EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Transcript

1 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΤΟΥ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ - CY EXEM ECVET Profile for European Expert in Energy Management Grant agreement n /

2 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (έρευνα γραφείου) Εθνικοί Ορισμοί-Νομοθεσία Τυπική εκπαίδευση (υπάρχοντα προγράμματα κατάρτισης) Ποιοί είναι σήμερα οι Διαχειριστές Ενέργειας (Εθνικές Στατιστικές) ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Το προφίλ των ερωτηθέντων Απαιτούμενες ικανότητες και δεξιότητες του Διαχειριστή Ενέργειας Απαιτούμενες ικανότητες και δεξιότητες (από ερώτηση 14) ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ Σύντομη επισκόπηση των αποτελεσμάτων: ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΩΝ EXEM... 33

3 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η βιώσιµη ανάπτυξη είναι σήµερα το κύριο αντικείµενο της κάθε αναπτυξιακής πολιτικής κάθε χώρας σε όλο τον κόσµο. Η βιώσιµη ανάπτυξη στοχεύει στον περιορισµό των κλιµατικών αλλαγών, των επιπτώσεων από τη ρύπανση, τη σταδιακή εξάντληση των συµβατικών πηγών ενέργειας και η διασφάλιση συνθηκών διαβίωσης στον πλανήτη. Η εξοικονόµηση ενέργειας και η ενεργειακή αποδοτικότητα µπορούν να συντελέσουν στην προώθηση µιας βιώσιµης ανάπτυξης. Η ανάπτυξη η οποία θα αξιοποιεί τα κατάλληλα µέσα ενεργειακής διαχείρισης και τεχνικών βελτιστοποίησης της ενεργειακής αποδοτικότητας σε όλους τους τύπους κτιρίων και δραστηριοτήτων (εµπορικών, βιοµηχανικών, οικιστικών) θα συντελέσει στην εξοικονόµηση ενέργειας ενώ ταυτόχρονα θα επιτυγχάνεται και η βελτίωση των παραγωγικών διαδικασιών και των τελικών προϊόντων. Αυτό προϋποθέτει και την περαιτέρω διείσδυση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας στην καθηµερινή µας ζωή µέσω απλών ή σύνθετων εφαρµογών. Η ενεργειακή απόδοση και οι ανανεώσιµες πηγές ενέργειας αποτελούν τους δύο πυλώνες της βιώσιµης ενέργειας και έχουν δεσπόζουσα σηµασία. Σε πολλές χώρες η ενεργειακή απόδοση συντελεί και στην ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασµού που αποτελεί εθνικής σηµασίας θέµα και ιδιαιτέρα στα νησιά αφού περιορίζει το επίπεδο των εισαγωγών ενέργειας. Ο Ευρωπαίος Εµπειρογνώµονας στη ιαχείριση Ενέργειας (EXEM), ρυθµίζει και ελέγχει τη χρήση ενέργειας σε έναν οργανισµό ή εγκατάσταση. Στόχος του / της είναι να αξιολογεί τις διάφορες χρήσεις ενέργειας και να προβαίνει στην εφαρµογή µέτρων ή/και πολιτικών που θα οδηγούν στην αποδοτικότερη χρήση ενέργειας. Είναι ο αρµόδιος για την ενεργειακή διαχείριση, την αποδοτική χρήση ενέργειας και τη µείωση του περιβαλλοντικού αντίκτυπου από τις διεργασίες ενός οργανισµού περιορίζοντας τις εκποµπές διοξειδίου του άνθρακα και εφαρµόζοντας ορθολογιστική διαχείριση των αποβλήτων. Το παρόν έγγραφο, στοχεύει στο σαφή προσδιορισµό των δεξιοτήτων των Εµπειρογνωµόνων (EXEM) οι οποίες αποτελούν το κοινό πλαίσιο για τη δηµιουργία του προφίλ του EXEM στην Ευρώπη.

4 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σε αρχικό στάδιο ετοιµάστηκαν οι 7 εθνικές εκθέσεις επαγγελµάτων από τις χώρες που συµµετέχουν στο πρόγραµµα - Βουλγαρία, Κύπρος, Τσεχική ηµοκρατία, Ιταλία, Ρουµανία, Πορτογαλία και Ισπανία οι οποίες συνοψίζονται στην περιληπτική έκθεση. 1 ο βήµα: Έρευνας γραφείου. Σε κάθε χώρα έχουν συγκεντρωθεί δεδοµένα σχετικά µε τα διάφορα επαγγέλµατα για να διαφανεί κατά πόσο το προφίλ ιαχειριστή Ενέργειας είναι γνωστό και αναζητήθηκαν τα προσόντα του ιαχειριστή ούτως ώστε οι εταιρίες να µπορούν προκηρύσσουν διαγωνισµούς για την πλήρωση αυτής της θέσης. Επιπλέον, η έρευνα γραφείου είχε ως στόχο να δώσει µια επισκόπηση των κυριότερων πολιτικών και νοµοθεσιών σε σχέση µε τη διαχείριση της ενέργειας και των διαθέσιµων προγραµµάτων κατάρτισης στον τοµέα της διαχείρισης ενέργειας. 2 ο βήµα : Εθνικά ερωτηµατολόγια. Σε κάθε χώρα περίπου 40 ερωτηµατολόγια έχουν συµπληρωθεί από εµπειρογνώµονες σχετικά µε τη διαχείριση ενέργειας ή άτοµα που εργάζονται στον τοµέα κατάρτισης σχεδίων εξοικονόµησης ενέργειας. Προκειµένου να διατηρηθεί η ανωνυµία, τα ερωτηµατολόγια έχει αξιοποιηθεί διαδικτυακό σύστηµα διενέργειας έρευνας µε ερωτηµατολόγια (Google Drive). Τα ερωτηµατολόγια έχουν υποστεί επεξεργασία και τα λεπτοµερής αποτελέσµατα παρουσιάζονται στο κεφάλαιο 4 της παρούσας έκθεσης. 3 ο βήµα: µετά την ανάλυση των ερωτηµατολογίων, η έρευνα συνεχίστηκε µε προσπάθεια να συγκεντρωθούν περαιτέρω πληροφορίες µέσω 5 εις βάθος συνεντεύξεις. 5 ειδικοί επί του θέµατος, µε διαφορετικές εµπειρίες και διαφορετικές θέσεις στους οργανισµούς όπου εργάζονται, αλλά συνδέονται στενά µε τη διαχείριση της ενέργειας, προσκλήθηκαν για να συµµετέχουν στη διαδικασία της συνέντευξης. Στόχος ήταν να γίνει καλύτερα κατανοητό για το τι ακριβώς σηµαίνει να είναι κάποιος ιαχειριστής Ενέργειας από την άποψη των καθηκόντων εργασίας του, των ικανοτήτων/δεξιοτήτων και από πλευράς επαγγελµατικής κατάρτισης/εκπαίδευσης. Τα αποτελέσµατα από τις εις βάθος συνεντεύξεις παρουσιάζονται στο κεφάλαιο 5. 4 ο βήµα: µια οµάδα εργασίας έχει συσταθεί. Εµπλέκονται 5 µέλη της εθνικής επιτροπής ενδιαφερόµενων φορέων σε κάθε χώρα (έως και 4 ώρες): τα αποτελέσµατα των προηγούµενων βηµάτων έχουν αποτελέσει αντικείµενο συζήτησης ούτος ώστε να προκύψει το συµφωνηµένο Εθνικό Επαγγελµατικό Προφίλ.

5 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (έρευνα γραφείου) 3.1 Εθνικοί Ορισµοί-Νοµοθεσία Σύµφωνα µε τις ευρωπαϊκές πολιτικές για την ενέργεια, όλες οι κυβερνήσεις των χωρών που συµµετέχουν στο έργο θεωρούν την ενέργεια ως προτεραιότητα. Παρόλα αυτά πολλές χώρες δεν έχουν ακόµη καθορίσει κανόνες σχετικά µε τη διαχείριση ενέργειας ή και αν έχουν καθοριστεί δεν εφαρµόζονται επαρκώς. Το νοµοθετικό πλαίσιο αλλά και οι εθνικοί κανονισµοί για το ρόλο του ιαχειριστή Ενέργεια, διαφέρει από χώρα σε χώρα (εταίρο). Οι σηµαντικότερες διαφορές παρουσιάζονται παρακάτω: Βουλγαρία Οι ενδιαφερόµενοι φορείς τονίζουν την ανάγκη ενεργειών για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης σε διάφορους οικονοµικούς τοµείς, αλλά ακόµα δεν υπάρχουν σαφείς κανόνες ή προγράµµατος επαγγελµατικής κατάρτισης που να προσδιορίζουν το ρόλο, τις γνώσεις και τις δεξιότητες του ιαχειριστή Ενέργειας. Συναφή προγράµµατα εκπαίδευσης υπάρχουν µόνο ως µέρος του οδηγού σπουδών άλλων ειδικοτήτων σε Πανεπιστήµια. Η ανάγκη για εµπειρογνώµονες στον τοµέα της διαχείρισης ενέργειας είναι συνήθως αντικείµενο συζήτησης από φορείς που αναζητούν λύσεις τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης σε διάφορους τοµείς οικονοµικών δραστηριοτήτων. Κύπρος εν υπάρχουν ειδικοί κανόνες σχετικά µε τον ορισµό του ιαχειριστή Ενέργειας στην Κυπριακή Εθνική Νοµοθεσία. Συγκεκριµένα, η πρόνοια της Οδηγίας 27/2012/ΕΕ η οποία καλεί τα κράτη µέλη να θεσπίσουν καθεστώτα πιστοποίησης επαγγελµατικών προσόντων για τους ιαχειριστές Ενέργειας δεν έχει εναρµονιστεί. Παρόλα αυτά, µε τις προσπάθειες διαφόρων εµπλεκόµενων φορέων αναµένεται ότι η πρόνοια αυτή θα υιοθετηθεί και θα ενσωµατωθεί στο Εθνικό δίκαιο. Επίσης, πρόγραµµα κατάρτισης και πιστοποίησης διαχειριστών ενέργειας στην Κύπρο πραγµατοποιήθηκε µε επιτυχία την περίοδο όπου συµµετείχαν 10 υποψήφιοι ιαχειριστές Ενέργειας από δηµόσιους και ιδιωτικούς φορείς. Το πρόγραµµα αυτό διενεργήθηκε από το Ενεργειακό Γραφείο Κυπρίων Πολιτών στα πλαίσια υλοποίησης του συγχρηµατοδοτούµενου έργου EUREM (

6 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Τσεχική ηµοκρατία Η νοµοθεσία στην Τσέχικη ηµοκρατία δεν αναγνωρίζει τον όρο «ιαχειριστής Ενέργειας». Αυτό σηµαίνει ότι δεν υπάρχει επίσηµη περιγραφή ή ορισµός του ιαχειριστή Ενέργειας και οι ικανότητες αυτού / αυτής που θα πρέπει να διαθέτει. Ένας µερικός ορισµός του ιαχειριστή Ενέργειας, µπορεί να θεωρηθεί ο ορισµός µιας «οµάδας διαχείρισης ενέργειας». Ο ορισµός αυτός αναγράφεται στο τσέχικο πρότυπο πρότυπο ISO ČSN το οποίο είναι µια τσεχική µεταφορά του ευρωπαϊκού προτύπου ISO 50001: Μια οµάδα διαχείρισης της ενέργειας είναι "πρόσωπο (α) που είναι υπεύθυνος/α για την αποτελεσµατική υλοποίηση των δραστηριοτήτων του συστήµατος διαχείρισης ενέργειας και για τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης". Παρ 'όλα αυτά, η εφαρµογή του προτύπου αυτού στη Τσεχία είναι µόνο σε εθελοντική βάση. Ιταλία Στην Ιταλία, η εθνική νοµοθεσία επιβάλλει το διορισµό του ιαχειριστή Ενέργειας σε οργανισµούς και επιχειρήσεις µόνο σε ορισµένες ειδικές περιπτώσεις. Οι εταιρείες είναι υποχρεωµένες να ορίσουν ιαχειριστή Ενέργειας όταν υπάρχει σηµαντική κατανάλωση ενέργειας εκφρασµένη σε τόνους ισοδύναµου πετρελαίου ενέργειας (τιπ). Ως εκ τούτου, η απαίτηση για διορισµό ιαχειριστή Ενέργειας είναι εντονότερη όταν καταναλώσεις είναι: α) πάνω από τιπ για τις εταιρείες που ανήκουν στην κατασκευαστική βιοµηχανία. β) πάνω από τιπ για τον τριτογενή τοµέα και τη δηµόσια διοίκηση. (τιπ = Τόνοι ισοδύναµου πετρελαίου) Ρουµανία Από το 2005 και ειδικά µετά το 2010, υπάρχουν κάποιοι συγκεκριµένοι κανόνες σχετικά µε την κατανάλωση την ενέργεια και το ρόλο των διαχειριστών ενέργειας (δείτε την πλήρη λίστα στην εθνική έκθεση). Πορτογαλία Στην Πορτογαλία, η εθνική νοµοθεσία απαιτεί, υπό ορισµένες προϋποθέσεις και σε ορισµένους οργανισµούς, την παρουσία ενός προσώπου που θα είναι υπεύθυνο για την παρακολούθηση και τον έλεγχο των ενεργειακών ζητηµάτων. Συνήθως, αυτό συµβαίνει σε ισχυρές εταιρείες βιοµηχανικών εξαρτηµάτων και δηµόσιων ή ιδιωτικών οργανισµών, όπου η κατανάλωση της ενέργειας είναι αρκετά υψηλή. Σύµφωνα µε το νοµοθετικό διάταγµα αριθ 71/2008 της 15 ης Απριλίου, η πιστοποίηση του υπεύθυνου για το έργο αυτό επιτυγχάνεται από την ADENE - Οργανισµός Ενέργειας, η οποία πιστοποιεί τις ικανότητες ενός συγκεκριµένου ατόµου για την εκτέλεση του έργου.

7 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Ισπανία Προφίλ ιαχειριστή για την Ενέργεια δεν είναι σαφώς καθορισµένο σε οποιαδήποτε ισπανική νοµοθεσία. Παρόλα αυτά, γενικοί ορισµοί που αφορούν τους ιαχειριστές Ενέργειας περιλαµβάνονται σε ευρωπαϊκούς κανόνες ή τεχνικές νοµοθεσίες (UNE-EN ISO 50001). 3.2 Τυπική εκπαίδευση (υπάρχοντα προγράµµατα κατάρτισης) Βουλγαρία Στη Βουλγαρία, τα προγράµµατα µαθηµάτων κατάρτισης για την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων του ιαχειριστή Ενέργειας αποτελούν τµήµα του οδηγού σπουδών άλλων τεχνικών πανεπιστηµιακών πτυχίων ή µεταπτυχιακών προγραµµάτων. Κανένα πρόγραµµα, πτυχίο στη διαχείριση της ενέργειας και την ενεργειακή απόδοση δεν έχει διαπιστωθεί. ιαπιστευµένα πανεπιστήµια προσφέρουν µεταπτυχιακά προγράµµατα και στις ειδικότητες που σχετίζονται εν µέρει µε την ενέργεια. Μερικά πανεπιστήµια προσφέρουν εκπαίδευση στις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας ως προαιρετικό µάθηµα σε προπτυχιακά και µεταπτυχιακά προγράµµατα. Για παράδειγµα, αυτό ισχύει και για τα πανεπιστηµιακά πτυχία στη γεωργική µηχανική, την αγροτική οικονοµία, την οικολογία και την προστασία του περιβάλλοντος, τη βιολογική γεωργία, και τον αγροτουρισµό στο Γεωπονικό Πανεπιστήµιο της Φιλιππούπολης. Μερικά πανεπιστήµια προσφέρουν µεταπτυχιακό πρόγραµµα µε θέµα την ενεργειακή διαχείριση και ενεργειακό έλεγχο κτιρίων, όπου καταπιάνονται τα θέµατα της ενεργειακής απόδοσης. Στη Βουλγαρία υπάρχουν µη θεσπισµένα προγράµµατα εκπαίδευσης, µερικά από τα οποίες αξίζει να αναφερθούν. Ειδικότερα, από ιδιωτικές επιχειρήσεις στους τοµείς της ενέργειας, όπως για παράδειγµα: η Schneider Electric Βουλγαρίας δηµιούργησε το "Πανεπιστήµιο Ενέργειας της Schneider Electric", το οποίο παρέχει δωρεάν διαδικτυακά µαθήµατα στον τοµέα της διαχείρισης ενέργειας. Το ίδιο ισχύει και για άλλες εταιρείες, οι οποίες παρέχουν εκπαίδευση σε θέµατα διαχείρισης ενέργειας και εσωτερικού ελέγχου σύµφωνα µε το πρότυπο ISO 19011: 2011 «Κατευθυντήριες γραµµές για τον έλεγχο των συστηµάτων διαχείρισης» και ISO Συστήµατα "Η διαχείριση της ενέργειας. Απαιτήσεις και οδηγίες για την εφαρµογή ". Κύπρος Αξίζει να σηµειωθεί ότι επί του παρόντος δεν υπάρχει ούτε διαδικασία πιστοποίησης για τους παρόχους κατάρτισης, ούτε σύστηµα πιστοποίησης σύµφωνα µε το CYS. Το µόνο πρόγραµµα κατάρτισης για στελέχη διαχείρισης ενέργειας στη Κύπρο διοργανώνεται από το Ενεργειακό Γραφείο

8 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Κυπρίων Πολιτών στο πλαίσιο της υλοποίησης του έργου EUREM plus ( ), το οποίο συγχρηµατοδοτείται από το πρόγραµµα "Ευφυής Ενέργεια για την Ευρώπη". Τα πρώτα µαθήµατα ξεκίνησαν τον Απρίλιο του 2014 και ολοκληρώθηκαν µε επιτυχία στις αρχές του 2015 όπου διαπιστεύτηκαν 10 ιαχειριστές Ενέργειας οι οποίοι προέρχονται από δηµόσιους και ιδιωτικούς οργανισµούς. Τσέχικη ηµοκρατία Στη Τσέχικη ηµοκρατία, ο όρος του ιαχειριστή Ενέργειας δεν υφίσταται νοµικάκαι ως εκ τούτου δεν υπάρχουν απαιτήσεις για την επίσηµη εκπαίδευση των ενεργειακών διαχειριστών. Παρ 'όλα αυτά, κάθε εταιρεία ή αρχή µπορεί να διορίσει ιαχειριστή Ενέργειας. Οργανισµοί που ψάχνουν για ιαχειριστές Ενέργειας ζητούν συνήθως ένα άτοµο που να κατέχει ένα πανεπιστηµιακό πτυχίο σε έναν τεχνικό κλάδο, κυρίως στον τοµέα της ενεργειακής µηχανικής και της ηλεκτρολογίας. Υπάρχει και µια σειρά µαθηµάτων τα οποία διοργανώνονται για τα άτοµα που ασχολούνται µε τη διαχείριση ενέργειας διοργανώνονται. Επιπλέον, οι ιδιωτικές εταιρείες που συνεργάζονται µε τα εµπορικά επιµελητήρια οργανώνουν σειρά ειδικών µαθηµάτων κατάρτισης. Υπάρχει ακόµη Η Ένωση Ενεργειακών ιαχειριστών (ΑΕΜ), η οποία είναι ένας ανεξάρτητος µη κυβερνητικός και µη κερδοσκοπικός οργανισµός ο οποίος οργανώνει συνέδρια, σεµινάρια, εκθέσεις και άλλες εκδηλώσεις και συνεργάζεται µε αντίστοιχους οργανισµούς από άλλες χώρες. Εγγραφή Μελών στην ΑΕΜ είναι ανοιχτή για κάθε άτοµο και νοµικό πρόσωπο που θα υποβάλλει αίτηση για ένταξη του και θα συµφωνήσει µε απαιτήσεις του οργανισµού. Ιταλία Η νοµοθεσία στην Ιταλία δεν απαιτεί ότι το άτοµο που διορίζεται ως " ιαχειριστής Ενέργειας" από µια εταιρεία πρέπει να παρακολουθήσει ένα συγκεκριµένο πρόγραµµα κατάρτισης. Μάλιστα, κάθε εταιρεία, ακόµη και αν δεν είναι υποχρεωτικό (κατώτερη κατανάλωσης µε βάση το τι ορίζει ο νόµος) µπορεί να διορίσει εθελοντικά ένα ιαχειριστή Ενέργειας. Όταν ένα άτοµο που φιλοδόξει να γίνει ιαχειριστής Ενέργειας, έχει τη δυνατότητα να παρακολουθήσει εκπαιδευτικά προγράµµατα, κυρίως σε πανεπιστήµια (π.χ. µηχανική µε εξειδίκευση στον τοµέα της ενέργειας, όπως προτείνεται από την υπουργική εγκύκλιο 219 / F, 1992), τα οποία ενδεχοµένως να καταπιάνονται µε την "ενεργειακή απόδοση και τις ανανεώσιµες πηγές ενέργειας". Στη συνέχεια, είναι πολύ σηµαντικό να δοθεί έµφαση στην επαγγελµατική κατάρτιση η οποία µπορεί να αποκτηθεί από προγράµµατα κατάρτισης στο αντικείµενο που διοργανώνονται από διάφορες πρωτοβουλίες σε εθνικό επίπεδο, όπως για παράδειγµα από την ENEA και την FIRE.

9 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Ρουµανία εν υπάρχει κάποιο συγκεκριµένο ειδικό πρόγραµµα κατάρτισης, αλλά πολλοί οργανισµοί προσφέρουν κατάρτιση στον τοµέα της ενέργειας: Πανεπιστήµια, Κέντρα Συνεχιζόµενης Κατάρτισης, το Επιµελητήριο Εµπορίου και Βιοµηχανίας, εταιρίες παροχής ενεργειακών υπηρεσιών, ιδιωτικές επιχειρήσεις. Πορτογαλία Υπάρχουν δύο τύποι προγραµµάτων επαγγελµατικής κατάρτισης υψηλού επιπέδου. Αυτά που παρέχονται από δηµόσιους φορείς (πανεπιστήµια, ινστιτούτα) και αυτά που παρέχονται από ιδιωτικούς φορείς (πανεπιστήµια, κολέγια, κέντρα κατάρτισης). Σύµφωνα µε τις απαιτήσεις του ADENE για την πιστοποίηση ενός εµπειρογνώµονα στον τοµέα της ενεργειακής διαχείρισης, ένα από τα κριτήρια είναι οι συµµετέχοντες να κατέχουν πτυχίο στη µηχανική που να συνδέεται µε περιβαλλοντικές συνιστώσες, ηλεκτρολογία, πολιτική µηχανική ή ενέργεια. Ισπανία Στην Ισπανία, η κατάρτιση σχετικά µε τη διαχείριση της ενέργειας σήµερα, χωρίζεται σε τυπική και µη τυπική εκπαίδευση. Ωστόσο είναι δύσκολο να βρεθεί ένα ειδικό πρόγραµµα κατάρτισης για το σύνολο των απαιτήσεων που χρειάζεται ένας ιαχειριστής Ενέργειας. Επίσηµη Βαθµολογία: Βαθµός για Μηχανικούς Ενέργειας. 240 µονάδες ύο διαφορετικές κατευθύνσεις µπορούν να επιλεγούν µετά το δεύτερο έτος σπουδών: ιαχείριση και αξιοποίηση ενέργειας, και ενεργειακές τεχνολογίες. Επιπλέον, υπάρχει ένα ευρύ φάσµα οργανισµών όπου διοργανώνουν µεταπτυχιακά προγράµµατα. 3.3 Ποιοί είναι σήµερα οι ιαχειριστές Ενέργειας (Εθνικές Στατιστικές) Βουλγαρία Γενικά στις εταιρείες, υπεύθυνος για την διαχείριση της ενέργειας είναι ο ιευθυντής. Επίσης, µπορεί να αναγράφεται ως επικεφαλής ενεργειακής διαχείρισης ανάλογα µε το µέγεθος της επιχείρησης. Συνήθως, αυτές οι θέσεις καταλαµβάνονται από ηλεκτρολόγους µηχανικούς. Τα δεδοµένα που συλλέγονται από το Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικής για τους µισθωτούς, δεν περιέχουν πληροφορίες για τη θέση εργασίας τους και τον τοµέα της εκπαίδευσης από τον οποίο έχουν αποφοιτήσει.

10 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Κύπρος Συνήθως τη θέση του ιαχειριστή Ενέργειας σε ένα οργανισµό κατέχει ο επικεφαλής µηχανικός, µηχανολόγος µηχανικός ή ηλεκτρολόγος µηχανικός. Ο ιαχωριστής Ενέργειας, ως θέση εργασίας, δεν υπάρχει στον Εθνικό κατάλογο ταξινόµησης επαγγελµάτων και θέσεων εργασίας. Τσεχική ηµοκρατία ιαχειριστές Ενέργειας είναι κατά κύριο λόγο οι ειδικοί στον τοµέα της ενέργειας που ορίζονται από το νόµο 318/2012 Coll. (παρατίθεται παραπάνω στο κεφάλαιο 3.1). Εκτός από αυτό, οι εργαζόµενοι των δηµόσιων και ιδιωτικών οργανισµών που χειρίζονται θέµατα ενέργειας είναι υπάλληλοι που έχουν διαφορετικά εργασιακά καθήκοντα και διαφορετικό υπόβαθρο εκπαίδευσης. Σε ορισµένες περιπτώσεις, οι διευθυντές ακολουθούν τον ορισµό ειδικών ενέργειας σύµφωνα µε τις νοµικές απαιτήσεις (η προαναφερθείσα πράξη), όµως σε άλλες περιπτώσεις δεν το κάνουν. Σε γενικές γραµµές, δεν είναι υποχρεωτικό ότι ένας ιαχειριστής Ενέργειας πρέπει να έχει ένα συγκεκριµένο πτυχίο ή πεδίο εκπαίδευσης. Ιταλία Από τα επίσηµα στοιχεία της κυβέρνησης, τα οποία δηµοσιεύθηκαν το 2013 και µε τίτλο «Η εξέλιξη του ρόλου του ιαχειριστή Ενέργειας στην Ιταλία και στατιστικά στοιχεία σχετικά µε τους διορισµούς», δείχνει ότι γενικά στην Ιταλία, οι ιαχειριστές Ενέργειας είναι οι εµπειρογνώµονες που έχουν ως καθήκον τη διαχείριση ενέργειας µέσα σε µια εταιρεία ή ένα κτίριο, τον έλεγχο της κατανάλωσης ενέργειας καθώς και τη βελτιστοποίηση και την προώθηση των παρεµβάσεων που θα στοχεύουν στην αύξηση της ενεργειακής απόδοσης και της χρήσης ανανεώσιµων πηγών. Αυτό σηµαίνει ότι ο ρόλος και τα καθήκοντα του ιαχειριστή Ενέργειας εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά και το µέγεθος της εταιρείας: 1. Στην περίπτωση των σύνθετων οργανισµών, ο ιαχειριστής Ενέργειας είναι ο επικεφαλής µιας οµάδας κατά κύριο λόγιο τεχνικών. 2. Στην περίπτωση των µεσαίων επιχειρήσεων, ο ιαχειριστής θα είναι ένας διευθυντής µε αρµοδιότητες στη διαχείριση της ενέργειας. 3. Στην περίπτωση των µικρών επιχειρήσεων ή οργανισµών, ο ιαχειριστής θα είναι ένας εξωτερικός σύµβουλος µε εξειδικευµένες τεχνικές γνώσεις.

11 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Αναφορικά µε τη διαχείριση κτιρίων, το ρόλο αυτόν µπορούν να αναλάβουν δίκτυα υποστήριξης (όπως για παράδειγµα οι ενώσεις καταναλωτών, ενεργειακά γραφεία, κ.λπ.) ή επαγγελµατίες οι οποίοι µπορούν να εκδώσουν το πιστοποιητικό ενεργειακής απόδοσης. Ο ορισµός ενός και µόνο εµπειρογνώµονα ως ιαχειριστή Ενέργειας παραµένει πολύ ακριβή υπηρεσία. Αυτή η υπηρεσία παρέχεται κυρίως από ενεργειακό ελεγκτή και όχι ιαχειριστή Ενέργειας, καθώς το κοµµάτι της διαχείρισης δεν έχει συµπεριληφθεί. Στην τρίτη περίπτωση, η διαχείρηση είναι περιορισµένη, αν και η ενεργειακή λογιστική και η εκπόνηση µελετών σκοπιµότητας είναι γενικά καθήκοντα του ιαχειριστή Ενέργειας, όπως αναφέρεται στην εσωτερική πολιτική (αλλά σπάνια ένας σύµβουλος µπορεί να παρεµβαίνει στις εσωτερικές διαδικασίες της εταιρείας). Λαµβάνοντας υπόψη τα τελευταία πέντε χρόνια και σύµφωνα µε την ιταλική νοµοθεσία, οι εµπειρογνώµονες που διορίζονται ως «υπεύθυνοι για τη διατήρηση και την ορθολογική χρήση της ενέργειας» µπορούν να κατηγοροποιηθούν µε βάση την εκπαίδευσή τους: 67% τεχνικά πτυχία και πτυχία οικονοµικών 1% των ανθρωπιστικών και γλωσσολογικών πτυχίων 28% κολεγιακών πτυχίων 1% πτυχίο δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης 3% δεν έχει προσδιοριστεί Μεταξύ των διαχειριστών ενέργειας, το 15% είναι εξωτερικοί σύµβουλοι (γενικά αυτοί είναι πιο ικανοί από το προσωπικό) που διορίζονται για να εργαστούν στην έδρα της εταιρείας, ενώ το 6% είναι εξωτερικοί σύµβουλοι που διορίζονται για τοπικά ή περιφερειακά γραφεία. Ρουµανία Οι περισσότεροι από τους ενεργειακούς εµπειρογνώµονες στη Ρουµανία προέρχονται από τον κλάδο της µηχανολογίας. Οι απόφοιτοι των Τεχνικών Σχολών χρειάζονται επιπλέον εκπαίδευση στον τοµέα των ενεργειακών ελέγχων για να εργαστούν στον τοµέα της διαχείρισης της ενέργειας. Πορτογαλία Πιστοποίηση δεξιοτήτων για ενεργειακούς ελεγκτές και ιαχειριστές Ενέργειας γίνεται από την ADENE, παρακολουθώντας συγκεκριµένο πρόγραµµα εκπαίδευση;:

12 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Πρόγραµµα Κατάρτισης ιάρκεια Προϋποθέσεις Πρόγραµµα Κατάρτισης για Συστήµατα ιαχείρισης Ενέργειας ISO Συνέδριο 40 ώρες Πτυχίο Πολιτικού Μηχανικού ή Αρχιτέκτονα Επιπλέον, υπάρχουν εξειδικευµένα προγράµµατα (µεταπτυχιακά), τα οποία επιτρέπουν να αποκτηθούν πρόσθετες γνώσεις και δεξιότητες στον τοµέα της διαχείρισης ενέργειας, τα οποία προσφέρονται από πανεπιστήµια, δηµόσια και ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύµατα. Η συχνότητα αυτών των εξειδικευθέν προγραµµάτων κατάρτισης, εξαρτάται από την ύπαρξη µηχανικών και αρχιτεκτόνων µε υψηλού επιπέδου προσόντα. Ισπανία Οι περισσότεροι από τους ενεργειακούς εµπειρογνώµονες είναι µηχανικοί ή αρχιτέκτονες, απόφοιτοι τεχνικών σχολών, κάτοχοι διπλώµατος για παρακολούθηση πρόσθετων επιπλέον µαθηµάτων στον τοµέα των ενεργειακών ελέγχων.

13 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Όλοι οι εταίροι έχουν συλλέξει στοιχεία από τα ερωτηµατολόγια που ετοιµάστηκαν από τον επικεφαλή εταίρο (ΙΤ). Κάθε εταίρος έχει αναλάβει τη συµπλήρωση των ερωτηµατολογίων από 40 εµπλεκόµενους και άµεσα σχετιζόµενους φορείς: 30 ερωτηµατολόγια σε εθνικό επίπεδο (γλώσσα εταίρου) 10 ερωτηµατολόγια συµπληρώθηκαν από Ευρωπαϊκές επαφές (στην αγγλική γλώσσα). 4.1 Το προφίλ των ερωτηθέντων Το προφίλ των ερωτηθέντων όπως προκύπτει από την έρευνα έχει ως εξής: Οι ερωτηθέντες είναι κατά 48% άνδρες και κατά 52% γυναίκες, και καλύπτουν τις ηλικίες 25/35, 35/45 και 45/60 ετών. Μόνο ένα µικρό ποσοστό (6%) είναι ηλικίας άνω των 60 ετών. Αναφορικά µε την εργασιακή εµπειρία, το 20% έχουν λιγότερο από 5 χρόνια εργασιακή εµπειρία, 21% από 5 έως 10 έτη, 29% έτη και το 30% πάνω από 15 χρόνια εργασιακής εµπειρίας. Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων είναι επαγγελµατίες µε σηµαντική εµπειρία. Οι ερωτηθέντες είναι κυρίως µηχανικοί ή αρχιτέκτονες (πάνω από 50%). Ορισµένοι από τους ερωτηθέντες έχουν εκπαίδευση στις επιστήµες ή στα οικονοµικά / στατιστική / µαθηµατικά (αντίστοιχα 15,6 και 7%) και πολύ λιγότερο στις κοινωνικές σπουδές. Σχετικά µε τις θέσεις τους στις εταιρείες στις οποίες εργάζονται, οι ερωτηθέντες είναι κατά κύριο λόγω διευθυντικά στελέχη και επικεφαλής γραφείου. Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι, ενώ στην Ισπανία οι περισσότεροι από τους ερωτηθέντες είναι ερευνητές (εργάζονται στο τµήµα έρευνας και ανάπτυξης), στην Ιταλία παρατηρήθηκε κάτι εντελώς διαφορετικό. Πιθανότατα αυτό οφείλεται στην έλλειψη στελέχωσης συναφή τµηµάτων σε ιταλικές εταιρίες. Στην Ισπανία 30% των ερωτηθέντων αφορά προσωπικό µε τεχνικά καθήκοντα. Το µεγαλύτερο µέρος των ερωτηθέντων που είναι επαγγελµατίες µε σηµαντική εµπειρία, έχουν γνώση σε θέµατα ενεργειακής διαχείρισης, και γνωρίζουν προσωπικά έναν ενεργειακό εµπειρογνώµονα ή ιαχειριστή Ενέργειας (το 77% των Ιταλών ερωτηθέντων είναι ιαχειριστές Ενέργειας). Όλοι οι ερωτηθέντες θεωρούν τον ρόλο των ιαχειριστών Ενέργειας σηµαντικό και περισσότερο από 50% θεωρούν το ρόλο του ως πρωταρχικό σε ένα οργανισµό.

14 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Τέλος, µπορούµε να λεχθεί µε σιγουριά ότι οι ερωτηθέντες αντιπροσωπεύουν ένα σηµαντικό και αντιπροσωπευτικό δείγµα για την έρευνα. 4.2 Απαιτούµενες ικανότητες και δεξιότητες του ιαχειριστή Ενέργειας Σχετικά µε την εκπαίδευση, υπάρχουν πολλές διαφορές µεταξύ των χωρών που συµµετέχουν. Στην Κύπρο και στην Πορτογαλία υπάρχουν ειδικά προγράµµατα εκπαίδευσης για να γίνει κάποιος ιαχειριστής Ενέργειας. Στην Τσεχική ηµοκρατία, την Ιταλία και την Ισπανία δεν υπάρχει αντίστοιχο πρόγραµµα κατάρτισης. Η Ρουµανία και η Βουλγαρία διαθέτουν κατευθύνσεις εκπαίδευσης για να γίνει κάποιος ιαχειριστής Ενέργειας. Σε όλες τις χώρες πάνω από το 80% των ερωτηθέντων θεωρούν ότι ένας ιαχειριστής Ενέργειας πρέπει να πιστοποιηθεί από τρίτο πρόσωπο/φορέα βάση του πρότυπου και τους διεθνείς κανονισµούς. Το σύνολο των ερωτηθέντων θεωρεί σηµαντικό να δοθεί ένας κοινός ορισµός για τους ιαχειριστές Ενέργειας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Τα αποτελέσµατα αυτά επιβεβαιώνουν τις πεποιθήσεις των εταιρών του EXEM. Μια άλλη σηµαντική πληροφορία είναι ότι οι ιαχειριστές Ενέργειας έχουν την ευκαιρία να εργαστούν στην Ευρώπη σε θέσεις συναφή µε τη ιαχείριση Ενέργειας. Περίπου το 30% των ερωτηθέντων θεωρούν ότι υπάρχουν περιορισµένες ευκαιρίες να προσληφθούν στο εξωτερικό. Το έργο EXEM θα µπορούσε να δηµιουργήσει νέες ευκαιρίες για την εκτός εθνικών συνόρων απασχόληση των ιαχειριστών Ενέργειας. 4.3 Απαιτούµενες ικανότητες και δεξιότητες (από ερώτηση 14) Αυτό το µέρος του ερωτηµατολογίου είχε ως στόχο τη συλλογή στοιχείων που σχετίζονται άµεσα µε τις ικανότητες του ιαχειριστή Ενέργειας. Ο σκοπός αυτών των ερωτήσεων ήταν να γίνει κατανοητό ποια προσόντα µπορούν να θεωρηθούν ως βασικές ικανότητες για τους ιαχειριστές Ενέργειας µε σκοπό να προταθεί το κοινό προφίλ του Ευρωπαίου Εµπειρογνώµονα στη ιαχείριση Ενέργειας.

15 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Εµπειρογνώµονας σε επιστηµονικά και τεχνικά θέµατα He/She is able to choice and apply the available and appropriate technology for energetic efficiency He/She is able to apply the techniques in order to optimize the energetic efficiency and consumptions He/She has knowledge of renewable energies very important important enough important not very important not at all He/She has knowledge of techniques of energetic efficiency 0% 20% 40% 60% 80% 100% Σχεδιασµός που σχετίζεται µε την ενεργειακή απόδοση και την εξοικονόµηση ενέργειας He/she is able to plan systems and instalments to produce energetic savings performances He/she is able to analyse existing plants/systems and identify possible modification aiming at increase the energetic performance (efficiency) He/she has knowledge of plant design very important important enough important not very important not at all 0% 10% 20% 30% 40% 50%

16 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Οι γραφικές παραστάσεις καταδεικνύουν ότι οι δεξιότητες που σχετίζονται µε την ικανότητα να σχεδιάζουν ή να αναλύουν υφιστάµενα κτίρια, µε σκοπό να εξοικονοµείται ενέργεια, είναι σχετικές ή πολύ σχετικές δεξιότητες για τον ιαχειριστή Ενέργειας. Ειδικός στη νοµοθεσία, τις συµβάσεις και τις διεθνής αγορές He/she is able prepare the plan for quality control of the energy/gas supply, taking legislative obligation into consideration He/she is able to indentify the best offer in the energy and gas market He/she is able to apply the legislation on energy savings He/she has knowledge of the market of energy and gas He/she has knowledge of rules on contracts on energy savings/efficiency very important important enough important not very important not at all He/she has knowledge of European legislation on energy savings/efficiency He/she has knowledge of the national legislation on energy savings/efficiency 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

17 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Ειδικός στη διοίκηση επιχειρήσεων He/she is able to assess the energy saving project from both economic and technical point of views He/she is able to indentify the more suitable financial tool for each situation He/she has knowledge of methods for assessing the payback of investments in terms of energy saving efficiency He/she has knowledge of financial tools (i.e. TPF Third Part Financing) and project financing very important important enough important not very important not at all He/she has knowledge of methods for the economic assessment of energy saving projects 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Από τις απαντήσεις σε σχέση µε την ικανότητα «να είσαι ειδικός στη διαχείριση της εταιρείας», εξάγεται το συµπέρασµα ότι θεωρείται σηµαντικό η διοίκηση της εταιρείας να έχει την ικανότητα να προωθεί το σχεδιασµό, τον προϋπολογισµό και την υλοποίηση έργων εξοικονόµησης ενέργειας. Η ικανότητα να µελετάται ένα έργο από την οικονοµική του πτυχή θεωρείται απαραίτητο και είναι σηµαντικό να συµπεριληφθεί στα ελάχιστα προσόντα του ιαχειριστή Ενέργειας.

18 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Εµπειρογνώµονας στον τοµέα της διαχείρισης ενεργειακών συστηµάτων He/she is able to make the management control of a company He/she is able to prepare and manage a budget He/she has knowledge of the project management and of company organization very important important enough important not very important not at all 0% 10% 20% 30% 40% 50% He/she is able to apply the rules concerning systems of energy management (i.e. ISO 50001) He/she has knowledge of systems of energy management (i.e. ISO 50001) very important important enough important not very important not at all 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Να είναι κάποιος εµπειρογνώµονας στον τοµέα της διαχείρισης των ενεργειακών συστηµάτων θεωρείται σηµαντικό ή πολύ σηµαντικό για την πλειονότητα των ερωτηθέντων. Ένα µικρό ποσοστό (20-23%) θεωρούν ότι είναι λιγότερο σηµαντικό.

19 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Επικοινωνιακός µε ικανότητες µετάδοσης γνώσεων He/she is able to exchange knowledge and experience He/she is able to work in teams - collaborate closely with colleagues and create networks He/she is able to communicate in a clear fashion with colleagues and stakeholders very important important enough important not very important not at all He/she has knowledge of ways to establish a relationship of trust with colleagues and stakeholders 0% 10% 20% 30% 40% 50% Οι σχέσεις µε τους συναδέλφους θεωρούνται σηµαντικές για περισσότερο από το 50% των ερωτηθέντων (εκ των οποίων το 20% δήλωσε ότι είναι πολύ σηµαντικό). Η συνεργασία µεταξύ των συναδέλφων είναι σίγουρα σηµαντική για ένα ιαχειριστή Ενέργειας που εργάζεται σε µια εταιρεία: η σύστηµα οµάδας διαχείρισης έργων θεωρείται πολύτιµη για την ανάπτυξη του οργανισµού. Οι ειδικοί που ασχολούνται µε την εξοικονόµηση ενέργειας και τη διαχείριση της ενέργειας θεωρούν την εργασία ως οµάδα πολύτιµη καθώς: 77% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι είναι αρκετά σηµαντικό (µεταξύ των οποίων το 30% θεωρεί ότι είναι πολύ σηµαντικό). Η ανταλλαγή γνώσεων και εµπειρίας είναι πολύ σηµαντική επίσης, ακόµη και αν το ποσοστό εκείνων που απάντησαν σηµαντικό και πολύ σηµαντικό είναι λίγο χαµηλότερο (53% συνολικά).

20 EXEM ΠΡΟΦΙΛ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Αξιολόγηση επιµέρους παραµέτρων σχετικά µε το ρόλο του Εµπειρογνώµονα στη διαχείριση ενέργειας Τα δεδοµένα που αναφέρονται στις τρεις τελευταίες παραµέτρους αφορούν χαρακτηριστικά που δεν σχετίζονται άµεσα µε την καθηµερινή εργασία του ιαχειριστή Ενέργειας. εν αφορούν τις δεξιότητες και τις ικανότητες που χρειάζονται, παρόλα αυτά αλλά µπορεί να είναι σηµαντικά για την προσωπική και επαγγελµατική του ανάπτυξη. Μεταξύ αυτών, η δυνατότητα να βελτιώνουν τις προσωπικές του ικανότητες µέσα από προγράµµατα κατάρτισης, θεωρείται πολύ σηµαντική από το 43% των ερωτηθέντων και σηµαντική από το 44%. Τα έτη επαγγελµατικής εµπειρίας θεωρούνται κατά 37% των ερωτηθέντων ως πολύ σηµαντικά, 33% ως σηµαντικά και 23% ως αρκετά σηµαντικά. Μόνο το 7% θεωρεί την εργασιακή εµπειρία ως ελάχιστα σηµαντική και κανένας δεν θεωρεί πως δεν έχει καµία σηµασία. AVAILABILITY TO TRAINING/UPDATING YEARS OF WORK EXPERIENCE very important important enough important not very important not at all RESEARCH ACTIVITIES 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%