετετετετε Παναγινι Παναγιενε Νικολα Αγιε Νικολαε Ὅπως παρατηροῦμε, τό μέλος τοῦ Ἰωάννη τοῦ Κουκουζέλη (Β.i) ὡς καθ αὑτό ἀναγραμματισμός, μεταχειρίζεται καί ἀναπλάθει ὅλο τό προϋπᾶρχον ποιητικό κείμενο τοῦ δοξαστικοῦ τῶν αἴνων. Συγκεκριμένα, προκρίνεται ὡς ἔναρξη ἡ ἐντυπωσιακή ἐπίκληση τοῦ Ἁγίου «Πανάγιε Νικόλαε» καί συνεχίζει τό ὑπόλοιπο κείμενο κανονικά: «πρόφθασον, ἐξελοῦ ἡμᾶς ἀπό παντοίας ἀνάγκης, καί σῶσον τούς δούλους σου ταῖς ἱκεσίαις σου». Ἀκολούθως, ὁ μελοποιός χειρίζεται τήν ἀρχική φράση τοῦ δοξαστικοῦ ξανά ἀναγραμματισμένη «ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων σαλπίσωμεν» καί ἐπαναλαμβανόμενη μετά τήν παρακελευσματική προσταγή τοῦ μονοφωνάρη. Τό ποιητικό κείμενο συνεχίζει, μέ ὁρισμένες παραλείψεις, πού ὅμως δέν διαφοροποιοῦν οὐσιαστικά τήν ἀρχική σύνταξη τοῦ κειμένου: «σκιρτήσωμεν, χορεύσωμεν ἀγαλλόμενοι, Βασιλεῖς καί Ἄρχοντες συντρεχέτωσαν, Ποιμένες καί Διδάσκαλοι, συνελθόντες εὐφημήσωμεν οἱ πάντες τόν πανταχοῦ θερμῶς προφθάνοντα, μέγιστον Ἱεράρχην, ἐγκωμιάζοντες οὕτως εἴπωμεν». Ἀκολουθεῖ ἐκτενές κράτημα, καί ὁ μελοποιός ἐπιλέγει νά κλείσει τό μάθημά του ξανά μέ τήν ἐπίκληση στόν Ἅγιο «ἐξελοῦ ἡμᾶς ἀπό παντοίας ἀνάγκης, καί σῶσον τούς δούλους σου ταῖς ἱκεσίαις σου». Συνεπῶς, ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι μέ τήν παραπάνω ἀνάπλαση τοῦ ποιητικοῦ κειμένου, τά διάφορα νοήματα πού ὑπάρχουν, προέρχονται ἀπό τήν προϋπάρχουσα 168

169 μορφή τοῦ κειμένου, ἀναδομοῦνται σύμφωνα μέ τήν αἰσθητική ἐπιλογή τοῦ μελοποιοῦ, καί βεβαίως τονίζονται ἀναλόγως ἀπό τήν ἁρμόζουσα μουσική ἐπένδυση. Ὅσον ἀφορᾶ στό μέλος τοῦ Δανιήλ (B.ii), μποροῦμε νά ὑποστηρίξουμε ὅτι κινεῖται σέ ἕνα διαφορετικό ἐπίπεδο μεταχείρισης τοῦ ποιητικοῦ κειμένου. Πιό συγκεκριμένα, περιορίζεται μόνο στόν τελευταῖο πόδα τοῦ στιχηροῦ, καί σέ αὐτό μονάχα τό ποιητικό κείμενο στηρίζεται γιά νά μελουργήσει, γι αὐτό καί τό κατατάσσουμε στήν κατηγορία τοῦ ἀναποδισμού 367. Ὁ συγκεκριμένος πούς διακρίνεται εὐκρινῶς ἀπό τόν ἐπικλητικό λόγο πρός τόν Ἅγιο: «Πανάγιε Νικόλαε πρόφθασον, ἐξελοῦ ἡμᾶς ἀπό παντοίας ἀνάγκης, καί σῶσον τούς δούλους σου ταῖς ἱκεσίαις σου». Χρησιμοποιεῖται μέ τήν αὐτή σειρά τῶν λέξεων, συνοδευόμενος, ὅμως, μέ τήν ἀνάπτυξη πολλῶν ἠχημάτων ἐνδιάμεσα, τήν ἐπανάληψη συλλαβῶν καί λέξεων, καί τή χρήση νέων καί συναφῶν βοηθητικῶν λέξεων ὅπως «πάτερ», «βοήθησον», «πάσης», «ἅγιε». Χαρακτηριστικό στοιχεῖο τῆς μελοποίησης αὐτῆς καί ἴσως ὁ πραγματικός λόγος σύνθεσης τοῦ μέλους αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου ἀναποδισμοῦ εἶναι ἡ χρήση τοῦ χαρακτηρισμοῦ ἀπό τόν ὑμνογράφο «Πανάγιε Νικόλαε», ἡ ὁποία καί σφραγίζει οὐσιαστικά κάθε μελουργική κίνηση τοῦ μελοποιοῦ, ὅπως αὐτή διαφαίνεται ἀπό τή μορφολογική δομή τοῦ μέλους. Ἀναλυτικά, παρουσιάζεται στήν ἀρχή συνοδευόμενο ἀπό κράτημα (νενανισμό) καί μέ ἐπαναλήψεις συλλαβῶν καί λέξεων, πού τονίζονται ἀκόμη περισσότερο ἀπό τήν παρακελευσματική προσταγή τοῦ μονοφωνάρη «πάλιν» ἐδῶ εἶναι πού εἰσχωρεῖ καί ἡ νέα λέξη «πάτερ», πού τοποθετεῖται μέ ἕναν αὐθόρμητο μᾶλλον τρόπο μέσα στή μουσική ἀνάπλαση καί ἐκτύλιξη τοῦ χαρακτηρισμοῦ. Τό πρῶτο καί κύριο μέρος τοῦ μέλους ὁλοκληρώνεται ἐπίσης μέ τόν ἴδιο χαρακτηρισμό, καί μάλιστα στό σημεῖο αὐτό τοποθετεῖται καί ἡ λέξη «Ἅγιε», πού, γιατί ὄχι, καί νοηματικά δικαιολογεῖται ὡς εἰσαγωγή στό ἀμέσως ἀκόλουθο ἐκτενές κράτημα (τερετισμός). Φυσικά, ὡς κολοφῶνα τοῦ συγκεκριμένου μαθήματος, ὁ μελοποιός ἐπιλέγει νά ἀφήσει στούς ἀκροατές τή νοηματική πηγή, πού χαρακτηρίζει καί διαμορφώνει ὀλόκληρο τόν ἀναποδισμό, «Πανάγιε Νικόλαε». Ἡ ἀνάλυση τοῦ μέλους Ἡ ἀνάλυση θά ἔχει ὡς ἀντικείμενο ἔρευνάς της τόν ἀναγραμματισμό τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλη «Πανάγιε Νικόλαε». Θά δοθεῖ μέ αὐτό τόν τρόπο ἡ βυζαντινή ἐπώνυμη παπαδική καλοφωνική μελοποιητική πράξη, πού ἀφορᾶ στόν Ἅγιο Νικόλαο. Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Κουκουζέλης δέν ἐπιλέχθηκε τυχαῖα ὡς μελοποιός τοῦ ὑπό ἐξέτασιν ἀναγραμματισμοῦ στήν ἐπιλογή του ὤθησε, κυρίως, ἡ συνεχόμενη παράδοση τοῦ δημοφιλοῦς αὐτοῦ μέλους 368, ἀλλά καί ἠ καθολική ἀναγνώριση τῆς καθοριστικῆς συμβολῆς τοῦ μελουργοῦ στήν τέχνη τῆς μελοποιίας τῶν ἀναγραμματισμῶν 369. Καί ἐπιλέχθηκε ἕνα καλοφωνικό μέλος αὐτοῦ τοῦ τύπου πρός 367 Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι, ἐνῷ γιά τήν περίπτωση τοῦ μέλους τοῦ Ἰωάννη τοῦ Κουκουζέλη στήν πλειοψηφία τούς τά χφφ. ἀναγράφουν τόν χαρακτηρισμό του ὡς «ἀναγραμματισμό», στά μέλη τοῦ Δανιήλ δέν ὑπάρχει εἰδική ἀναγραφή μελουργικής κατηγοριοποίησης, ὅπως αὐτό παρατηρεῖται ἀπό τόν καταλογογραφικό πίνακα τοῦ δεύτέρου κεφαλαίου τοῦ παρόντος μέρους. 368 Αὐτό φαίνεται ξεκάθαρα καί ἀπό τόν ἐνδεικτικό κατάλογο τῶν μαθημάτων πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου Νικολάου στίς διάφορες βιβλιοθῆκες πού διασῴζουν τήν παράδοση τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας στά μουσικά χειρόγραφα, καί πού περιέχεται στό δεύτερο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους. 369 «Αἰωνία σου ἡ μνήμη, Ἰωάννη Κουκουζέλη, μέ τόν δρόμον ὁπού ἐφανέρωσας τῆς αὐτῆς ἐπιστήμης» ἀπό τόν κώδικα Διον. 570, χφ. Ἰωάννου Πλουσιαδηνοῦ στό τέλος τοῦ καλοφωνικοῦ θεοτοκίου στιχηροῦ Ἀσπόρως ἐκ θείου πνεύματος (Γρ. Θ. Στάθη Αχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, Εἰσαγωγή στή Βυζαντινή 169

170 ἀνάλυση, μιᾶς καί τά μέλη πού συνθέτονται ὡς ἀναγραμματισμοί, θά λέγαμε ὅτι ἀποτελοῦν τίς πλέον σημαντικές καί κατ ἐξοχήν περιπτώσεις μουσικότητας, καθώς τό ἴδιο τό ποιητικό κείμενο ὑποτάσσεται στό μέλος ἀναπλαθώμενο καί ἀναδημιουργούμενο, γιά νά ἐκφραστεῖ μέ τόν καλύτερο τρόπο ἡ μουσική ἔμπνευση τοῦ μελοποιοῦ. Οἱ τρόποι ἔκφρασης, λοιπόν, πού μεταχειρίζεται ὁ μελοποιός, εἶναι πολλοί καί ἰδιαίτεροι, καί ἀξίζει νά ἐντρυφήσει κανείς σέ αὐτούς καί νά τούς ἐξετάσει εἴτε μεμονωμένα ὡς αὐτοτελῆ ἐργαλεῖα μελουργικῆς ἱκανότητας, εἴτε κυρίως συνδετικά ὡς λειτουργικά ἀναπόσπαστα σημεῖα τοῦ μέλους, καί νά μελετήσει τή χρήση τους, ὅπως αὐτή διαμορφώνεται ἀπό α) τήν προετοιμασία πού ἔχει προηγηθεῖ, β) τήν ἐνεστωτική κατάστασή τους καί γ) τό μελλοντικό ἀντίκτυπο πού θά ἀφήσουν στό ὑπόλοιπο μέλος. Βεβαίως, οἱ τρόποι ἔκφρασης στό συγκεκριμένο τρόπο μελοποίησης τύπου ἀναγραμματσμοῦ εἶναι ὡς ἐπί τό πλεῖστον κοινοί στίς βασικές τους ἀρχές στά μέλη τῶν ἀναγραμματισμῶν, ὡστόσο πεποίθησή μας εἶναι ὅτι ἕκαστο μέλος ἔχει τόν δικό του μουσικό χαρακτῆρα, μέ ἀποτέλεσμα νά ζητᾶ τό δικό του μουσικολογικό τρόπο προσέγγισης. Ξεκινῶντας, λοιπόν, τήν ἀναζήτηση τῶν μελουργικῶν τρόπων ἐκφράσης στό συγκεκριμένο ἀναγραμματισμό, ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ὅλοι ἐκπηγάζουν ἀπό τό κύριο στοιχεῖο, πού διέπει τό μέλος αὐτό, πού εἶναι ἡ καλοφωνία 370. Τό στοιχεῖο αὐτό τῆς καλοφωνίας δίνει τή δυνατότητα χρήσης μεθόδων ἔκφρασης, πού δίνουν ἄλλη διάσταση στό νοηματικό προσανατολισμό. Ἔτσι, τό πρῶτο ἀπό τά «ἀφοριστικά στοιχεῖα τῆς καλοφωνίας» 371 εἶναι ὅτι τό μέλος παρουσιάζεται πλατύ, καλλωπισμένο καί ἐπιτηδευμένο, μέσῳ τῶν μεγάλων ὑποστάσεων καί θέσεων 372, τῶν ὁποίων ὁ μελοποιός κάνει χρήση. Τό δεύτερο ἀφορᾶ στή διαδικασία τῆς ἀνακατάστρωσης τοῦ προϋπάρχοντος ποιητικοῦ κειμένου, πού χαρακτηρίζει τό συγκεκριμένο εἶδος μελοποιίας, καί τήν ἀνάπλασή του στό ἐπίπεδο ἐκεῖνο, πού κρίνει ὁ μελοποιός ὅτι ἐπιτυγχάνεται ἡ ἀπόδοση τῆς νοηματικῆς μουσικῆς τοῦ ἔκφρασης. Στή συγκεκριμένη περίπτωση προκρίνεται ὡς ἔναρξη μία ἐνδιάμεση φράση, πού ὄντως τήν ξεχωρίζει ἀμέσως ὁ ἀναγνώστης τοῦ ποιητικοῦ κειμένου, ἀφοῦ πρόκειται γιά τόν μεγαλόστομο χαρακτηρισμό πού δίνει ὁ ὑμνογράφος «Πανάγιε Νικόλαε». Καί βεβαίως, χάρη σέ αὐτή τή διαφοροποίηση τῆς ἔναρξης ἀναπλάθεται καί ἀναδομεῖται καί τό ὑπόλοιπο κείμενο, προκειμένου νά «ἐξυπηρετήσει» τά νοήματα πού θέλει νά ἀποδώσει ὁ μελοποιός. Ὁ ἀναγραμματισμός τοῦ ποιητικοῦ κειμένου, καί συνεπῶς, καί ὁ Μουσικολογία, Σημειώσεις πανεπιστημιακῶν παραδόσεων, Τμῆμα Μουσικῶν Σπουδῶν Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀκαδημαϊκό ἔτος , σ. 11.) Ὁ καθηγητής Γρ. Θ. Στάθης ἀναφέρει ὅτι ἔγραψε «ὑπέρ τά ἑκατό μαθήματα» (Βλ. Γρ. Θ. Στάθη, «Ὁ μαΐστωρ Ἰωάννης Παπαδόπουλος ὁ Κουκουζέλης (1270 περίπου α ἥμ. ιδ αἰ.). Ἡ ζωή καί τό ἔργο του.», ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδικοῦ Ὁ Ἐφημέριος, ἔτος ΛΔ (1986), τεύχη 12 14, Ἀθήνα 1986.) 370 Ἡ καλοφωνία, ὅπως ἐπισημαίνει ὁ καθηγητής κ. Στάθης «ἐξελίχθη εἰς την ὑψηλοτέραν μορφήν τῆς μελοποιίας ἀπό ἀπόψεως τέχνης καί μελισματικοῦ χαρακτῆρος ἤ ὕφους καί συνέβαλεν εἰς τήν αὐτονομίαν τῆς Ψαλτικῆς Τέχνης.» (Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ. 8.) 371 Βλ. Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σσ «Τό παπαδικόν μέλος συνίσταται κυρίως ἐξ ἐκτενῶν ἤ ἄλλως πλατειῶν μουσικῶν θέσεων ἐπί τῆς αὐτῆς συλλαβῆς τοῦ ποιητικοῦ κειμένου, συνήθως βραχέος.» (Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ. 44.) 170

171 πλατυσμός τοῦ μέλους ἐπιτυγχάνονται μέ τή χρήση τῆς μεθόδου τῆς ἐπανάληψης τῶν διαφόρων συλλαβῶν, λέξεων καί φράσεων. Οἱ μουσικές ἐκτάσεις, πού παραχωροῦνται σέ κάθε συλλαβή, δίνουν τήν δυνατότητα ἐκτύλιξης τοῦ μέλους μέσα στόν μουσικό λειτουργικό χρόνο τῆς σύνθεσης. Τό κράτημα 373, ὡς τό τρίτο γνωριστικό στοιχεῖο τῆς καλοφωνίας, παραγόμενο ἀπό τίς διάφορες ἄσημες συλλαβές ἔχει δύο χρηστικές διαστάσεις: 1) τήν πρακτική, πού ἐξυπηρετεῖ α) τήν παράταση καί β) τόν μορφολογικό χωρισμό 374 (μιᾶς καί πρόκειται περί ὀργανικοῦ τμήματος) τοῦ μέλους καί 2) τή θεωρητική, πού ἐξυπηρετεῖ α) τόν ἔμμεσο «σχολιασμό» τοῦ μέλους καί β) τήν ἀναγωγή τῶν ἀκροατῶν σέ ἐπίπεδα ἀπόλυτης μουσικότητας 375. Ἀπό τά παραπάνω, ὁδηγούμαστε στό συμπέρασμα ὅτι στήν περίπτωσή μας αὐτή τοῦ ἀναγραμματισμοῦ, ὡς διαδικασίας καλοφωνικῆς, μελοποιητικά, διαχείρισης τοῦ μέλους ἡ μουσική πρωτεύει τοῦ λόγου, ἄν καί, ἴσως, ὀρθότερα θά ἔπρεπε νά λέμε ὅτι χάρη στό λόγο πρωτεύει ἡ μουσική. Μέ ἀφορμή, λοιπόν, τό συγκεκριμένο μάθημα, κατανοοῦμε ὅτι μέ τόν ὄρο «μαθήματα» δέ λογίζεται μόνο ἡ χρήση τους ὡς ἀντικείμενα σπουδῆς καί μελέτης τῆς μουσικῆς, ἀλλά ὡς θαυμαστά ἀριστοτεχνήματα μελουργικής τεχνικῆς. Ἄς περάσουμε, ὅμως, σέ μία λεπτομερέστερη μελοποιητική περιγραφή τῆς σύνθεσης τοῦ ὑπό ἐξέτασιν μέλους. Ἀναλύοντας σέ μακροδομικό ἐπίπεδο τόν ἀναγραμματισμό «Πανάγιε Νικόλαε», πού εἶναι μελοποιημένος σέ ἦχο πλ. α, ὅπως εἶναι μελισμένο καί τό στιχηρό ἀπό τό ὁποῖο προέρχεται, τόν κατατάσσουμε στήν κατηγορία τοῦ «μονομερῆ β» μορφολογικοῦ τύπου συνθέσεως μαθημάτων 376. Αὐτό προκύπτει ἀπό τή διάταξη τῶν μερῶν, στά ὁποῖα μορφολογικά χωρίζεται ἡ σύνθεση. Ὁ καθηγητής κ. Γρ. Θ. Στάθης γράφει χαρακτηριστικά: «Εἰς τά μαθήματα διακρίνομεν σχεδόν πάντοτε τρία πράγματα, ἀρχήν, μέσην καί τέλος δηλαδή, ἕνα τύπον εἰσαγωγῆς, τό κύριον μέρος καί τό τέλος, τό finale. Ἡ εἰσαγωγή καί τό τέλος ἀποτελοῦν ὀργανικόν, ἀναπόσπαστον τμῆμα τῆς ὅλης συνθέσεως καί δέν ἀποτελοῦν μέρη τῆς συνθέσεως. Τήν διάκρισιν εἰς μέρη ἐπιβάλλει ἡ εἰσαγωγή κρατήματος ἅπαξ, δίς, τρίς ἤ πλεονάκις. Ὡς μέρος νοεῖται ἕν τμῆμα τοῦ κειμένου μεμελισμένον καλοφωνικῶς μετά τοῦ ἀκολουθοῦντος κρατήματος. Κατά ταῦτα τό βασικόν διάγραμμα τῆς δομῆς τῶν μαθημάτων εἶναι τό ἀκόλουθον εἰσαγωγή + κύριον μέρος [κείμενον κράτημα] Περί τῶν κρατημάτων βλ. Γρηγορίου Γ. Ἀναστασίου, Τά κρατήματα στήν ψαλτική τέχνη, ΙΒΜ, Μελέται 12, Ἀθήνα Τό κράτημα ὁριοθετεῖ καθοριστικά τή μορφή τοῦ μέλους φανερώνοντας τήν ἀρχή, τή μέση καί τό τέλος τῆς σύνθεσης, ὅπως θά δοῦμε στή συνέχεια. 375 Τό κράτημα χαρακτηρίζεται ὡς «τό μόνο δεῖγμα τῆς ψαλτικῆς μελοποιίας, ὅπου ἡ μουσική αὐτονομεῖται καί λειτουργεῖ μόνο χάριν τῆς τέχνης καί τῆς αἰσθητικῆς ἀπολαύσεως.» (Γρ. Θ. Στάθη Ἀχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, Εἰσαγωγή στή Βυζαντινή Μουσικολογία, Σημειώσεις πανεπιστημιακῶν παραδόσεων, Τμῆμα Μουσικῶν Σπουδῶν Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀκαδημαϊκό ἔτος , σ. 11.) Ἀν καί θά πρέπει νά προσθέσω ὅτι δέν εἶναι τυχαία ἡ ἀπόλαυση αὐτή, ἀφοῦ ἔρχεται σέ κατάλληλο χωροχρόνο πού ἔχει σκεφθεῖ ὁ μελοποιός καί μετά τῶν ἀπαραίτητων νοηματικῶν τονισμῶν, πού καλεῖται τό ἴδιο τώρα νά σχολιάσει μουσικά. 376 Περί τῶν μορφολογικῶν τύπων συνθέσεως τῶν καθ αὑτό μαθημάτων, βλ. Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σσ

172 τέλος» 377. Συνεπῶς, ἡ χρήση μιᾶς παρεμβολῆς κρατήματος στό κύριο μέρος καθιστᾶ τή σύνθεση ὡς μονομερῆ β τύπο. Ἀναλυτικά: Ἡ εἰσαγωγή ἀποτελεῖται ἀπό τό μέλος τῆς παρακλητικῆς 378, πού ὡς μία ἐκ τῶν μεγάλων ὑποστάσεων χειρονομίας, ἐκτός ἀπό τόν πλατυσμό πού ἐπιφέρει, ἀναλαμβάνει καί τήν «εἰσαγωγικήν ἐπιβολήν τοῦ μέλους» 379. Ὡστόσο μετά ἀπό αὐτή ἀκολουθεῖ ἤχημα 380 (μέλος σχηματιζόμενο ἀπό τήν ἀρχική συλλαβή «πά», καί συγκεκριμένα τό φωνῆεν «α»), συλλαβιζόμενο μέ τά ξένα παρεμβαλλόμενα σύμφωνα «χ» καί «ν», καί τό ὁποῖο ἀναπτύσσεται σέ βραχύ κράτημα (νενανισμό) 381. Ὅλες αὐτές, λοιπόν, οἱ μελουργικές διαδικασίες πού μορφολογικά ἀνήκουν στό εἰσαγωγικό μέρος (εἰσαγωγή τύπου β ) ἐντάσσονται στήν προσπάθεια τοῦ μελοποιοῦ νά δημιουργήσει τήν κατάλληλη μουσική χωροχρονικότητα, προκειμένου νά εἰσαγάγει μέ τόν καλύτερο τρόπο τόν ἀκροατή στό κύριο μέρος. Καί σέ μία μικροδομική ἀνάλυση τῆς εἰσαγωγῆς, θά πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι τά ἐπί μέρους μέρη τῆς εἰσαγωγῆς συνδέονται καί συνδυάζονται μέ ἀπόλυτα ὁμαλό τρόπο. Τό μέλος κινούμενο στό πεντάχορδο τῆς κλίμακας τοῦ πλ. α ἤχου Πα Κε παρουσιάζει μία ὄμορφη κινητικότητα μέ μία μικρή στάση στόν φθόγγο Ζω (ἀτελής κατάληξη), χαρακτηριστική γιά τήν ἔναρξη τοῦ μικροῦ νενανισμοῦ πού ἕπεται. Ἔτσι στή μαρτυρία τοῦ Πα, πού ἀκολουθεῖ, τό μέλος ὁλοκληρώνει πλήρως τό μουσικό του νόημα (ἐντελής κατάληξη), καί φυσικά ὁριοθετεῖ τήν εἰσαγωγή ὡς ὀργανικό τμῆμα τῆς σύνθεσης. Ἀξίζει στό σημεῖο αὐτό νά ὑπογραμμίσουμε τήν ἀξία τῆς ὕπαρξης μιᾶς τέτοιας εἰσαγωγῆς σέ μία καλοφωνική σύνθεση ὅπως αὐτή καθώς εἶναι σίγουρο ὅτι παρατηρῶντας κανείς τό μέλος πού ἀκολουθεῖ, δέ θά μποροῦσε νά φανταστεῖ τήν ἀπουσία μίας προηγηθείσας μελικῆς ἀνάπτυξης, ἡ ὁποία θά λειτουργοῦσε ὡς προοίμιο καί προετοιμασία ὅσων ἕπονται. Τό κύριο μέρος περιλαμβάνει τό ποιητικό κείμενο «Πανάγιε Νικόλαε πρόφθασον ἐξελοῦ ἡμᾶς ἀπό παντοίας ἀνάγκης καί σῶσον τούς δούλους σου ταῖς ἱκεσίαις σου ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων σαλπίσωμεν, σκιρτήσωμεν, χορεύσωμεν ἀγαλλόμενοι βασιλεῖς καί ἄρχοντες συντρεχέτωσαν, ποιμένες καί διδάσκαλοι συνελθόντες εὐφημήσωμεν. Οἱ πάντες τόν πανταχοῦ θερμῶς προφθάνοντα, μέγιστον Ἱεράρχην, ἐγκωμιάζοντες οὕτως εἴπωμεν» καί τό κράτημα (τερετισμός + νενανισμός). 377 Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σσ «μετά τήν μαρτυρίαν τοῦ ἤχου γίνεται ἀρχή μελῳδίας ἀῤῥύθμου, ἥτις ὁμοιάζει μέ προοίμιον διότι εἰς αὐτήν δεικνύεται ἡ ὁδός τοῦ ἤχου καί ἐπί τό ὀξύ καί ἐπί τό βαρύ ἔπειτα γίνεται ἐντελής κατάληξις εἰς τό Ἴσον τοῦ ἤχου. Ἡ τοιαύτη δέ μελωδία λέγεται Παρακλητική, ἐπειδή οἱ παλαιοί μεταχειριζόμενοι κατ ἀρχάς τήν παρακλητικήν [ ] ἐξέφραζον τοιαύτην τινά μελῳδίαν.» (Χρυσάνθου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικής, σ. 186, 417.) 379 Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, ὑποσημ. 1, σ «Εἰς τήν ἀρχήν το ἤχημα ἔχει καί τήν ἔννοιαν τῆς ἐπιβολῆς τοῦ ἤχου, τῆς εἰσαγωγῆς, ἑνός εἴδους preludio δηλαδή.» (Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ. 70, υποσημ. 1.) 381 «Τό ἤχημα αὐτό, καί ὅταν ἀναπτύσσηται εἰς κράτημα τενενα, τεριρεμ κλπ. συνεκλαμβάνεται μετά τῆς εἰσαγωγῆς ἄλλωστε εἰς τά χειρόγραφα σαφῶς χαρακτηρίζεται ὡς πρόλογος, ἕν τοιοῦτον εἰσαγωγικόν κράτημα.» (Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ. 152.) «Πρόλογος», ὡς καλοφωνική περίπτωση τοῦ δοξαστικοῦ τῶν αἴνων «Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων» καταγράφεται καί στόν καταλογογραφικό κατάλογο, πού περιέχεται στό δεύτερο κεφάλαιο τοῦ παρόντος μέρους, καί συγκεκριμένα στόν κώδικα Σινᾶ 1294 (88.2). 172

173 Συγκεκριμένα, γιά τό μουσικό κείμενο τοῦ κυρίου μέρους παρατηροῦμε τά ἑξῆς: Ἡ λέξη «πανάγιε», ἡ ὁποία καί νοηματικά ἔχει ἕνα ἐντυπωσιακό περιεχόμενο δέν θά μποροῦσε νά μήν ἔχει καί ἕναν ἀριστοτεχνικό μελουργικά τρόπο ἐκτύλιξης. Παρατηροῦμε, λοιπόν, ὅτι ἡ πρώτη ἐμφάνιση τῆς λέξης πού συνιστᾶ καί μία ὁλοκληρωμένη μουσική φράση (μέ ἐντελῆ κατάληξη στόν Πα) συγκεντρώνει συμπυκνωμένο ἕνα μουσικό ὑλικό, κατά τό ὁποῖο τό μέλος ξεφεύγει ἀπό τά ὅρια τοῦ πενταχόρδου της εἰσαγωγῆς, καί ἀνεβαίνει ἔστω καί γιά λίγο ὡς τόν ἄνω Νη. Μάλιστα, θά μποροῦσε, ἴσως, κάποιος ἄλλος μελοποιός νά σταματήσει ἐκεῖ καί νά προχωρήσει στή λέξη «Νικόλαε». Ὡστόσο, ὁ συγκεκριμένος μελοποιός, ὡς ἄριστος γνώστης τῆς δύναμης τοῦ μέλους, πράττει μία «μουσική ἐπιβεβαίωση» τῆς φράσης αὐτῆς, ἡ ὁποία παρουσιάζεται μέ ἕνα πιό πλατύ μέλος τῆς λέξης αὐτῆς, τονίζοντας τό νόημα καί ὁδηγῶντας, ἔτσι, πιό ὄμορφα μουσικά στήν ἑπόμενη λέξη. Τό μέλος, πού κινεῖται στις λέξεις «Νικόλαε πρόφθασον», παρουσιάζεται μέ μία ὁμαλή ροή, πού καταλήγει στόν κάτω Κε (ἀτελής κατάληξη) καί αὐτό δέν τό πράττει χωρίς λόγο, καθώς, λειτουργεῖ ὡς «μουσική ἀφετηρία» γιά νά ξεκινήσει ἡ ἐκτύλιξη τοῦ μέλους «ἐξελοῦ ἡμᾶς ἀπό παντοίας ἀνάγκης καί σῶσον τούς δούλους σου ταῖς ἱκεσίαις σου», πού χαρακτηρίζει τή συγκεκριμένη σύνθεση. Ἡ φράση «ἐξελοῦ ἡμᾶς» (πού καταλήγει στόν Δι) εἶναι ἡ πρώτη ἡ ὁποία τονίζεται μουσικά τόσο πολύ ἀπό τόν μελοποιό, καί αὐτό ἀποδεικνύεται τεχνικά τόσο μέ τό στοιχεῖο τῆς ἐπανάληψης, ὅσο καί μέ τήν ἰκανότητα τοῦ μελοποιοῦ νά μεταφέρει τόν ἀκροατή μόλις σέ αὐτή τή φράση σέ ἕνα εὖρος συχνοτήτων, πού ἐκτείνεται ἀπό τόν κάτω Κε ἕως τόν ἄνω Νη. Ἡ ἔνταση αὐτή βρίσκει τή «μουσική λύση» της ἀμέσως μετά, στίς λέξεις «ἀπό παντοίας ἀνάγκης» (καί μέ ἐντελῆ κατάληξη στή βάση τοῦ ἤχου Πα). Ὑπογραμμίζουμε, στό σημεῖο αὐτό, τήν ἐμμονή τοῦ μελοποιοῦ στίς λεπτομέρειες τῆς μελικῆς ἀνάπτυξης τοῦ μέλους ἀναφέροντας τό παράδειγμα τοῦ τονισμοῦ τῆς λέξης «ἀνάγκης». Ἡ «μίμηση πρός τά νοούμενα» 382, πού χαρακτηρίζει τή σύνθεση ὡς τεχνική διαδικασία μελοποιίας, παρατηρεῖται καί στή λέξη «τούς δούλους σου», μέ μία «ταπεινή» ἐκτύλιξη τοῦ μέλους, πού συνίσταται ἀπό τή χρήση τῶν χαμηλῶν φθόγγων τῆς κλίμακας τοῦ πλ. α καί τήν ἀτελῆ κατάληξη στόν κάτω Ζω. Βέβαια, ἡ ἐλπίδα στίς ἰκεσίες τοῦ Ἁγίου Νικολάου μελοποιεῖται καί αὐτή, καί ἔτσι, ἀμέσως, τό μέλος μέ μία πεντάφωνη ἀνάβαση ἐπανέρχεται, καί μάλιστα μέσῳ τῆς χρήσης ἠχημάτων καί ἐπανάληψης καταλήγουμε τελικῶς στόν Πα, παρέχοντας καί μουσικά γιά ἄλλη μία φορά τή σίγουρη μουσική ἀσφάλεια τῆς βάσης τοῦ ἤχου. Καί φθάνουμε στό σημεῖο, κατά τό ὁποῖο ὁ μελοποιός κάνει χρήση τῆς ἀρχικῆς ἔναρξης τοῦ ποιητικοῦ κειμένου, πού καί αὐτή, ὅμως, τήν ἀναγραμμματίζει, δηλώνοντας ὅτι «ἐν σάλπιγγι ᾀσμάτων σαλπίσωμεν». Τό μέλος ἀναπτύσσεται πάνω σέ μία συνεχόμενη ροή διαδοχικῶν ὡς ἐπί τό πλεῖστον φθόγγων (μέ χαρακτηριστική 382 «Μίμησις δέ πρός τά νοούμενα εἶναι, τό νά μελίζωμεν μέ ὀξεῖαν μέν μελῳδίαν ἐκεῖνα, εἰς τά ὁποῖα νοεῖταί τι ὕψος ὡς οὐρανός, ὄρος μέ βαρεῖαν δέ μελῳδίαν ἐκεῖνα, εἰς τά ὁποῖα νοεῖταί τι χθαμαλόν ὡς γῆ, ἄβυσσος, ᾅδης. Καί μέ τερπνόν μέν ἦχον ἐκεῖνα, εἰς τά ὁποῖα νοεῖταί τις χαρά ὡς παράδεισος, νίκη μέ σκυθρωπόν δέ ἦχον ἐκεῖνα, εἰς τά ὁποῖα νοεῖταί τις λύπη ὡς θάνατος, καταδίκη καί τά λοιπά.» (Χρυσάνθου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικής, σσ , 421.) Ὁ καθηγητής π. Σπυρίδων Ἀντωνίου συγκεντρώνει τά σχήματα ἔκφρασης καί πλοκῆς τοῦ μέλους, πού χαρακτηρίζουν γενικά τίς διάφορες μελοποιήσεις, διακρίνοντας τίς ἑξῆς κατηγορίες: α) ἐπαλληλία ὁμοίων γραμμῶν, β) σχήματα ἔκφρασης τόπου, γ) σχήματα κατά μίμηση κλίμακας, δ) ἔκφραση ψυχικῶν καταστάσεων, ε) ἀπόδοση τῶν ἐννοιῶν τοῦ πλήθους καί τοῦ μεγέθους, καί στ) σχήματα ἀντιφωνίας. (Βλ. Σπυρίδωνος Στ. Ἀντωνίου πρωτοπρεσβ., Μορφολογία, σσ ) 173

174 τήν ἀτελῆ κατάληξη στόν ἄνω Ζω ). Ὁ μελοποιός τονίζει ἰδιαίτερα τή φράση καί μέσῳ τῆς χρήσης τῆς παρακελευσματικῆς προσταγῆς τῆς λέξης «πάλιν» 383 ἀπό τόν μονοφωνάρη, πού παρακινεῖ τό χορό νά ἐπαναλάβει τήν ἴδια φράση, πού μελωδικά ξεκινᾶ μέ τόν ἴδιο τρόπο, ἀλλά στήν πορεία παρουσιάζει ὁρισμένες μκρές διαφοροποιήσεις σέ σχέση μέ τήν προηγηθεῖσα φορά. Τό μέλος συνεχίζει στίς λέξεις «σκιρτήσωμεν, χορεύσωμεν ἀγαλλόμενοι», ξεκινῶντας μέ μία θά λέγαμε παρακινητική τρίφωνη ἀνάβαση καί στά δύο ρήματα «σκιρτήσωμεν» καί «χορεύσωμεν», καί καταλήγει στή βάση τοῦ ἤχου (τελική κατάληξη στόν Πα) στή λέξη «ἀγαλλόμενοι». Τίς μουσικές κινήσεις τῶν λέξεων «βασιλεῖς» καί «ἄρχοντες» συνδέει μέ ἀπόλυτα ἑνωτικό μουσικό τρόπο καί ἀτελῆ κατάληξη στόν Γα τό μέλος, πού βρίσκεται στόν συμπλεκτικό σύνδεσμο «καί». Τό μέλος συνεχίζει στό ἴδιο ὕφος παραμένοντας στόν ἀρχικό ἦχο καί στήν ὑπόλοιπη φράση «συντρεχέτωσαν, ποιμένες καί διδάσκαλοι συνελθόντες εὐφημήσωμεν», καί καταλήγει στόν Πα (τελική κατάληξη ἔχουν, βέβαια, προηγηθεῖ καί ἄλλες τελικές καταλήξεις, πού λειτουργοῦν ὡς ἀπλές ἐπιβεβαιώσεις τῆς μουσικῆς ἐξέλιξης, πού οὕτως ἤ ἄλλως, ὅμως, ἀνήκουν στό οἰκεῖο ἀπό τήν ἀρχή μουσικό περιβάλλον τοῦ πλ. α ἤχου). Ἡ τελευταία φράση «οἱ πάντες τόν πανταχοῦ θερμῶς προφθάνοντα, μέγιστον Ἱεράρχην, ἐγκωμιάζοντες οὕτως εἴπωμεν» ἀποτελεῖ μία μουσική περίοδο, τῆς ὁποίας εἶναι δύσκολο κανείς νά ἀπομονώσει τίς μουσικές θέσεις, καί νά τίς ἐξετάσει ξεχωριστά ἀπό τή συνέχεια τῆς ἐκτύλιξης τοῦ μέλους, πού κρατᾶ τόν ἀκροατή σέ μία διαρκῆ ἀναμονή γιά τό ἄκουσμα τῆς λύσης, πού τελικά ἔρχεται στή λέξη «εἴπωμεν», στόν φθόγγο Πα (τελική κατάληξη). Ὡστόσο, εὐδιάκριτα παρουσιάζεται ἡ δεύτερη (μετά τό «ἐξελοῦ ἡμᾶς») ἀκμή τοῦ μέλους στίς λέξεις «οἱ πάντες τόν πανταχοῦ», ὅπου ὁ μελοποιός γιά νά ἀποδώσει αὐτό τό μέγεθος τῶν νοημάτων, μεταχειρίζεται τό ὀξύ τετράχορδο Κε Πα, μέ μία πολύ ὄμορφη μελική διαχείριση. Βεβαίως, τονίζονται μέ τό δικό τους τρόπο καί οἱ λέξεις «μέγιστον Ἱεράρχην», πού χαρακτηρίζουν τόν Ἅγιο Νικόλαο, ἐνῶ ἡ λέξη «ἐγκωμιάζοντες» μελοποιεῖται τόσο παραστατικά, μέ μία ὄντως παραστατική σταδιακή πλέξη μέλους ἐγκωμίου. Ἡ ἐπιλογή τοῦ μελοποιοῦ νά τοποθετήσει τό κράτημα στό συγκεκριμένο σημεῖο, κατά τό ὁποῖο ὁ ὑμνογράφος μᾶς καλεῖ «ἐγκωμιάζοντες οὕτως εἴπωμεν», εἶναι ὄντως εὔστοχη, καθώς ἕνας προσεκτικός μελετητής τοῦ μέλους, ὅπως καί τοῦ ποιητικοῦ κειμένου, θά διέκρινε ὅτι οὐσιαστικά τό κράτημα ἀντιστοιχεῖ στόν ἐντυπωσιακό χαρακτηρισμό «Πανάγιε Νικόλαε» (ὅπως ἄλλωστε συνιστοῦσε καί τό προϋπᾶρχον ποιητικό κείμενο) εἶναι δηλαδή τόσο μεγαλόστομη ἡ ἔκφραση τοῦ ὑμνογράφου αὐτή, πού ὁ μελοποιός προτιμᾶ νά τήν ἀποδώσει μέ τόν ἀπόλυτο μουσικό τρόπο, πού εἶναι τό κράτημα, τό ὁποῖο ὡς προϊόν ἄσημων συλλαβῶν, ἴσως, θά μποροῦσε πιό εὔκολα νά δείξει τήν ἀπέραντη καί ἄρρητη ἀγάπη τῶν πιστῶν πρός τό πρόσωπό του. Ὅσον ἀφορᾶ, λοιπόν, στό κράτημα πού ἀκολουθεῖ τό κείμενο, ὁ καθηγητής Γρ. Θ. Στάθης γράφει ὅτι ἕνας ἀπό τούς τρόπους μέ τούς ὁποίους οἱ μεγάλοι μελουργοί 383 «Συχνάκις εἰς τά μαθήματα ἀπαντᾷ ἡ λέξις «πάλιν», δηλοῦσα ἐπανάληψιν μιᾶς μουσικῆς περιόδου. Ὁ ὅρος εἶναι ταυτόσημος τοῦ συγχρόνου da capo. Ἡ ἐπανάληψις ὅμως δέν εἶναι ἀπαραίτητον νά ἀφορᾷ εἰς τήν αὐτήν ἀκριβῶς μουσικήν, διά τοῦτο καί παρατηροῦμεν διαφοράς εἰς τό μέλος ἤ και ὅλως διάφορον μέλος. Τό μέλος, τό ὁποῖον ἐνδύει τήν λέξιν αὐτήν, εἶναι σαφῶς μέλος ἐνηχητικόν, καί βοηθεῖ εἰς τήν εἰσαγωγήν καί ἐπιβολήν τοῦ ἤχου, εἰς τόν ὁποῖον ἀνήκει τό μάθημα.» (Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ. 157.) 174

175 παρασκευάζουν τήν εἰσαγωγή τοῦ κρατήματος καί ἰσχύει στή δική μας περίπτωσηεἶναι ὁ ἑξῆς: «διά τῆς ἀπομονώσεως [ ] τοῦ σχετικοῦ μελικοῦ πλατυσμοῦ τῆς τελευταίας συλλαβῆς τῆς λέξεως ἔνθα ἐπιθυμοῦν νά εἰσαγάγουν τό κράτημα, τό ὁποῖον τότε ἀρχίζει μέ ὁμοήχους συλλαβάς» 384. Ἐν προκειμένῳ, ἡ τελευταία λέξη τοῦ κειμένου τοῦ κυρίως μέρους εἶναι «εἴπωμεν», καί πάνω στήν τελευταία συλλαβή «μεν», στηρίζονται οἱ ὁμόηχες ἐπαναλαμβανόμενες συλλαβές «τε», πού οὐσιαστικά καί αὐτές ἀνοίγουν τό μελοποιητικό δρόμο στό ἐκτενές κράτημα, πού στηρίζεται στή μορφή τεριρεμ (τερετισμός). Βεβαίως, ἡ συμμετρία πού διέπει τή σύνθεση αὐτή, διαφαίνεται καί στίς λεπτομέρειες τῆς μελουργικῆς σκέψης τοῦ μελοποιοῦ. Ἔτσι, ὅπως οἱ συλλαβές «τε» πού σχολιάσαμε πρίν εἰσάγουν τό κράτημα, μέ παρόμοιο τρόπο καί τό κράτημα δέν σταματᾶ ἀπότομα, ἀλλά τό ρόλο μιᾶς προσεγμένης κατάληξης (τύπου coda) τοῦ κρατήματος ἀναλαμβάνει ὁ νενανισμός, προκειμένου νά ὁδηγήσει ὀμαλά στό τελευταῖο κομμάτι τῆς σύνθεσης. Στοιχεῖα τοῦ κρατήματος, πού δεικνύουν τή μελουργική δεινότητα τοῦ μελοποιοῦ, ὄντας σταθμοί ἐκτύλιξης τοῦ μέλους, ὅπως τά σχήματα τῆς παλλιλογίας καί τῆς ἐπανάληψης σημειώνονται παρακάτω: 384 Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ

176 176

177 Τό τέλος τῆς σύνθεσης ὅπως συμβαίνει σέ ὅλα τά μαθήματα 385 συνίσταται ἀπό μία φράση τοῦ κειμένου, καί συγκεκριμένα ἀπό τό «ἐξελοῦ ἡμᾶς ἀπό παντοίας ἀνάγκης καί σῶσον τούς δούλους σου ταῖς ἱκεσίαις σου», ἡ ὁποία ἔχει χρησιμοποιηθεῖ ἐνδιαμέσως, ὅπως ἀναφέραμε προηγουμένως. Ὡστόσο ἡ μελοποιητική διαχείρισή της εἶναι διαφορετική σέ σχέση μέ τήν προηγούμενη χρήση της, καθώς μελίζεται περισσότερο πλατειά, ὅπως ἄλλωστε ἁρμόζει καί ὡς κατακλεῖδα τῆς σύνθεσης. Συγκεκριμένα, εἶναι ὄντως ἐντυπωσιακή ἡ παρακολούθηση τῆς ἐκτύλιξης τῆς μελωδικῆς πορείας ἀπό τόν κάτω Κε ἕως τήν ἀντιφωνία του στίς λέξεις «ἐξελοῦ ἡμᾶς». Ἡ ὅλη ἔνταση, βέβαια, ἐξομαλύνεται σταδιακά μέχρι τό τέλος τῆς σύνθεσης. Σχολιασμός τοῦ μέλους Ἀναλογιζόμενοι πάλι τή μελοποιητική δραστηριότητα συνεπῶς καί τή μελουργική δεινότητα τοῦ μελοποιοῦ διακρίνουμε τά ἑξῆς: Ἀναγνωρίζεται κατ ἀρχήν ἡ ἐπιλογή τοῦ μελοποιοῦ νά συνθέσει στόν ἦχο τοῦ πλ. α τόν ἀναγραμματισμό αὐτό, ἐξυπηρετῶντας μέ τόν ἀποδοτικώτερο τρόπο τήν ἔκφραση τῶν ἐννοιῶν τοῦ ποιητικοῦ περιεχομένου. Ὁ Χρύσανθος γράφει χαρακτηριστικά: «Τό ἦθος τοῦ Πλαγίου πρώτου κλίνει μέν εἰς τό φιλοίκτιρμον καί θρηνῶδες διά τά στιχηραρικά μέλη καί παπαδικά» 386. Αὐτό τό «φιλοίκτιρμον» ἦθος, μέ τόν ἱλαρό χαρακτῆρα, πού ἀναδύεται ἀπό τή σύνθεση αὐτή, εἶναι τό ἀπόλυτα ταιριαστό καί μέ τή βιοτή τοῦ φιλοικτίρμονα Ἁγίου Νικολάου, πού ἀγάπησε τό λαό τόσο πολύ καί ἀγαπήθηκε ἀπό αὐτόν. Ἡ ψυχή ἀνάγεται μέσῳ τῆς σύνθεσης αὐτῆς σέ ἀναβαθμούς κατανύξεως καί πνευματικῆς ὀμορφιᾶς. Ἡ ὀμορφιά αὐτή εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἁπλότητας, πού χαρακτηρίζει τή μελοποίηση αὐτή, ἀπό τήν ὁποία, ὅμως, ἐκπηγάζει μία μεγαλοπρέπεια μελοποιητικοῦ ὕφους. Χαρακτηριστικά αὐτῆς τῆς μεγαλοπρέπειας τῆς ἁπλότητας εἶναι τά ἑξῆς: α) ἡ ἀπόλυτη συμμετρία, ἡ ὁποία διέπει τή σύνθεση σέ ὅλα τά ἐπίπεδα καί β) ἡ δυνατότητα κάθε μουσική γραμμή νά διαδέχεται τήν ἄλλη μέ ἀπόλυτα ἁρμονικό τρόπο 387, καί πού ἐσωκλείει κατά τήν πορεία της τό βάθος τῶν διαφόρων νοημάτων, μέσῳ μιᾶς ποικιλίας μουσικῶν σχημάτων. Τό μέλος χαρακτηρίζεται ἀπό μία βαθμιαία μουσική ἀναγωγικότητα χαρακτηριστικό τῆς ἀριστοτεχνικότητας τοῦ μελοποιοῦ καθώς μέσῳ τῆς ἀλληλουχίας τῶν θέσεων, καταφέρνει νά δώσει μία ἰδιαίτερη κινητικότητα στήν πλοκή τοῦ μέλους, κρατῶντας τόν ἀκροατή σέ μία διαρκῆ ἀναμονή παρόλο πού τό ἠχητικό περιβάλλον δέν παρουσιάζει ρηξικέλευθες μεταβολές γιά τό ποῦ θά ὁδηγηθεῖ μουσικά. Ἀπό ὅλα τά παραπάνω ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι πολύ εὔστοχη εἶναι ἡ παρατήρηση πού διετύπωσε ο καθηγητής κ. Γρ. Στάθης: «Ἡ ποικιλία καί ἡ εὐελιξία εἰς τήν μορφολογικήν δομήν, μετά τοῦ ἐπιτηδευμένου ἐντέχνου μέλους ὁρίζουν μίαν ὑψηλήν τέχνην, τήν μονοφωνικήν ψαλτικήν, τήν ὁποίαν ἐδημιούργησε τό βυζαντινόν πνεῦμα τῶν 385 «Ὅλα τά μαθήματα κατακλείονται δι ἑνός τέλους, τό ὁποῖον πάντοτε εἶναι ἡ τελυταία φράσις τοῦ κειμένου καί οὐδέποτε κράτημα. Διά τόν λόγον αὐτόν τό τέλος, τό finale, δέν ἐκλαμβάνεται ὡς ἴδιον μέρος ἑνός μαθήματος ἀλλ ὡς ὀργανικόν καί ἀναπόσπαστον τμῆμα τῆς ὅλης συνθέσεως.» (Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ. 153.) 386 Χρυσάνθου, Θεωρητικόν Μέγα τῆς Μουσικῆς, σ. 159, Γιά τά μελικά τόξα τῶν βυζαντινῶν μελῶν ἔχει γραφεῖ χαρακτηριστικά ὅτι «Αἱ γραμμαί δἐν ἀκολουθοῦν ἀσκόπως ἡ μία τήν ἄλλην, ἀλλά δίδουν τήν ἐντύπωσιν ὅτι βαδίζουν ἐπί τῇ βάσει σχεδίου προσαρμόζονται δέ κατά τρόπον τοιοῦτον, ὥστε νά ἀποτελοῦν σύνολον συμμετρικόν καί καλαισθητικόν.» (Δ. Γ. Παναγιωτόπουλου, Θεωρία καί πρᾶξις τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, σ. 320.) 177

178 ὀψίμων χρόνων, προδρομικήν κατά πολύ τῶν τελείων μορφῶν τῆς μουσικῆς πολυφωνικῆς τέχνης.» 388 Τέλος, γιά μία ἐποπτικώτερη παρακολούθηση τῶν προαναφερθέντων, ἀκολουθεῖ ἡ παρουσίαση τοῦ ἀναγραμματισμοῦ τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλους στήν πρωτότυπη (μέση πλήρη) σημειογραφία πάνω στήν ὁποία γίνεται χρήση τῶν μεταγραμματισμῶν, σέ ἀντιστοιχία μέ τήν ἐξήγησή του ἀπό τόν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα καί τή μεταγραφή του στό πεντάγραμμο 389 ἀπό τή γράφουσα. 388 Γρ. Θ. Στάθη, Οἱ ἀναγραμματισμοί καί τά μαθήματα τῆς βυζαντινῆς μελοποιίας, σ Ἡ μεταγραφή στό πεντάγραμμο πραγματοποιήθηκε βάσει τῆς ἐξηγήσεως τοῦ μέλους, καί συνιστᾶ μία μετροφωνική ἀπόδοσή του, καθώς δέν ἔχουν μεταγραφεῖ στοιχεῖα χειρονομίας καί ἑρμηνείας στήν παροῦσα ἐργασία λειτουργεῖ ὡς βοηθητικό ἐργαλεῖο παρακολούθησης τοῦ μέλους. 178

179 179

180 180

181 181

182 182

183 183

184 184

185 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ἕνα ἀπό τά πιό χαρακτηριστικά παραδείγματα τιμῆς ἁγίου στή Βυζαντινή Μελοποιία ἀποτελεῖ ἡ περίπτωση τοῦ Ἀγίου Νικολάου. Στήν παροῦσα ἐργασία καταδείχτηκε αὐτή ἡ πραγματικότητα μέσα ἀπό μία ἐπισκόπηση τοῦ Ἁγίου στούς κλάδους τῆς Ἁγιολογίας, τῆς Ὑμνολογίας καί τῆς Μουσικολογίας. Ξεκινῶντας ἀπό τόν πρῶτο, ἀνιχνεύθηκαν οἱ πηγές τῆς βιογραφικῆς παράδοσης τοῦ Ἁγίου καί μελετήθηκε ἀναλυτικά ὁ βίος του, καθώς καί συγκριτικά μέ αὐτόν τοῦ Ἁγίου Νικολάου ἐπισκόπου Πιναρέων, (καθώς ἀπό τήν παράδοση προκύπτει κάποια σύγγχυση τῶν δύο προσώπων). Ἡ ἀναφορά στίς διάφορες μορφές τιμῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου, καθώς καί ἡ ἔρευνα στό ἑορτολόγιο τοῦ Ἁγίου ἀποκάλυψαν τίς βάσεις πάνω στίς ὁποῖες στηρίχθηκε ἡ μελοποιητική παράδοση. Ὁ ὑμνολογικός κλάδος ἔρευνας ὡς ἀναπόσπαστος καί ἀναγκαῖος γιά τή μετέπειτα ἔνδυσή του μέ τό βυζαντινό μέλος, ἐρευνήθηκε διεξοδικά μέ μεθοδική συγκέντρωση καί ἀνάλυση τοῦ ὑλικοῦ τῆς ὑμνογραφίας τῆς ΣΤ Δεκεμβρίου, καθώς καί ἀναφορά στούς ὑμνογράφους, πού ἀσχολήθηκαν μέ τό συγκεκριμένο ἐκδεδομένο ἔργο. Ἡ ἔρευνα περί τῆς ὑμνολογικῆς θεώρησης τοῦ Ἁγίου ἐστίασε στήν συγκεντρωτική εὐμέθοδη παρουσίαση τῶν διαφόρων ἀκολουθιῶν τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί συγκεκριμένα στήν ὑμνογραφική παράδοση τῶν κοντακίων καί τῶν κανόνων, τά ὁποῖα ἀποτελοῦν τά πλέον χαρακτηριστικά ὑμνογραφικά εἴδη, πού προβάλλουν τό πρόσωπο τοῦ Ἁγίου στό πέρασμα τῶν καιρῶν, καί πού ἀποδεικνύουν τό μέγεθος τῆς ἀγάπης τῶν πιστῶν σέ ἐκεῖνον. Ἐξαιρετικά ἐνδιαφέρουσες ἦταν καί οἱ μελέτες τῶν τυπικῶν διατάξεων, πού συνδέουν τά κατά καιρούς τυπικά τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου, καί τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τῶν ἀκολουθιῶν τῶν Ἁγίων Ἱεραρχῶν. Τέλος, στό τελευταῖο μέρος τῆς ἐργασίας ἀποδείχθηκε ὅτι ἡ ψαλτική τέχνη μέ τόν ἰδιαίτερο πλοῦτο πού τή χαρακτηρίζει, ἀποτελεῖ ὅντως ἕναν ἀπό τούς πλέον ἀναγνωρισμένους καί καταξιωμένους τρόπους τιμῆς τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Τοῦτο φάνηκε μέσῳ τῆς ἔρευνας τῆς ἀφιερωμένης στόν Ἅγιο μελοποιίας στά διάφορα γένη καί εἴδη τῆς βυζαντινῆς κυρίως περιόδου. Ἡ ἀνθολόγηση εἰδικά τῶν μαθημάτων πού μελοποιήθηκαν γιά τόν Ἅγιο, καί ἔχουν μία ἀδιάλειπτη σχεδόν παρουσία, στούς ἁρμόδιους χειρόγραφους κώδικες, ὁδήγησαν στήν παρουσίαση ἕνος ἐνδεικτικοῦ καταλογογραφικοῦ πίνακα μέ τήν μελοποιητική παράδοση τῶν μαθημάτων τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Τέλος ἡ μουσικολογική ἔρευνα ἑστίασε στή μουσικολογική ἀνάλυση. Συγκεκριμένα, μετά ἀπό μία εἰσαγωγή στόν προβληματισμό τῆς μελοποιητικῆς ἀνάλυσης, ἀναλύθηκαν δύο μέλη τῆς βυζαντινῆς περιόδου, ἀντιπροσωπεύοντας τό στιχηραρικό καί παπαδικό γένος μελοποιίας, καί συγκεκριμένα τό δοξαστικό «Ἱεραρχῶν τήν καλλονήν» σέ ἦχο πλ. β καί τόν ἀναγραμματισμό «Πανάγιε Νικόλαε» σέ ἦχο πλ. ἀ τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλη, ἀντίστοιχα. Οἱ ἐπιλεγόμενες μεθοδολογικές διεργασίες πού ἀκολουθήθηκαν, στηρίχθηκαν σέ ἕναν συνδυασμό τεχνοτροπιῶν, παρέχοντας μία εἰδικότερη μουσικολογική προσέγγιση τῶν μελῶν, κατά τήν ὁποία ἀναπτύχθηκαν καί πρωτότυπες θεωρίες μελοποιητικής ἀνάλυσης. 185

186 Παρουσιάστηκε, ἔτσι, μέ εὐμέθοδο τρόπο ἕνα μουσικολογικό ὑλικό, πού θά μποροῦσε νά χρησιμοποιηθεῖ ὡς καλό ἐργαλεῖο καί σωστή βάση γιά μία ἀκόμη εἰδικότερη μελέτη σέ ἕκαστο εἶδος μελοποίησης, πού ἀφορᾶ στόν Ἅγιο. Ἡ συμπλήρωση τῆς ἐργασίας μέ ἀντιπροσωπευτικά μέλη τῆς βυζαντινῆς μελοποιητικῆς παράδοσης πού ἀφοροῦν στόν Ἅγιο, στό συνοδευτικό cd, ἀπό τή γράφουσα, ὁλοκλήρωσε τή μουσικολογική ἔρευνα μέ τόν ἁρμόζοντα τρόπο. Τήν παροῦσα ἐργασία ὅπως ἔχει ἤδη προαναφερθεῖ κλείνει τό ἀπαράμιλλης τέχνης ἀπόσπασμα ἀπό τό βίο τοῦ Ἁγίου Νικολάου, πού συνέγραψε ὁ Μιχαήλ 390 : «Ὧ ἱερομύστα πάτερ, τό μεμυρισμένον τοῦ ἁγίου πνεύματος καταγώγιον, ὁ τῆς ἐνυποστάτου σοφίας καθαρώτατος οἶκος, ἡ μονή τῆς ἀκτίστου καί παντουργοῦ τριάδος, τῶν ἀγγέλων τό προφανές ἀπεικόνισμα, ἡ φερώνυμος νίκη τοῦ ἐκλεκτοῦ λαοῦ σου, ὁ τῶν εἰδώλων ἀλκιμώτατος καθαιρέτης, ὁ τῶν δαιμόνων δραστικώτατος φυγαδευτής, ὁ τῆς σωφροσύνης ὑπερύμνητος ὑφηγητής, ὁ εὐμετάδοτος τῶν τοῦ Χριστοῦ πολυπλασίων δωρεῶν οἰκονόμος, ὁ τῶν παρανομούντων σφοδρότατος ἐπιτιμητής, ὁ τῶν συκοφαντουμένων ταχύτατος ἐλευθερωτής, τῶν παραδόξων θαυμάτων τό ἀδιεξάγητον πέλαγος, ὁ τῆς ἐγκρατείας τε καί παρθενίας διδάσκαλος εὐκλεής, ὁ τῆς εὐσεβείας μεγαλοφωνότατος ἱεροκῆρυξ, ἡ τῆς ἀρχιερωσύνης παναρμόνιος καί κατά λόγον στάθμη, ὁ μελίρρυτος τοῦ ἐνθέου κηρύγματος δημηγόρος, ὁ φαεινότατος τῆς Χριστοῦ ἐκκλησίας πυρσός, τό τῶν θλιβομένων θεοπάροχον παραμύθιον πάρεσο καί νῦν μεθ ἡμῶν, τῶν σε πόθῳ προσκαλουμένων καί τήν παγκόσμιόν σου ταύτην ἐπιτελούντων πανήγυριν ἁγίασον ἡμᾶς τῇ κρυφιομύστῳ σου καί ἀγγελικῇ παρουσίᾳ ἔχοιμέν σε ἀεί τῶν δεινῶν ἐλευθερωτήν οἱ τε ἀναξίως ταῦτά σοι προσκομίσαντες τά κατάστυγνα καί οὐκ εὐανθῆ τῶν λόγων ὀσφράδια καί οἱ πρός τοῦτο ἡμᾶς εὐσεβῶς βιασάμενοι, χρήζομέν σου τῆς ἀντιλήψεως, τῆς πρεσβείας, τῆς προμηθείας, τῆς οἰκουρίας, τῆς ὀνησιφόρου παρουσίας. Δι ὧν λύτρωσαι πειραζομένους τῶν ἐνεστώτων ἀνιαρῶν, ἐξελοῦ ἡμᾶς τῶν πειρασμῶν, ῥῦσαι τῶν θλιβερῶν σβέσον τήν φλόγα τῶν ἐπανισταμένων ἡμῖν κακῶν τῇ δροσοβόλῳ σου πρεσβείᾳ τῶν ἀλαζονευμένων καθ ἡμῶν δυσσεβῶς τάς βουλάς διασκέδασον, τῶν καταφρυομένων ἀλογώτατα τήν οἴκησιν ἔκτριψον ἵν οὕτως τῆς σῆς φρουρούμενοι διά παντός σκέπης καί προστασίας, ἀνώτεροι τῶν προσπιπτόντων συμφορῶν καί πάσης ἐκτός συκοφαντίας διαφυλαχθείημεν. Σέ γάρ ἀρωγόν ἱκανώτατον ἐν τοῖς τοῦ βίου ὀχληροῖς Χριστός ἡμῶν προεστήσατο, ὁ σύν πατρί καί ἁγίῳ πνεύματι ὀρθοδόξως ὑφ ἡμῶν λατρευόμενος. Αὐτῷ γάρ πρέπει ἡ δόξα καί ἡ τιμή καί ἡ προσκύνησις σύν τῷ ἀνάρχῳ αὐτοῦ καί ἰσοφυεῖ πατρί καί τῷ παντοδυνάμῳ καί ὁμοουσίῳ αὐτοῦ πνεύματι, ἀπ ἀρχῆς κτίσεως τῶν ὅντων καί νῦν καί ἀεί καί στους ἀτελεύτητους αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.» 390 «Vita per Michaëlem» στό βιβλίο τοῦ Gustav Anrich, Hagios Nikolaos, σσ

187 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Eἰκ. 1: Εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Νικολάου μέ λεπτομερεῖς σκηνές ἀπό τό βίο του, ὅπως φυλάσσεται στό Ἑλληνικό Ἰνστιτούτο τῆς Βενετίας Εἰκ. 2: Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Νικολάου στά Μῦρα τῆς Λυκίας Εἰκ. 3: Ἡ συληθεῖσα σαρκοφάγος τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό ναό τῶν Μύρων 187

188 Εἰκ. 4: Ἡ μετακομιδή τῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Εἰκόνα τοῦ 17 ου αἰ. ἀπό τό Μουσεῖο Ἰστορίας τῆς πόλης Σανόκ τῆς Πολωνίας Εἰκ. 5: Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Μπάρι Εἰκ. 6: Ἡ ὑποδοχή τεμαχίου τοῦ ἱεροῦ λειωψάνου τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Βόλο στίς 28/1/

189 Εἰκ. 7: χφ. ΒΚΨ 41, φφ. 63v 64r 189

190 Εἰκ. 8: χφ. ΜΠΤ 708, φφ. 217v 218r 190

191 Εἰκ. 9: ΜΠΤ 708, φφ. 218v 219r 191

192 Εἰκ. 10: ΜΠΤ 708, φφ. 219v 220r 192

193 Εἰκ. 11: ΒΚΨ 98, φφ. 347v 348r 193

194 Εἰκ. 12: ΒΚΨ 98, φφ. 348v 349r 194

195 Εἰκ. 13: ΒΚΨ 75, φφ. 154v 155r 195

196 Εἰκ. 14: ΒΚΨ 75, φφ. 155v 156r 196

197 Εἰκ. 15: ΒΚΨ 75, φφ. 156v 157r 197

198 Εἰκ. 16: Codex Monasterii S. Sabbae 83, φ. 45r 198

199 Εἰκ. 17: Codex Monasterii S. Sabbae 83, φ. 45v 199

200 Εἰκ. 18: Codex Monasterii S. Sabbae 83, φ. 46r 200

201 Εἰκ. 19: Codex Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, φ. 70r 201

202 Εἰκ. 20: Codex Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, φ. 70v 202

203 Εἰκ. 21: Codex Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, φ. 71r 203

204 Εἰκ. 22: Codex Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, φ. 71v 204

205 Εἰκ. 23: Codex Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, φ. 72r 205

206 Εἰκ. 24: Codex Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, φ. 72v 206

207 Εἰκ. 25: Codex Bibl. Laurentianae Ashburnhamensis 64, φ. 73r 207