ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΒ' ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Θέμα Εργασίας: Διαχείριση υδατικών πόρων: Μία ουσιαστική συνιστώσα της Ανάπτυξης στην Ελλάδα Σπουδαστής: Χρονόπουλος Γιώργος Επιβλέπων: Ι. Ψυχάρης ΑΘΗΝΑ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2001

2 Περιεχόμενα Ευρετήριο Σχημάτων... 3 Περίληψη... 5 Abstract... 6 Εισαγωγή Συνοπτική αναφορά στην επικρατούσα στην Ευρώπη κατάσταση των υδατικών πόρων Υδατικοί πόροι στην Ευρώπη Τομεακή χρήση υδατικών πόρων σε Ευρωπαϊκό επίπεδο Πλαίσιο αναφοράς διεθνών φορέων σχετικά με τους υδατικούς πόρους Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος-ΕΟΠ (European Environmental Agency) Ευρωπαϊκή Ένωση Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Environmental Programme- UNEP) Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Organisation of Economic Cooperation and Development) Παγκόσμιο Συμβούλιο Υδάτων (World Water Council) Παγκόσμιος Μετεωρολογικός Οργανισμός (World Meteorological Organization) Διεθνές Πρόγραμμα Υδρολογίας (International Hydrological Program-UNESCO) Οι υδατικοί πόροι στην Ελλάδα θεσμικό / διοικητικό πλαίσιο και κύριες πιέσεις Θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο που διέπει την διαχείριση και προστασία των υδατικών πόρων Δικαιώματα ιδιοκτησίας στο νερό Οικονομικά κόστη και προϋπολογισμός σε συσχέτιση με την υλοποίηση πολιτικών μέτρων και προσεγγίσεων Νομικό πλαίσιο για τους υδατικούς πόρους Δομή και διάρθρωση των υδατικών διαμερισμάτων Οι υδατικοί πόροι στην Ελλάδα, προβλήματα και πιέσεις Περιφέρεια Αξιοποίηση επιφανειακών υδάτων Φαινόμενα ευτροφισμού λιμνών και υδροφορέων Υγρότοποι Εισροή θαλάσσιων υδάτων στους παράκτιους υδροφορείς Πλημμύρες Οι υδατικοί πόροι ως άξονας της αναπτυξιακής πορείας της Ελλάδας Εσωτερικά ύδατα Παραγωγή ενέργειας από υδατικούς πόρους Περιβάλλον και υδατικοί πόροι Υδατικοί πόροι και άρδευση Γενική επισκόπηση Διαχρονική εξέλιξη των καλλιεργούμενων και αρδευόμενων εκτάσεων Η συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα στη διαχείριση των υδατικών πόρων Μορφές της ιδιωτικής συμμετοχής Περιορισμοί της ιδιωτικής συμμετοχής Ανάλυση δεδομένων ΠΔΕ για τα εγγειοβελτιωτικά και συσχέτιση τους με τις αρδευόμενες εκτάσεις Συμπεράσματα Βιβλιογραφία - Αναφορές ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 2 από 92

3 Ευρετήριο Σχημάτων Σχήμα 1.1. Κατανομή των συνολικών ανανεώσιμων υδατικών πόρων και των συνολικών υδατικών απολήψεων για τις Ευρωπαϊκές χώρες (πηγή: UNEP, 1999) Σχήμα 1.2. Κατανομή υδατικών διαθέσιμων από εξωτερικές και εσωτετικές πηγές στις χώρες της Ευρώπης (πηγή: Source Europe's Environment, The Dobris Assessment) Σχήμα 1.3. Τομεακή ποσοστική χρήση υδατικών διαθέσιμων στα κράτη μέλη του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (Ε.Ο.Π.) για το 1999, [πηγή: Ε.Ο.Π.-ETC/IW] Σχήμα 1.4. Διαχρονική εξέλιξη της αστικής υδατικής κατανάλωσης (δεδομένα για την Αυστρία, Δανία, Φιλανδία, Γερμανία, Ολλανδία, Αγγλία, Ουαλία) και των αρδευόμενων εκτάσεων (δεδομένα για Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία). (Πηγή: ΕΕΑ-ΕΤC/IW, Eurostat/FAO) Σχήμα 1.5. Συνολικές υδατικές απολήψεις στα κράτη μέλη του Ε.Ο.Π. ανά περιοχή και ανά κατηγορία χρήσης, (Πηγή: ΕΕΑ - ETC-IW) Σχήμα 1.6. Ποσοστική αναλογία των κύριων υδατικών χρήσεων (Βιομηχανία, αστική χρήση, γεωργία) για τις χώρες της Ευρώπης, (πηγή: Europe's Environment, The Dobris Assessment, 1999) Σχήμα 2.1. Τα υδατικά διαμερίσματα της Ελλάδας σύμφωνα με το Ν.1739 (ΦΕΚ Α/201/ ), πηγή ΚΕΠΕ: Εκθέσεις 30, Αθήνα Σχήμα 2.2. Οι προγραμματικές περιφέρειες της Ελλάδας, πηγή ΚΕΠΕ: «Η κοινωνικοοικονομική ταυτότητα των υδατικών διαμερισμάτων», πηγή: ΚΕΠΕ, Εκθέσεις 30, Αθήνα Σχήμα 2.3. Κατανομή του πληθυσμού ανά υδατικό διαμέρισμα για τα έτη 1981, 1991, 2001 (πρόβλεψη), πηγή ΚΕΠΕ Σχήμα 2.4. Απεικόνιση του ρυθμού μεταβολής του πληθυσμού ανά υδατικό διαμέρισμα στις περιόδους και για σύνολο, αστικές και ημιαστικές περιοχές Σχήμα 2.5. Δεδομένα εμφάνισης φαινομένου Ευτροφισμού σε λίμνες στην Ελλάδα Σχήμα 2.6. Χαρτογραφική απεικόνιση των περιοχών όπου έχει παρατηρηθεί εισροή θαλάσσιου νερού λόγω υπεράντλησης και γεωμορφολογίας, πηγή: Ινστιτούτο Ευρ. Περιβαλλοντικής Πολιτικής, Σχήμα 3.1. Η πορεία των Δαπανών Προϋπολογισμού Δημοσίων Επενδύσεων στον Τομέα των Υδατικών Πόρων σε σταθερές τιμές του 1998 (σε εκατομμύρια δρχ) για τα έτη (πηγή ΥΠ.ΕΘ.Ο, επεξεργασία Κ.Ε.Π.Ε) Σχήμα 3.2. Η πορεία των Δαπανών Επενδύσεων της Ε.ΥΔ.ΑΠ στον Τομέα της Ύδρευσης σε σταθερές τιμές του 1998 (σε εκατομμύρια δρχ) για τα έτη (πηγή Ε.ΥΔ.ΑΠ) Σχήμα 3.3. Η πορεία των Δαπανών Επενδύσεων της Ε.ΥΔ.ΑΠ στον Τομέα της αποχέτευσης, του βιολογικού καθαρισμού και της αντιπλημμυρικής προστασίας σε σταθερές τιμές του 1998 (σε εκατομμύρια δρχ) για τα έτη (πηγή Ε.ΥΔ.ΑΠ) Σχήμα 3.4. Η πορεία των μελετών έργων αποχέτευσης της Ε.ΥΔ.ΑΠ για τα έτη (πηγή Ε.ΥΔ.ΑΠ) Σχήμα 3.5. Εξέλιξη της ετήσιας παραγωγής ενέργειας συνολικά και με τη χρήση υδατικών πόρων για τη περίοδο Πηγή ΕΣΥΕ, Στατιστική Επετηρίδα της Ελλάδας Σχήμα 4.1. Γεωγραφική κατανομή της ετήσιας βροχόπτωσης στον Ελλαδικό χώρο, (πηγή: Εργ. Μετεωρολογίας Παν. Αθηνών) Σχήμα 4.3. Εξέλιξη των αγροτικών εκτάσεων (καλλιεργούμενων & αγρανάπαυσης) ανά γεωγραφικό διαμέρισμα, Σχήμα 4.4. Εξέλιξη των αρδευόμενων εκτάσεων ανά γεωγραφικό διαμέρισμα, Σχήμα 4.5. Η εξέλιξη των συνολικά (σε επίπεδο χώρας) αγροτικών εκτάσεων (καλλιεργούμενων & αγρανάπαυσης), των αρδευόμενων εκτάσεων και του σχετικού τους λόγου εκφρασμένου ως ποσοστό, Σχήμα 4.6. Ετήσια ποσοστιαία μεταβολή των συνολικών (σε επίπεδο χώρας) αγροτικών (καλλιεργούμενων & αγρανάπαυσης) εκτάσεων και των αρδευόμενων εκτάσεων Σχήμα 4.7. Απεικόνιση του λόγου αρδευόμενων προς συνολικές αγροτικές εκτάσεις ανά διαμέρισμα Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 3 από 92

4 Σχήμα 6.1. Εξέλιξη των δαπανών του ΠΔΕ εγγειοβελτιωτικών (σε σταθερές τιμές, 1995) και των αρδευόμενων εκτάσεων για τηνπερίοδο Σχήμα 6.2. Διαχρονική εξέλιξη της συμμετοχής του ΠΔΕ κάθε γεωγραφικού διαμερίσματος στο συνολικό ΠΔΕ εκφρασμένο σαν ποσοστό για την χρονική περίοδο (τιμές 1995) Σχήμα 6.3. Διαχρονική εξέλιξη της κατανομής του ΠΔΕ ανά νομό για κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα για την περίοδο , σαν ποσοστό του συνολικού τομεακού ΠΔΕ (τιμές 1995) Σχήμα 6.4. Κατανομή ανά γεωγραφικό διαμέρισμα και νομό της χώρας, της τιμής του συντελεστή συσχέτισης μεταξύ των αρδευόμενων εκτάσεων (σε στρ.) και των ποσών του ΠΔΕ εγγειοβελτιωτικών. Δεδομένα περιόδου Σχήμα 6.5. Κατανομή ανά γεωγραφικό διαμέρισμα και νομό της χώρας, της τιμής του συντελεστή συσχέτισης μεταξύ των αρδευόμενων εκτάσεων (εκφρασμένων σαν ποσοστό των εκτάσεων κάθε νομού ως προς το σύνολο) και των ποσών του ΠΔΕ εγγειοβελτιωτικών (εκφρασμένων σαν ποσοστό των ποσών ανά νομό ως προς το συνολικό ΠΔΕ). Δεδομένα περιόδου Σχήμα 6.6. Κατανομή της τιμής του συντελεστή συσχέτισης μεταξύ αρδευόμενων εκτάσεων και δαπανών ΠΔΕ για εγγειοβελτιωτικά, εκφρασμένων σαν απόλυτες τιμές (πράσινη στήλη) και σαν ποσοστό επί του αντίστοιχου συνόλου (γαλάζια στήλη), Δεδομένα Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 4 από 92

5 Περίληψη Στην παρούσα εργασία επιχειρείται μία συνολική παρουσίαση του ζητήματος της διαχείρισης και αξιοποίησης των υδατικών πόρων στην Ελλάδα. Η προσέγγιση γίνεται κύρια στη θεώρηση της διαχείρισης των υδατικών πόρων σαν μία από τις κύριες συνιστώσες της αναπτυξιακής διαδικασίας της χώρας. Συγκεκριμένα παρουσιάζονται και αναλύονται: Το θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο που διέπει την διαχείριση και αξιοποίηση των υδατικών πόρων Οι απόψεις συναφών φορέων και ινστιτούτων αναφορικά με τη διαχείριση των υδατικών πόρων στο ευρύτερο διεθνές πλαίσιο Η κατάσταση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα υπό το πρίσμα των κύριων πιέσεων που αυτοί δέχονται και της συνεισφοράς τους σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο Η εξέλιξη βασικών τομέων χρήσης υδατικών πόρων όπως είναι αυτός της άρδευσης και των μεγεθών συναφών επενδύσεων στον τομέα Από την ανάλυση των δεδομένων διαπιστώνεται σημαντική και σταθερή αύξηση των αρδευόμενων εκτάσεων κατά την περίοδο , που συνδυάζεται με παράλληλη σταθερή αλλά μικρότερη σε ρυθμό μείωση των συνολικά καλλιεργούμενων εκτάσεων. Οι επενδύσεις του τομέα εγγειοβελτιωτικών έργωντου ΠΔΕ, παρουσιάζει σημαντικές διακυμάνσεις στη χωρική τους κατανομή και συνολικά τάση μείωσης, ιδιαίτερα μετά το Λέξεις - Κλειδιά: Υδατικοί πόροι, διαχείριση υδατικών πόρων, επιφανειακά ύδατα, υπόγεια ύδατα, πιέσεις στους υδατικούς πόρους, άρδευση, πρόγραμμα Δημοσίων επενδύσεων, εγγειοβελτιωτικά. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 5 από 92

6 Abstract The main purpose of this paper is to present and discuss the water resources management issue in Greece. The main approach based on the consideration of water resources as one of the major components of development. In particular the following aspects are discussed: The institutional and administrative structure of water resources management and development Considerations and suggestions of related international Institutions and organizations The present status of water resources in Greece given the major pressures which have been notified The spatial and temporal evolution of water utilization in basic sectors of Greek economy such as agriculture The temporal evolution of irrigation in Greece in conjunction with the relevant investments. Based on the analysis of the available data series the following findings should be noticed: During the time period , the total agricultural area in Greece shows an slight depletion trend (-0,22 per year), while the irrigated area is increasing with an annual percentage rate of 2,3%. Expenditures for land reclamation of the Public Investment Programme, show a decrease during the period (with large rate after 1993). The spatial distribution of funds from the above mentioned Programme is significant. Key Words: Water resources, water resources management, surface water, ground water, forces on water resources, irrigation, Public Investment Programme, Land reclamation. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 6 από 92

7 Εισαγωγή Με τον όρο "υδατικοί πόροι" εννοούνται τα εσωτερικά (επιφανειακά και υπόγεια ύδατα), όπως επίσης και τα παράκτια ύδατα. Το κύριο κριτήριο για τον ορισμό τους ως υδατικών πόρων, αποτελεί η δυνατότητα ή εφαρμογή αξιοποίησής τους για βιοτικούς, παραγωγικούς ή αναπτυξιακούς σκοπούς. Οι υδατικοί πόροι αποτελούν προϋπόθεση για την διατήρηση της ζωής αλλά και για την ανάπτυξη κάθε είδους δραστηριότητας. Η ποσοτική και ποιοτική επάρκεια τους αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τις δυνατότητες ανάπτυξης τόσο της χώρας συνολικά όσο και των περιφερειών της. Όσον αφορά τα εσωτερικά ύδατα, το συνολικό ετήσιο υδατικό δυναμικό της Ελλάδας υπολογίζεται σε τρισεκατομμύρια κυβικά μέτρα εκ των οποίων οι ποσότητες που χρησιμοποιούνται, απορροφώνται κατά 80-84% για άρδευση, κατά 13-15% για ύδρευση και κατά 2,5-4% στη βιομηχανία και την παραγωγή ενέργειας 1. Η εκτίμηση του ανά υδατικό διαμέρισμα της χώρας διαθέσιμου υδατικού δυναμικού, συγκριτικά με τις ποσότητες που χρησιμοποιούνται, δείχνει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει πλεόνασμα και σε άλλες έλλειμμα. Όμως η κατάσταση γενικά επιδεινώνεται, είτε διότι υπάρχει αντικειμενική αδυναμία πλήρους απόληψης του συνόλου των εκάστοτε διαθέσιμων υδατικών πόρων, είτε διότι αυξάνεται συνεχώς η ζήτηση νερού ορισμένης ποιότητας σε συγκεκριμένο χρόνο και τόπο, ενώ υποβαθμίζεται και η ποιότητα των υδάτων. Ενδεικτικά των δυσχερειών στην εκμετάλλευση των υδατικών πόρων της χώρας αποτελούν: η ανάγκη κατασκευής μεγάλων και πολυδάπανων έργων συλλογής και μεταφοράς νερού, η σύγκρουση συμφερόντων και δραστηριοτήτων σε σχέση με το νερό και η ανάγκη διακρατικών συμφωνιών για τη διευθέτηση ζητημάτων που άπτονται διακρατικών ποταμών, εκμετάλλευσης διασυνοριακών υδατικών διαθέσιμων, κ.λ.π. Η χάραξη ορθής πολιτικής όσον αφορά στους υδατικούς πόρους δυσχεραίνεται από την έλλειψη επαρκών ποσοτικών και ποιοτικών στοιχείων για το εκμεταλλεύσιμο - με τεχνικά και οικονομικά κριτήρια - υδατικό δυναμικό κατά περιοχή και κατηγορία χρήσης. 1 Πηγή ΚΕΠΕ: Γενική Μελέτη - Πλαίσιο για τις Συνοριακές Περιφέρειες της Ελλάδας, Αθήνα, Μαϊος Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 7 από 92

8 Η παρούσα εργασία πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της ΙΒ Εκπαιδευτικής Σειράς της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης, Τμήμα Γενικής Διοίκησης. Οι κύριες πηγές δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν ήταν η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, ο ΟΟΣΑ και η Ε.Ε. Δεδομένα ΠΔΕ εγγειοβελτιωτικών έργων, χορηγήθηκαν από τον επιβλέποντα Δρ. Ι. Ψυχάρη (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), προς τον οποίο εκφράζω τις ευχαριστίες μου για την βοήθεια και το ενδιαφέρον του στην διάρκεια υλοποίησης της παρούσας. Χρήσιμες υποδείξεις και υλικό συνεισέφεραν τα άλλα δύο μέλη της τριμελούς επιτροπής αξιολόγησης της παρούσας, η κ. Αναστασία Λαζάρου, Τμήμα Νερών Γεν. Δ/νσης Περιβάλλοντος ΥΠΕΧΩΔΕ και ο κ. Ευάγγελος Καζάζης, Δ/νση Αγροτικής Πολιτικής & Τεκμηρίωσης Υπουργείου Γεωργίας, προς τους οποίους εκφράζω τις ευχαριστίες μου. Θεωρώ υποχρέωση μου να αναφέρω την συνεισφορά του κ. Δημήτρη Ζήκου, ερευνητή στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και των συναδέλφων κ. Δημήτρη Αλεξανδρή και Νικόλαου Νόλη, για το υλικό και την βοήθεια που μου προσέφεραν. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 8 από 92

9 1. Συνοπτική αναφορά στην επικρατούσα στην Ευρώπη κατάσταση των υδατικών πόρων Οι πιέσεις που ασκούνται στους υδατικούς πόρους αφορούν τόσο σε ποιοτικές όσο και ποσοτικές παραμέτρους. Οι πιέσεις αυτές έχουν σαν αποτέλεσμα σημαντικές επιπτώσεις τόσο στην ανθρώπινη δραστηριότητα όσο και την οικονομία γενικότερα. Τα προβλήματα διαθεσιμότητας υδατικών πόρων προκύπτουν όταν η ζήτηση υπερβαίνει την διαθέσιμη ποσότητα κατά μία συγκεκριμένη περίοδο. Τέτοια προβλήματα εμφανίζονται κύρια σε περιοχές με μικρά ύψη βροχόπτωσης και μεγάλη πυκνότητα πληθυσμού (κύρια σε αστικά συγκροτήματα και σε ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές στην Μεσόγειο), όπως επίσης σε περιοχές με έντονη γεωργική ή βιομηχανική δραστηριότητα. Πέραν των προβλημάτων παροχής υδατικών διαθέσιμων στους χρήστες, η υπεράντληση των υδάτων έχει οδηγήσει σε φαινόμενα ξήρανσης φυσικών περιοχών στην δυτική και νότια Ευρώπη και στην διάχυση υφάλμυρου νερού στους υδροφόρους ορίζοντες κατά μήκος της Μεσογειακής ζώνης Υδατικοί πόροι στην Ευρώπη Οι υδατικές πηγές στην Ευρώπη είναι ασυνεχώς κατανεμημένες με μέση ετήσια απορροή που κυμαίνεται από 3000 mm στην δυτική Νορβηγία σε mm στο μεγαλύτερο μέρος της κεντρικής Ευρώπης και σε λιγότερο από 25 mm στην κεντρική και νότια Ισπανία (βλ. Σχήμα 1.1.). Ειδικά για την Ελλάδα, οι πιο πρόσφατες εκτιμήσεις δηλώνουν ότι μόνο ένα μικρό ποσοστό (της τάξης του 5%) της συνολικής ετήσιας βροχόπτωσης χρησιμοποιείται στο σύνολο των κατηγοριών χρήσης των υδατικών διαθέσιμων (Angelakis and Diamadopoulos, 1995). Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 9 από 92

10 Σχήμα 1.1. Κατανομή των συνολικών ανανεώσιμων υδατικών πόρων και των συνολικών υδατικών απολήψεων για τις Ευρωπαϊκές χώρες (πηγή: Water Stress in Europe, Can the challenge be met? UNEP, 1999) Αρκετές χώρες στηρίζονται σημαντικά στην ροή υδάτων διαμέσου των συνόρων τους. Το φαινόμενο αυτό δημιουργεί συχνά προβλήματα και εντάσεις αναφορικά με τις δυνητικές χρήσεις των υδατικών διαθέσιμων και της ρύθμισης της ποιοτικής και ποσοτικής επάρκειας των διατιθέμενων ροών. Στο ακόλουθο σχήμα (σχήμα 1.2.) απεικονίζεται το ισοζύγιο των υδατικών διαθέσιμων σαν σύνολο των διασυνοριακών ροών ύδατος και των εσωτερικά (εντός των ορίων της χώρας) παραγόμενων υδάτων. Για την αντιμετώπιση των αναγκών τους, οι βόρειες, κεντρικές και νότιες περιφέρειες της Ευρώπης χρησιμοποιούν το 1%, 25% και 26% αντίστοιχα των ανανεώσιμων υδατικών τους πηγών ανά έτος. Πάντως στην κεντρική Ευρώπη, η κύρια χρήση των αντλούμενων υδάτων είναι η παραγωγή ενέργειας. Το μεγαλύτερο μέρος του νερού αυτού επιστρέφει στο κύριο υδατικό σώμα και επαναχρησιμοποιείται. Στην νότια Ευρώπη, η κύρια χρήση των αντλούμενων υδάτων είναι η γεωργία. Περίπου το 80% καταναλώνεται σε γεωργικές χρήσεις με αποτέλεσμα να μην είναι διαθέσιμο για άλλες χρήσεις. Αθροιστικά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σχεδόν τα 2/3 των υδατικών διαθέσιμων χρησιμοποιούνται στην ψύξη (στις διαδικασίες παραγωγής ενέργειας) και στην γεωργία (βλ. Σχήμα 1.3.) Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 10 από 92

11 Εγχώρια και εξωτερική συνεισφορά στα συνολικά υδατικά διαθέσιμα των κρατών της Ευρώπης Ποταμοί που ρέουν από άλλες χώρες Υδατα που δημιουργούνται στο εσωτερικό της χώρας Σχήμα 1.2. Κατανομή υδατικών διαθέσιμων από εξωτερικές και εσωτερικές πηγές στις χώρες της Ευρώπης (πηγή: Source Europe's Environment, The Dobris Assessment) Υδατική χρήση στα κράτη μέλη του Ε.Ο.Π. ανά τομέα, 1999 Βιομηχανία 10% Άλλες χρήσεις 14% Ψύξη στην παραγωγή ενέργειας 32% Δημόσια παροχή νερού 14% Γεωργία 30% Σχήμα 1.3. Τομεακή ποσοστική χρήση υδατικών διαθέσιμων στα κράτη μέλη του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (Ε.Ο.Π.) για το 1999, [πηγή: Ε.Ο.Π.-ETC/IW: Ευρωπαϊκό Θεματικό Κέντρο για τα εσωτερικά ύδατα] Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 11 από 92

12 Η εντεινόμενη υποβάθμιση της ποιότητας και της ποσότητας των υδατικών διαθέσιμων (ειδικά των επίγειων υδάτων) οδήγησε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στην υιοθέτηση ενός λεπτομερούς προγράμματος δράσης με στόχο την προστασία και διαχείριση των επίγειων υδάτων σαν μέρος της συνολικής προστασίας τους. Το Πρόγραμμα Δράσης για τα Επίγεια Ύδατα και Υδατικής Διαχείρισης (Groundwater Action and Water Management Programme - European Commission, 1996) καθόρισε ένα πρόγραμμα δράσεων με σκοπό την διατηρήσιμη διαχείριση και προστασία των υδατικών αποθεμάτων, σε εθνικό και κοινοτικό επίπεδο. Πολλές από τις συστάσεις του προγράμματος έχουν ενσωματωθεί στην Οδηγία Πλαίσιο για τους υδατικούς πόρους (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2000) Τομεακή χρήση υδατικών πόρων σε Ευρωπαϊκό επίπεδο Οι κύριες χρήσεις των αντλούμενων υδάτων στη ζώνη κρατών του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος (Ε.Ο.Π.) είναι η ψύξη στις εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας και η άρδευση για γεωργικές χρήσεις. Οι συνολικές απολήψεις κυμαίνονται από 200m 3 /ανά κάτοικο/ανά έτος στη Δανία, Λουξεμβούργο και Μ. Βρετανία σε περισσότερο από 800m 3 /ανά κάτοικο/ανά έτος στην Ιταλία, Ολλανδία και Ισπανία. Η σημαντική αυτή διακύμανση, οφείλεται κύρια: - Στα μεγάλα υδατικά ποσά που χρησιμοποιούνται από την βιομηχανία στις χώρες της βόρειας Ευρώπης, Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία (συνήθως πρόκειται για υδατικά διαθέσιμα που παίρνονται από μεγάλους ποταμούς και επιστρέφονται σε αυτούς μετά την χρήση). - Στις μεγάλες ποσότητες υδάτων που χρησιμοποιούνται αρδευτικούς σκοπούς στις χώρες της νότιας Ευρώπης (το 94% του συνόλου των χρησιμοποιούμενων για αρδευτικούς σκοπούς υδάτων στις χώρες του Ε.Ο.Π. αφορά στις χώρες του νότου). Παρά την έλλειψη λεπτομερειακών στοιχείων, η μέση αύξηση των καλλιεργούμενων (αρδευόμενων) εκτάσεων στις χώρες της νότιας Ευρώπης παρουσίασε αύξηση 7% κατά την περίοδο (βλ. Σχήμα 1.4). 2 Πηγή: Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος: Environmental Signals 2000, Environmental Assessment report Nr. 6, Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 12 από 92

13 Η αστική χρήση υδατικών διαθέσιμων παρουσίασε σημαντική μείωση στην περίοδο σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες. Η μείωση αυτή οφείλεται σε μία σειρά παραγόντων όπως: η μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση αναφορικά με τους υδατικούς πόρους, τα αυξανόμενα τέλη και φόροι χρήσης υδατικών πόρων, οι περιορισμοί των διαρροών των δικτύων ύδρευσης, οι περιορισμοί σε τομείς οικιακής κατανάλωσης (για πότισμα στους κήπους κ.λ.π.). Αρδευόμενη έκταση (χώρες του νότου της Ε.Ε.) Αστική χρήση νερού Σχήμα 1.4. Διαχρονική εξέλιξη της αστικής υδατικής κατανάλωσης (δεδομένα για την Αυστρία, Δανία, Φιλανδία, Γερμανία, Ολλανδία, Αγγλία, Ουαλία) και των αρδευόμενων εκτάσεων (δεδομένα για Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία). (Πηγή: ΕΕΑ-ΕΤC/IW, Eurostat/FAO) Όσον αφορά τα παράκτια ύδατα - ειδικά για την περιοχή της Μεσογείου - έχουν αναληφθεί σημαντικές πρωτοβουλίες που αφορούν στην εκτίμηση της διαμορφούμενης κατάστασης και τον συντονισμό των απαιτητών δράσεων. Η συγκέντρωση πληθυσμών (μόνιμων και μη) και ανθρώπινων δραστηριοτήτων γύρω από την λεκάνη της Μεσογείου αποτελούν σημαντική απειλή για τα παράκτια οικοσυστήματα και πόρους, με επιπτώσεις στους ακόλουθους τέσσερις βασικούς τομείς: - Στη διάρθρωση και λειτουργία των φυσικών οικοσυστημάτων σαν αποτέλεσμα της κατασκευής και λειτουργίας εγκαταστάσεων για ανθρώπινες δραστηριότητες καθώς και της αστικοποίησης και των δραστηριοτήτων ανάπτυξης που συνδέονται με αυτές Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 13 από 92

14 - Στην ποιότητα και ποσότητα των φυσικών πόρων (δάση, εδάφη, νερό, αλιεύματα, παραλίες κ.λ.π.) σαν αποτέλεσμα της αυξημένης συγκέντρωσης ανθρώπων και δραστηριοτήτων που ενισχύουν τη ζήτηση χρήσης και εκμετάλλευσης των πόρων αυτών και της επακόλουθης απόθεσης αποβλήτων - Στις παράκτιες ζώνες, σαν αποτέλεσμα της ανάπτυξης διαφόρων ειδών ανθρώπινων δραστηριοτήτων και σχετικών εγκαταστάσεων καθώς και στον ανταγωνισμό μεταξύ αντικρουόμενων χρήσεων - Στο φυσικό και στο τροποποιημένο από τον άνθρωπο τοπίο, σαν αποτέλεσμα αφενός των αλλαγών των δραστηριοτήτων και αφετέρου του μεγέθους και της κλίμακας των σχετικών εγκαταστάσεων και της συνδεδεμένης με τις δραστηριότητες αυτές ανάπτυξης. m 3 / κάτοικο / έτος Βόρεια Ευρώπη Κεντρική Ευρώπη Νότια Ευρώπη Άλλη Ενέργεια Γεωργία Βιομηχανία Αστική Σχήμα 1.5. Συνολικές υδατικές απολήψεις στα κράτη μέλη του Ε.Ο.Π. ανά περιοχή και ανά κατηγορία χρήσης, (Πηγή: ΕΕΑ - ETC-IW) Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 14 από 92

15 Σχήμα 1.6. Ποσοστική αναλογία των κύριων υδατικών χρήσεων (Βιομηχανία, αστική χρήση, γεωργία) για τις χώρες της Ευρώπης, (πηγή: Europe's Environment, The Dobris Assessment, 1999) Στο μέλλον εκτιμάται ότι οι παράκτιες περιοχές θα αντιμετωπίσουν αυξανόμενες πιέσεις, ιδίως στους οικοτόπους, στους φυσικούς πόρους (γη, γλυκά / θαλάσσια ύδατα και ενέργεια) καθώς και μέσω της αυξανόμενης ζήτησης υποδομών (λιμάνια/μαρίνες, μεταφορές, εγκαταστάσεις επεξεργασίας λυμάτων κ.λ.π.). Η αστικοποίηση, ο τουρισμός, η γεωργία, η αλιεία, οι μεταφορές και η βιομηχανία αποτελούν τις σημαντικότερες κινητήριες δυνάμεις της μεταβολής Πλαίσιο αναφοράς διεθνών φορέων σχετικά με τους υδατικούς πόρους Στο παρόν κεφάλαιο επιχειρείται μία καταγραφή και ανάλυση των απόψεων διεθνών φορέων και οργανισμών για την ορθολογική ανάπτυξη, διαχείριση, αξιοποίηση και προστασία των υδατικών πόρων. Καταγράφονται συνοπτικά οι απόψεις σχετικών διεθνών φορέων όσον αφορά τους υδατικούς πόρους και τις προοπτικές τους στην ευρύτερη της Ελλάδας γεωγραφική περιοχή. Η παρουσίαση των απόψεων και εκτιμήσεων των φορέων αυτών γίνεται με βάση τη λογική ότι αποτελούν συντονιστικούς στον τομέα τους φορείς και οι αποφάσεις / συστάσεις / υποδείξεις τους πρέπει να αποτελούν χρήσιμα δεδομένα για τις συναφείς δράσεις των αρμόδιων εθνικών φορέων. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 15 από 92

16 1.3.1 Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος-ΕΟΠ (European Environmental Agency) Η πρόσφατη έκθεση του ΕΟΠ (Europe s environment: The second assessment- Ευρωπαϊκό Περιβάλλον: Δεύτερη Αξιολόγηση, 1998) περιλαμβάνει τα εσωτερικά ύδατα (inland water) καθώς και το θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον (marine and coastal environment) μεταξύ των 12 σπουδαιότερων περιβαλλοντικών προβλημάτων της Ευρώπης. Σε γενικές γραμμές, η Έκθεση θεωρεί ότι για τα δύο αυτά προβλήματα έχει διαμορφωθεί ως ένα βαθμό κάποια πολιτική, αλλά είναι ανεπαρκής για την πλήρη αντιμετώπιση του όλου προβλήματος, ενώ διαπιστώνει μικρή ή ανύπαρκτη μεταβολή στην κατάσταση του περιβάλλοντος Ευρωπαϊκή Ένωση Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει από καιρό διατυπώσει συγκεκριμένη πολιτική για τον Τομέα των Υδάτων. Στη συνέχεια θα αναφερθούν τα κύρια σημεία από την Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με θέμα την πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα των Υδάτων (1996). Σύμφωνα με την Ανακοίνωση, μια αειφόρος υδατική πολιτική οφείλει να επιτυγχάνει σειρά στόχων, κατά τρόπο οικονομικό και αποτελεσματικό, με σκοπό την: εξασφάλιση του εφοδιασμού σε πόσιμο νερό, εξασφάλιση της ποιότητας και της ποσότητας των υδατικών πόρων έτσι ώστε να ανταποκρίνονται και σε άλλες οικονομικές απαιτήσεις, όπως η βιομηχανία, η παραγωγή ενέργειας, η αλιεία, η μεταφορά και η ψυχαγωγία. διαχείριση των υδάτων με τέτοιο τρόπο ώστε να αποφεύγονται ή να περιορίζονται οι αρνητικές επιπτώσεις των πλημμύρων και να ελαχιστοποιούνται οι επιπτώσεις των περιόδων ξηρασίας. Η Ανακοίνωση τονίζει επίσης ότι πρέπει να καταβληθεί κάθε προσπάθεια για να αξιοποιηθούν οι διαθέσιμες γνώσεις για την κατάσταση του περιβάλλοντος και τις επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας, καθώς και οι καλύτερες διαθέσιμες τεχνολογίες για την πρόληψη και αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 16 από 92

17 Η Ανακοίνωση της Επιτροπής αναφέρει και αυτή, όπως και τα περισσότερα κείμενα διεθνών οργανισμών που μελετήθηκαν στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, την ανάγκη για ολοκληρωμένη διαχείριση των υδατικών πόρων. Σημαντική είναι επίσης η πλέον πρόσφατη σχετική οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000 για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων 3. Συγκεκριμένα στο άρθρο 9 της εν λόγω οδηγίας εισάγεται ο όρος της «Ανάκτησης κόστους για υπηρεσίες ύδατος». Με βάση την διαδικασία αυτή, τα κράτη μέλη λαμβάνουν υπόψη την αρχή της ανάκτησης του κόστους των υπηρεσιών ύδατος, συμπεριλαμβανομένου του κόστους για το περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους. Η οικονομική ανάλυση που προβλέπεται να γίνεται από τα κράτη μέλη, περιέχει επαρκείς πληροφορίες, (λαμβανομένου υπόψη του κόστους συλλογής των σχετικών δεδομένων), ώστε: α) να εκτελούνται οι υπολογισμοί που απαιτούνται για να λαμβάνεται υπόψη, σύμφωνα με το άρθρο 9, η αρχή της ανάκτησης του κόστους των υπηρεσιών ύδατος, λαμβανομένων υπόψη των μακροπρόθεσμων προβλέψεων της προσφοράς και της ζήτησης ύδατος στην περιοχή λεκάνης απορροής ποταμού και, όταν απαιτείται: -των υπολογισμών του όγκου, των τιμών και του κόστους των υπηρεσιών ύδατος και -των υπολογισμών των σχετικών επενδύσεων, συμπεριλαμβανομένων των προβλέψεων τέτοιων επενδύσεων β) να επιλέγεται ο αποτελεσματικότερος συνδυασμός μέτρων για τις χρήσεις ύδατος, ο οποίος θα περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα μέτρων που προβλέπονται από το άρθρο 11 της εν λόγω οδηγίας, βάσει των υπολογισμών του δυνητικού κόστους των μέτρων αυτών Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Environmental Programme-UNEP) Δύο πρόσφατες εκθέσεις του UNEP: (α) Global Environmental Outlook-1 (1997) και 3 ΕΠΙΣΗΜΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΑΡΙΘ. L 327 της 22/12/2000 σ Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 17 από 92

18 (β) The future of the Global Environment: A model-based analysis supporting UNEP s first Global Environmental Outlook (1997), θέτουν το πρόβλημα των υδατικών πόρων ως ένα από τα κυριότερα περιβαλλοντικά προβλήματα παγκοσμίως και προτείνουν ενέργειες για την αντιμετώπισή του. Τα κυριότερα σημεία των δύο αυτών εκθέσεων σε θέματα που άπτονται των υδατικών πόρων είναι τα εξής: Σε πολλές περιοχές του πλανήτη η ζήτηση νερού για αστικές και βιομηχανικές χρήσεις αυξάνεται γοργά, δημιουργώντας πιέσεις στη ζήτηση για αγροτική παραγωγή. Η έλλειψη νερού έχει ήδη αρχίσει να γίνεται αισθητή σε ολοένα και ευρύτερες γεωγραφικές περιοχές. Το γεγονός αυτό μπορεί να προκαλέσει τοπικές συγκρούσεις, μαζικές μετακινήσεις πληθυσμού και ανεπανόρθωτες βλάβες σε ευαίσθητα οικοσυστήματα. Η παγκόσμια ετήσια ζήτηση σε νερό προβλέπεται να αυξηθεί από 3000 km 3 (1km 3 = 10 9 m 3 ) το 1990 σε 3700 km 3 το 2015 και σε περίπου 4300 km 3 το Σε τοπική κλίμακα, μεγάλες αυξήσεις στη ζήτηση νερού αναμένονται στην Αφρική, τη Λατινική Αμερική, την Κίνα και τη Νοτιοανατολική Ασία. Το 1990, περισσότερες από 30 χώρες έχουν πρόβλημα ζήτησης νερού (water stress), κυρίως στην Αφρική. Μέχρι το 2025, 54 χώρες θα έχουν παρόμοια προβλήματα, μεταξύ των οποίων, 23 θα αντιμετωπίζουν ολοκληρωτική έλλειψη νερού. Σήμερα, το 70% της συνολικής ζήτησης νερού προορίζεται για την άρδευση, 22% για βιομηχανική χρήση και 8% για αστική χρήση. Σήμερα, 2 δις άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιμο νερό και περίπου ένα δις δεν εξυπηρετούνται από συστήματα συλλογής και επεξεργασίας λυμάτων. Μόνο το 4% των ακαθάρτων υδάτων υπόκεινται σε καθαρισμό πριν διατεθούν. Το γεγονός αυτό δημιουργεί σημαντικά προβλήματα στην ποιότητα των επιφανειακών και υπογείων υδάτων. Διάφορα σενάρια κλιματικών αλλαγών οδηγούν σε εκτιμήσεις ότι η γεωγραφική κατανομή των βροχοπτώσεων θα μεταβληθεί και επομένως προβλήματα έλλειψης νερού θα παρουσιαστούν και σε άλλες περιοχές. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 18 από 92

19 Οι δύο εκθέσεις τελειώνουν με προτάσεις για συγκεκριμένες ενέργειες έτσι ώστε να αντιμετωπιστούν τα παραπάνω προβλήματα: Αύξηση των πιστώσεων για τη συλλογή περιβαλλοντικών δεδομένων, την επεξεργασία τους και την ομογενοποίηση των βάσεων δεδομένων μεταξύ των χωρών. Καλύτερη κατανόηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ διαφόρων περιβαλλοντικών θεμάτων. Καλύτερη ερμηνεία των επιστημονικών αποτελεσμάτων για χρήση από τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Ολοκληρωμένη διαχείριση των υδάτων σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμών (integrated river basin approach), λήψη διοικητικών μέτρων και κατάλληλη κοστολόγηση των χρήσεων του νερού. Η ζήτηση πρέπει να αντιμετωπιστεί με τη χρήση ανανεώσιμων υδατικών πόρων ή με την καλύτερη εκμετάλλευση των υπογείων υδάτων Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Organisation of Economic Cooperation and Development) O ΟΟΣΑ έχει εκδώσει σημαντικό αριθμό Εκθέσεων σε θέματα που αφορούν τους υδατικούς πόρους 4. Στη συνέχεια παρατίθενται ορισμένα στοιχεία από την Έκθεση Sustainable consumption and production, (1997), η οποία ανακεφαλαιώνει τα αποτελέσματα της Υπουργικής Συνόδου του Μαίου H Έκθεση αυτή, στο μέρος της που αφορά τους υδατικούς πόρους, επισημαίνει (σε συμφωνία με τις Εκθέσεις των άλλων Οργανισμών που παρουσιάζονται στην ενότητα αυτή) το ολοένα αυξανόμενο πρόβλημα της διαθεσιμότητας ποσίμου ύδατος, κυρίως σε χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής. Τονίζεται επίσης το πρόβλημα της κακής διαχείρισης των υδατικών πόρων, όπως η υπεράντληση των υπογείων υδάτων, η μόλυνση των επιφανειακών υδάτων και η υφαλμύρωση. Μερικά από τα συμπεράσματα της Έκθεσης δίνονται στη συνέχεια: 4 Οι περισσότερες από τις Εκθέσεις αυτές διατίθενται από την ηλεκτρονική διεύθυνση του ΟΟΣΑ ( Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 19 από 92

20 Αρκετές χώρες αρχίζουν να αντιλαμβάνονται την ανάγκη μιας ολοκληρωμένης διαχείρισης των υδατικών πόρων. Η ολοκληρωμένη αυτή προσέγγιση έχει ως αποτέλεσμα την ελαχιστοποίηση των απωλειών νερού, τη μεγιστοποίηση της χρήσης του, τον περιορισμό της μείωσης των αποθεμάτων και τη βελτιστοποίηση της παροχής στους χρήστες. Ένας σημαντικός αριθμός ενεργειών πρέπει να γίνουν έτσι ώστε να λειτουργήσει η ολοκληρωμένη διαχείριση των υδατικών πόρων: (α) ανάπτυξη δομών και λειτουργιών και (β) ενίσχυση των πληροφοριών για τους διαθέσιμους υδατικούς πόρους, για τις περιβαλλοντικές ανάγκες και για την παρούσα και μελλοντική ζήτηση. Η μεγαλύτερη συμμετοχή των χρηστών (συμπεριλαμβανομένων ιδιωτικών εταιρειών και οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης) είναι απαραίτητη για την αειφόρο διαχείριση των υδατικών πόρων. Σημαντικό αριθμός εκθέσεων του ΟΟΣΑ αφορά και τους υδατικούς πόρους για την Ελλάδα. Η αναφορά στα κύρια σημεία των εκθέσεων αυτών γίνεται στη συνέχεια της παρούσας εργασίας και στα κεφάλαια που αφορούν στους υδατικούς πόρους στην Ελλάδα Παγκόσμιο Συμβούλιο Υδάτων (World Water Council) Το Παγκόσμιο Συμβούλιο Υδάτων ιδρύθηκε το 1996, με πρωτοβουλία της Διεθνούς Ενώσεως Υδατικών Πόρων (International Water Resources Association), με κύριο αντικείμενο την βελτίωση της διαχείρισης των υδατικών πόρων 5. Η πλέον πρόσφατη έκθεση του Συμβουλίου Long term vision for water, life and the environment: a proposed framework (1998), διατυπώνει τις θέσεις του σε θέματα που σχετίζονται με τους υδατικούς πόρους και τη σχέση τους με τη ζωή πάνω στον πλανήτη μας και την προστασία του περιβάλλοντος. Η Έκθεση διαπιστώνει και αυτή την έλλειψη νερού που υπάρχει σήμερα σε πολλές περιοχές του πλανήτη μας, καθώς και τον κίνδυνο για το άμεσο μέλλον λόγω κλιματικών αλλαγών και αύξησης του πληθυσμού. Τα στοιχεία που το Συμβούλιο θέτει ως προτεραιότητες είναι: Η εξασφάλιση των υδατικών πόρων που απαιτούνται για τις γεωργικές καλλιέργειες 5 Πληροφορίες σχετικά με το Συμβούλιο και τις δραστηριότητες του δίνονται στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 20 από 92

21 Η τροφοδοσία σε πόσιμο νερό Η ανάπτυξη των υδατικών πόρων που απαιτούνται για βιομηχανική χρήση, παραγωγή ενέργειας, ναυσιπλοία και τουρισμό Η προστασία του περιβάλλοντος Σύμφωνα με την έκθεση, το κύριο ζητούμενο σήμερα είναι οι μηχανισμοί και διαδικασίες που θα επιτρέψουν την αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των στοιχείων, εισάγοντας έτσι την ανάγκη για Ολοκληρωμένη Διαχείριση των Yδατικών Πόρων (Integrated Water Resources Management). Για να καταστεί εφικτή μια τέτοιου είδους διαχείριση απαιτούνται: Μια πολιτική η οποία θα ενθαρρύνει τη διατήρηση του νερού, την ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίησή του και η οποία θα αποθαρρύνει τη μόλυνση των υδατικών πόρων. Θεσμοί, χρηματοδότηση και κατάλληλοι μηχανισμοί για την εισαγωγή του τομέα των υδάτων στις κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες. Ενδυνάμωση του ρόλου του ανθρώπινου παράγοντα, μέσω της κατάλληλης κατάρτισης εξειδικευμένων στελεχών τα οποία θα αποκτούν την ικανότητα μιας ολοκληρωμένης διεπιστημονικής προσέγγισης. Η κατάρτιση αυτή θα ενισχύει τη συνεργασία επαγγελματιών διαφόρων ειδικοτήτων στη λήψη αποφάσεων. Ειδικά στο θέμα της κατάρτισης, το Συμβούλιο δίνει μεγάλη βαρύτητα στη χρήση των νέων τεχνολογιών (πληροφορική, τηλεπισκόπιση, συστήματα γεωγραφικών πληροφοριών) για τη συλλογή και επεξεργασία των επιστημονικών δεδομένων που θα οδηγήσουν στην διατύπωση μιας ορθολογικής πολιτικής διαχείρισης των υδατικών πόρων Παγκόσμιος Μετεωρολογικός Οργανισμός (World Meteorological Organization) Στα πλαίσια του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού έχει δημιουργηθεί Επιτροπή Υδρολογίας (Commission for Hydrology), της οποίας ο ρόλος έχει να κάνει με: 1. Δραστηριότητες στην επιχειρησιακή υδρολογία και τις εφαρμογές της μετεωρολογίας και υδρολογίας σε προβλήματα σχετικά με τους υδατικούς πόρους Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 21 από 92

22 2. Διεθνή τυποποίηση μεθόδων, διαδικασιών και τεχνικών για θέματα όπως: Μελέτη υδατικού ισοζυγίου και του παγκόσμιου υδρολογικού κύκλου. Μετεωρολογική και υδρολογική προσέγγιση του σχεδιασμού συστημάτων για διαχείριση και έλεγχο των νερών. Διεθνής ανταλλαγή εμπειριών και μεθοδολογιών που χρησιμοποιούνται επιχειρησιακά. Διατύπωση των αναγκών παρατήρησης για υδρολογικούς σκοπούς. Υποστήριξη σε θέματα που αφορούν την διεθνή ανταλλαγή υδρολογικών αναλύσεων, και προγνώσεων. Τυποποίηση των μεθόδων υπολογισμού δεδομένων για έρευνα Διεθνές Πρόγραμμα Υδρολογίας (International Hydrological Program- UNESCO) Το Διεθνές Πρόγραμμα Υδρολογίας αποτελεί ένα διακυβερνητικό πρόγραμμα της UNESCO σε θέματα που αφορούν στους υδατικούς πόρους, το οποίο λειτουργεί επειδή τόσο η διεθνής επιστημονική κοινότητα όσο και τα κράτη μέλη της UNESCO διαπίστωσαν ότι οι υδατικοί πόροι αποτελούν ένα από τους σημαντικούς παράγοντες που περιορίζουν την αρμονική ανάπτυξη σε πολλές περιοχές του κόσμου, ενώ παράλληλα ο ρυθμός αύξησης της ζήτησης σε νερό έχει ξεπεράσει κατά πολύ το ρυθμό αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού. Το Πρόγραμμα στοχεύει στη βελτίωση του επιστημονικού και τεχνολογικού υποβάθρου για την ανάπτυξη μεθόδων ορθολογικής διαχείρισης των υδατικών πόρων. Το Πρόγραμμα βρίσκεται ήδη στη Πέμπτη του Φάση ( ) με θέμα την «Υδρολογία και τη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων σε ένα Ευαίσθητο Περιβάλλον». Στη συνέχεια δίνονται μερικές πληροφορίες για τις δραστηριότητες του Προγράμματος 6. Το Διεθνές Πρόγραμμα Υδρολογίας διαρθρώνεται σε οκτώ θεματικές ενότητες: Παγκόσμιες υδρολογικές και βιοχημικές διαδικασίες Οικο-υδρολογικές διαδικασίες Υπόγειοι υδατικοί πόροι 6 Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις δραστηριότητες του Προγράμματος παρατίθενται στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 22 από 92

23 Στρατηγικές για διαχείριση των υδατικών πόρων σε περιπτώσεις ανάγκης και συγκρούσεων Ολοκληρωμένη διαχείριση υδατικών πόρων σε ερημικές και ημι-ερημικές περιοχές Υδρολογία και διαχείριση υδάτων στους Τροπικούς Ολοκληρωμένη διαχείριση υδατικών πόρων σε αστικό περιβάλλον Μεταφορά γνώσεων, πληροφοριών και τεχνολογίας. Το Πρόγραμμα τονίζει επίσης την αναγκαιότητα για διεθνή συνεργασία και εκπαίδευση για την ενίσχυση της γνώσης σε θέματα που αφορούν στις υδρολογικές διαδικασίες σε διάφορες κλιματικές περιοχές, με σκοπό την καλύτερη διαχείριση των υδατικών πόρων. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 23 από 92

24 2. Οι υδατικοί πόροι στην Ελλάδα θεσμικό / διοικητικό πλαίσιο και κύριες πιέσεις Έως τα μέσα της δεκαετίας του 1980 η χώρα στερούνταν ένα κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο για την αποτελεσματική διαχείριση και προστασία των υδατικών πόρων, με συνέπεια την αδυναμία συντονισμού των απαραίτητων ενεργειών για κάλυψη των συναφών αναγκών και την κατασπατάληση πολύτιμων πόρων. Ο Νόμος 1650/1986 για την προστασία του περιβάλλοντος (στον οποίο συμπεριλαμβάνονται και διατάξεις για την ποιότητα των υδάτων), η εναρμόνιση της Ελληνικής νομοθεσίας με τις συναφείς οδηγίες της Ε.Ε. και ο Ν.1739/1987 για την διαχείριση των υδατικών πόρων αποτελούσαν το γενικό πλαίσιο αρχών για την χάραξη εθνικής πολιτικής στον τομέα αυτό. Οι προαναφερόμενες διατάξεις σε συνδυασμό με την ενσωμάτωση των κοινοτικών θεσμικών κειμένων (που αναλυτικά παρατίθενται στη συνέχεια του παρόντος κεφαλαίου) δημιουργούν ένα στέρεο θεσμικό πλαίσιο για την προστασία, διαχείριση και αξιοποίηση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα. Η πληρότητα και επάρκεια της ισχύουσας νομοθεσίας κρίνεται ως ικανοποιητική και καλύπτει σε μεγάλο βαθμό τις ανάγκες της χώρας όσον αφορά το υδατικό περιβάλλον. Παρουσιάζεται όμως συχνά το φαινόμενο της αλληλοεπικάλυψης και σύγκρουσης αρμοδιοτήτων μεταξύ των αρμόδιων κρατικών φορέων (Υπουργείων) και των εποπτευόμενων φορέων τους. Χαρακτηριστικό στοιχείο ως προς το τελευταίο, αποτελεί το γεγονός ότι η αρμοδιότητα περί τους υδατικούς πόρους επιμερίζεται σε κρατικό επίπεδο σε οκτώ (8) Υπουργεία (Ανάπτυξης, ΠΕΧΩΔΕ, Εσωτερικών, Υγείας, Γεωργίας, Εμπορικής Ναυτιλίας, Εξωτερικών και Πολιτισμού) και σε μία πλειάδα δημόσιων οργανισμών (ΕΟΤ, ΕΜΥ, ΔΕΗ, ΙΓΜΕ, ΕΚΘΕ, ΕΘΙΑΓΕ, ΙΘΑΒΙΚ κ.ά.). Η προσπάθεια συντονισμού μέσω της θεσμοθέτησης της λειτουργίας της Διυπουργικής Επιτροπής Υδάτων δεν φαίνεται να επιφέρει σημαντική βελτίωση στο φαινόμενο της επικάλυψης ή και σύγχυσης αρμοδιοτήτων. Το αποτέλεσμα συνήθως είναι η έλλειψη ενός ολοκληρωμένου σχεδίου διαχείρισης και η ανάπτυξη εντάσεων. Σύμφωνα με το Νόμο 1739/1987 για τη «Διαχείριση των Υδατικών Πόρων», το σύνολο των υδατικών πόρων στην Ελλάδα ανήκει αποκλειστικά και μόνο στο Κράτος, ενώ Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 24 από 92

25 προτεραιότητα δίνεται στην παροχή πόσιμου νερού. Ο ίδιος Νόμος καθορίζει τις αρμοδιότητες των αρχών, σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο, προβλέποντας παράλληλα τη δημιουργία 14 Υδατικών Διαμερισμάτων (βλ. σχήμα 2.1) και των αντίστοιχων Περιφερειακών Επιτροπών Ύδατος (ΠΕΥΔ). Ο Νόμος 1650/1986, ο οποίος αποτελεί το Νόμο πλαίσιο για την Προστασία του Περιβάλλοντος στην Ελλάδα αναφέρεται στην προστασία της ποιότητας και ποσότητας των επιφανειακών και υπογείων υδάτων καθώς και στον έλεγχο των απορριπτόμενων εκροών. Η εναρμόνιση της Ελληνικής Νομοθεσίας με τις αντίστοιχες οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ποιότητα των υδατικών πόρων γίνεται μέσω της θέσπισης Κοινών Υπουργικών Αποφάσεων (ΚΥΑ) (βλ. σχετικό πίνακα 2.1.) Θεσμικό και διοικητικό πλαίσιο που διέπει την διαχείριση και προστασία των υδατικών πόρων Οι αρμοδιότητες όσον αφορά τους υδατικούς πόρους κατανέμονται ανά υπουργείο σύμφωνα με τα ακόλουθα: Το Υπουργείο Ανάπτυξης αποτελεί τον αρμόδιο φορέα για τη διαχείριση των υδατικών πόρων στην Ελλάδα και συγκεκριμένα για τη διαχείριση της ποσότητάς τους, αρμοδιότητα η οποία διαφοροποιείται από τις αρμοδιότητες για την προστασία των υδατικών πόρων από περιβαλλοντικής απόψεως, συμπεριλαμβανομένου του ελέγχου της ποιότητας των υδάτων, οι οποίες ανήκουν στο Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (ΥΠΕΧΩΔΕ). Το Υπουργείο Ανάπτυξης αποτελεί τον αρμόδιο φορέα για τη διαχείριση των υδατικών πόρων μέχρι τη στιγμή που αυτοί κατανέμονται στους άλλους συναρμόδιους φορείς για τις διάφορες χρήσεις των υδάτων καθώς και για την κατανομή των ποσοτήτων νερού στις διάφορες ανταγωνιστικές του χρήσεις. Το ίδιο υπουργείο είναι επίσης υπεύθυνο για τη χρήση των υδάτων στον τομέα της βιομηχανίας και της ενέργειας καθώς και για την κατασκευή μεγάλων έργων υποδομής για την παροχή νερού. Αρμόδιος φορέας για την κατασκευή υδροηλεκτρικών φραγμάτων είναι η Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού (ΔΕΗ). Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 25 από 92

26 Το Υπουργείο Γεωργίας είναι αρμόδιο για την αγροτική χρήση των υδάτων (άρδευση, κτηνοτροφία, ιχθυοκαλλιέργειες, αρτοπαρασκευή). Το Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης είναι αρμόδιο για την ύδρευση όλων των περιοχών της χώρας, πλην των πόλεων Αθηνών και Θεσσαλονίκης, για τα αποχετευτικά δίκτυα καθώς και για την κατασκευή μονάδων επεξεργασίας υγρών αποβλήτων. Το Υπουργείο Πολιτισμού είναι αρμόδιο για τη χρήση των υδάτων σε αθλητικές δραστηριότητες. Ο Εθνικός Οργανισμός Τουρισμού είναι αρμόδιος για την ιαματική χρήση του νερού καθώς και για τη χρήση του σε δραστηριότητες αναψυχής. Το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων είναι υπεύθυνο, βάσει της σχετικής νομοθεσίας, για τη δέσμευση, έπειτα από την ικανοποίηση όλων των προαναφερομένων αναγκών και ανταγωνιστικών χρήσεων του ύδατος, ικανής ποσότητας νερού με σκοπό την προστασία και τη διατήρηση των υδατικών οικοσυστημάτων. Το ΥΠΕΧΩΔΕ επίσης είναι αρμόδιο για την εκτίμηση των σημειακών ρυπαντικών φορτίων, για την επιβολή και την εξασφάλιση της συμμόρφωσης με τα αντίστοιχα ποιοτικά όρια καθώς και για την εκπόνηση όλων των σχετικών διαδικασιών αδειοδότησης. Το Υπουργείο Εξωτερικών έχει την ευθύνη της διαπραγμάτευσης με τις όμορες χώρες και σε θέματα που αφορούν στην ροή ποταμών που διατρέχουν την Ελλάδα πηγάζοντας από γειτονικές χώρες. Το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας έχει την υπευθυνότητα για το θαλάσσιο περιβάλλον και τις παράκτιες περιοχές. Το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας είναι αρμόδιο για την εφαρμογή, από υγειονομικής απόψεως, των σχετικών κανονισμών για την ποιότητα του πόσιμου νερού (νερό ανθρώπινης κατανάλωσης). Το Κράτος είναι υπεύθυνο για την παροχή των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης στις πόλεις των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης. Αρμόδιες για την παροχή των υπηρεσιών αυτών είναι η ΕΥΔΑΠ για την Αθήνα, η οποία αποτελεί Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 26 από 92

27 Δικαίου εποπτευόμενο από το ΥΠΕΧΩΔΕ, ενώ για τη Θεσσαλονίκη η ΟΥΘ, μία δημόσια επιχείρηση η οποία διαθέτει τομέα αρμόδιο για τα θέματα αποχέτευσης, τον ΟΑΘ. Από τις 3/11/1998, οι δύο Ανώνυμες Εταιρείες αρμόδιες για την ύδρευση και αποχέτευση της Θεσσαλονίκης, δηλαδή οι ΟΥΘ και ΟΑΘ αντίστοιχα, ενοποιήθηκαν υπό τον τίτλο ΕΥΑΘ (Εταιρεία Ύδρευσης & Αποχέτευσης Θεσσαλονίκης Α.Ε.). Η ΕΥΑΘ αποτελεί ιδιωτική εταιρεία που εποπτεύεται από το Υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης. Η γενικότερη πολιτική υδατικών πόρων διαμορφώνεται σε εθνικό επίπεδο από την Διυπουργική Επιτροπή Υδάτων (ΔΕΥΔ), της οποίας ηγείται το Υπουργείο Ανάπτυξης. Για τις πόλεις με πληθυσμό άνω των , έχουν συσταθεί δημοτικές επιχειρήσεις αρμόδιες για τη διαχείριση και παροχή των υπηρεσιών ύδρευσης και αποχέτευσης. Για τις μικρότερες πόλεις καθώς και για τις αγροτικές περιοχές, αρμόδιες για τις υπηρεσίες αυτές είναι απευθείας οι δημοτικές αρχές. Εκτός των μικρών μονάδων επεξεργασίας υγρών αποβλήτων, δεν υπάρχει προς το παρόν καμία πρόβλεψη ή ενέργεια για την εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα στην παροχή των υπηρεσιών αυτών. Η διάρθρωση των αρμόδιων οργάνων αναφορικά με την αξιοποίηση και χρήση των υδατικών διαθέσιμων ξεκινά από τους τοπικούς οργανισμούς εγγείων βελτιώσεων (ΤΟΕΒ) που είναι υπεύθυνοι για τα τοπικά έργα. Επεκτείνεται δε στους Γενικούς Οργανισμούς Εγγείων Βελτιώσεων (ΓΟΕΒ) για μεγαλύτερα έργα. Η αρδευόμενη από συνεταιριστικά έργα έκταση αγγίζει το 40% της συνολικά αρδευόμενης. Οι ΤΟΕΒ είναι αυτοδιοικούμενοι οργανισμοί, που ιδρύθηκαν και λειτουργούν στη βάση των συνεταιριστικών επιχειρήσεων. Αρμοδιότητα τους η υλοποίηση και λειτουργία αρδευτικών και αποχετευτικών έργων. Διοικούνται από 5-μελές ή 7-μελές διοικητικό συμβούλιο που εκλέγεται από την γενική συνέλευση των αντιπροσώπων. Οι αντιπρόσωποι εκλέγονται από την γενική συνέλευση των μελών του τοπικού οργανισμού και οι οποίοι είναι ιδιοκτήτες εκτάσεων που επωφελούνται από τα συνεταιριστικά αρδευτικά έργα. Οι ιδιοκτήτες εκτάσεων που επωφελούνται των αρδευτικών έργων υποχρεώνονται στην καταβολή τελών που αφορούν στην κάλυψη των λειτουργικών και διοικητικών δαπανών. Σήμερα, 408 ΤΟΕΒ έχουν την αρμοδιότητα για τον προϋπολογισμό, τα διαμοιραζόμενα μερίδια και τις συνδρομές μεταξύ των ιδιοκτητών ή χρηστών των έργων και τη συλλογή Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 27 από 92

28 των προσόδων μέσω αυτόνομων μηχανισμών ή ειδικών διαδικασιών μέσω της Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδας και των τοπικών ΔΟΥ. Οι ΓΟΕΒ είναι ημι-κυβερνητικοί οργανισμοί, ορισμένοι από το Κράτος, με αρμοδιότητα συναφή έργα γενικότερης εμβέλειας σε σχέση με τα ΤΟΕΒ. Διοικούνται από 7-μελές διοικητικό Συμβούλιο (5 μέλη ορίζονται από την Κυβέρνηση και 2 μέλη εκλέγονται από τα συμμετέχοντα ΤΟΕΒ). Σε λειτουργία σήμερα παράλληλα με τους 408 T.O.E.B. βρίσκονται 10 Γ.O.E.B. Πολλά από τα αρδευτικά έργα σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν χρόνια πριν, βρίσκονται δε σε λειτουργία στη βάση της ίδιας τεχνολογίας. Η επαναοριοθέτηση και ο εκσυγχρονισμός τους θα συντελέσει στη μείωση των απωλειών, και στον περιορισμό των στραγγιστικών υποδομών. Σε πολλές περιοχές της χώρας, το πρόβλημα εντείνεται από την θεσμική αδράνεια (γραφειοκρατία) και τις συντηρητικές αντιλήψεις και συμπεριφορές. Η μεταφορά τεχνογνωσίας και τεχνολογίας από άλλες χώρες με πιο βιομηχανοποιημένη γεωργία δεν αποτελεί την απόλυτη λύση, καθώς τόσο ο βαθμός συνθετότητας, όσο και οι ενεργειακές απαιτήσεις και το μέγεθος κλίμακας των έργων αυτών δεν τα καθιστά πρόσφορες μορφές επένδυσης σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από μικρές ιδιοκτησίες, χαμηλής τεχνολογικής εξέλιξης με πολύ διαφορετικά δεδομένα κεφαλαίων και απασχόλησης. Η γεωργία στην Ελλάδα καθορίζεται από το φυσικό και κοινωνικό υπόβαθρο στο οποίο λειτουργεί και αναπτύσσεται. Σε γενικές γραμμές, οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις είναι μικρής έκτασης και διαιρούνται σε ένα μεγάλο αριθμό μεριδίων με συμμετοχή μεγάλου ποσοστού του τοπικού εργατικού δυναμικού, κύρια σε εποχιακή βάση. Η πολλαπλή εργασιακή απασχόληση, οι μικρές εκμεταλλεύσεις, οι τοπικές αγορές (στις οποίες κατευθύνεται συνήθως ο κύριος όγκος της παραγωγής) και η σημαντική διακύμανση στο εισόδημα έχουν ενισχύσει την ανάπτυξη ενός προσαρμόσιμου μοντέλου γεωργικής παραγωγής, το οποίο είναι ικανό να απαντά στις αβεβαιότητες του φυσικού και κλιματικού περιβάλλοντος Δικαιώματα ιδιοκτησίας στο νερό Με το Ν. 608/1948 περί «Διαχείρισης και Διοίκησης του νερού που χρησιμοποιείται στην άρδευση» σηματοδοτήθηκε ο διαχωρισμός μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού νερού που Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 28 από 92

29 χρησιμοποιείται για την κάλυψη των αρδευτικών αναγκών. Συνεπώς, η τότε διάταξη καθόριζε ότι τα υπόγεια ύδατα που βρίσκονται εντός των ορίων ιδιωτικών ιδιοκτησιών αποτελούν ιδιωτικό νερό που ανήκει στον κύριο της γης. Με τον Ν. 1739/1987 δηλωνόταν ότι το «Νερό αποτελεί ένα Φυσικό Αγαθό», που καλύπτει κοινωνικές ανάγκες, θέτοντας έτσι τις βασικές αρχές για την διαχείριση των υδατικών πόρων. Το Προεδρικό Διάταγμα 256/1987 για τις «Άδειες χρήσης νερού» καθόριζε τις υδατικές χρήσεις στις ακόλουθες κατηγορίες: Αγροτική, αστική, βιομηχανική, περιβαλλοντική, μεταφορών κ.λ.π. Οι άδειες χορηγούνται από τις αποκεντρωμένες υπηρεσίες των Υπουργείων που αναφέρθηκαν προηγούμενα. Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας στο νερό όσον αφορά στην ποσότητα και την μεταβλητότητα της ροής κατάλληλης ποιότητας, συνεπώς και της προστασίας από τη ρύπανση αποτελούν βασικές συνιστώσες για την αγροτική ανάπτυξη. Στην Ελλάδα, τα δικαιώματα αυτά αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα, στη βάση της ανάπτυξης τοπικής έκτασης φαινομένων ανταγωνισμού και συγκρούσεων μεταξύ των χρηστών του νερού. Από το 1987, οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο μπορεί να αποκτήσει την άδεια για τη χρήση νερού για αγροτικούς σκοπούς Οικονομικά κόστη και προϋπολογισμός σε συσχέτιση με την υλοποίηση πολιτικών μέτρων και προσεγγίσεων Οι επενδύσεις στο γεωργικό τομέα παρουσιάζουν αξιοσημείωτη μείωση τις τελευταίες 4 δεκαετίες: Οι δημόσιες επενδύσεις στην γεωργία σαν τμήμα των συνολικών γεωργικών επενδύσεων μειώθηκαν από 52,8% το 1961 σε 39,5% το 1991 και μετέπειτα με ετήσιο ρυθμό μείωσης της τάξης του 3,4%. Οι επενδύσεις στον αγροτικό τομέα σαν τμήμα των συνολικών επενδύσεων στην Ελλάδα μειώθηκε από 24,1% το 1961 σε 7,3% το1991. Οι συνολικές ιδιωτικές επενδύσεις στον αγροτικό τομέα μειώθηκαν από 17,1% το 1961 σε 5,1% το Οι επενδύσεις σε έργα υποδομών για τους υδατικούς πόρους (άρδευσης, απορροής, εγγειοβελτιωτικά, υποδομές μεταφορών και ενέργειας) είναι μάλλον χαμηλές και αντιπροσωπεύουν ποσοστό περί το 5% του συνολικού εθνικού προγράμματος επενδύσεων. Όπως αναφέρθηκε προηγούμενα η υλοποίηση έργων από τους ΤΟΕΒ (μέσω των εισφορών και της συμμετοχής των μελών επωφελούμενων) αποτελεί μία βασική Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 29 από 92

30 συνιστώσα της ανάπτυξης έργων υποδομής για τους υδατικούς πόρους. Σύμφωνα με τα στοιχεία του 1994, το συνολικό ποσό εισφορών και τελών ανήλθε στα 22 δισεκατομμύρια δρχ. με μέσο αναλογούν κόστος δρχ ανά εκτάριο. Στην ίδια χρονιά, στο σύνολο των ΤΟΕΒ της χώρας απασχολούνταν 600 μόνιμοι και 5000 εποχιακοί εργαζόμενοι Νομικό πλαίσιο για τους υδατικούς πόρους Στον ακόλουθο πίνακα παρατίθενται οι κοινοτικές οδηγίες που αφορούν στους υδατικούς πόρους και η αντίστοιχη κατά περίπτωση πράξη ενσωμάτωσης τους στο Εθνικό δίκαιο. Πίνακας 2 1 Εναρμόνιση κοινοτικής νομοθεσίας στο εθνικό δίκαιο που αφορά στους υδατικούς πόρους KOINOTIKH ΟΔΗΓΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ 75/440/ΕΟΚ (L194 της 25/5/1975) "Περί Υπουργική Απόφαση 46399/1352/1986 (ΦΕΚ απαιτούμενης ποιότητας των υδάτων επιφάνειας 438Β/1986 που προορίζονται για την παραγωγή πόσιμου ύδατος" 76/160/ΕΟΚ (L31 της 5/2/1976) "Περί της Υπουργική Απόφαση 46399/1352/1986 (ΦΕΚ ποιότητας υδάτων κολύμβησης" 76/403/ΕΟΚ (L108 της 26/4/1976) "Περί εξάλειψης των πολυχλωροδιφαινυλίων και πολυχλωροτριφαινυλίων 76/464/ΕΟΚ (L123 της 18/5/1976) "Περί ρυπάνσεως που προκαλείται από ορισμένες επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον της Κοινότητας" 76/464/ΕΟΚ (L123 της 18/5/1976) "Περί ρυπάνσεως που προκαλείται από ορισμένες επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον της Κοινότητας" 76/464/ΕΟΚ (L123 της 18/5/1976) "Περί ρυπάνσεως που προκαλείται από ορισμένες επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον της Κοινότητας" 76/464/ΕΟΚ (L123 της 18/5/1976) "Περί ρυπάνσεως που προκαλείται από ορισμένες επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον της Κοινότητας" 438Β/1986) Υπουργική Απόφαση 72751/3054/85 (ΦΕΚ 665Β/1985) "Τοξικά και επικίνδυνα απόβλητα από εξάλειψη πολυχλωροτριφαινυλίων " Υπουργική Απόφαση 90461/2193 (ΦΕΚ 843Β/1994) "Συμπλήρωση του παραρτήματος του άρθρου 12 της υπ' αριθ 55648/2210/1991 ΚΥΑ ""Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα" Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 144/2/11/1987 (ΦΕΚ 197Α/1987) "προστασία υδάτινου περιβάλλοντος από τη ρύπανση που προκαλείται από επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον" " Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 255/ (ΦΕΚ 123Α/1994) "Συμπλήρωση του παραρτήματος του άρθρου 12 της υπ' αριθ 55648/2210/1991 ΚΥΑ "Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα" Υπουργική Απόφαση 18186/271/1988 (ΦΕΚ 126Β/1988) "Μέτρα και περιορισμοί για τη προστασία του υδάτινου περιβ/ντος κ λ π " Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 30 από 92

31 78/319/ΕΟΚ (L84 της 31/3/1978) "Περί τοξικών και επικινδύνων αποβλήτων" 78/659/ΕΟΚ (L222 της 14/8/1978) "Περί της ποιότητας των γλυκών υδάτων που έχουν ανάγκη προστασίας ή βελτιώσεως για τη διατήρηση της ζωής των ιχθύων" 79/869/ΕΟΚ (L271 της 29/9/1979) "Περί των μεθόδων μετρήσεως και περί της συχνότητας των δειγματοληψιών και της αναλύσεως των επιφανειακών υδάτων τα οποία προορίζονται για την παραγωγή πόσιμου ύδατος στα Κράτη Μέλη" 79/923/ΕΟΚ (L281 της 10/11/1979) "Περί της απαιτούμενης ποιότητας των υδάτων για οστρακοειδή" 80/68/ΕΟΚ (L20 της 26/1/1980) "Περί προστασίας των υπογείων υδάτων από τη ρύπανση που προέρχεται από ορισμένες επικίνδυνες ουσίες" Υπουργική Απόφαση 72751/3054/85 (ΦΕΚ 665Β/1985) "Τοξικά και επικίνδυνα απόβλητα από εξάλειψη πολυχλωροτριφαινυλίων " Υπουργική Απόφαση 46399/1352/1986 (ΦΕΚ 438Β/1986) Υπουργική Απόφαση 46399/1352/1986 (ΦΕΚ 438Β/1986) Υπουργική Απόφαση 46399/1352/1986 (ΦΕΚ 438Β/1986) Υπουργική Απόφαση 26857/553/88 (ΦΕΚ 196Β/1988) "Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία των υπόγειων νερών από απορρίψεις ορισμένων επικίνδυνων ουσιών" 80/778/ΕΟΚ (L229 της «Περί της Υπουργική Απόφαση Α5/288/ (ΦΕΚ ποιότητας του πόσιμου νερού» 53Β/1986 «Περί της ποιότητας του πόσιμου νερού» 82/176/ΕΟΚ (L81 της 27/3/1982) "Για τις οριακές Υπουργική Απόφαση 18186/271/1988 (ΦΕΚ τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις 126Β/1988) "Μέτρα και περιορισμοί για τη προστασία απορρίψεις υδραργύρου από τον βιομηχανικό τομέα του υδάτινου περιβ/ντος κ λ π " της ηλεκτρόλυσης των χλωριούχων αλάτων αλκαλίων" 82/176/ΕΟΚ (L81 της 27/3/1982) "Για τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις υδραργύρου από τον βιομηχανικό τομέα της ηλεκτρόλυσης των χλωριούχων αλάτων αλκαλίων" 83/513/ΕΟΚ (L291 της 24/10/1983) "Για τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις καδμίου" 83/513/ΕΟΚ (L291 της 24/10/1983) "Για τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις καδμίου" 84/156/ΕΟΚ (L74 της 17/3/1984) "Για τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις υδραργύρου σε τομείς άλλους εκτός από τον τομέα της ηλεκτρόλυσης των χλωριούχων αλάτων των αλκαλίων" 84/491/ΕΟΚ (L274 της 17/10/1984) "Για τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις εξαχλωροκυκλοεξανίου" 84/491/ΕΟΚ (L274 της 17/10/1984) "Για τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις εξαχλωροκυκλοεξανίου" 84/631/ΕΟΚ (L326 της 13/12/1984) "Διασυνοριακή μεταφορά επικινδύνων αποβλήτων" 85/469/ΕΟΚ (L272 της 12/10/1985) "Τροποποιεί και συμπληρώνει την 84/631/ΕΟΚ" Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 144/2/11/1987 (ΦΕΚ 197Α/1987) "προστασία υδάτινου περιβάλλοντος από τη ρύπανση που προκαλείται από επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον" Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 144/2/11/1987 (ΦΕΚ 197Α/1987) "προστασία υδάτινου περιβάλλοντος από τη ρύπανση που προκαλείται από επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον" Υπουργική Απόφαση 18186/271/1988 (ΦΕΚ 126Β/1988) "Μέτρα και περιορισμοί για τη προστασία του υδάτινου περιβ/ντος κ λ π " Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 144/2/11/1987 (ΦΕΚ 197Α/1987) "προστασία υδάτινου περιβάλλοντος από τη ρύπανση που προκαλείται από επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον" Υπουργική Απόφαση 18186/271/1988 (ΦΕΚ 126Β/1988) "Μέτρα και περιορισμοί για τη προστασία του υδάτινου περιβ/ντος κ λ π " Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 144/2/11/1987 (ΦΕΚ 197Α/1987) "προστασία υδάτινου περιβάλλοντος από τη ρύπανση που προκαλείται από επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον" Υπουργική Απόφαση 19744/454/1988 (ΦΕΚ 166Β/1988) "Διασυνοριακή μεταφορά επικινδύνων αποβλήτων" Υπουργική Απόφαση 19744/454/1988 (ΦΕΚ 166Β/1988) "Διασυνοριακή μεταφορά επικινδύνων Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 31 από 92

32 86/121/ΕΟΚ (L100 της 16/4/1986) "για την προσαρμογή, λόγω της προσχώρησης της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, της οδηγίας 84/631/ΕΟΚ για την επιτήρηση και τον έλεγχο εντός της ΕΟΚ των διασυνοριακών μεταφορών επικινδύνων αποβλήτων" 86/278/ΕΟΚ (L181 της 4/7/1986) "Σχετικά με την προστασία του περιβ/ντος και ιδίως του εδάφους κατά την χρησιμοποίηση ιλύος καθορισμού λυμάτων στη γεωργία" 86/279/ΕΟΚ (L181 της 4/7/1986) "Τροποποιεί και συμπληρώνει την 84/631/ΕΟΚ" 86/280/ΕΟΚ (L181 της 4/7/1986) "Σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις ορισμένων επικίνδυνων ουσιών που υπάγονται στον κατάλογο Ι του παραρτήματος της οδηγίας 76/464/ΕΟΚ" 86/280/ΕΟΚ (L181 της 4/7/1986) "Σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις ορισμένων επικίνδυνων ουσιών που υπάγονται στον κατάλογο Ι του παραρτήματος της οδηγίας 76/464/ΕΟΚ" 86/280/ΕΟΚ (L181 της 4/7/1986) "Σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις ορισμένων επικίνδυνων ουσιών που υπάγονται στον κατάλογο Ι του παραρτήματος της οδηγίας 76/464/ΕΟΚ" 87/112/ΕΟΚ (L48 της 17/2/1987) "Τροποποιεί και συμπληρώνει την 84/631/ΕΟΚ" 88/347/ΕΟΚ (L158 της 25/6/1988) "Τροποποίηση του παραρτήματος ΙΙ της οδηγίας 86/280/ΕΟΚ Σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις ορισμένων επικίνδυνων ουσιών που υπάγονται στον κατάλογο Ι του παραρτήματος της οδηγίας 76/464/ΕΟΚ" 88/347/ΕΟΚ (L158 της 25/6/1988) "Τροποποίηση του παραρτήματος ΙΙ της οδηγίας 86/280/ΕΟΚ Σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις ορισμένων επικίνδυνων ουσιών που υπάγονται στον κατάλογο Ι του παραρτήματος της οδηγίας 76/464/ΕΟΚ" 90/154/ΕΟΚ "Τροποποίηση της 76/464" 90/154/ΕΟΚ "Τροποποίηση της 76/464" αποβλήτων" Υπουργική Απόφαση 19744/454/1988 (ΦΕΚ 166Β/1988) "Επιτήρηση και έλεγχος των διασυνοριακών μεταφορών επικίνδυνων αποβλήτων" Υπουργική Απόφαση 80568/4225/1991 (ΦΕΚ 641Β/1991) "Μέθοδοι όροι και περιορισμοί για την χρησιμοποίηση στη γεωργία της ιλύος από επεξεργασία αστικών λυμάτων" Υπουργική Απόφαση 19744/454/1988 (ΦΕΚ 166Β/1988) "Διασυνοριακή μεταφορά επικινδύνων αποβλήτων" Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 255/ (ΦΕΚ 123Α/1994) "Συμπλήρωση του παραρτήματος του άρθρου 12 της υπ' αριθ 55648/2210/1991 ΚΥΑ ""Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα" Υπουργική Απόφαση 55648/2210/1991 (ΦΕΚ 323Β/1991) "Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα Υπουργική Απόφαση 90461/2193 (ΦΕΚ 843Β/1994) "Συμπλήρωση του παραρτήματος του άρθρου 12 της υπ' αριθ 55648/2210/1991 ΚΥΑ ""Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα" Υπουργική Απόφαση 19744/454/1988 (ΦΕΚ 166Β/1988) "Επιτήρηση και έλεγχος των διασυνοριακών μεταφορών επικίνδυνων αποβλήτων" Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 73/1990 (ΦΕΚ 90Α/1990) "Καθορισμός των κατευθυντήριων και οριακών τιμών από απορρίψεις ορισμένων επικίνδυνων ουσιών κ λ π " Υπουργική Απόφαση 55648/2210/1991 (ΦΕΚ 323Β/1991) "Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα" Υπουργική Απόφαση 90461/2193 (ΦΕΚ 843Β/1994) "Συμπλήρωση του παραρτήματος του άρθρου 12 της υπ' αριθ 55648/2210/1991 ΚΥΑ ""Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα" Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 255/ (ΦΕΚ 123Α/1994) "Συμπλήρωση του παραρτήματος του Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 32 από 92

33 άρθρου 12 της υπ' αριθ 55648/2210/1991 ΚΥΑ ""Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα" 90/415/ΕΟΚ (L219 της 14/8/1990) "Τροποποίηση Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου 255/ (ΦΕΚ του Παραρτήματος ΙΙ της οδηγίας 86/280/ΕΟΚ 123Α/1994) "Συμπλήρωση του παραρτήματος του σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς άρθρου 12 της υπ' αριθ 55648/2210/1991 ΚΥΑ στόχους για τις απορρίψεις ορισμένων "Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του επικινδύνων ουσιών που υπάγονται στον Κατάλογο υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός Ι του Παραρτήματος της οδηγίας 76/464/ΕΟΚ " οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα" 90/415/ΕΟΚ (L219 της 14/8/1990) "Τροποποίηση Υπουργική Απόφαση 90461/2193 (ΦΕΚ 843Β/1994) του Παραρτήματος σχετικά με τις οριακές τιμές και τους ποιοτικούς στόχους για τις απορρίψεις ορισμένων επικινδύνων ουσιών που υπάγονται στον Κατάλογο Ι του Παραρτήματος της οδηγίας 76/464/ΕΟΚ " ΙΙ της οδηγίας 86/280/ΕΟΚ "Συμπλήρωση του παραρτήματος του άρθρου 12 της υπ' αριθ 55648/2210/1991 ΚΥΑ ""Μέτρα και περιορισμοί για την προστασία του υδάτινου περιβ/ντος και ειδικότερα καθορισμός οριακών τιμών και επικινδύνων ουσιών στα υγρά απόβλητα" 91/271/ΕΟΚ (L135 της 30/5/1991) "Για την Υπουργική Απόφαση 5673/400/1997 (ΦΕΚ 192Β/) επεξεργασία των αστικών λυμάτων 91/676/ ΕΟΚ (L35 της ) «Προστασία υδάτων από νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης» 91/689/ΕΟΚ (L377 της επικίνδυνα απόβλητα" 31/12/1991) "Για τα Εκκρεμεί η ενσωμάτωση στο Εθνικό Δίκαιο των οδηγιών: Υπουργική Απόφαση 16190/1335 (ΦΕΚ 519Β/1997) «για τον καθορισμό μέτρων και ορίων για την προστασία των νερών από τη νιτρορύπανση γεωργικής προέλευσης» Υπουργική Απόφαση 19396/1546 (ΦΕΚ 604Β/18/7/97) "περί λήψης μέτρων για τη διαχείριση επικίνδυνων αποβλήτων" 91/692/ΕΟΚ (L377 της «για την τυποποίηση και εξορθολογισμό εκθέσεων που αφορούν εφαρμογή οδηγιών για το περιβάλλον (προθεσμία 1/1/ 1995). 93/75/ΕΟΚ του Συμβουλίου της 13ης Σεπτεμβρίου 1993 για τις ελάχιστες προδιαγραφές που απαιτούνται για τα πλοία τα οποία κατευθύνονται σε ή αποπλέουν από κοινοτικούς λιμένες μεταφέροντας επικίνδυνα ή ρυπογόνα εμπορεύματα ΕΕ L σ /83/ΕΚ του Συμβουλίου της 3ης Νοεμβρίου 1998 σχετικά με την ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης ΕΕ L σ /60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000 για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων ΕΕ L σ 1. Η αναγκαιότητα υλοποίησης σύνθετων και δαπανηρών έργων υποδομής για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας και της ξηρασίας έχει αναγνωρισθεί από το Κράτος, τόσο Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 33 από 92

34 στις αστικές όσο και τις αγροτικές περιοχές της χώρας. Τα έργα αυτά αφορούν κύρια στους ακόλουθους τομείς: Έλεγχος των πλημμύρων, εγγειοβελτιωτικά, άρδευση, παροχή πρόσβασης σε πόσιμο νερό κ.ά. Τα έργα αυτά σχεδιάζονται, χρηματοδοτούνται και υλοποιούνται από τους αρμόδιους κατά περίπτωση φορείς, σύμφωνα με τις οικείες Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ), σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στους Ν. 1650/1986, Ν. 1739/1987 και την υπουργική απόφαση ΥΑ 69269/5387/ Παράλληλα ένα πρόγραμμα ποιοτικού προσδιορισμού των υδατικών πόρων της χώρας που χρησιμοποιούνται στην άρδευση, βρίσκεται σε εξέλιξη, στην βάση των οδηγιών 77/795, 81/856 και 86/574. Πρέπει παράλληλα να σημειωθεί η υλοποίηση του Εθνικού Κτηματολογίου, ενός έργου που υλοποιείται σε δύο διακριτές φάσεις (Α φάση: και Β φάση: ), με εκτιμώμενο κόστος 250 δισεκατομμύρια δρχ. και συνεισφορά από την Ε.Ε. Μία ακόμα σημαντική διαδικασία που υλοποιείται από το Κράτος στο θέμα των υδατικών πόρων είναι η εκ των υστέρων αξιολόγηση (βάσει του Ν.Δ. 1277/73, άρθρο 1) των υπαρχόντων μεγάλων αρδευτικών υποδομών (έργων), στη βάση της κατά περίπτωση θεώρησης, ώστε να προωθηθεί, ο σχεδιασμός, η χρηματοδότηση και η εφαρμογή σχεδίων επαναδιευθέτησης και εκμοντερνισμού αυτών. Οι κύριες τεχνικές και οργανωτικές συνιστώσες (απαιτήσεις) που λαμβάνονται υπόψη στην διαδικασία αυτή είναι: Σύζευξη του σχεδιασμού με τις δυνατότητες των χρηστών. Συγκεκριμένα εξετάζεται η επιλογή των υδραυλικών δομών με βάση τις δυνατότητες εκμετάλλευσης των χρηστών, τις προτιμήσεις (επιλογές) τους και την γενικότερη κοινωνική συνοχή στην περιοχή αναφοράς του έργου. Η ευελιξία της λειτουργίας και των συναφών δυνατοτήτων απαιτήσεων αποτελεί καθοριστικό κριτήριο καθώς τα κοινωνικά και οικονομικά δεδομένα δεν παραμένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται με τη πάροδο του χρόνου. Σχεδιασμός για την συντήρηση. Η μορφή, το μέγεθος και ο εκσυγχρονισμός ενός αρδευτικού συστήματος καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις απαιτήσεις λειτουργίας και συντήρησης του. Οι διαθέσιμοι πόροι και οι συναφείς δυνατότητες / δεξιότητες για την λειτουργία και συντήρηση του πρέπει να εκτιμούνται. Η γνώση των απαιτούμενων διαδικασιών συντήρησης, του κόστους τους και του τρόπου κάλυψης τους είναι εξαιρετικά σημαντική για την βιωσιμότητα του έργου. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 34 από 92

35 Επιλογή είδους καλλιέργειας. Με βάση τις οικονομικές, κοινωνικές αλλά και ειδικότερες τεχνικές συνθήκες, την αναγκαιότητα επιλογής του καλλιεργήσιμου είδους, οι καλλιεργητές διαχέουν τον επιχειρηματικό τους κίνδυνο και συνεπώς είναι σε θέση να απαντήσουν στις μεταβαλλόμενες συνθήκες (όπως τα υδατικά διαθέσιμα και οι αποδιδόμενες τιμές). Σχεδιασμός της έντασης εργασίας. Ο όγκος και η διάρκεια της απαιτούμενης εργασίας αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες. Η επιλογή του κατάλληλου μεγέθους επιδρά σημαντικά στις απαιτήσεις απασχόλησης για την άρδευση με τη χρήση μικρών ανεξάρτητων συστημάτων γεωτρήσεων. Σχεδιασμός για τη μείωση της εξάρτησης από εξωτερικές εισροές και υπηρεσίες. Η επιλογή της υποδομής πρέπει να εξαρτάται από την τοπική ικανότητα λειτουργίας και συντήρησης. Για παράδειγμα, κεντρικά συστήματα διανομής μπορούν να αντικατασταθούν από αποκεντρωμένους μικρότερου μεγέθους (και μεγαλύτερου αριθμού) σταθμούς διανομής, οι οποίοι έχουν ευκολότερο και προσφορότερο έργο συντήρησης και λειτουργίας. Οι ευέλικτης μορφής καλλιέργειες, συνήθως μειώνουν την εξάρτηση από αρδευτικά συστήματα συγκεκριμένου σχήματος (και συγκεκριμένων απαιτήσεων) με δεδομένες απαιτήσεις εφοδιασμού του από συγκεκριμένες εισροές (ανταλλακτικά, ενέργειας). Σχεδιασμός με συναίνεση. Η διαδικασία του σχεδιασμού πρέπει να βασίζεται στην συνεργατική αλληλεπίδραση με τις οργανώσεις των χρηστών των υδατικών διαθέσιμων. Πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι προτεραιότητες που οι χρήστες (αγρότες) θέτουν, όσον αφορά το μέγεθος του αρδευτικού έργου, τη μέθοδο κ.ά., έτσι ώστε να αποφεύγονται οι εκ των υστέρων δαπανηρές τροποποιήσεις και συνεπώς οι υπερβάσεις του προγραμματιζόμενου κόστους. Το επίπεδο και η μορφή των υδατικών χρήσεων μπορεί να θεωρηθεί σαν ένας δείκτης της ανάπτυξης της χώρας. Όσο η ευημερία αυξάνεται, τόσο μεγαλύτερο ποσοστό των υδατικών χρήσεων θα αποσπάται από την γεωργία προς όφελος της βιομηχανίας και του αστικού τομέα. Το ζήτημα της διαθεσιμότητας υδατικών πόρων στη χώρα είναι εξαιρετικά πολύπλοκο, λόγω τόσο των κλιματικών όσο και των φυσικών χαρακτηριστικών. Με δεδομένη την αυξανόμενη πίεση στα υδατικά διαθέσιμα από τους δυνητικούς χρήστες, Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 35 από 92

36 ο ανταγωνισμός μεταξύ τους θα αυξάνεται τόσο σε τομεακό όσο και χωρικό επίπεδο. Στο σημείο αυτό τονίζεται ιδιαίτερα η ανυπαρξία ενός θεσμικού ή διοικητικού οργάνου το οποίο να έχει την αρμοδιότητα κάλυψης όλων των συνιστωσών του ζητήματος των υδατικών πόρων στη χώρα (από τις διαδικασίες καθορισμού των διαθέσιμων ανά χρήστη και περιοχή, έως τις περιβαλλοντικές συνιστώσες). Οι ισχύοντες νομοθετικοί κανόνες για την διαχείριση των υδατικών πόρων και την προστασία του περιβάλλοντος, δεσμεύουν τις τοπικές διοικητικές αρχές σε περιφερειακό επίπεδο, να αναπτύξουν ένα κατάλληλο και αποτελεσματικό διαχειριστικό και κυρωτικό μηχανισμό, τόσο για τα θέματα παροχής όσο και τα θέματα περιβαλλοντικής προστασίας των υδατικών πόρων. Με βάση τους μηχανισμούς αυτούς, απαιτείται η έκδοση άδειας για την άντληση υδατικών διαθέσιμων από υδροφορείς ή επιφανειακά ύδατα, όπως επίσης για το σύνολο των αγροτικών εκμεταλλεύσεων και χρήσεων (γεωργική ή κτηνοτροφική παραγωγή, γεωργική βιομηχανία, υδατοκαλλιέργειες κ.λ.π.). Οι άδειες αυτές χορηγούνται στη βάση της ανά περίπτωση εξέτασης, με παράλληλη θεώρηση όλων των συναφών θεμάτων που σχετίζονται με την ποσοτική και ποιοτική προστασία των υδροφορέων Δομή και διάρθρωση των υδατικών διαμερισμάτων Η Ελλάδα διαιρείται σε 14 υδατικά διαμερίσματα 7 βάσει του Ν.1739/1987 (ΦΕΚ Α/201/ ) (βλ. σχήμα 2.1.). Η διαίρεση αυτή βασίστηκε στη διάταξη των λεκανών απορροής στο χώρο και σε γενικότερες υδρολογικές - υδρογεωλογικές συνθήκες. Όπως είναι γνωστό, η διαίρεση της χώρας στα 14 υδατικά διαμερίσματα αποκλίνει από την διοικητική της διαίρεση στις 13 "Περιφέρειες Προγραμματισμού και Συντονισμού της Περιφερειακής Ανάπτυξης" που είχε θεσμοθετηθεί με το Π.Δ. 51/87(ΦΕΚ Α/26/6.3.87) (βλ. σχήμα 2.2). 7 Βλέπε αναλυτική καταγραφή τους και κατηγοριοποίηση ανά τομέα χρήσης στο Παράρτημα Ι. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 36 από 92

37 Σχήμα 2.1. Τα υδατικά διαμερίσματα της Ελλάδας σύμφωνα με το Ν.1739 (ΦΕΚ Α/201/ ), πηγή ΚΕΠΕ: «Η κοινωνικοοικονομική ταυτότητα των υδατικών διαμερισμάτων», Εκθέσεις 30, Β. Δεδεγιάν, Δ. Κατοχιανού, Α. Λαμπρόπουλου, Αθήνα Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 37 από 92

38 Σχήμα 2.2. Οι προγραμματικές περιφέρειες της Ελλάδας, πηγή ΚΕΠΕ: «Η κοινωνικοοικονομική ταυτότητα των υδατικών διαμερισμάτων», πηγή: Β. Δεδεγιάν, Δ. Κατοχιανού, Α. Λαμπρόπουλου, ΚΕΠΕ, Εκθέσεις 30Αθήνα Η διοικητική διαίρεση της χώρας παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα σε επίπεδο προγραμματικής περιφέρειας. Τα στοιχεία του πίνακα αυτού (πίνακας 2.2) αφορούν στα δεδομένα της γενικής απογραφής του 1991 και σύμφωνα με την διαίρεση σε δήμους και κοινότητες που ίσχυσε με την εφαρμογή των «Καποδιστριακών» δήμων. Στον πίνακα 2.3. παρουσιάζεται η κατανομή δήμων και κοινοτήτων ανά νομό. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 38 από 92

39 Η χωρική οριοθέτηση των υδατικών διαμερισμάτων σε σχέση με τις προγραμματικές περιφέρειες και τους νομούς που τα αποτελούν παρουσιάζεται στον πίνακα 2.4. Πίνακας 2.2. Κατανομή Δήμων & Κοινοτήτων ανά προγραμματική περιφέρεια και αντίστοιχη κατανομή πληθυσμού (πηγή ΕΕΤΑΑ) Περιφέρεια Νομοί Δήμοι Κοινότητες Πληθυσμός Πληθυσμός Δήμων Κοινοτήτων Αν. Μακεδονίας & Θράκης Αττικής Βορείου Αιγαίου Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ηπείρου Θεσσαλίας Ιονίων Νήσων Κεντρικής Μακεδονίας Κρήτης Νοτίου Αιγαίου Πελοποννήσου Στερεάς Ελλάδας Σύνολα Πίνακας 2.3. Κατανομή των νέων ΟΤΑ ανά νομό (πηγή ΕΕΤΑΑ) ΝΟΜΟΣ ΟΤΑ Δήμοι Κοινότητες ΝΟΜΟΣ ΟΤΑ Δήμοι Κοινότητες Αιτωλοακαρνανίας Κοζάνης Αργολίδος Κορινθίας Αρκαδίας Κυκλάδων Αρτης Λακωνίας Αττικής Λαρίσης Αχαϊας Λασιθίου Βοιωτίας Λέσβου Γρεβενών Λευκάδος Δράμας Μαγνησίας Δωδεκανήσου Μεσσηνίας Εβρου Ξάνθης Ευβοίας Πέλλης Ευρυτανίας Πιερίας Ζακύνθου Πρεβέζης Ηλείας Ρεθύμνης Ημαθίας Ροδόπης Ηρακλείου Σάμου Θεσπρωτίας Σερρών Θεσσαλονίκης Τρικάλων Ιωαννίνων Φθιώτιδος Καβάλας Φλωρίνης Καρδίτσης Φωκίδος Καστοριάς Χαλκιδικής Κερκύρας Χανίων Κεφαλληνίας Χίου Κιλκίς ΣΥΝΟΛΟ Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 39 από 92

40 Κωδικός αριθμός Με βάση τα στοιχεία της ανάλυσης του ΚΕΠΕ, για την περίοδο σημαντικά ανώτερη πληθυσμιακή εξέλιξη από το σύνολο της χώρας παρουσίασαν κατά σειρά τα υδατικά διαμερίσματα 2, 10 και 7 (βλ. πίνακα 2.4.), σημαντικά κατώτερη το 11 και το 9 και αρνητική το 3 και το 12. Πίνακας 2.4. Νομοί και Τμήματα Νομών που αποτελούν τα 14 Υδατικά διαμερίσματα (πηγή: ΚΕΠΕ: «Η κοινωνικοοικονομική ταυτότητα των υδατικών διαμερισμάτων», Εκθέσεις 30, Β. Δεδεγιάν, Δ. Κατοχιανού, Α. Λαμπρόπουλου, Αθήνα 2000). Υδατικό Διαμέρισμα Ακέραιοι ή σχεδόν ακέραιοι Νομοί Τμήματα Νομών Μεγάλα ή/και Επώνυμα Τμήματα Νομών Μικρά τμήματα Νομών 1 Δυτικής Πελοποννήσου Μεσσηνίας Ηλείας, Αρκαδίας Αχαϊας, Λακωνίας 2 Βόρειας Πελοποννήσου Κορινθίας, Κεφαλληνίας, Ζακύνθου Αχαϊας, Ηλείας Αργολίδας 3 Ανατολικής Πελοποννήσου Λακωνίας, Αργολίδας Αρκαδίας 4 Δυτικής Στερεάς Ελλάδας 5 Ηπείρου 6 Αττικής 7 Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας 8 Θεσσαλίας 9 Δυτικής Μακεδονίας 10 Κεντρικής Μακεδονίας Λευκάδας, Αιτωλοακαρνανίας, Ευρυτανίας Ιωαννίνων, Πρέβεζας, Θεσπρωτίας, Αρτας, Κέρκυρας Ευβοίας, Βοιωτίας Λάρισας, Τρικάλων, Καρδίτσας Πιερίας, Κοζάνης, Καστοριάς, Φλώρινας, Γρεβενών Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Χαλκιδικής Αρτας, Φωκίδας Αττική (εκτός Τροιζηνία, Υδρα, Σπέτσες, Κύθηρα, Πόρος) Φθιώτιδας, Φωκίδας Μαγνησίας (εκτός Σποράδων) Πέλλας, Ημαθίας Πέλλας, Ημαθίας 11 Ανατολικής Μακεδονίας Σερρών Καβάλας, Δράμας 12 Θράκης Εβρου, Ροδόπης, Ξάνθης Καβάλας, Δράμας 13 Κρήτης Χανίων, Ρεθύμνου, Ηρακλείου, Λασιθίου 14 Νήσων Αιγαίου Λέσβου, Χίου, Σάμου, Κυκλάδων, Δωδεκανήσου Τροιζηνία, Υδρα, Σπέτσες, Κύθηρα, Πόρος Τρικάλων, Καρδίτσας Κοζάνης, Καστοριάς, Γρεβενών Μαγνησίας (Σποράδες) Θεσσαλονίκης, Κιλκίς Για την περίοδο σημαντικά ανώτερη πληθυσμιακή εξέλιξη από το σύνολο της χώρας παρουσιάζουν κατά σειρά τα υδατικά διαμερίσματα 5,2,13,14 και 7 ενώ Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 40 από 92

41 Πληθυσμός σημαντικά κατώτερη το 11, 3 και το 12 (αρνητική). Παρατηρείται δηλαδή εντυπωσιακή βελτίωση της θέσης των υδατικών διαμερισμάτων 5, 13 και 14 στην τελευταία περίοδο (βλ. σχήμα 2.3 και σχήμα 2.4). Όσον αφορά στην εξέλιξη του αστικού πληθυσμού, αυτή εμφανίζεται σημαντική κατά σειρά στα υδατικά διαμερίσματα 4, 5, 13, 1, και 2 (περίοδος ) και στα 5, 4, 13, 2 (περίοδος ) (βλ. Σχήμα 2.4). Ο ημιαστικός πληθυσμός φαίνεται να αναπτύσσεται γενικά με υψηλούς ρυθμούς σε όλη τη χώρα τη δεκαετία και οι προβλέψεις για τη περίοδο δείχνουν περαιτέρω αύξηση. Και στις δύο περιόδους, ο ρυθμός αύξησης του ημιαστικού πληθυσμού του υδατικού διαμερίσματος 6 (Αττικής) υπερβαίνει τον εθνικό μέσο όρο. Γενικότερα, οι ημιαστικές περιοχές που αναπτύσσονται είναι εκείνες που τέμνονται από εθνικές οδούς ή βρίσκονται σε αναπτυγμένες τουριστικά ζώνες (σχήμα 2.4) Υδατικό διαμέρισμα (Πρόβλεψη) Σχήμα 2.3. Κατανομή του πληθυσμού ανά υδατικό διαμέρισμα για τα έτη 1981, 1991, 2001 (πρόβλεψη), πηγή ΚΕΠΕ Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 41 από 92

42 Δυτικής Πελοποννήσου 0l Βόρειας Πελοποννήσου 02 Ανατολικής Πελοποννήσου 03 Δυτικής Στερεάς 04 Ηπείρου 05 Αττικής 06 Ανατολικής Στερεάς 07 Θεσσαλίας 08 Δυτικής Μακεδονίας 09 Κεντρικής Μακεδονίας 10 Ανατολικής Μακεδονίας 11 Θράκης 12 Κρήτης 13 Νήσων Αιγαίου 14 Πίνακας 2.5. Απόλυτες τιμές και ποσοστιαία συνεισφορά στο σύνολο ανά Υδατικό διαμέρισμα για τις χρονικές περιόδους 1981, 1991 και 2001 (πρόβλεψη), (πηγή: ΚΕΠΕ: «Η κοινωνικοοικονομική ταυτότητα των υδατικών διαμερισμάτων», Εκθέσεις 30, Β. Δεδεγιάν, Δ. Κατοχιανού, Α. Λαμπρόπουλου, Αθήνα 2000). Σύνολο Συνολικός πληθυσμός 1991 % του συνολικού Ρυθμός μεταβολής 1981/1991 Πρόβλεψη 2001 % του συνολικού Ρυθμός μεταβολής 1991/2001 Αστικός πληθυσμός 1991 % του συνολικού 5,4 6 16,7-0,6 1,8 5,1 4,6 8,6 5,5 1,7 9, ,3 6, ,6 8,4 15,5 2,5 3,8 19 7,4 10,6 5,6 3,4 5,6 2,4-2, ,8 24,3 44, ,8 32, ,9 36,7 65,3 37,6 34,5 41,5 31, A Ρυθμός μεταβολής 1981/1991 Πρόβλεψη 2001 % του συνολικού Ρυθμός μεταβολής 1991/2001 Ημιαστικός πληθυσμός % του συνολικού 6, ,6 7,3 34,3 25,7 3,2 8,7 9,2 4,5 6,1 4,9 8,9 17, ,5 23,5 43,3 26,9 27,5 38,1 91,6 25,3 44,5 36, ,1 37,8 43,8 29,4 6,1 4,8 11,7 7,3 14,5 19,6 4,8 7,7 6,8 2,7 5 6,4 6,5 13,3 2, ,4 14, ,5 23,1 8,5 5, ,4 16,3 15,1 21,2 16,5 12,3 20, Ρυθμός μεταβολής 1981/1991 Πρόβλεψη 2001 % του συνολικού Ρυθμός μεταβολής 1991/ , ,6 14,2 9,3 16,4 53,1 13,8 16,6 11,6 16,2 2,4 14,7 11,4 10, ,3 16,4 14,9 21,7 24,6 9,9 8,1 37,2 17,2 18,2 17,1 21,5 19, ,9 22, Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 42 από 92

43 Ρυθμός μεταβολής πληθυσμού (%) Ρυθμός μεταβολής πληθυσμού (%) Ρυθμός μεταβολής πληθυσμού (%) Με βάση τα στοιχεία του πίνακα 2.5., η εξέλιξη του πληθυσμού, συνολικά και εν μέρει αστικού και ημιαστικού πληθυσμού απεικονίζεται στα επόμενα σχήματα (σχήματα 2.3 και 2.4) Υδατικό διαμέρισμα Ρυθμός μεταβολής 1981/1991 Ρυθμός μεταβολής 1991/2001 (α) Υδατικό διαμέρισμα Ρυθμός μεταβολής 1981/1991 Ρυθμός μεταβολής 1991/2001 (β) 60 Σχήμα 2.4. Απεικόνιση του ρυθμού Υδατικό διαμέρισμα Ρυθμός μεταβολής 1981/1991 Ρυθμός μεταβολής 1991/2001 (γ) μεταβολής του πληθυσμού ανά υδατικό διαμέρισμα στις περιόδους και για: σύνολο χώρας (α) αστικές περιοχές (β) ημιαστικές περιοχές (γ) Πηγή δεδομένων ΚΕΠΕ 2.3. Οι υδατικοί πόροι στην Ελλάδα, προβλήματα και πιέσεις Η γεωργία στην Ελλάδα βρίσκεται συνεχώς υπό την πίεση άλλων παραγωγικών τομέων με σημαντικά μεγαλύτερη δυναμικότητα και οικονομική βαρύτητα, με συνέπεια την περικοπή των υδατικών διαθέσιμων για άρδευση. Η υψηλής παραγωγικότητας αγροτική γη δεν ξεπερνά σε ποσοστό το 50% της συνολικής, συγκεντρωμένης κατά το κύριο μέρος στις επίπεδες και παράκτιες περιοχές. Δύο κύριες μορφές πιέσεων ασκούνται σε αυτές τις υψηλής απόδοσης αγροτικές γαίες: Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 43 από 92

44 1. Πιέσεις που οφείλονται στην ανάπτυξη του τουρισμού και των τουριστικών υποδομών και αποσκοπούν στην αλλαγή χρήσης γης (σε βάρος της γεωργίας) και 2. Πιέσεις που οφείλονται στην υποβάθμιση της ποιότητας των γαιών λόγω της εντατικής καλλιέργειας. Η ανάπτυξη του τουρισμού σε βάρος της γεωργίας είναι ιδιαίτερα εμφανής σε περιοχές (κύρια στην παραθαλάσσια ζώνη και στα νησιά) όπου είναι αραιοκατοικημένα την χειμερινή περίοδο ενώ παρουσιάζουν υπερπληθυσμό την θερινή περίοδο (λόγω των τουριστών), με χρήση μικρών αλλά παραγωγικών τμημάτων γης για τις τουριστικές δραστηριότητες. Στη περίπτωση αυτή, τα αγροτικά προϊόντα που πριν ήταν τοπικά παραγόμενα, τώρα πρέπει να μεταφέρονται από την ηπειρωτική χώρα με επακόλουθο υψηλότερο κόστος, ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες ζήτησης. Στην δεύτερη περίπτωση πιέσεων, η εντατική γεωργία, με στόχο την μεγαλύτερη παραγωγικότητα οδηγεί σε περιβαλλοντική υποβάθμιση της περιοχής και των φυσικών της πόρων. Σε χώρες όπως η Ελλάδα, η χρήση της πλέον παραγωγικής αγροτικής γης για γεωργική εκμετάλλευση μπορεί να έχει πολλαπλασιαστικά θετικά περιβαλλοντικά αποτελέσματα, συγκρινόμενα με αυτά που θα προέκυπταν αν η γη χρησιμοποιούταν για μη αγροτική εκμετάλλευση. Αυτό ισχύει διότι τα έργα υποδομής για την αγροτική εκμετάλλευση θα είχαν θετικές επιπτώσεις σε πολλούς τομείς (συστήματα άρδευσης και απορροής, έγγειες βελτιώσεις, κ.λ.π.) Η μέση κατανάλωση λιπασμάτων ανά εκτάριο στην Ελλάδα είναι χαμηλή, συγκρινόμενη με τον αντίστοιχο κοινοτικό μέσο όρο (της τάξης του 87%). Είναι 2 φορές χαμηλότερη από αυτή της Μ. Βρετανίας, 3 φορές χαμηλότερη από την Γερμανία και 5 φορές χαμηλότερη από την Ολλανδία. Παρόλο που η μέση κατανάλωση νιτρικών λιπασμάτων ανά εκτάριο την περίοδο σημείωσε αύξηση 28%, ο ετήσιος ρυθμός ανόδου κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας ήταν σημαντικά χαμηλότερος (1,1%) συγκρινόμενος με αυτόν της πρώτης πενταετίας. Η αυξανόμενη χρήση λιπασμάτων, οφειλόταν κύρια στην πολιτική αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών που εφαρμόσθηκε έως το Πρέπει να σημειωθεί ότι από τον Ιούλιο του 1992, η επιδότηση των λιπασμάτων έχει καταργηθεί, γεγονός που αναμένεται να οδηγήσει σε μείωση της χρήσης ανά εκτάριο στα επίπεδα του Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 44 από 92

45 Από τον συνολικό πληθυσμό των 10,3 εκατομμυρίων κατοίκων της χώρας, 3,5 εκατομμύρια ζουν στην Αθήνα. Από το 1951 έχει ξεκινήσει μία διαδικασία απώλειας του αγροτικού χαρακτήρα της χώρας, παρόλο που η Ελλάδα παραμένει μία από τις λιγότερο αστικοποιημένες χώρες του ΟΟΣΑ. Στις αγροτικές περιοχές η ηλικιακή πυραμίδα παρουσιάζεται σημαντικά αντεστραμμένη, με τον μέσο όρο ηλικίας να ξεπερνά τα 55 χρόνια. Στο 50% της έκτασης της χώρας που χαρακτηρίζεται σαν ορεινές και απομακρυσμένες περιοχές, εξακολουθεί να ζει το 20% του πληθυσμού, συντηρώντας έτσι μικρού και μεσαίου μεγέθους οικισμούς (πολλοί από τους οποίους έχουν χαρακτηρισθεί σαν παραδοσιακοί και διατηρητέοι). Ο μεγάλος αριθμός των μη αστικών οικισμών έχει αποδειχθεί ως μη βιώσιμο (οικονομικά) σχήμα, οδηγώντας έτσι σε σταδιακή μείωση του τοπικού πληθυσμού και σε επακόλουθη υποβάθμιση της αγροτικής γης. Στην πραγματικότητα, το 60% των ορεινών και απομακρυσμένων οικισμών, στο οποίο κατοικεί το 18% του συνολικού πληθυσμού βρίσκεται στα όρια μείωσης του πληθυσμού και της εγκατάλειψης της αγροτικής δραστηριότητας. Ένα μεγάλο μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού (20% του συνόλου) έχει κάποιο είδος ανάμιξης σε αγροτικές δραστηριότητες, παρόλο που πολλοί από αυτούς έχουν και άλλες πηγές εισοδήματος. Η μέση ηλικία των Ελλήνων αγροτών ξεπερνά τα 58 χρόνια, κύρια λόγω των όσων αναφέρθηκαν προηγούμενα και της απροθυμίας των νέων αγροτικών οικογενειών να συνεχίσουν την οικογενειακή αγροτική ενασχόληση. Το μοντέλο της οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, βοήθησε στην αύξηση της μέσης αγροτικής ιδιοκτησίας από 3,5 εκτάρια το 1971 σε 4,3 εκτάρια το 1991, παρόλο που ο αριθμός αυτός αντιπροσωπεύει το 25% μόνο του κοινοτικού μέσου όρου της μέσης αγροτικής ιδιοκτησίας. Ο αριθμός των αγροτικών ιδιοκτησιών ανέρχεται σε Χαρακτηριστικό στοιχείο αποτελεί επίσης το γεγονός ότι μεγάλο ποσοστό της συνολικής αγροτικής γης ανήκει σε ιδιοκτήτες μη αγρότες, με αποτέλεσμα την ανυπαρξία ισχυρής σχέσης μεταξύ των αγροτικών ενώσεων (συνεταιρισμών) και της αγροτικής παραγωγής. Σε αντίθεση με άλλες βόρειες ευρωπαϊκές χώρες, η κύρια περιβαλλοντική υποβάθμιση οφείλεται κύρια στην σχετική έλλειψη υδατικών πόρων (κύρια στην νότια και νησιωτική χώρα) και πολύ λιγότερο στην εντατική γεωργία. Παρά την μικρή μέση κατανάλωση χημικών πρόσθετων, όπως προαναφέρθηκε, υπάρχουν περιοχές όπου εντατική χρήση λιπασμάτων λαμβάνει χώρα. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 45 από 92

46 Αξίζει να σημειωθεί ότι το ¼ του συνόλου των επιφανειακών υδάτων πηγάζει εκτός των συνόρων της χώρας. Από την άλλη πλευρά, η ξηρασία η οποία αποτελεί ένα συνηθισμένο φυσικό φαινόμενο στην χώρα, οδηγεί σε συνθήκες έλλειψης υδατικών διαθέσιμων. Υπολογίζεται ότι το 50% των υδατικών πόρων της χώρας καταλήγει στην θάλασσα, το 40% εξατμίζεται και μόνο το 10% εμπλουτίζει τον υδροφόρο ορίζοντα. Συνεπώς η εντατική χρήση των περιορισμένων ποσοτήτων υπογείων υδάτων, ειδικά σε επίπεδες και παραθαλάσσιες περιοχές, σχεδόν πάντα οδηγεί σε ταπείνωση του υδροφόρου ορίζοντα και εισβολή θαλάσσιου νερού σε αυτόν, με αποτέλεσμα την σταδιακή υποβάθμιση τόσο του εδάφους όσο και των υδροφορέων. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, υφάλμυρα ύδατα καλύπτουν περίπου έκταση εκταρίων γεωργικής γης (ποσοστό 2,3 της συνολικής αρδευόμενης έκτασης). Όσον αφορά τα συστήματα άρδευσης, παρατηρείται μία συνεχής αύξηση του αριθμού των ανεξάρτητων εγκαταστάσεων παροχής νερού, που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στις αρδευτικές ανάγκες, ειδικά κατά την περίοδο αιχμής της ζήτησης. Η πλειονότητα των έργων αυτών, έχουν χρηματοδοτηθεί από δάνεια της Αγροτικής Τράπεζας, η οποία και αποτελεί την κύρια πηγή δανειοδότησης των αγροτών της χώρας. Με τον τρόπο αυτό ενισχύεται σημαντικά η επένδυση κεφαλαίου του ιδιωτικού τομέα και ενισχύεται η επέκταση της άρδευσης. Σήμερα, η δανειοδότηση είναι πιο δύσκολη καθώς οι αγρότες πρέπει μέσω των δανείων να επενδύσουν στην απόκτηση της απαραίτητης τεχνολογικής υποδομής που είναι πλέον ακριβότερη σε τιμές μονάδας κόστους αλλά και για την ικανοποίηση των αναγκών που η υποβάθμιση κατέστησε πιο δαπανηρές (γεωτρήσεις σε μεγαλύτερο βάθος και με μεγαλύτερο κόστος). Τα υπόγεια ύδατα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην διαθεσιμότητα υδατικών πόρων και αντιπροσωπεύουν το 41% των συνολικών γεωργικών απολήψεων. Οι εγχώριοι υδατικοί πόροι της Ελλάδας υπολογίζονται σε 45,000 x 10 6 m 3 (OECD, 1992), που ισοδυναμούν με μέση απορροή 341mm/έτος. Η ανισοκατανομή, χωρική και χρονική δημιουργεί σημαντικές πιέσεις μεταξύ των χρηστών και προβλήματα αντικειμενικής δυνατότητας κάλυψης των αναγκών εποχικά σε ορισμένα υδατικά διαμερίσματα. Σε δύο από αυτά, την Αττική και τα νησιά του Αιγαίου παρουσιάζονται σημαντικά προβλήματα έλλειψης νερού, εξαιτίας κύρια της υδρογεωλογικής διαμόρφωσης του χώρου Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 46 από 92

47 και των χαμηλών επιπέδων βροχόπτωσης. Η υψηλή συγκέντρωση πληθυσμού στην Αττική (περίπου το 35% του συνολικού πληθυσμού της χώρας) αποτελεί έναν ακόμα σημαντικό παράγοντα. Προβλήματα λειψυδρίας παρατηρούνται ακόμη στην ανατολική Πελοπόννησο και σε περιοχές της κεντρικής Μακεδονίας (βλ. Πίνακα 2.1) Πίνακας 2.6. Ημιάνυδρες περιοχές της Ελλάδας 8 Περιφέρεια P (mm/έτος) PET (mm/έτος) P/PET Νησιά Αιγαίου Αττική Βόρεια Πελοπόννησος Ανατολική Πελοπόννησος Κεντρική Μακεδονία Κρήτη P PET P/PET : το μέσο ετήσιο ύψος κατακρημνισμάτων : η μέση ετήσια εξατμισοδιαπνοή : ο λόγος κατακρημνισμάτων προς εξατμισοδιαπνοή δηλώνει ποιοτικά τον βαθμό ανυδρίας μίας περιοχής Αξιοποίηση επιφανειακών υδάτων Η ροή των ποταμών παρουσιάζει σημαντική διακύμανση τόσο σε ετήσια όσο και εποχική βάση. Η κατασκευή φραγμάτων και άλλων υδραυλικών έργων αποτελεί την κύρια διαδικασία για τον ποσοτικό έλεγχο της διαχείρισης των υδάτων και την αντιμετώπιση των αναγκών ζήτησης. Στην Ελλάδα υπάρχουν 13 μεγάλα φράγματα 9 με μέση αναλογία επιφάνειας χώρας ανά φράγμα τα km 2. Η αποθήκευση και διαχείριση της υδατικής διαθεσιμότητας με τη χρήση μεγάλων φραγμάτων, δεν αποτελεί πάντα την απόλυτη λύση για την έλλειψη νερού, ιδιαίτερα σε περιοχές όπου οι ξηρές περίοδοι έχουν σημαντικές επιπτώσεις τόσο στον φυσικό βιολογικό κύκλο και στις καθημερινές ανθρώπινες δραστηριότητες. Στις περιπτώσεις αυτές απαιτείται η μεταφορά νερού από περιοχές με πλεόνασμα σε αυτές με έλλειμμα. Η υλοποίηση ανάλογων έργων εμπεριέχει μία σειρά πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων οι οποίες πρέπει να συνεκτιμηθούν στον γενικότερο σχεδιασμό. Σε μικρό και μέσο χρονικό ορίζοντα, ανάλογα έργα μεταφοράς του νερού προς περιοχές που έχουν σημαντική έλλειψη δείχνει 8 Πηγή: "Water Resources Problems in Southern Europe - An Overview Report", Topic Report Nr. 15, Inland Waters, European Environmental Agency, 1996 Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 47 από 92

48 να αποδίδει ορατά αποτελέσματα (η φιλοσοφία αυτή άλλωστε συναντάται στην πλειονότητα των υπαρχόντων υδρολογικών σχεδίων για την ανάπτυξη των ημιάνυδρων περιοχών στην Ευρώπη, μέσω της μεταφοράς υδάτων είτε της αφαλάτωσης θαλάσσιων υδάτων). Πάντως ερωτηματικά εγείρονται από το γεγονός ότι σε αρκετές περιπτώσεις, οι ξηρές περίοδοι επηρεάζουν ταυτόχρονα εκτεταμένες περιοχές (σε εθνικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο) με αποτέλεσμα την δημιουργία καταστάσεων φυσικής έλλειψης όπου η διαδικασία υδατικής μεταφοράς χάνει την αποτελεσματικότητα και την στρατηγική της αξία. Η υδατική μεταφορά δεν αφορά αποκλειστικά σε μικρής κλίμακας διοχέτευση εντός του ίδιου υδατικού πεδίου. Περιπτώσεις μεταφοράς μεγάλης κλίμακας από ένα υδατικό πεδίο σε άλλο είναι συνηθισμένες για την αντιμετώπιση των προβλημάτων έλλειψης νερού των τελευταίων (περίπτωση φράγματος Μόρνου που τροφοδοτεί την Αττική, ποταμού Ευήνου που τροφοδοτεί το φράγμα του Ευήνου, και τα υπό κατασκευή έργα της εκτροπής του Αχελώου προς τον Θεσσαλικό κάμπο και του Αλιάκμονα για την ύδρευση της Θεσσαλονίκης) Φαινόμενα ευτροφισμού λιμνών και υδροφορέων Σε ολόκληρο το σύνολο των ημιάνυδρων περιοχών της Ευρώπης, οι διαδικασίες ευτροφισμού που παρατηρούνται σε λίμνες, φράγματα και υδροφορείς είναι συγκεκριμένα. Ο ευτροφισμός επηρεάζει τόσο την ποιότητα των νερών για άρδευση και αστική κατανάλωση αλλά παράλληλα έχει σημαντικές επιπτώσεις στη χλωρίδα και πανίδα αυτών των υδροφορέων. Η αύξηση των αζωτούχων και φωσφορούχων συνδυάζεται με τις υψηλές θερμοκρασίες και την ηλιοφάνεια (τους δύο βασικότερους παράγοντες στις διαδικασίες βιολογικής παραγωγής). Ο φώσφορος αποτελεί το κύριο συστατικό που είναι υπεύθυνο για τα φαινόμενα ευτροφισμού στο γλυκό νερό ενώ τα αζωτούχα ευθύνονται για τα φαινόμενα ευτροφισμού στην παράκτια ζώνη και το θαλάσσιο περιβάλλον. Σε αντίθεση με τις ένυδρες περιοχές της Ευρώπης, στην Ελλάδα (όπως και στις άλλες ημιάνυδρες περιοχές), η εξατμισοδιαπνοή υπερέχει κατά πολύ των βροχοπτώσεων (συνολικών κατακρημνίσεων). Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, σημαντικές ποσότητες υδάτων καλής ποιότητας να χάνονται 9 Πηγή: ETC/IW (European Thematic Center on Inland Waters), 1995, "Major European Reservoirs", Programme MW4, Draft Report submitted by OIEau/IFEN to ETC/IW-EEA. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 48 από 92

49 mg/l από τους υδροφορείς, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα αναπλήρωσης τους μέσω των βροχοπτώσεων. Η άμεση συνέπεια του φαινομένου αυτού είναι να αυξάνονται οι συγκεντρώσεις αλάτων (ειδικά των φωσφορούχων). Σε πολλές περιπτώσεις οι υδροφορείς αυτοί χάνουν τα ολιγοτροφικά χαρακτηριστικά τους ολισθαίνοντας προς ευτροφικά ή μεσοτροφικά επίπεδα, χωρίς την άμεση συνέργια φαινομένων ρύπανσης ή μόλυνσης. Σε γενικές γραμμές οι λίμνες στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται ως ευτροφικές (αυτές μικρού βάθους) ή ολιγο-μεσοτροφικές (αυτές μεγαλύτερου βάθους). Σε 6 μεγάλες λίμνες της Ελλάδας έχουν εμφανιστεί φαινόμενα ευτροφισμού. Η συγκέντρωση των νιτρικών κυμαίνεται από 0.03 έως 1.73 mg/l NH 4 -N, ενώ οι συγκεντρώσεις φωσφορικών κυμαίνεται από 0.07 έως 0.25 mg/l P, σαν μέσες τιμές για την περίοδο (βλ. Σχήμα 1.7). 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 mg/l NH4-N mg/l P Χειμαδίτιδα Καστοριάς Ιωαννίνων Βιστονίδα Βόλβη Υλίκη Λίμνη Σχήμα 2.5. Δεδομένα εμφάνισης φαινομένου Ευτροφισμού σε λίμνες στην Ελλάδα Ο ευτροφισμός στις λίμνες Χειμαδίτιδα, Καστοριάς, Ιωαννίνων και Βιστονίδα οφείλεται κύρια στην απόθεση σε αυτές υγρών αποβλήτων γειτονικών αστικών συγκροτημάτων. Η Βόλβη δέχεται και αυτή υγρά απόβλητα, επιπρόσθετα δε βρίσκεται σε μία περιοχή με έντονα προβλήματα έλλειψης νερού (κεντρική Μακεδονία). Στην Υλίκη εμφανίζονται περιοδικά αιχμές ευτροφισμού. Ανάλογα προβλήματα παρουσιάζονται και σε υδροφορείς (ποταμούς της Ελλάδας), κύρια σαν αποτέλεσμα της διάθεσης αποβλήτων σε αυτούς και της υπερεκμετάλλευσης τους για σκοπούς ύδρευσης και κύρια άρδευσης. Η διασφάλιση ενός ελάχιστου (και Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 49 από 92

50 οικολογικού επιπέδου) ροής των ποταμών κρίνεται ως ζήτημα προτεραιότητας με στόχο την συντήρηση των υδρολογικών και οικολογικών λειτουργιών που οι υδροφορείς αυτοί εξυπηρετούν. Σε δύο από τους μεγαλύτερους ποταμούς της χώρας (Έβρος και Αξιός) έχουν παρατηρηθεί και μετρηθεί συγκεντρώσεις ρυπαντών μεγαλύτερες από τον μέσο όρο των Ευρωπαϊκών ποταμών (Skoulikidis et al., 1998) Υγρότοποι Οι υγρότοποι (ή υγροβιότοποι, όπως είναι ευρύτερα γνωστοί) είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μίας σειράς παραμέτρων (γεωλογικών, κλιματικών, ανθρωπογενών κ.ά.) που ευνοούν την συγκέντρωση υδατικών διαθέσιμων (επιφανειακών, υπόγειων ή συνδυασμού τους) και την διατήρηση της στάθμης του νερού σε σταθερό επίπεδο. Παρά το γεγονός ότι οι υγρότοποι αποτελούν σημαντικό στοιχείο της γεωμορφολογίας μίας περιοχής και σημαντική παράμετρο του συνόλου του οικοσυστήματος (ειδικά στις ημιάνυδρες περιοχές της Ευρώπης), μόνο τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στις διαδικασίες προστασίας και ανάδειξής τους Εισροή θαλάσσιων υδάτων στους παράκτιους υδροφορείς Η εκμετάλλευση των παράκτιων υδροφορέων έχει σαν αποτέλεσμα την ταπείνωση του επιπέδου τους. Σε περιπτώσεις όπου οι αντλούμενες υδατικές ποσότητες υπερβαίνουν την ικανότητα αναπλήρωσης τους, ακόμα και σε τοπικό επίπεδο, τότε ξεκινά μία διαδικασία εισροής θαλάσσιων υδάτων προς την ξηρά και εμπλουτισμού του υδροφορέα. Τρεις είναι οι κύριοι παράγοντες που καθορίζουν την έκταση του προβλήματος: α) Η διαφορά στις σχετικές πυκνότητες γλυκού και θαλάσσιου ύδατος, β) οι υδροδυναμικές ιδιότητες του υδροφορέα και γ) ο ρυθμός απορροής του υδροφορέα προς τη θάλασσα. Οι δύο πρώτοι παράγοντες είναι ανεξάρτητοι των ιδιαίτερων κλιματικών συνθηκών της περιοχής και των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων. Ο τρίτος παράγοντας επηρεάζεται σαφώς από φυσικά αίτια (βροχόπτωση) όπως επίσης από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις (αντλήσεις για άρδευση, ύδρευση κ.λ.π.). Στην Ελλάδα έχουν εντοπιστεί προβλήματα 10 Πηγή: "Water Resources Problems in Southern Europe - An Overview Report", Topic Report Nr. 15, Inland Waters, European Environmental Agency, 1996 Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 50 από 92

51 εισροής θαλάσσιων υδάτων στους υδροφορείς σε 10 υδρολογικά διαμερίσματα, κύρια στις παράκτιες περιοχές και τα νησιά του Αιγαίου 11. Σε πρόσφατη μελέτη για λογαριασμό της Γενικής Δ/νσης Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το Ινστιτούτο Ευρωπαϊκής Περιβαλλοντικής Πολιτικής (σε συνεργασία με την Πολυτεχνική Σχολή της Μαδρίτης και το Πανεπιστήμιο Αθηνών) με τίτλο: «Περιβαλλοντικές επιπτώσεις της άρδευσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση» ερευνήθηκε το φαινόμενο της εισροής θαλάσσιων υδάτων. Σχήμα 2.6. Χαρτογραφική απεικόνιση των περιοχών όπου έχει παρατηρηθεί εισροή θαλάσσιου νερού λόγω υπεράντλησης και γεωμορφολογίας, πηγή: «Περιβαλλοντικές επιπτώσεις της άρδευσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση», Ινστιτούτο Ευρωπαϊκής Περιβαλλοντικής Πολιτικής, Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος: "Κατάσταση και Πιέσεις του Θαλάσσιου και Παράκτιου Περιβάλλοντος της Μεσογείου", 2000 Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 51 από 92

52 Στο σχήμα 2.6 παρουσιάζεται η χωρική κατανομή των περιοχών όπου έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο σαν αποτέλεσμα δύο κύρια παραγόντων: της υπεράντλησης υδατικών διαθέσιμων και της γεωλογικής δομής Πλημμύρες Οι πλημμύρες αποτελούν σημαντικό φαινόμενο στις ημιάνυδρες περιοχές της Ευρώπης που σχετίζονται με την σημαντική μεταβλητότητα στην βροχόπτωση και τα υδρολογικά χαρακτηριστικά. Σημαντικό μέρος των φαινομένων πλημμύρων παρουσιάζεται σε ποταμούς των οποίων οι πηγές βρίσκονται σε ορεινές περιοχές και κινούνται για μεγάλα χωρικά διαστήματα παράλληλα προς τις ακτές. Τρεις είναι οι κύριοι παράγοντες που επιδρούν στην εμφάνιση πλημμυρικών φαινομένων: Α) Την ταχύτητα συγκέντρωσης υδατικών ποσοτήτων Β) Την ταχύτητα του νερού απορροής Γ) Τις ποσότητες στερεών εναποθέσεων Οι επιπτώσεις των πλημμύρων γίνονται εντονότερες από την επίπεδη διαμόρφωση των δέλτα των ποταμών και των περιοχών απορροής τους. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 52 από 92

53 3. Οι υδατικοί πόροι ως άξονας της αναπτυξιακής πορείας της Ελλάδας Οι παρατηρούμενες ανισότητες στην διαθεσιμότητα / επάρκεια / χρήση των υδατικών διαθέσιμων στις περιφέρειες της χώρας, οδήγησε στην ανάγκη σχεδιασμού και υλοποίησης ενός σημαντικού αριθμού έργων (όλων των κλιμάκων) με στόχο την κάλυψη των βασικών αναγκών για ύδρευση, άρδευση, παραγωγή ενέργειας κ.ά. χρήσεις. Μία σημαντική παράμετρος που έμμεσα μας παρέχει πληροφορία για την εξέλιξη των αναγκών και προοπτικών αυτών, αποτελεί η εξέταση των στοιχείων προϋπολογισμού και απολογισμού δαπανών για μελέτες και κατασκευές έργων στον τομέα των υδατικών πόρων και η ερμηνεία τους με βάση τις τάσεις που παρουσιάζουν. Στις παραγράφους που ακολουθούν παρουσιάζονται συγκριτικά στοιχεία από τις Δαπάνες Προϋπολογισμού Δημοσίων Επενδύσεων του κράτους και των Επενδύσεων συναφών τομέων της Ελληνικής οικονομίας που σχετίζονται με έργα διαχείρισης και αξιοποίησης των υδατικών πόρων Εσωτερικά ύδατα Η συντήρηση, προστασία και περαιτέρω ανάπτυξη των υποδομών που αφορούν στα εσωτερικά ύδατα αποτελούν μία από τις κύριες αναπτυξιακές προτεραιότητες της χώρας, όπως αυτές κωδικοποιούνται τόσο στον ετήσιο προγραμματισμό όσο και στα αναπτυξιακά προγράμματα (ΠΔΕ, ΣΠΑ κ.λ.π.). Ο αυτονόητος συνδυασμός της επάρκειας αυτών των υποδομών με την ποιότητα ζωής και την εξασφάλιση της δημόσιας υγείας και της παραγωγικής δυνατότητας, κατέστησε την κατηγορία αυτών των έργων σαν πρώτης προτεραιότητας. Ειδικά για την αποχέτευση, τα στοιχεία επάρκειας του συστήματος της χώρας δείχνουν ότι, για την περιοχή ευθύνης της ΕΥΔΑΠ, το 72% του πληθυσμού εξυπηρετείται από το δίκτυο ακαθάρτων και κατά σημαντικά μικρότερο ποσοστό από το δίκτυο όμβριων. Ο πληθυσμός των αστικών κέντρων της χώρας εξυπηρετείται με κατά κανόνα ανεπαρκή συστήματα αποχέτευσης (δίκτυο ακαθάρτων - κοινό δίκτυο ακαθάρτων - όμβριων και κυρίως υπεδάφια διάθεση σε ποσοστό 60% περίπου), που προκαλούν σοβαρά προβλήματα ρύπανσης του περιβάλλοντος ΚΕΠΕ: Η Ανάπτυξη της Ελλάδας, Παρελθόν, Παρόν και Προτάσεις Πολιτικής, Αθήνα, Δεκέμβριος 1990 Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 53 από 92

54 Σημαντικός τομέας των συναφών έργων αφορούν σε αυτά που πραγματοποιούνται από τους φορείς Τοπικής Αυτοδιοίκησης και σχετίζονται με την διαχείριση και προστασία των εσωτερικών υδάτων (Έργα ύδρευσης, αποχέτευσης, εγγειοβελτιωτικά κ.ά). Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία (πηγή ΕΣΥΕ) η κατανομή των πόρων που διατέθηκαν για συναφή έργα από τους φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης για το χρονικό διάστημα , φαίνονται στον ακόλουθο πίνακα 2.1. Πίνακας 3.1: Καταβληθέντα ποσά για εκτελεσθέντα δημοτικά & κοινοτικά έργα Ποσά σε εκατομ. Δρχ Μεταβολή Ύδρευση % Αποχέτευση % Εγγειοβελτιωτικά % Πηγή: ΕΣΥΕ, Στατιστική Επετηρίδα της Ελλάδας 1998, Τεχνική Υπηρ. Δήμων & Κοινοτήτων (ΤΥΔΚ) Είναι προφανές από τα παραπάνω στοιχεία ότι στην κατηγορία των έργων που εκτελούνται από τους τοπικούς φορείς στην χώρα (ΟΤΑ) στην περίοδο υπήρξε υπερδιπλασιασμός των κονδυλίων που διατέθηκαν για έργα ύδρευσης, αποχέτευσης και εγγειοβελτιωτικά έργα. Στον Πίνακα 3.2. παρουσιάζονται οι πραγματοποιήσεις των δαπανών των δημοσίων επενδύσεων για μελέτες και κατασκευές εγγειοβελτιωτικών έργων και έργων ύδρευσης αποχέτευσης για τα έτη Στον ίδιο πίνακα περιλαμβάνονται και οι αντίστοιχες εκτιμήσεις των πραγματοποιήσεων των δαπανών για το 1998 και οι προβλέψεις για το Με βάση τα στοιχεία του Πίνακα 3.1 παρατηρείται: Σημαντική αύξηση των δαπανών από το 1997 και ύστερα. Η αύξηση των δαπανών οφείλεται κυρίως στην αύξηση των δαπανών για τα συγχρηματοδοτούμενα έργα. Οι δαπάνες για τα έργα ύδρευσης αποχέτευσης υπερβαίνουν σε σταθερή βάση τις αντίστοιχες δαπάνες για τα εγγειοβελτιωτικά έργα. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 54 από 92

55 Πίνακας 3.2. Δαπάνες Προϋπολογισμού Δημοσίων Επενδύσεων στον Τομέα των Υδατικών Πόρων για τα έτη (πηγή Κ.Ε.Π.Ε) 1995 Πραγματοποιήσεις (σε εκατομμύρια δρχ) Συγχρ/να Λοιπά Έργα Σύνολο % Μεταβολή από 1994 Εγγειοβελτιωτικά Ύδρευση-Αποχέτευση Πραγματοποιήσεις (σε εκατομμύρια δρχ) Συγχρ/να Λοιπά Έργα Σύνολο % Μεταβολή από 1995 Εγγειοβελτιωτικά ,3 Ύδρευση-Αποχέτευση , Πραγματοποιήσεις (σε εκατομμύρια δρχ) Συγχρ/να Λοιπά Έργα Σύνολο % Μεταβολή από 1996 Εγγειοβελτιωτικά ,3 Ύδρευση-Αποχέτευση , Εκτιμήσεις πραγματοποιήσεων (σε εκατομμύρια δρχ) Συγχρ/να Λοιπά Έργα Σύνολο % Μεταβολή από 1997 Εγγειοβελτιωτικά ,5 Ύδρευση-Αποχέτευση , Προβλέψεις (σε εκατομμύρια δρχ) Συγχρ/να Λοιπά Έργα Σύνολο % Μεταβολή από 1998 Εγγειοβελτιωτικά ,0 Ύδρευση-Αποχέτευση ,6 Αξίζει να αναφερθεί η αιτιολόγηση των δαπανών για τα εγγειοβελτιωτικά έργα και τα έργα ύδρευσης - αποχέτευσης όπως αυτή δίνεται στην Ετήσια Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισμού του Κράτους για τα έτη Για τα εγγειοβελτιωτικά έργα αναφέρεται ότι το ποσό κατανέμεται με έμφαση στα έργα αντιμετώπισης της λειψυδρίας (γεωτρήσεις, αρδευτικά, λιμνοδεξαμενές) και σε έργα εγγείων βελτιώσεων. Όσον αφορά στα έργα ύδρευσης / αποχέτευσης τα κονδύλια διατίθενται κυρίως σε έργα αντιμετώπισης της λειψυδρίας (φράγμα Ευήνου, ύδρευση Θεσσαλονίκης από Αλιάκμονα, έργα αντιπλημμυρικής προστασίας, αποχετεύσεων, βιολογικών καθαρισμών κ.λ.π). Επιβεβαιώνεται επίσης ότι η αξιοποίηση και προστασία του χερσαίου υδατικού πλούτου αποτελεί μία από τις πρώτες αναπτυξιακές προτεραιότητες σε εθνικό επίπεδο. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 55 από 92

56 Σύνολο Εγγ/κών Σύνολο Υδρευσης- Αποχ/σης Σχήμα 3.1. Η πορεία των Δαπανών Προϋπολογισμού Δημοσίων Επενδύσεων στον Τομέα των Υδατικών Πόρων σε σταθερές τιμές του 1998 (σε εκατομμύρια δρχ) για τα έτη (πηγή ΥΠ.ΕΘ.Ο, επεξεργασία Κ.Ε.Π.Ε) Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πορεία των Δαπανών Προϋπολογισμού Δημοσίων Επενδύσεων σε σταθερές τιμές την τελευταία δεκαετία (σχήμα 3.1.). Είναι φανερή η σημαντική αύξηση στις δαπάνες για μελέτες και κατασκευές έργων στην τετραετία , που πρέπει να αποδοθεί στην λειψυδρία που είχε προηγηθεί, η οποία όμως ακολουθήθηκε από σημαντική μείωση των δαπανών στην τριετία Αξιοσημείωτη είναι όμως η αυξητική τάση που παρουσιάζεται τα τελευταία δύο χρόνια και η οποία, με βάση τον προϋπολογισμό του κράτους για το 1999, προβλέπεται να συνεχιστεί. Η πορεία αυτή των δαπανών επενδύσεων στον τομέα των υδατικών πόρων συσχετίζεται άμεσα με την ένταση των προβλημάτων ζήτησης νερού την τελευταία δεκαετία. Παράλληλα όμως ακολουθεί και την πορεία εισροής των χρηματοδοτήσεων από την Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία καθορίζει το ύψος των δαπανών στα συγχρηματοδοτούμενα έργα, τα οποία αποτελούν την μεγαλύτερη πλειοψηφία των έργων. Την τελευταία όμως τριετία η αυξητική τάση που εμφανίζεται στις επενδύσεις στον τομέα των υδατικών πόρων πηγάζει από το γεγονός ότι η αξιοποίηση και προστασία του χερσαίου υδατικού πλούτου αποτελεί βασική αναπτυξιακή εθνική προτεραιότητα. Παράλληλα η συνολική αξιολόγηση της πορείας των συναφών δαπανών κατά την τελευταία δεκαετία δείχνει την έλλειψη συνολικού και μακρόπνοου σχεδιασμού ενώ παράλληλα τονίζει την βαρύτητα που τα 3-4 τελευταία χρόνια δίνεται στον τομέα των υδατικών πόρων. Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 56 από 92

57 Οι δραστηριότητες της Ε.ΥΔ.ΑΠ. αποτελούν σημαντικό τμήμα του τομέα των έργων ύδρευσης - αποχέτευσης ενώ από το 1996 και μετά επενδύει σημαντικά ποσά και στον χώρο του βιολογικού καθαρισμού και της αντιπλημμυρικής προστασίας (Πίνακας 3.3.). Όπως φαίνεται στο Σχήμα 3.2, η πορεία των δαπανών για την ύδρευση από το 1993 έως το 1997, σε σταθερές τιμές του 1988, δείχνει σταθεροποιημένη χωρίς σημαντικές τάσεις. Τα ποσά που επενδύθηκαν στην αποχέτευση και την αντιπλημμυρική προστασία είναι μικρότερα και παρουσιάζουν αυξητική τάση μετά το 1994 (Σχήμα 3.3.). Ανάλογη πορεία ακολουθεί και ο αριθμός των μελετών για έργα αποχέτευσης (Σχήμα 3.4). Όσον αφορά τις δαπάνες για έργα αντιπλημμυρικής προστασίας, αυξήθηκαν σημαντικά το 1997, με σκοπό την αντιπλημμυρική θωράκιση της πρωτεύουσας από τις πλημμύρες που την πλήττουν τα τελευταία χρόνια. Πίνακας 3.3. Αναλυτικός πίνακας επενδύσεων Ε.ΥΔ.ΑΠ για τα έτη (πηγή ΕΥΔΑΠ) ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ Ε.ΥΔ.Α.Π (σε εκατομμύρια δρχ) Έργα Κτίρια 33,7 180, ,1 1578,6 Ύδρευσης 6018,2 4812,1 5940,5 5536,5 7012,9 Αποχ/σης ,7 694,6 1232,8 1187,8 Βιολογ. Καθ. 27,3 3,9 19,4 13,3 412,2 Αντιπλ. Προστ. 201,1 386, ,2 1034, Ύδρευσης Σχήμα 3.2. Η πορεία των Δαπανών Επενδύσεων της Ε.ΥΔ.ΑΠ στον Τομέα της Ύδρευσης σε σταθερές τιμές του 1998 (σε εκατομμύρια δρχ) για τα έτη (πηγή Ε.ΥΔ.ΑΠ). Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 57 από 92

58 Αποχ/σης Βιολογ. Καθ. Αντιπλ. Προστ Σχήμα 3.3. Η πορεία των Δαπανών Επενδύσεων της Ε.ΥΔ.ΑΠ στον Τομέα της αποχέτευσης, του βιολογικού καθαρισμού και της αντιπλημμυρικής προστασίας σε σταθερές τιμές του 1998 (σε εκατομμύρια δρχ) για τα έτη (πηγή Ε.ΥΔ.ΑΠ). Σχήμα 3.4. Η πορεία των μελετών έργων αποχέτευσης της Ε.ΥΔ.ΑΠ για τα έτη (πηγή Ε.ΥΔ.ΑΠ) Παραγωγή ενέργειας από υδατικούς πόρους Η παραγωγή ενέργειας με τη χρήση υδατικών πόρων αποτελεί κύρια αναπτυξιακή κατεύθυνση στην ενεργειακή πολιτική της χώρας. Στο ακόλουθο σχήμα απεικονίζεται η εξέλιξη της παραχθείσας ηλεκτρικής ενέργειας από υδροηλεκτρικά εργοστάσια και συνολικά για την περίοδο Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι ανάγκες του Υδατικοί πόροι: Μία ουσιαστική συνιστώσα της ανάπτυξης Σελίδα 58 από 92