ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Transcript

1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΈΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ: ΠΟΙΑ Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ; (ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ,ΤΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΣΩ ΥΠΟ ΕΙΓΜΑΤΩΝ ) ΠΙΛΑΛΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ιατριβή υποβληθείσα προς µερική εκπλήρωση των απαραίτητων προϋποθέσεων για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού ιπλώµατος Ειδίκευσης Αθήνα, Απρίλιος 2013

2 Εγκρίνουµε τη διατριβή του ΠΙΛΑΛΗ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (Υπεύθυνος καθηγητής) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΒΕΤΤΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Αθήνα, Απρίλιος 2013

3 Πίνακας Περιεχοµένων Κεφάλαιο 1 Γενικά Στοιχεία της ιπλωµατικής Εργασίας 1.1 Τοµέας ενασχόλησης της διπλωµατικής εργασίας σελ Τµήµατα που χωρίζεται η εργασία σελ.9 Κεφάλαιο 2 Έρευνα & Ανάπτυξη : Θεωρητική Προσέγγιση 2.1.Στάδια Έρευνας και Ανάπτυξης σελ Υποδείγµατα Έρευνας και Ανάπτυξης σελ Non-tournament υποδείγµατα (πολλές πατέντες) σελ Tournament υποδείγµατα (µία πατέντα-patent races) σελ α Υποδείγµατα βεβαιότητας σελ β Υποδείγµατα αβεβαιότητας σελ.32 Κεφάλαιο 3 Καινοτοµία: Έννοιες, Εξωτερικότητες και Εµπειρικές Μελέτες 3.1 Ορισµός-γενικά στοιχεία σελ Έννοια της καινοτοµίας σελ ιαφορά Ανακάλυψης(invention) και καινοτοµίας(innovation) σελ Καινοτοµία διαδικασίας και καινοτοµία προϊόντος σελ Τεχνολογική Αλλαγή και Καινοτοµικότητα σελ Κατηγοριοποίηση βάσει οικονοµικής θεωρίας σελ.47

4 3.3.2 Εξελικτικές (Evolutionary) και Επαναστατικές (Revolutionary) Καινοτοµίες σελ General Purpose Technologies (GPT s), Creative Destruction σελ Τεχνολογική Εξέλιξη, Αλλαγές στο Τεχνο-οικονοµικό µοντέλο και ρόλος και διαδροµές της καινοτοµίας σελ Patterns of Innovation (Μοτίβα Καινοτοµίας) σελ ιάχυση των Γνώσεων και Εξωτερικότητες σελ Καινοτοµία σαν αποτέλεσµα της ιάχυσης της πληροφορίας σελ ιάχυση και κόστος αξιοποίησης της γνώσης σελ Εξωτερικότητες σελ Έννοιες και κατηγοριοποίηση σελ Τοπικές /Περιφερειακές γνωστικές εξωτερικότητες και καινοτοµία σελ Συστήµατα καινοτοµίας σελ Περιγραφή της έννοιας σελ Μέρη του Συστήµατος σελ Μελέτη περίπτωσης- Ο ρόλος των περιφερειακών γνωστικών εξωτερικοτήτων στην ανάπτυξη της καινοτοµίας στην Κίνα σελ Γενικά στοιχεία σελ Περιγραφή Μοντέλου σελ Αποτελέσµατα και Συµπεράσµατα σελ.86 Κεφάλαιο 4 Σύνδεση Ε&Α και Οικονοµικής Ανάπτυξης 4.1 Μοντέλα συσχέτισης της Ε&Α µε την Οικονοµική Ανάπτυξη σελ Μοντέλο ανάπτυξης µέσω Creative Destruction Aghion και Howitt (1992) σελ α Υποθέσεις, περιγραφή του µοντέλου σελ β Ο ρόλος της έρευνας, η ισορροπία και ο ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξης σελ γ Κοινωνική ευηµερία στην στάσιµη ισορροπία σελ.104

5 4.1.2 Μοντέλο ενδογενούς τεχνολογικής αλλαγής του Romer(1990) σελ α Ανάλυση εννοιών του υποδείγµατος σελ β Στοιχεία του µοντέλου, λύση και ερµηνεία σελ γ Συµπεράσµατα για το µοντέλο και επίπεδο Ευηµερίας σελ Υπόδειγµα κλιµάκων ποιότητας και ανάπτυξης των Grossman και Helpman (1991) 4.1.3α Υποθέσεις και δεδοµένα του υποδείγµατος σελ β Το µοντέλο και οι ιδιότητές του σελ γ Ισορροπία και κοινωνικά άριστο σελ Ανταγωνισµός, Καινοτοµία και Ανάπτυξη σελ Όροι και σηµαντικοί παράγοντες του µοντέλου των Aghion, Bloom, Blundell, Griffith, Howitt (2002) σελ Τεχνολογική εξέλιξη, Ε&Α και καινοτοµικότητα σελ Ανάλυση του κύριου µοντέλου σελ.140 Κεφάλαιο Γενικά Συµπεράσµατα Παρατηρήσεις σελ.143 Παράρτηµα Α σελ.148 Παράρτηµα Β σελ.152 Βιβλιογραφία σελ.160

6 Κεφάλαιο 1 Γενικά Στοιχεία της ιπλωµατικής Εργασίας 1.1 Τοµέας ενασχόλησης της διπλωµατικής εργασίας Ποιος είναι ο λόγος που οι κυβερνήσεις, οι επιχειρήσεις και γενικά η κοινωνία επιθυµεί την επένδυση σε Έρευνα και Ανάπτυξη; Πώς η έρευνα οδηγεί στην καινοτοµία και τι διαδροµές αυτή ακολουθεί; Υπάρχει σχέση µεταξύ της Ε&Α και της ανάπτυξης του συνολικού προϊόντος της οικονοµίας και ποια είναι αυτή και αν ναι, είναι θετική ή αρνητική; Αυτά τα ερωτήµατα κυρίως έχω προσπαθήσει µε την συγκεκριµένη εργασία να εξετάσω. Η έρευνα και η τεχνολογική εξέλιξη των διαφόρων υπαρχόντων προϊόντων και διαδικασιών γνωρίζουµε ότι συνήθως οδηγεί σε νέες ιδέες και γνώσεις οι οποίες, αφού περάσουν κάποια στάδια διεργασιών και µετασχηµατισµών µπορούν να ενσωµατωθούν σε καινοτόµα αγαθά, υπηρεσίες και διαδικασίες που θα εµπεριέχουν καλύτερη τεχνολογία, θα έχουν αυξηµένη αποτελεσµατικότητα και θα είναι παράλληλα καλύτερης ποιότητας. Πρώτα όµως για να υπάρχει µια ολοκληρωµένη εικόνα για την σχέση που υπάρχει ανάµεσα στην Ε&Α και οικονοµική ανάπτυξη, καθώς και ποια είναι η επίδραση της πρώτης την δεύτερη, καλό είναι να αναλυθεί διεξοδικά η διαδροµή που ακολουθεί η Ε&Α και να διευκρινιστεί ο ρόλος της στην πραγµατοποίηση καινοτοµιών. Θα παρουσιαστούν οι διάφορες κατηγορίες της καινοτοµίας, για παράδειγµα οι καινοτοµίες που αφορούν την αποδοτικότερη πραγµατοποίηση διαδικασιών όπως αυτή της βιοµηχανικής παραγωγής και οι καινοτοµίες προϊόντος που σχετίζονται µε την εισαγωγή στην αγορά εξελιγµένων τεχνολογικά προϊόντων που είναι ποιοτικότερα και ενσωµατώνουν τις προϋπάρχουσες γνώσεις και τη συσσωρευµένη τεχνολογία του παρελθόντος. Μαζί µε την κάποιους άλλους όρους όπως οι επαναστατικές και εξελικτικές καινοτοµίες που σχετίζουν τον ρόλο της Ε&Α στην εµφάνισή τους θα βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση της έννοιας.

7 Οι διαδροµές που ακολουθεί η νέα γνώση και τεχνολογία, που προκαλείται από την ερευνητική δραστηριότητα των κρατικών και µη οργανισµών, των επιχειρήσεων και άλλων φορέων, είναι πολλές φορές η αιτία εµφάνισης καινοτοµιών. Οι καινοτοµίες αυτές, οι οποίες µπορεί να είναι είτε κάποια επαναστατική καινοτοµία είτε µια οµάδα καινοτοµιών, ενδέχεται να µεταβάλλουν το µοντέλο και τον τρόπο λειτουργίας της οικονοµίας. Η διάχυση της πληροφορίας παίρνει µορφή γνωστικών εξωτερικοτήτων και οι οικονοµικοί φορείς µπορούν, είτε άµεσα να λάβουν µέσω της ενσωµατωµένης γνώσης που υπάρχει στο φυσικό κεφάλαιο που αγοράζουν είτε δηµιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες, δηλαδή επενδύοντας σε Ε&Α, να επωφεληθούν από την συγκεκριµένη γνώση που οι ίδιοι δεν έχουν παράξει (absorptive capability). Η έρευνα δηλαδή έχει εν δυνάµει µια διπλή θετική επίδραση στην παραγωγικότητα αφού θα είναι δυνατή η παραγωγή τελικών καλύτερων τεχνολογικά προϊόντων που µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως νέα ενδιάµεσα αγαθά τα οποία πλέον θα είναι αποδοτικότερα και θα µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να αυξήσουν µε µεγαλύτερο βαθµό το τελικό προϊόν της οικονοµίας. Στη συνέχεια έχω παραθέσει κάποια από τα µοντέλα που συνδέουν την Ε&Α µε την ανάπτυξη του τελικού προϊόντος της οικονοµίας. Στα υποδείγµατα αυτά εντοπίζονται τα κίνητρα των παραγωγών να επενδύσουν σε έρευνα και να δηµιουργήσουν καινούργια, καλύτερα από άποψη τεχνολογίας, αγαθά. Έχω αναλύσει την έννοια της δηµιουργικής καταστροφής και πως αυτή η καταστροφή των προηγούµενων πλεονεκτηµάτων µέσω της έρευνας και της εµφάνισης νέων αποδοτικότερων αγαθών αυξάνει τελικά το παραγόµενο τελικό συνολικό προϊόν. Ακόµα ο ρόλος του ανθρωπίνου δυναµικού που απασχολείται στην Ε&Α συγκεντρώνει το ενδιαφέρον αφού είναι ένας κρίκος που συνδέει την έρευνα µε την οικονοµική ανάπτυξη. Επίσης η αύξηση της παραγωγικότητας µαζί µε την βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων αλλά και η επίδραση που έχει ο ανταγωνισµός, που µπορεί να επικρατεί στην αγορά, στην καινοτοµία και ακολούθως στην ανάπτυξη του εκάστοτε τοµέα αλλά και του συνόλου της οικονοµίας περιγράφονται διεξοδικότερα και βοηθά στη µεγαλύτερη κατανόηση του αρχικού προβληµατισµού µας. Η έρευνα του αντικειµένου της

8 εργασίας µπορεί να συµπληρωθεί µε επιπλέον στοιχεία και υποδείγµατα ανάλογα µε το αντικείµενο περαιτέρω διερεύνησης που επιθυµεί κανείς να ακολουθήσει.

9 1.2 Τµήµατα της εργασίας Τα τµήµατα της παρούσας εργασίας είναι τέσσερα. Σε αυτά περιγράφονται αρχικά οι βασικές έννοιες και στην εξέλιξη της εργασίας εισάγουµε τις σχέσεις που επιθυµούµε να εξετάσουµε. Στην αρχή δηλαδή αναλύουµε την έννοια της Ε&Α και της τεχνολογικής εξέλιξης, αργότερα εντοπίζουµε τα χαρακτηριστικά της καινοτοµίας, τις κατηγορίες της καθώς και τις γνωστικές εξωτερικότητες που προκύπτουν από την διάχυση των γνώσεων και στη συνέχεια αφού έχουµε µια ολοκληρωµένη άποψη και είναι κατανοητές οι απαραίτητες έννοιες παραθέτουµε τα υποδείγµατα που συσχετίζουν την Ε&Α µε την οικονοµική ανάπτυξη. Ξεκινάµε λοιπόν από το Κεφάλαιο 2 αφού το πρώτο αναφέρεται στο θέµα της εργασίας και το γενικό πλαίσιο το οποίο θα παρουσιάσουµε αργότερα. Στο δεύτερο λοιπόν κεφάλαιο περιγράφουµε τα στάδια της Ε&Α. Επίσης παρουσιάζουµε tournament και non-tournament υποδείγµατα. Αυτά σχετίζονται µε την ύπαρξη µιας ή πολλών πατέντων αντίστοιχα, για την απόκτηση των οποίων οι επιχειρήσεις ανταγωνίζονται επενδύοντας έτσι σε Ε&Α. Τα υποδείγµατα αυτά µπορεί να εµπεριέχουν την έννοια της βεβαιότητας, αφού όποιος επενδύσει µεγαλύτερο ποσό σε έρευνα τότε αυτή η επένδυση θα του εξασφαλίσει την πατέντα. Επιπλέον παρουσιάζονται υποδείγµατα tournament ή αλλιώς patent races µε το στοιχείο της αβεβαιότητας. Αντίστοιχα αναλύονται non-tournament υποδείγµατα διαδοχικών καινοτοµιών, περισσότερων της µιας και µε το στοιχείο της βεβαιότητας αλλά και της αβεβαιότητας. Στο Κεφάλαιο 3 γίνεται µια αρχική ερµηνεία της έννοιας της καινοτοµίας ώστε υπάρχει µια ολοκληρωµένη εικόνα για την εξέλιξη των περισσότερων νέων γνώσεων και ανακαλύψεων που πραγµατοποιούνται από τους κρατικούς και µη οργανισµούς, τα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα και τις επιχειρήσεις. Γίνεται επιπλέον κατηγοριοποίηση των διαφόρων µορφών καινοτοµίας. Για παράδειγµα η καινοτοµία διαδικασίας που είναι η εισαγωγή στην παραγωγή ενός νέου αποδοτικότερου τρόπου οργάνωσης και έχει στόχο την µείωση του κόστους και αύξησης της παραγωγικότητας, διαφέρει από την δηµιουργία ενός νέου τεχνολογικά εξελιγµένου προϊόντος

10 που έχει προέλθει από την επένδυση σε έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη. Ακόµα στο κεφάλαιο αυτό αναλύουµε τις έννοιες της οριακής τεχνολογικής βελτίωσης ενός προϊόντος (incremental innovation) και της δραστικής βελτίωσης καινοτοµίας καθώς και τις τεχνολογίες γενικού σκοπού (GPT s). Οι διαδροµές που ακολουθεί µέσω της έρευνας µια καινοτοµία και η τεχνολογική περαιτέρω βελτίωσή της που είτε ενδέχεται να είναι οριακήεξελικτική είτε δραστική επαναστατική περιγράφει τα µοτίβα καινοτοµίας που ακολουθούνται και µεταβάλουν σταδιακά τεχνοοικονοµικό µοντέλο. (ιδιαίτερα αν οι καινοτοµίες είναι δραστικές (revolutionary). Επίσης γίνεται µια αρχική αναφορά στον όρο της δηµιουργικής καταστροφής που έχει εισάγει ο Schumpeter και αφορά την καταστροφή των προηγούµενων δοµών από την πραγµατοποίηση καινοτοµιών την επόµενη περίοδο και η οποία αναλύεται στον µοντέλο των Aghion και Howitt (1992) στο επόµενο κεφάλαιο. Επιπρόσθετα, οι γνωστικές εξωτερικότητες είναι µια σηµαντική έννοια που περιγράφεται στο κεφάλαιο αυτό και µας εισάγει στο κύριο θέµα που εξετάζουµε στην διπλωµατική εργασία. Η διάχυση της γνώσης και το κόστος αξιοποίησής της σχετίζονται µε την absorptive capacity, δηλαδή τη δυνατότητα των άλλων επιχειρήσεων να µπορούν αξιοποιήσουν τις γνωστικές εξωτερικότητες µέσω της επένδυσης των ίδιων σε Ε&Α. Στο τελευταίο µέρος του τρίτου κεφαλαίου αναλύονται τα συστήµατα καινοτοµίας και οι τοπικές/ περιφερειακές γνωστικές εξωτερικότητες και µελετάται ο ρόλος των τελευταίων στην ανάπτυξη της καινοτοµίας στην Κίνα. Το Παράρτηµα Α περιλαµβάνει τους πίνακες και τα αποτελέσµατα της µελέτης. Στο Κεφάλαιο 4 έχω παραθέσει κάποια υποδείγµατα που συνδέουν την Ε&Α µε την οικονοµική ανάπτυξη. Αρχικά παρουσιάζω το µοντέλο των Aghion και Howitt (1992) που έχει σχέση µε την έννοια της δηµιουργικής καταστροφής. Περιγράφονται οι υποθέσεις του µοντέλου, το πρόβληµα που έχει να λύσει ο µονοπωλητής και ο ρόλος της έρευνας που µεταβάλει τα µελλοντικά έσοδα που προέρχονται από µια καινοτοµία και παράλληλα επηρεάζει τα κίνητρα για επένδυση σε Ε&Α. Επιπλέον, αναλύονται οι επιπτώσεις στην οικονοµική µεγέθυνση. Μια βελτίωση του ρυθµού µε τον οποίο εµφανίζονται οι καινοτοµίες, τους µεγέθους τους ή του συνολικού

11 µεγέθους του εργατικού δυναµικού αυξάνουν τον µέσο ρυθµό ανάπτυξης. Επίσης εντοπίζονται οι διαφορές στην ισορροπία του πραγµατικού µε το κοινωνικά επιθυµητό. Η ενσωµάτωση των εξωτερικοτήτων από τον social planner οδηγεί σε διαφορετικά αποτέλεσµα σε σχέση µε αυτά του αποκεντρωµένου υποδείγµατος. Επιπλέον περιγράφεται το µοντέλο ενδογενούς τεχνολογικής αλλαγής του Romer (1990). Αναλύω τις βασικές έννοιες που είναι απαραίτητες για την κατανόησή του και τις υποθέσεις στις οποίες βασίζεται. Εδώ δίνει έµφαση στον ανταγωνισµό και στην δυνατότητα αποκλεισµού που έχει ένας ιδιώτης από την χρησιµοποίηση ενός αγαθού από ένα άλλον. Περιγράφουµε τι θα συµβεί στην ισορροπία όπου εκεί κύρια µεταβλητή είναι το µέγεθος του ανθρωπίνου δυναµικού και ειδικά αυτό που απασχολείται στην Ε&Α και εντοπίζουµε τέλος τις διαφορές του µοντέλου µε το κοινωνικά άριστο. Ένα τρίτο είναι το υπόδειγµα κλιµάκων ποιότητας και ανάπτυξης των Grossman και Helpman (1991). Εδώ η ανάλυση εστιάζεται στη ανάπτυξη της ποιότητας των υπαρχόντων αγαθών και τη συνεχή βελτίωσή της. Ο ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξης σχετίζεται τον δείκτη αύξησης της κατανάλωσης και τον αθροιστικό βαθµό επένδυσης σε έρευνα και υπάρχει θετική σχέση όσον αφορά τις µεταβολές και των 2 (κινείται ο ρυθµός ανάπτυξης στην ίδια κατεύθυνση που κινούνται οι δύο αυτές µεταβλητές. Επιπλέον συγκρίνω στο µοντέλο αυτό αν το κοινωνικά επιθυµητό συµπίπτει µε το αποτέλεσµα που προκύπτει. Τέλος, παρουσιάζεται η σχέση µεταξύ του ανταγωνισµού, της καινοτοµίας και της ανάπτυξης µέσω του µοντέλου των Aghion, Bloom, Blundell, Griffith, Howitt (2002). Περιγράφονται τα κίνητρα για καινοτοµία σε κλάδους όπου υπάρχει υψηλός ή χαµηλός βαθµός ανταγωνιστικότητας και διερευνώνται οι διαφορές τους. Επιπλέον περιγράφονται µε τη βοήθεια διαγραµµάτων τα φαινόµενα escape competition effect και Schumpeterian effect και αναφέρουµε πως επηρεάζονται τα κέρδη στην κάθε περίπτωση. Εστιάζουµε τι θα συµβεί στην ισορροπία και εντοπίζουµε τους ρυθµούς ανάπτυξης του κάθε τοµέα και γενικότερα της οικονοµίας. Στο Κεφάλαιο 5 τέλος ολοκληρώνουµε την ανάλυσή µας µε τα γενικά συµπεράσµατα και τις παρατηρήσεις

12 Κεφάλαιο 2 Έρευνα και Ανάπτυξη: Θεωρητική Προσέγγιση 2.1.Στάδια Έρευνας και Ανάπτυξης Για να µπορούµε να αναλύσουµε την διαδικασία της ανάπτυξης και εξέλιξης της έρευνας που συνοδεύεται από τεχνολογική αλλαγή έχουµε καταλήξει στα παρακάτω 3 (συν 1) στάδια: 1 ο Στάδιο: (Invention-Basic research) Αυτό αφορά την βασική έρευνα που έχει σκοπό την παραγωγή νέας γνώσης. Η καινούργια γνώση µπορεί να είναι για παράδειγµα είτε ένα νέο προϊόν είτε ένα πρωτοποριακό σύστηµα παραγωγής. Προκύπτει από την παρατήρηση διαφόρων φαινοµένων και την επεξεργασία στοιχείων χωρίς να υπάρχει ήδη κάποιος προφανής στόχος (εξειδικευµένος). Σε αυτό το πεδίο έρευνας λαµβάνουν µέρος κυρίως πανεπιστήµια ή δηµόσια ινστιτούτα. Οι εφευρέσεις είναι αποτέλεσµα της προσπάθειας του ανθρώπου να φτάσει σε ένα καλύτερο σηµείο και να εξελίξει ένα αγαθό µέσω της εκµετάλλευσης ήδη υπαρχόντων υλικών που µέσα σ αυτά συµπεριλαµβάνονται και η προηγούµενες ιδέες και θεωρίες που έχουµε. 1 2 ο Στάδιο: (Applied research) Στο δεύτερο στάδιο είναι η εφαρµοσµένη έρευνα. Οι στόχοι της είναι πιο εξειδικευµένοι και είναι ένα πρώτο βήµα στο δρόµο για ενδεχόµενη µελλοντική αξιοποίηση των αποτελεσµάτων της (προϊόντα). Οι νέες γνώσεις που έχουν αποκτηθεί από το παραπάνω στάδιο, τώρα είναι στο επίπεδο που αρχίζουν να εφαρµόζονται στην πράξη. Οπότε η περαιτέρω επεξεργασία τους θα µας οδηγήσει σε καινοτοµίες. 1 Την θεωρία αυτή την έχει διατυπώσει ο Freeman (1982) και εννοεί σαν εφεύρεση την επίτευξη ενός προϋπάρχοντος στόχου µέσω νέων βελτιωµένων τρόπων.

13 3 ο Στάδιο: (Development-Innovation) Εδώ γίνεται η σχηµατοποίηση καινούργιων προϊόντων ή διαδικασιών που εµφανίζονται πρώτη φορά στην αγορά ώστε να µπορούν να χρησιµοποιηθούν είτε από τις επιχειρήσεις στην παραγωγή είτε ως τελικά αγαθά από τους καταναλωτές. Οι εµφάνιση διαφορετικών προϊόντων και συστηµάτων από αυτών που προϋπήρχαν καθώς και η βελτιστοποίηση των παλιών έχουν σκοπό την εµπορική χρήση. Στα δύο τελευταία στάδια παρατηρούµε τις τελευταίες δεκαετίες ότι πολλές ιδιωτικές επιχειρήσεις έχουν εκτοπίσει σε µεγάλο βαθµό τις επενδύσεις σε έρευνα που γίνονταν από τους δηµόσιους φορείς και µάλιστα συνεργάζονται µε πανεπιστήµια και καθηγητές για την τελειοποίηση και διαµόρφωση του τελικού αγαθού. Αυτό το κάνουν όπως θα πούµε και παρακάτω για να αποκοµίσουν για τις ίδιες σηµαντικά οφέλη που θα τις καταστήσουν ανταγωνιστικές και αν µη τι άλλο βιώσιµες για ένα χρονικό διάστηµα από τη στιγµή που θα πραγµατοποιήσουν µια καινοτοµία. Επιπλέον ένα στάδιο που µπορούµε να συµπληρώσουµε σύµφωνα µε τον Tirole (1987) 2 είναι αυτό που ακολουθεί το κοµµάτι της έρευνας. Είναι συµπληρωµατικό των άλλων τριών και είναι η διάχυση της γνώσης και της τεχνολογίας και στο υπόλοιπο κοµµάτι της αγοράς. Καινοτόµα προϊόντα και συστήµατα παραγωγής και οργάνωσης υπεισέρχονται στην αγορά µέσω της πώλησης και εκµετάλλευσης δικαιωµάτων ευρεσιτεχνίας, της µίµησης ή εφαρµογής σύγχρονων τεχνολογιών και µεθόδων όταν δεν υπάρχουν νοµικά κωλύµατα. Μια ενδεχοµένως νέα αγορά που προέκυψε από την δηµιουργία µιας καινοτοµίας στο στάδια της διάχυσης είναι πολύ πιθανό να επεκταθεί καθώς αν δεν υπάρχουν περιορισµοί (πχ δικαιώµατα ευρεσιτεχνίαςπατέντες) τότε στο επόµενο διάστηµα θα υιοθετηθεί η καινοτοµία και από άλλους κατασκευαστές. Το πόσο γρήγορα θα επέλθει το τελευταίο στάδιο εξαρτάται από τις συνθήκες που υπάρχουν τόσο σε ένα γενικότερο περιβάλλον στην αγορά όσο και σε πιο ειδικό. Ο χρόνος διάχυσης των νέων 2 To στάδιο της διάχυσης (diffusion) δεν έχει να κάνει µε έρευνα στην ουσία αλλά µε τη λειτουργία της αγοράς τόσο σε µίκρο όσο και σε µάρκο επίπεδο. Βλέπε αναλυτικότερα Tirole, J.,(1987) The theory of industrial organization, MIT Press, MIT σελ. 389

14 τεχνολογιών και της καινοτοµίας στην αγορά παίζει πολύ σηµαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της οικονοµίας και στην ανταγωνιστικότητά της. Στο µακροεπίπεδο όταν υπάρχει ανταγωνισµός µεταξύ των επιχειρήσεων, η ζήτηση και οι τιµές σε παγκόσµιο επίπεδο όπως κι η απασχόληση και η συµπεριφορά των αγορών εργασίας είναι οι παράγοντες που καθορίζουν την διάχυση άρα και τον βαθµό οικονοµικής µεγέθυνσης. 3 Τα στάδια της Έρευνας και Ανάπτυξης µας οδηγούν λοιπόν στην δηµιουργία νέας γνώσης. Η αξιοποίησή της συµβάλλει στην ανάπτυξη και νέων προϊόντων και συστηµάτων οργάνωσης και παραγωγής και την εξέλιξη παλαιότερων. Έτσι φτάνουµε µέσα από την τελειοποίηση του προϊόντος στην καινοτοµία. Αυτή µπορούµε να την διαχωρίσουµε σε δύο κατηγορίες, την καινοτοµία παραγωγής (product innovation) και καινοτοµία διαδικασίας (process innovation). Μια τρίτη πιο σπάνια καινοτοµία σύµφωνα µε τον Schumpeter είναι η καινοτοµία χώρου. Οι πρώτη κατηγορία έχει να κάνει µε την παραγωγή βελτιωµένων νέων προϊόντων ή εξ ολοκλήρου πρωτότυπων που έχουν προκύψει από την σύνθεση προηγούµενων γνώσεων. Αντίθετα η δεύτερη κατηγορία αναφέρεται περισσότερο στην εξέλιξη και εφεύρεση νέων τρόπων οργάνωσης και διαχείρισης της παραγωγής που έχει σαν σκοπό την µείωση του παραγωγικού κόστους. Αυτό δεν σηµαίνει ότι αν δηµιουργηθεί ένα νέο αγαθό παράλληλα δεν µπορεί να οδηγήσει σε έναν διαφορετικό από τους παλιότερους τρόπους παραγωγής µε µικρότερο κόστος. Μπορεί να είναι δηλαδή και καινοτοµία διαδικασίας. Ποια είναι όµως τα οφέλη- κίνητρα για επιχείρηση να επενδύσει σε Έρευνα και Ανάπτυξη; Πρώτα απ όλα να αναφέρουµε ότι πολλές από τις επιχειρήσεις θέλουν να επενδύσουν σε Ε&Α για να αποκτήσουν εκείνη την δυνατότητα και το ελάχιστο µέγεθος που χρειάζονται (absorptive capacity) ώστε να µπορούν να αφοµοιώσουν τις καινοτοµίες και να µιµηθούν τις άλλες επιχειρήσεις ή καλύτερα να έχουν τη δυνατότητα να είναι ανταγωνιστικές αφού θα έχουν 3 Για µεγαλύτερη λεπτοµέρεια στην ανάλυση δες Reinganum (1989), J.F. (1989), The Τiming of Innovation: Research, Development and Diffusion in Handbook Organization, Vol. I, R. Schmalensee and R.Willing, Amsterdam: North Holland σελ

15 µεγαλύτερη παραγωγικότητα. Περισσότερο σε αυτό θα αναφερθούµε στη συνέχεια. Το σηµαντικότερο κίνητρο είναι αυτό της αποκόµισης κέρδους. Ιδιαίτερα αν αναφερόµαστε σε µια ιδιωτική επιχείρηση και όχι σε ένα δηµόσιο φορέα (που και αυτόν τον ενδιαφέρει να µην έχει ζηµιές ) το κέρδος είναι ζωτικής σηµασίας στοιχείο για τη µελλοντική της βιωσιµότητα. Έστω για παράδειγµα ότι µια κ εταιρία πληροφορικής επιθυµεί να δηµιουργήσει ένα νέο λογισµικό µε πρωτοποριακή τεχνολογία που δεν υπάρχει στην αγορά που θα της επιτρέψει να αυξήσει το µερίδιό της και παράλληλα τα κέρδη της. Αυτό που κοιτάζει για να αποφασίσει αν θα επενδύσει στην τεχνολογική εξέλιξη και τελικά την καινοτοµία εξαρτάται από το αν η παρούσα αξία των κερδών που θα αποκοµίσει από την επένδυση θα είναι µεγαλύτερη από το κόστος της επένδυσης σε έρευνα. Όταν το πρόσηµο είναι θετικό ανεξάρτητα από τη στρατηγική που έχει, υποθέτοντας πάντα ότι λειτουργεί ορθολογικά, θα κάνει την επένδυση αφού τα µελλοντικά της κέρδη θα είναι αυξηµένα. Αυτό µε τη σειρά του µας οδηγεί στο κίνητρο που προκύπτει από την αδυναµία οικειοποίησης της καινοτοµίας που έχει παράγει (commons effect). Η επιθυµία για ιδιοποίηση από µια επιχείρηση των αποτελεσµάτων της επένδυσης που πραγµατοποίησε, δηλαδή ο αποκλεισµός των άλλων ανταγωνιστών από ένα σύγχρονο προϊόν διαφορετικό από τα προηγούµενα που έχει στην κατοχή της σε συνδυασµό µε εµπόδια µίµησης της τεχνολογίας ή κάποια εµπόδια εισόδου σε µια ενδεχόµενη νέα αγορά που έχει δηµιουργήσει µε το καινοτόµο προϊόν (πχ. µηχανή αναζήτησης Google), θα της δώσει κίνητρο για ακόµα µεγαλύτερη επένδυση σε Ε&Α. Τα εµπόδια αυτά µπορεί να συνιστούν σε κατοχύρωση διπλώµατος ευρεσιτεχνίας ή σε συνθήκες που το προϊόν είναι οµοιογενές. Ανάλογα µε τη δοµή της αγοράς επηρεάζονται και οι αποφάσεις των επιχειρήσεων εξαιτίας της ύπαρξης ή µη εµποδίων και παραγόντων που κάνουν συµφέρουσα ή όχι την έρευνα και

16 ανάπτυξη. 4 Η επένδυση τότε σε έρευνα που επιδιώκει η επιχείρηση έχει ως αποτέλεσµα να είναι µεγαλύτερη από το κοινωνικά άριστο. 5 (υπερεπένδυση) Επίσης αν υπάρχει η επίδραση δηµόσιου αγαθού διαµορφώνει τη στρατηγική της όσον αφορά την ενίσχυση της έρευνας από την πλευρά της. Σε περίπτωση που δεν µπορεί να αποκλείσει τις ανταγωνίστριες τότε η διάχυση των αποτελεσµάτων θα µειώσει αισθητά το πλεονέκτηµα που θα είχε αν είχε νοµική κατοχύρωση δικαιώµατος ευρεσιτεχνίας. Θα την απωθήσει από την ανάληψη νέων εξόδων για έρευνα αφού ξέρει ότι δεν την βοηθήσει αισθητά να βελτιώσει τη θέση της στην αγορά και να είναι βιώσιµη στο µέλλον. Αν δεν υπάρχουν καθόλου τέτοια δικαιώµατα εκµετάλλευσης µαζί µε την έλλειψη παρόµοιων εµποδίων που θα έδιναν ένα κίνητρο να επενδύσει θα προτιµούσε να µην επιλέξει την στρατηγική της εντάσεως έρευνας, αφού το κόστος να µιµηθεί µια καινοτοµία µιας άλλης επιχείρησης θα ήταν σχετικά εύκολο και λιγότερο κοστοβόρο. Έτσι το επίπεδο εδώ σε επενδυόµενη τεχνολογική εξέλιξη και έρευνα θα είναι πολύ χαµηλό. Ένα ακόµα κίνητρο είναι και η ισχυροποίηση της θέσης µέσω της αύξησης του µεριδίου στην αγορά από µια καινοτοµία.(business Stealing Effect). Εφόσον ισχύουν τα εµπόδια που αναφέραµε παραπάνω θα έχει θετικό αντίκτυπο σε αυτή που θα πραγµατοποιήσει την επένδυση εξαιτίας της µείωσης των µεριδίων αγοράς των άλλων επιχειρήσεων. Για να ολοκληρώσουµε µια πρώτη ανάλυση σχετικά µε τη θεωρία της Έρευνας και Ανάπτυξης πρέπει να αναφέρουµε και τα προβλήµατα που ανακύπτουν όταν αποφασίζει ένας φορέας ή µια επιχείρηση να επενδύσει σε µια νέο σύστηµα παραγωγής ή σε ένα πρωτοποριακό προϊόν. 6 4 Geroski, P.A. (1990), Innovation, technological opportunity and market structure., Oxford Economic Papers, 42, p Αναλυτικότερα βλέπε Cohen, W.(1995), Empirical studies of innovative activity P. Stoneman (ed.), Handbook of the Economics of Innovation and Technological Change, Brasil Blackwell, Oxford. 6 Για περισσότερες λεπτοµέρειες βλέπε Tirole, J.,(1987) The theory of industrial organization, MIT Press σελ

17 1. Σύµφωνα µε τον Tirole (1987), ένα πρώτο είναι ότι η επένδυση από πλευράς επιχείρησης να επενδύσει σε έναν τοµέα που ελπίζει να του αποφέρει το επιθυµητό αποτέλεσµα που είναι να αυξήσει τα κέρδη της και να έχει µια καλύτερη και πιο ανταγωνιστική θέση στην αγορά ενδέχεται να µην καταλήξει σε µια καινοτοµία είτε αυτό το νέο προϊόν ή διαδικασία, αφού µπορεί να µην ανακαλυφθεί έγκαιρα και έχοντας άλλη επιχείρηση νοµική κατοχύρωση ευρεσιτεχνίας για το ίδιο προϊόν πάρει νωρίτερα. Επιπλέον το προϊόν µπορεί να µην είναι τόσο δηµοφιλές στους καταναλωτές εξαιτίας αστοχιών στην ανάπτυξη και τελική διαµόρφωση του προϊόντος. Αυτό θα ζηµιώσει την εταιρία και σε επόµενη περίοδο θα µειώσει το επίπεδο κεφαλαίου που επενδύει σε Ε&Α στρέφοντας σε άλλες εναλλακτικές πηγές εσόδων µε µεγαλύτερη ή πιο σίγουρη απόδοση το κεφάλαιό τους. 2. Οι εταιρίες ξέρουµε προσπαθούν να µεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους. Οπότε η οποιαδήποτε επένδυση σε αυτό έχει το παραπάνω στόχο. εν λαµβάνουν καθόλου υπ όψιν το όφελος που µπορεί να έχει για την κοινωνία η επένδυση για παράδειγµα σε έρευνα. Η βαθµός επένδυσης και ανάπτυξης ενός νέου αγαθού ή διαδικασίας θα έχει εξ αρχής διαφορετικό σκοπό από τη µεγιστοποίηση της κοινωνικής ευηµερίας. Άρα το αποτέλεσµα δεν θα είναι το κοινωνικά επιθυµητό. 3. Ένα άλλο πρόβληµα προκύπτει από τα µεγάλα ποσά που είναι αναγκαία τις περισσότερες φορές για την ανάπτυξη µιας νέας τεχνολογίας και γενικά ενός καινοτόµου προϊόντος. Σε περίπτωση ολιγοπωλίου και ανάλογα µε τη δοµή της αγοράς οι εταιρίες µε περισσότερο κεφάλαιο και µεγαλύτερο µερίδιο στην αγορά έχουν επενδύσουν µεγαλύτερα ποσά σε έρευνα και αυτό οδηγεί µε τη σειρά

18 του διαδοχικά σε καλύτερο προϊόν, άρα µεγαλύτερα κέρδη και συνέχιση της συγκέντρωσης του κεφαλαίου. 4. Επίσης υπάρχει το πρόβληµα που µιλήσαµε γι αυτό και πιο πάνω και είναι το πρόβληµα της οικειοποίησης. Σε αντίθεση µε αυτό που είναι κοινωνικά άριστο και επιθυµεί η κοινωνία δηλαδή κάθε καινούργιο προϊόν, τεχνολογία και διαδικασία αφού δηµιουργηθεί να είναι ελεύθερη η χρησιµοποίησή του από το σύνολο της αγοράς και άρα της κοινωνίας, οι επιχειρήσεις θέλουν να το κατοχυρώσουν νοµικά µε στόχο την αποκλειστική χρησιµοποίησή του/της σε σχέση µε τις ανταγωνίστριές της ώστε να αυξήσει το µερίδιό της στην αγορά. 5. Ακόµα τα δικαιώµατα ευρεσιτεχνίας που δίνονται σαν κίνητρο στις επιχειρήσεις για να επενδύουν σε Ε&Α έχουν και θετική και αρνητική πλευρά. Από την µία ωθούν σε µεγαλύτερη επένδυση γιατί εξασφαλίζουν έσοδα για αυτέ που θέλουν και στο µέλλον να επενδύσουν όµως δεν υπολογίζουν αρκετά τις αρνητικές επιπτώσεις στην κοινωνική ευηµερία. Οικειοποίηση (δηλαδή νοµική κατοχύρωση) των νέων τεχνολογιών και καινοτοµιών έχει αποτέλεσµα να υπάρχουν περιπτώσεις που πολλές επιχειρήσεις έχουν επενδύσει σε ίδιο ή παρόµοιο προϊόν το κεφάλαιό τους σε Ε&Α. Αυτό σηµαίνει «διπλή προσπάθεια» δηλαδή έχουν επενδύσει περισσότερο από το κοινωνικά άριστο ενώ αυτό το κεφάλαιο θα µπορούσε να διοχετευθεί αλλού σε άλλες χρήσεις. (Duplication) 6. Επίσης η αβεβαιότητα από την άποψη κινδύνου για την ακανόνιστη χρονική περίοδο των returns της επένδυσης που αναφέραµε και παραπάνω σύµφωνα µε τον Tirole (1987 σε Ε&Α καθώς και το φαινόµενο του δηµόσιου αγαθού που είναι στην ουσία τα spillovers δηλαδή οι εξωτερικότητες που εµφανίζονται από την χρησιµοποίηση σηµαντικό µέρος της έρευνας και των καινοτοµιών από τις ανταγωνίστριες έχει

19 και αρνητικά αποτελέσµατα αφού θα αποθαρρύνει την επένδυση σε καινοτοµίες διαδικασίας και προϊόντος, από την άλλη όµως αυξάνει την κοινωνική ευηµερία αφού τα νέα προϊόντα γίνονται προσβάσιµα µέσω της διάχυσης, δηλαδή της µίµησης των καινοτοµιών από όλη την κοινωνία. 2.2 Υποδείγµατα Έρευνα και Ανάπτυξης Στη συνέχεια θα παρουσιάσουµε κάποια υποδείγµατα στα οποία βλέπουµε ποια είναι η σχέση της Ε&Α µε τον ανταγωνισµό των επιχειρήσεων να εξελίξουν τα προϊόντα τους ώστε να αποκτήσουν µια καλύτερη θέση στην αγορά και θα µιλήσουµε και για το πόσο πρέπει να επενδύουν στην ανάπτυξη της τεχνολογία και έρευνα (R&D expenditures) ώστε να συνάδει µε τη µεγιστοποίηση της ωφελιµότητας των καταναλωτών. Αυτά µπορούν α χωριστούν σε tournament και non-tournament υποδείγµατα. Τα δύο είδη υποδειγµάτων προϋποθέτουν την ύπαρξη κατοχύρωσης των µελλοντικών κερδών του από την προσπάθεια (expenditures) µέσω πατέντων. Αυτό είναι ένα πολύ σηµαντικό κίνητρο που κάνει τις επιχειρήσεις να επιδιώκουν την καινοτοµία και την εξέλιξη των προϊόντων τους Non-tournament υποδείγµατα (πολλές πατέντες) Βασική υπόθεση των υποδειγµάτων αυτών είναι ότι υπάρχει ένας αγώνας από την πλευρά των επιχειρήσεων να κάνουν µια ανακάλυψη που θα δώσει σε καθεµιά µια πατέντα. Η πατέντα θα ενισχύσει την βιωσιµότητα σε µεγάλο βαθµό και θα τις κρατήσει ανταγωνιστικές επί των άλλων στην αγορά. υνητικά αν δίνεται µία για κάθε παίκτη στην αγορά µετα από την εξέλιξη ή παραγωγή ενός νέου προϊόντος ή διαδικασίας που µειώνει το κόστος της, θα ελκύει τις επιχειρήσεις να θέλουν να επενδύσουν σε Ε&Α. Κατσουλάκος-Ουλφ Cournot ανταγωνισµός

20 Εδώ σκοπός της µελέτης είναι να βρεθούν τα αποτελέσµατα στην συνολική κοινωνική ευηµερία 7 από κάποιες ατέλειες που υπάρχουν ανάλογα µε την διαµόρφωση και δοµή της αγοράς που έχουν υποθέσει και αντικατοπτρίζουν έως ένα κοµµάτι συνθήκες και περιπτώσεις που συναντούµε στην αγορά. Συνδυάζουν λοιπόν τρία θέµατα (topics) όπου το πρώτο αναφέρεται στις αναταράξεις που προκαλούνται από την ύπαρξη µονοπωλιακής δύναµης, τις επιπτώσεις κάτω από το άριστο επίπεδο ποσοστό επένδυσης σε έρευνα και τεχνολογία - καινοτοµίας εξαιτίας ανταγωνιζόµενων ερευνητικών εργαστηρίων 8 (υπόδειγµα Arrow- 1962) καθώς και τις απώλειες που προκύπτουν από την δηµιουργία πολλών διαφορετικών ποικιλιών από αγαθά. Εδώ επιτρέπεται η µίµηση της τεχνολογίας και τα διάφορα µονοπάτια έρευνας (research paths) που µπορούν να ακολουθήσουν οι επιχειρήσεις. Κοιτάζουν την τέλεια ισορροπία του σε δύο στάδια παιχνίδι, το κόστος της καινοτοµίας που θα έχουν και τη µείωση από τα διπλώµατα ευρεσιτεχνίας για Τ περιόδους. Οι επιχειρήσεις όταν αποφασίζουν να εισέλθουν στην ηµεροµηνία Τ=0, συµµετέχουν σε αντιπαλότητα non-tournament. Αυτό σηµαίνει ότι υπάρχει δυνητικά απεριόριστος αριθµό διαδροµές της έρευνας και οι επιχειρήσεις αυτές µπορούν να ακολουθήσουν µια βελτιωµένη διαδικασία παραγωγής. Επιπλέον µια καινοτόµος εταιρεία δεν αποκλείει µια άλλη εταιρεία να κάνει το ίδιο την ίδια στιγµή. Επίσης προσφέρουν διαφοροποιηµένα προϊόντα. Το κόστος καινοτοµίας c (z) όταν z είναι το ποσό που επενδύθηκε στον τοµέα της έρευνας. Επιλέγουν ταυτόχρονα ποσότητα αφού είναι Cournot όπως είπαµε παραπάνω ενώ οι καταναλωτές επιλέγουν ανάµεσα σε n προϊόντα. Εξετάζουν δύο περιπτώσεις ανάλογα µε το αν ή όχι οι επενδύσεις στην έρευνα είναι το συγκεκριµένο προϊόν. Η πρώτη έχει σαν έρευνα την υπόθεση του non-product specific. ηλαδή αυτό σηµαίνει ότι οι ερευνητικές µέθοδοι είναι τέλεια υποκατάστατα και θα έχουν σαν αποτέλεσµα ένα ισοδύναµο ποσό της µείωσης του κόστους, ανεξάρτητα από το προϊόν που παράγεται από την επιχείρηση. 7 Katsoulacos, and D. Ulph. (1990), Social Welfare Losses under R&D Rivalry and Product Differentiation, Athens University of Economics and Business 07/185, Athens 8 Arrow K., (1962), Economic Welfare and the allocation of resources for inventions in R.R. Nelson (ed.) The rate and direction of inventive activity, Princeton, New Jersey

21 Επιστρέφουµε λοιπόν στην χρησιµότητα των καταναλωτών που είναι: σ ( (1 ε )) n 1 α xi i= 1 ( 1 ε /1 α ) u = + y έχοντας υποθέσει ότι οι α,σ,y µη αρνητικές σταθερές. Επίσης ( a ε /1 a) n 1 α a P i = du σ xi xi i i= 1 dx Αυτή είναι η συνάρτηση ζήτησης 9. Τα προϊόντα δεν έχουν ανοµοιογένεια αν α=0 και η οριακή χρησιµότητα είναι σταθερή και ίση µε 1. Το ε>0 είναι η αντίστροφη ελαστικότητα ζήτησης, το σ αντιπροσωπεύει το µέγεθος της αγοράς και µεταβάλλεται προς την ίδια κατεύθυνση ανάλογα µε το αν αυξάνεται ή µειώνεται η αγορά και το α η ελαστικότητα υποκατάστασης µεταξύ των αγαθών που παράγονται. Ακόµα η συνάρτηση κόστους C=c(z)x +z όπου c( z) = yz β Εδώ το β αντιπροσωπεύει τον βαθµό που θα αυξηθεί το οριακό κόστος ανάλογα µε τη µε τη µεταβολή στις επενδύσεις σε Ε&Α και µας δίνει πληροφορίες για το πώς κινείται το κόστος παραγωγής αυτών των επιχειρήσεων. Σαν συµπεράσµατα από το υπόδειγµα βλέπουµε ότι οι επιχειρήσεις επενδύουν λιγότερο σε έρευνα και ανάπτυξη στην περίπτωση που τα προϊόντα είναι καλά υποκατάστατα αφού θα µπορούν σχετικά εύκολα να χάσουν την πλεονεκτική θέση που έχουν από τη καινοτοµία που πραγµατοποιούν και τα οφέλη από το κόστος επένδυσης σε Ε&Α που έχουν θα είναι αναλογικά περιορισµένα. Έτσι είναι κάτω από το κοινωνικά άριστο η προσπάθεια για καινοτοµία και τεχνολογική εξέλιξη. Το αντίθετο συµβαίνει 9 Katsoulacos, and D. Ulph. (1990), Social Welfare Losses under R&D Rivalry and Product Differentiation, Athens University of Economics and Business 07/185. σελ. 6

22 βέβαια όταν τα προϊόντα είναι περισσότερο διαφοροποιηµένα. Επίσης κάποια από τα συµπεράσµατα που καταλήγουν από το non-tournament µοντέλο του µονοπωλιακού ανταγωνισµού µε ελεύθερη είσοδο όπου τα προϊόντα είναι στρατηγικά υποκατάστατα, οι Κατσουλάκος, και Ulph (1995) δείχνουν ότι η ένταση σε Ε & Α σχετίζεται αρνητικά µε τον ανταγωνισµό βαθµό που µετριέται από τον αριθµό των επιχειρήσεων. Η κινητήρια δύναµη του µοντέλου τους βρίσκεται στο γεγονός ότι ένας αυξανόµενος αριθµός των επιχειρήσεων µειώνει την οικειοποίηση των κερδών από την Ε & Α και, δεύτερον, ότι το κίνητρο για µια επιχείρηση να συµµετάσχει στην Ε & Α είναι ανάλογη µε την παραγωγή της, η οποία µειώνεται καθώς ο αριθµός των επιχειρήσεων αυξάνεται. Αν ο αριθµός των επιχειρήσεων παραµένει σταθερός, ωστόσο, αυτό το τελευταίο δεν ισχύει το παραπάνω συµπέρασµα πια αφού το προϊόν που παράγει κάθε εταιρεία αυξάνει µαζί µε τον πιο έντονο ανταγωνισµό. 10 Οµοίως καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι ο εντονότερος ανταγωνισµός αναγκαστικά οδηγεί τις επιχειρήσεις να εντείνουν τις προσπάθειες για τη µείωση του κόστους τους Tournament υποδείγµατα (µία πατέντα-patent races) Στα tournament υποδείγµατα σε αντίθεση µε την προηγούµενη κατηγορία υπάρχει µια ανακάλυψη που θα πάρει και την µοναδική πατέντα που δίνεται. Γι αυτή λοιπόν ανταγωνίζονται όλες οι επιχειρήσεις του κλάδου καθώς η ανακάλυψη και άρα τα δικαιώµατα κατοχύρωσης της καινοτοµίας που θα έχουν πραγµατοποιήσει θα δοθούν σε µια µόνο επιχείρηση. Η καινοτοµία για παράδειγµα στον υψηλά τεχνολογικό κλάδο του λογισµικού ( πχ. Google ) θα δώσει µεγάλο προβάδισµα έναντι των άλλων γιατί τα οφέλη από την ανακάλυψη θα είναι τέτοια, τόσο έναντι των ανταγωνιστών όσο και για την περαιτέρω ανάπτυξη της ίδιας της επιχείρησης, ώστε η µία καινοτοµία να οδηγεί σε νέες δυνατότητες επέκτασης και άρα σε µεγαλύτερη τεχνολογική εξέλιξη και καινοτοµία. Ο λόγος δηλαδή που ο ανταγωνισµός είναι µεγαλύτερος, είναι γιατί ο πρώτος που θα φτάσει σε ένα επιθυµητό αποτέλεσµα θα έχει ένα σηµαντικό πλεονέκτηµα. Η νοµική κατοχύρωση που 10 Beath, J., Katsoulacos, I., Ulph, D., (1995) Game-theoretic Approaches to the Modelling of Technological Change in Stoneman, P., ed. Handbook of the Economics of Innovation and Technological Change, Oxford, Blackwell,

23 θα έχει από την ανακάλυψη δεν θα επιτρέπει σε άλλους (ανταγωνιστές), που ενδεχοµένως φτάσουν στο ίδιο επίπεδο έστω µετά από ένα σύντοµο χρονικό διάστηµα, να χρησιµοποιήσουν την καινοτοµία που θα έχουν πραγµατοποιήσει. Σε αντίθεση µε τα non-tournament υποδείγµατα όπου οι επιχειρήσεις οδηγούνται σε καινοτοµίες µέσω διαφορετικών µονοπατιών, εδώ δεν υπάρχει η δυνατότητα να ακολουθήσουν διαφορετική διαδροµή για να φτάσουν την επιχείρηση που προηγείται, ή καλύτερα, οι τρόποι που υπάρχουν για µεγαλύτερη εξέλιξη και ανάπτυξη των προϊόντων τους µέσω της έρευνας είναι περιορισµένοι. 11 Κάποια παραδείγµατα που µπορούµε να συναντήσουµε είναι εφαρµογές που αναπτύσσονται από πολυεθνικές εταιρείες κινητής τηλεφωνίας όπως για παράδειγµα η Apple ή Google. Σε τι αποτέλεσµα φτάνουµε όµως µε βάση αυτά τα δεδοµένα και ποιοι άλλοι παράγοντες ενδέχεται να παίζουν ρόλο στην διαµόρφωση της εκάστοτε αγοράς που χαρακτηρίζεται από αυτές τις συνθήκες; Αυτό που θέλουµε να παρατηρήσουµε και να αξιολογήσουµε είναι κατά πόσο η επιχείρηση που έχει το προβάδισµα καταφέρνει να το διατηρεί διαχρονικά ή όχι και τι παίζουν ρόλο κάποια αυτοί οι παράγοντες στην µελλοντική εξέλιξη που θα υπάρξει όσον αφορά τη θέση της στην αγορά. ηλαδή αυτό που µας ενδιαφέρει είναι αν µπορεί να διαφυλάττει την κυριαρχία της στην αγορά (persistence dominance) ή αν οι ανταγωνίστριες που υπάρχουν, µπορούν να αντιδράσουν και µέσω διαφόρων δράσεων να καταφέρουν να προσπεράσουν την επιχείρηση - leader και να διατηρήσουν τη ηγεµονική θέση µε τη σειρά του και αυτές προσωρινά. Οπότε θέλουµε να δούµε το action-reaction της αγοράς. Κάθε εταιρεία η οποία προπορεύεται σε θέµατα καινοτοµιών και έρευνας και ανάπτυξης θα έχει κάποια πλεονεκτήµατα που θα την ακολουθούν στις περισσότερες περιπτώσεις. Αυτά συνιστούν στην δυνατότητα να συνεχίζουν να επενδύουν σε Ε&Α καθώς και στα κίνητρα που έχουν για συνέχιση της καινοτοµίας. Learning by doing: Αυτό αναφέρεται στην αφοµοίωση και καλύτερη διεκπεραίωση κάποιων διαδικασιών και λειτουργιών 11 Beath, J., Katsoulacos, Y. and Ulph, D. (1995), Game-theoretic approaches, Handbook of the Economics of Innovation and Technological Change, Oxford, P. Stoneman (ed), B.Blakwell

24 της επιχείρησης. Η διαρκής ανάπτυξη της τεχνολογίας ή εξέλιξη των διαδικασιών λειτουργίας και συνεργασίας για την επίτευξη ενός σηµαντικού αποτελέσµατος ωφελεί τις επιχειρήσεις, αυξάνοντας την παραγωγικότητά της και την αποτελεσµατικότητα που έχει. Λόγω των συνεργιών που υπάρχουν και της εµπειρίας από την δραστηριοποίηση στο κοµµάτι της Ε&Α οδηγούνται σε καλά αποτελέσµατα συνήθως σε µικρότερο διάστηµα απ ότι µια ανταγωνίστρια που ενδεχοµένως βρίσκεται σε ένα πιο χµηλό στάδιο ανάπτυξης της Ε&Α Πρόσβαση σε πόρους-κεφαλαία: Έχει να κάνει µε την ευνοϊκότερη διαχείριση στην εξεύρεση κεφαλαίων για συνέχιση της επένδυσης σε έρευνα και ανάπτυξη. Οι αγορές είναι πιο πρόθυµες να συνεισφέρων µε δανειακά κεφάλαια και διακανονισµούς τις επιχειρήσεις που προπορεύονται στον κλάδο τους και θεωρούνται δυναµικές αφού προσδοκούν ότι από τη συνεργασία τους θα αποκοµίσουν και οι ίδιες οφέλη. Η αναγνώριση που ο leader έχει του δίνει λοιπόν µεγαλύτερη και πιο εύκολη πρόσβαση σε δανειακά κεφάλαια απαραίτητα για τη διατήρηση του ανταγωνιστικού της πλεονεκτήµατος. Τα δύο παραπάνω ωστόσο δεν είναι καθοριστικά για να οδηγηθούµε στο αποτέλεσµα του persistent dominance. Τα θετικά που έχει η επιχείρηση από τα οφέλη του learning by doing ναι µεν είναι προωθητικά για την επιχείρηση που προπορεύεται, όµως δεν σηµαίνει ότι οι ανταγωνιστές δεν θα αντιδράσουν και θα προσπαθήσουν να γίνουν αντάξιες σε εξέλιξη των προιόντων τους µέσω της εξέλιξης της τεχνολογίας και επένδυσης σε µεγαλύτερο βαθµό σε Ε&Α. Αυτές που υπολείπονται θα προσπαθήσουν να ενισχυθούν σε ένταση στο κοµµάτι της έρευνας και καινοτοµίας γιατί γνωρίζουν τα κέρδη που θα έχουν σε περίπτωση που καταφέρουν να πάρουν εκείνες την πρώτη θέση της αγοράς που θα τους δώσει εκτός της πατέντας και όλα τα άλλα πλεονεκτήµατα που ακολουθούν και αναφέραµε παραπάνω. Το παράδειγµα της αγοράς κινητών τηλεφώνων

25 Αυτό µπορούµε να το παρατηρήσουµε για παράδειγµα στην αγορά της κινητής τηλεφωνίας ( αναφερθήκαµε προηγουµένως ) και στα µεγάλα κεφάλαια που επενδύονται σε Ε&Α που έχουν σαν απώτερο σκοπό την εξέλιξη των ήδη υπαρχόντων µοντέλων-προιόντων που προωθούν στην αγορά καθώς και την δηµιουργία νέας γνώσης που θα µπορέσουν να την ενσωµατώσουν µέσω των κατάλληλων διαδικασιών και να την µετατρέψουν σε νέα προϊόντα που θεωρούνται επαναστατικά για την αγορά και τα οποία θα συγκεντρώσουν την προσοχή των καταναλωτών και των άλλων επιχειρήσεων. Ενώ µέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2000 η Nokia θεωρούνταν ο απόλυτος κυρίαρχος στην αγορά των κινητών τηλεφώνων έχοντας αναπτύξει κινητά µε συγκεκριµένες λειτουργίες και δυνατότητες, οι ανταγωνίστριες προσπάθησαν να κερδίσουν την θέση της ως κυρίαρχης επιχείρησης στην αγορά επενδύοντας στην ανάπτυξη των έξυπνων κινητών τελευταίας τεχνολογίας που βλέπουµε να κατέχουν από τις αρχές ήδη της επόµενης δεκαετίας το µεγαλύτερο µερίδιο στην αγορά. Η Samsung, µαζί µε άλλες εταιρείες όπως η Apple αντέδρασαν στην κυριαρχία της Nokia αναλαµβάνοντας την εξέλιξη και τελειοποίηση προιόντων τελευταίας τεχνολογίας όπως τα smartphones κινητά αφής και αυτό τις έφερε σε πλεονεκτική θέση έναντι της πρώτης σε πωλήσεις επιχείρησης. Τα επαναστατικά προϊόντα έδωσαν στην Samsung κάποια νοµική κατοχύρωση για τα επιµέρους τεχνικά συστήµατα που είχε αναπτύξει και αυτό ήταν η αρχή της δικής της αύξησης του µεριδίου της στην αγορά µέχρις ότου να καταλάβει την πρώτη θέση. Η εταιρεία λοιπόν που πήρε την πρωτοκαθεδρία στην αγορά δηλαδή ήταν πλέον διαφορετική και είχε αλλάξει την ισορροπία των συσχετισµών όσον αφορά τα µερίδια πωλήσεων και αξίας των κεφαλαίων της. Αυτό ήταν το αποτέλεσµα της αντίδρασης (action reaction) των υπολοίπων ανταγωνιστών επί της Nokia. Αυτό µε τη σειρά της έκανε την Nokia να επενδύσει και αυτή στη νέα τεχνολογία και να πραγµατοποιήσει νέα ερευνητικά προγράµµατα ώστε να προσπαθήσει να ανακτήσει την πρώτη θέση που κατείχε. Όπως βλέπουµε λοιπόν ενώ υπάρχει η εντύπωση ότι η κυρίαρχη σε µια αγορά επιχείρηση θα συνεχίσει να απολαµβάνει την πρώτη θέση εξαιτίας των πλεονεκτηµάτων στην πραγµατοποίηση της έρευνα και της ανάπτυξης

26 και τελειοποίησης νέων τελικών προιόντων και διαδικασιών αυτό δεν συµβαίνει. Η αντίδραση των άλλων επιχειρήσεων και η επένδυση σε Ε&Α για να βρεθούν αυτές στην πλεονεκτική θέση της πρώτης οδηγεί σε εναλλαγή πολλές φορές της επιχείρησης που βρίσκεται ένα σκαλοπάτι πιο πάνω από τις υπόλοιπες χωρίς αυτό να σηµαίνει αυτό ότι θα βρίσκεται εκεί για πάντα. ηλαδή δεν παρατηρούµε persistent dominance αλλά action-reaction. εν είναι προκαθορισµένο όµως τo αποτέλεσµα των δράσεων των επιχειρήσεων σε κάθε αγορά ποιο θα είναι το αποτέλεσµα. εν µπορούµε να πούµε µε βεβαιότητα λοιπόν σε κάθε αγορά που επικρατούν διαφορετικές συνθήκες και συσχετισµοί τι θα συµβεί. Πρέπει έτσι να διαχωρίσουµε τα υποδείγµατα σε εκείνα που υπάρχει αβεβαιότητα σχετικά µε το χρονικό σηµείο που γίνεται η καινοτοµία καθώς και τα υποδείγµατα που περιλαµβάνουν µία ή περισσότερες καινοτοµίες α Υποδείγµατα Βεβαιότητας α1. Μιας καινοτοµίας µοντέλα Ένα υπόδειγµα που ανήκει στην κατηγορία των tournament υποδειγµάτων είναι και αυτό που έχει να αναπτυχθεί σχετικά µε την υπόθεση της µιας καινοτοµίας. Έστω λοιπόν ότι υπάρχουν δύο µονάδες-επιχειρήσεις, το προϊόν είναι οµοιογενές και έχουν σταθερές αποδόσεις κλίµακας. Αυτές προσπαθούν να αποκτήσουν την πατέντα που θα τους δώσει προβάδισµα είτε προσωρινό είτε πιο µακροπρόθεσµο. Έστω ότι υπάρχει ασυµµετρία στα κόστη που αντιστοιχούν σε καθεµιά και αυτό στηρίζεται στην υπόθεση ότι έχουν κάνει στο παρελθόν διαφορετικές καινοτοµίες και για την µια επιχείρηση αντιστοιχεί κόστος ανά µονάδα προϊόντος c 1 ενώ για την άλλη c 2, όπου c 1 > c 2. Η νοµική κατοχύρωση της καινοτοµίας θα έχει µόνιµο χαρακτήρα και θα δοθεί σε αυτή που θα επενδύσει µεγαλύτερο ποσό σε έρευνα και ανάπτυξη. Το κόστος µετά από την καινοτοµία, από όποια επιχείρηση την πραγµατοποιήσει, θα είναι c 3 < c 2 ενώ το κόστος για να την δεύτερη που δεν τα καταφέρνει είναι µηδενικό. Αν έχουµε ως υπόθεση ότι ανταγωνίζονται µε Cournot στην αγορά προϊόντος και Π(α, β) είναι η είναι τα κέρδη της κάθε επιχείρησης σε

27 παρούσα αξία, µε το α να αντιπροσωπεύει το µοναδιαίο κόστος της µιας ενώ το β το κόστος ανά µονάδα προιόντος της δεύτερης. Αν Β l είναι το µέγιστο ποσό που µπορεί να δώσει ο leader (c 2 ) της αγοράς και Β f είναι το µέγιστο ποσό που µπορεί να δώσει ο follower της αγοράς τότε ο leader θα µπορεί να δαπανήσει Β l = Π(c 3, c 1 ) - Π(c 2, c 3 ). Από την άλλη η µέγιστη δαπάνη από την επιχείρηση µε το µεγαλύτερο προϋπάρχον κόστος follower είναι Β f = Π(c 3, c 2 ) - Π(c 1,c 3 ). Οι παραπάνω δύο εξισώσεις, για να µιλήσουµε αναλυτικότερα, δείχνουν ουσιαστικά που είναι η διαφορά κόστους που θα υπάρχει όταν η καθεµιά επιχείρηση αντίστοιχα πραγµατοποιήσει την µεγαλύτερη επένδυση σε Ε&Α έτσι ώστε να αποκτήσει την πατέντα. Στόχος του υποδείγµατος αυτού που έχει αναπτυχθεί από τον Κατσουλάκο, Ουλφ (1991) 12 (που µας ενδιαφέρει να παρουσιάσουµε εδώ) είναι να εντοπίσει ποιο θα είναι το αποτέλεσµα από τη επένδυση σε Ε&Α. Θα καταλήξουµε σε persistence dominance ή σε action-reaction; Μπορούµε να βρούµε ποιο είναι το αποτέλεσµα της κάθε περίπτωσης κοιτάζοντας τι θα συµβεί στα κέρδη στην ισορροπία. Αυτό που συγκρίνουµε λοιπόν είναι η διαφορά των παραπάνω κερδών πριν και µετά την καινοτοµία πατέντα. Αν Π(c 3, c 1 )> Π(c 2, c 3 ) τότε έχουµε εδραιωµένη κυριαρχία αφού η επιχείρηση που έχει πραγµατοποιήσει την Ε&Α και έχει επιτύχει είναι αυτή µε το µικρότερο ήδη κόστος. Αυτό που ακολουθεί είναι µια µείωση στα κέρδη της άλλης µονάδας και αύξηση των κερδών της κυρίαρχης. Έστω ε, 0<ε<1, είναι η αντίστροφη ελαστικότητα. Αν η ζήτηση έχει την ίδια ελαστικότητα και ο παρακάτω τύπος που δείχνει το ποσοστό απόκλισης µεταξύ του χαµηλού ανά µονάδα κόστους c 3 και του υψηλότερου ανά µονάδα κόστους c h που θα c c έχει µια από τις δύο επιχειρήσεις. g = h 1. Αν τύπος αυτός παίρνει 3 τιµή g* = ε ( 1 ε ) τότε η επιχείρηση που καταφέρνει να έχει χαµηλότερο κόστος εξαιτίας της επένδυσης σε έρευνα που έχει κάνει, θα επιβληθεί στην αγορά οδηγώντας στην έξοδο την αντίπαλη µονάδα και θα αποκοµίζει µονοπωλιακά κέρδη. Τέσσερις περιπτώσεις διακρίνουµε ανάλογα το ποσοστό απόκλισης και στην ουσία το κόστος που θα έχει η καθεµιά τους 12 Βλέπε για περισσότερα Katsoulacos, Y., Ulph, D. (1991), R&D rivalry under product differentiation: market equlibria and social optimum, Discussion Paper, University of Liverpool

28 µετά την και κατοχύρωση της καινοτοµίας. Ακόµα g 1 και g 2 είναι τα ποσοστά απόκλισης για την 1 και 2 αντίστοιχα και g 1 > g 2. Στην περίπτωση που α. g 2 > g * δεν γνωρίζουµε εξαρχής ποια θα είναι εκείνη που θα έχει µονοπωλιακά κέρδη. Η καινοτοµία είναι τόσο σηµαντική (δραστική) που όποια προλάβει να την πραγµατοποιήσει θα αποκτήσει το πλεονέκτηµα. Οπότε δεν µπορούµε να προσδιορίσουµε τι θα συµβεί. Εδώ έχουµε το φαινόµενο action-reaction. Όταν β. g 1 > g * > g 2 ξέρουµε ότι η διαφορά στα µοναδιαία κόστη είναι τόσο σηµαντικά που η δεύτερη µονάδα µε το χαµηλότερο αρχικό ανά µονάδα κόστος ήδη έχει σηµαντικό πλεονέκτηµα και συµπεριφέρεται ουσιαστικά ως µονοπώλιο. Αυτό µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι έχουµε εδώ εδραιωµένη κυριαρχία persistent dominance. Επίσης αν γ. g 1 > g * τότε το ίδιο αποτέλεσµα που αναφέραµε στην β. περίπτωση ισχύει και εδώ. Η µονάδα µε το χαµηλότερο αρχικό ανά µονάδα κόστος βρίσκεται σε τέτοιο σηµείο σε σχέση µε την άλλη µονάδα που της δίνει το προβάδισµα έναντι της επιχείρησης follower. Έτσι το αποτέλεσµα είναι ξανά εδραιωµένη κυριαρχία χωρίς να παίζει ρόλο η αρχική διαφορά στα κόστη ανάµεσα στις δύο. Τέλος αν δ. g 1 < g τότε g η τιµή από την οποία τα κέρδη αυξάνονται) η ενίσχυση της αποτελεσµατικότητας από την καινοτοµία δεν είναι µεγάλη όπως επίσης και η διαφορά στο κόστος που έχουν στην αρχή και αυτό που συµβαίνει είναι ότι η πρωτοκαθεδρία αλλάζει κάθε φορά ανάλογα µε το ποιος κάνει την καινοτοµία. εν υπάρχει µια δηλαδή επιχείρηση που διατηρεί την κυριαρχία στην αγορά. Σε αυτό το υπόδειγµα έχουµε υποθέσει ότι όταν η µια επιχείρηση επενδύσει σε Ε&Α και φτάσει σε µια καινοτοµία που θα της εξασφαλίσει την πατέντα και άρα µια πλεονεκτική θέση, η άλλη που έρχεται δεύτερη δεν επενδύει µετά σε έρευνα. Επίσης η καινοτοµία που αναφέρεται το υπόδειγµα είναι µια και δεν υπάρχει διαφορετικός χρονικός προσδιορισµός της καινοτοµίας που γίνεται αφού υποθέτουµε ότι γίνεται σε µένα χρονικό σηµείο. Επιπλέον αν είχαµε ανταγωνισµό Bertrand αντί για Cournot τότε τα

29 κέρδη αυξάνονται σε κάθε περίπτωση διότι για κάθε g i < g * τότε δηµιουργείται persistent dominance. µιας α2. Υποδείγµατα διαδοχικών καινοτοµιών περισσότερων της Τα υποδείγµατα αναφέρονται σε δύο διαφορετικές καταστάσεις. Στη µια υποθέτουµε ότι υπάρχουν διαφορετικά µονοπάτια που ακολουθούν οι επιχειρήσεις και µπορούν να αναπτύξουν τα προϊόντα και τις τεχνολογίες που διαθέτουν µέσω της έρευνας ώστε να καταλήγουν σε ποικίλες καινοτοµίες. Υπάρχει αρχικά µια προπορευόµενη επιχείρηση και στην ανάλυσή µας θα δούµε τι θα συµβεί µε το αρχικό πλεονέκτηµα που έχει. Στη άλλη κατάσταση υπάρχει επίσης η επιχείρηση που προπορεύεται αυτό όµως που διαφέρει εδώ είναι ότι η καινοτοµία που πραγµατοποιείται ενισχύει την τάση για επόµενες καινοτοµίες γιατί προκαλεί φαινόµενα ανταγωνισµού σχετικά µε το ποιος θα είναι αυτός που θα επικρατήσει στην αγορά. Η καινοτοµία που θα επιτευχθεί δηλαδή από µια επιχείρηση θα της δώσει πλεονέκτηµα για τη συνέχεια, διότι έχοντας υποθέσει µια σειρά διαδοχικών καινοτοµιών είτε από τους followers είτε από τους leaders οι µεν θα θέλουν να εκτοπίσουν από την πλεονεκτική θέση την πρώτη ή να µειώσουν τουλάχιστον το κενό για παράδειγµα στο κόστος σε σχέση µε την πιο αποδοτική (efficient) ενώ αντίστοιχα ο leader κάθε φορά θα προσπαθεί να ενισχύσει τη διαφορά αυτή έχοντας σαν σκεπτικό την ενίσχυση της δύναµής του στην αγορά και την διατήρηση των πλεονεκτηµάτων που την ακολουθούν επειδή ήδη προπορεύεται σε εξέλιξη όσον αφορά τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που προσφέρει. Βλέπουµε εδώ ότι υπάρχουν ενδεχοµένως πιο ευνοϊκές για την επικράτηση της persistent dominance σε σχέση µε την πρώτη κατάσταση όπου οι διαφορετικοί δίοδοι για την ανάπτυξη και εξέλιξη προϊόντων και τεχνολογιών που υπάρχουν δυσχεραίνουν την µόνιµη επικράτηση κυριαρχία µιας επιχείρησης. Εδώ να πούµε ότι έχουµε να κάνουµε µε υποδείγµατα 2 καινοτοµιών. Τα υποδείγµατα αυτής της κατηγορίας να πούµε ακόµα έχουν µεγαλύτερη σχέση µε την πραγµατικότητα. Η διαπίστωση αυτή συνάδει µε τον πραγµατικό κόσµο διότι

30 πολλές φορές στην καθηµερινή µας ζωή παρατηρούµε τις καινοτοµίες που πραγµατοποιούνται καθώς και πως αυτές διαµορφώνουν τόσο τον τρόπο οικονοµικής συµπεριφοράς µας όσο και τον τρόπο ζωής µας. Για να δούµε ποιες θα είναι τα αποτελέσµατα του ανταγωνισµού των επιχειρήσεων και των πρωτοβουλιών που λαµβάνουν για βρεθούν σε µια καλύτερη θέση στην αγορά στην οποία δραστηριοποιούνται χρησιµοποιούµε την optimal control theory (θεωρία βέλτιστου ελέγχου) και τον δυναµικό προγραµµατισµό. Έστω ότι Τ είναι ο αριθµός των καινοτοµιών, t=1,2,3,,t.η µέθοδος που µας οδηγεί στην εύρεση της αλληλουχίας των καινοτοµιών δηλαδή να βρούµε από ποιους έγιναν σε τι χρόνο και γιατί φτάσαµε στο αποτέλεσµα που βρισκόµαστε σήµερα ώστε να έχουµε κάποιες ενδείξεις για το ποια θα είναι η εξέλιξη ενός κλάδου είναι η προς τα πίσω επαγωγή (backwards induction). ηλαδή ο στόχος της ανάλυσής µας είναι να δούµε ποιος είναι leader την τελευταία περίοδο ώστε να µπορέσουµε να βρούµε τον leader της προηγούµενης περιόδου µέχρις ότου να πάµε στην πρώτη καινοτοµία που έγινε από κάποια επιχείρηση. Έτσι θα εξετάσουµε αν υπάρχει στο παίγνιο των διαδοχικών καινοτοµιών persistent dominance ή action-reaction process. Επίσης καλό θα είναι να µιλήσουµε και για τις διαφορές που υπάρχουν ανάµεσα στα υποδείγµατα µιας καινοτοµίας και σειράς καινοτοµιών. Στην περίπτωση της µιας καινοτοµίας από την στιγµή που κάποια από τις δύο την επιτύχει, αποκτά τα νοµικά δικαιώµατα εκµετάλλευσής της και αυτό θα της δώσει την πλεονεκτική θέση για όλη την επόµενη περίοδο που ακολουθεί χωρίς να είναι δυνατή η µετέπειτα καινούργια ανακάλυψη που ενδέχεται να αλλάξει τους συσχετισµούς στην αγορά. Το τελευταίο θα είχε σηµαντική επίπτωση στην δυνατότητα εναλλαγής της προπορευόµενης επιχείρησης από άποψη κόστους και µεριδίου στην αγορά. 13 Μια δεύτερη διαφορά είναι ότι στην περίπτωση διαδοχικών καινοτοµιών οι επιχειρήσεις προσδοκούν µετά το στάδιο επίτευξης της πρώτης πατέντας από την επένδυση σε Ε&Α να µειώσουν περαιτέρω ή να ξεπεράσουν τον leader αν πρόκειται για τον follower, ενώ αν πρόκειται για τον leader να 13 Αναφέρονται πιο διεξοδικά και πληρέστερα από τους Beath, J. Katoulacos, Y., Ulph, D. (1987), Sequential Product Innovation and Industry Evolution, Economic Journal (Supplement), 97,

31 διατηρήσουν τη θέση τους στην αγορά και τα πλεονεκτήµατα έναντι του αντιπάλου της. Αυτά τα κίνητρα δεν υπάρχουν στα υποδείγµατα µια καινοτοµίας για προφανείς λόγους. Τέλος αυτό που είναι πιθανό να προκύψει από τα υποδείγµατα περισσότερων από µιας καινοτοµιών είναι η αξιολόγηση των επιπτώσεων των αποφάσεων και η αλλαγή των τελευταίων αν τα αποτελέσµατα οδηγούν σε ενδεχόµενη επιδείνωση της θέσης της επιχείρησης. Αυτό που παρατηρούν και αξιολογούν δεν είναι µόνο τα οφέλη του µέλλοντας από µια καινοτοµία αλλά και το κόστος διατήρησης της θέσης που διακατέχουν. Αν δηλαδή µια επιχείρηση- leader αποφασίσει να επενδύσει επιπλέον την νέα περίοδο σε Ε&Α και οι ανταγωνιστές της αποδεχθούν την θέση της στην αγορά µη έχοντας τη δυνατότητα να την ξεπεράσουν, τότε αυτό αποβαίνει να αποδειχθεί καλή στρατηγική απόφαση για τον ηγέτη της αγοράς. Αντίθετα αν ο ανταγωνιστής αντιδράσει επενδύοντας περισσότερο σε έρευνα και πραγµατοποιήσει µια επαναστατική ανακάλυψη αυτό θα οδηγήσει σε δυσχερέστερη θέση την πρώτη επιχείρηση αφού είναι πιθανό να την ξεπεράσει και να βρεθεί στη θέση της. Όπως και στο υπόδειγµα της µιας καινοτοµίας έτσι και εδώ κοιτάζουµε τα κέρδη σε κάθε περίοδο συναρτήσει του µοναδιαίου κόστους. Εδώ αν για όλα τα τα=1,2,3,,τ και για κάθε κ=1,2,..,t ισχύει Π(c t+2,c t+1 )> Π(c t+2,c k ) τότε παρατηρούµε την action-reaction διαδικασία. Αν Π( ) δηλαδή είναι τα βιοµηχανικά κέρδη και υποθέσουµε την αρνητική σχέση που έχουν µε το κόστος της επιχείρησης µε το µεγαλύτερο κόστος, η παραπάνω σχέση µας οδηγεί για την µια περίοδο σε action reaction αποτέλεσµα. Με αυτές τις υποθέσεις µπορούµε να ερµηνεύσουµε το αποτέλεσµα που παρατηρούµε στην τελευταία περίοδο. Για να φτάσουµε να βρούµε το αποτέλεσµα των προηγούµενων περιόδων πρέπει να ισχύει η ανισότητα που αναφέραµε για όλες τις περιόδους. Αυτό που εντοπίζουµε είναι ότι για να εξακολουθεί να είναι αυτή η διαδικασία η ίδια, η παραπάνω συνθήκη πρέπει να βρίσκεται σε ισχύ καθ όλη τη διάρκεια των περιόδων. Όταν τα κέρδη της επιχείρησης µε µεγαλύτερο κόστος είναι για όλες τις περιόδους µηδενικά και τα κέρδη του κλάδου αυξάνονται τότε έχουµε persistent dominance. Αυτό το αποτέλεσµα συµβαίνει στον Bertrand

32 ανταγωνισµό. Αν έχουµε αυτής της µορφής τον ανταγωνισµό τότε ο leader (δηλ αυτός µε το χαµηλότερο κόστος) αναµένει ότι θα νικήσει και στο τελευταίο στάδιο. Άρα αρκεί να επενδύσει το πολύ Π(c t+2,c t+1 ) δηλαδή τα κέρδη της προηγούµενης περιόδου για να συµβεί το παραπάνω. Επειδή ο leader, άρα και το αποτέλεσµα, επηρεάζεται µόνο από τα κέρδη της προηγούµενης περιόδου, η υπόθεση των µηδενικών κερδών µας δίνει εκείνες τις πληροφορίες για να εντοπίσουµε τι θα συµβεί στο τέλος και παράλληλα µας δίνει την πληροφορία ότι τα κεφάλαια που θα επενδύσει για να συνεχίσει να είναι πρώτη και την επόµενη περίοδο δεν εξαρτώνται από τα προηγούµενα στοιχεία που παρατηρήσαµε. Ακόµα µπορούµε να αναφέρουµε ότι οι διαφορές στο κόστος µπορεί να διαρκέσουν στην πάροδο του χρόνου, λόγω των διαφορών στην προσπάθεια να κρατήσουν οι επιχειρήσεις χαµηλό κόστος, λόγω των διαφορετικών κινήτρων για επενδύσεις σε κεφάλαια και Ε & Α ή επειδή ο βαθµός ανταγωνισµού επηρεάζει την ταχύτητα δηµιουργίας των νέων διαθέσιµων τεχνολογιών. Υπάρχει η περίπτωση µέρος των διαφορών κόστους να αντιπροσωπεύουν ενοίκια καινοτοµία που οι επιτυχηµένες επιχειρήσεις µπορούν να καινοτοµούν και έχουν συσσωρεύσει σε µη µεταβιβάσιµη εταιρεία συγκεκριµένων περιουσιακών στοιχείων όπως είναι η παραγωγή τεχνογνωσίας. Αντίθετα πιο αποδοτικές επιχειρήσεις µπορούν να δαπανήσουν περισσότερα χρήµατα για την Ε & Α και ως εκ τούτου µπορεί να έχουν υψηλότερο σταθερό κόστος. Η αντίθετη υπόθεση αναφέρει ότι ο πιο έντονος ανταγωνισµός παρακινεί τις επιχειρήσεις να ασκήσουν µεγαλύτερη προσπάθεια για τη µείωση του κόστους ή να υιοθετήσουν νέες διαθέσιµες τεχνολογίες νωρίτερα, προκειµένου να παραµείνουν ανταγωνιστικές και να διατηρήσουν τα µερίδια αγοράς τους. Σε γενικές γραµµές, η επίδραση της έντασης του ανταγωνισµού για την αποτελεσµατικότητα του κόστους είναι ως εκ τούτου διφορούµενη αφού δεν είναι σαφές ποιο τµήµα του επηρεάζει τις διαφορές στο κόστος που προκύπτουν από αυτή την πηγή θα πρέπει να υπολογίζονται ως µια απώλεια ευηµερίας Aiginger, K., Pfaffermayr, M. (1998), Market structure, Innovation and the Persistence of Cost, Paper presented at the EARIE Conference, Copenhagen, σελ. 5-6

33 2.2.2β Υποδείγµατα Αβεβαιότητας β1. Μιας καινοτοµίας µοντέλα Σε αυτή την ενότητα θα παρουσιάσουµε τη διαδικασία και τις αλληλεπιδράσεις που υπάρχουν µεταξύ των επιχειρήσεων κατά την προσπάθεια που πραγµατοποιούν για την επίτευξη της καινοτοµίας κάτω από συνθήκες αβεβαιότητας. Αυτό το υπόδειγµα το οποίο περιλαµβάνει δύο επιχειρήσεις που ανταγωνίζονται για µια καινοτοµία, η οποία θα τους επιτρέψει την κατοχύρωση εκµετάλλευσής της και θα δώσει µια ώθηση στα κέρδη τους. Έστω λοιπόν ότι παράγουν ένα αγαθό και έχουν αναπτύξει την κατάλληλη τεχνολογία στο παρελθόν ώστε να παραµένουν ανταγωνιστικοί και να βρίσκονται στην αγορά. Τα κέρδη τους αντιπροσωπεύουν τη ποιότητα και ενσωµατωµένη τεχνολογία και είναι διαφορετικά αφού δεν είναι η ίδια και για τους δύο παίκτες στην αγορά. Το ίδιο θα συµβεί µε τα payoffs κέρδη ή τις απώλειες σε περίπτωση πραγµατοποίησης και επιτυχίας ή αποτυχίας της προσπάθειας για καινοτοµία. Ακόµα είναι γνωστά τα payoffs και στην περίπτωση της επιτυχίας ή της αποτυχίας. Όπως παρατηρούµε εδώ η επιτυχία δεν είναι συνυφασµένη µε το ποσό που επενδύεται από την κάθε επιχείρηση. ηλαδή για να είµαστε πιο ακριβείς, εδώ υποθέτουµε ότι δεν υπάρχει βεβαιότητα στην περίπτωση που ο ένας από τους δύο παίκτες της αγοράς επενδύσει παραπάνω στην έρευνα και την τεχνολογική εξέλιξη του προϊόντος που παράγει, θα είναι αυτός που θα αποκτήσει και την πατέντα και άρα το οικονοµικό όφελος. Σε αντίθεση µε τα υποδείγµατα βεβαιότητας που ισχύει η παραπάνω υπόθεση, ένα επιπλέον χαρακτηριστικό που το έχουµε σαν υπόθεση και είναι επίσης µια διαφορά είναι ο υπολογισµός του κινήτρου για Ε&Α. Στα µοντέλα που αναλύουµε συµπεριλαµβάνουµε το κίνητρο για επένδυση σε Ε&Α ως ένα κοµµάτι της αξιολόγησής µας. ηλαδή συγκρίνουµε τα κέρδη που θα έχουµε αν αφαιρέσουµε το κόστος που έχουµε πραγµατοποιήσει για την ενίσχυση της ερευνητικής δραστηριότητας και της ανάπτυξης και τεχνολογικής εξέλιξης του προϊόντος, µε τα αρχικά κέρδη όταν δεν κάνουµε την Ε&Α. Επιπλέον, η µεγαλύτερη ενασχόληση και ενίσχυση της έρευνας αυξάνει την πιθανότητα να έχει εµφανή αποτελέσµατα σε µικρότερο χρονικό διάστηµα στην

34 περίπτωση που υπάρξει καινοτοµία. Έστω δηλαδή χ είναι η επένδυση σε Ε&Α η οποία οδηγεί σε καινοτοµία την περίοδο Τ(χ) και Τ (χ)<0 ενώ Τ (χ)>0. Η καµπύλη που παρατηρούµε ανάµεσα στην περίοδο Τ που εµφανίζονται τα αποτελέσµατα και το µέγεθος της επένδυσης είναι κοίλη. Παρόλο που µειώνεται ο χρόνος απόδοσης της έρευνα, έχουµε φθίνουσες αποδόσεις σε Ε&Α. Οι δύο επιχειρήσεις εντείνουν τον ανταγωνισµό τους σε έρευνα γιατί υπάρχει το ενδεχόµενο ενώ η µια να επιτύχει την καινοτοµία η άλλη να την προλάβει και πάρει εκείνη τα δικαιώµατα ευρεσιτεχνίας. 15 Μια άλλη υπόθεση που κάνουµε είναι ότι οι δύο παίκτες της αγοράς συνεχίζουν να δαπανούν σε Ε&Α µέχρις ότου ένας από τους δύο φτάσει στο επιθυµητό αποτέλεσµα. Μέχρι να συµβεί αυτό, υπολογίζουν το κόστος στο τέλος της προσπάθειάς τους και δεν είναι καθορισµένο από την αρχή. Ένα ακόµα σηµείο που χρειάζεται να τονίσουµε είναι ότι δεν υπάρχει η έννοια στο µοντέλο αυτό της συσσωρευµένης επένδυσης σε έρευνα αλλά µόνο το ποσό που προωθείται κατά το διάστηµα της µια περιόδου (δηλαδή από τη την αρχή της µιας περιόδου µέχρι την αρχή της επόµενης). Αν υποθέσουµε στο µοντέλο ότι ο ένας παίκτης που προηγείται έχει κέρδη s και ο δεύτερος-follower έχει κέρδη t όταν επιτυγχάνει πρώτη αυτή που προηγείται την καινοτοµία τότε έχει κέρδη σε παρούσα αξία ίσα µε Α, ενώ στη δεύτερη τα κέρδη σε παρούσα αξία είναι Ε. Αν συµβεί το αντίθετο, δηλαδή πρώτα καταφέρει να πραγµατοποιήσει ο follower την καινοτοµία τότε έχει κέρδη 16 Και για τους δύο τα κέρδη όταν καινοτοµήσουν πρώτοι είναι µεγαλύτερα σε σχέση µε αν έρθουν δεύτεροι και ακολουθήσουν σε εξέλιξη του προϊόντος τους. Αν r το προεξοφλητικό επιτόκιο και x η επένδυση που γίνεται από αυτή που προηγείται και y η επένδυση σε Ε&Α από τον follower τότε οι εξισώσεις που µας δίνουν µια σαφή εικόνα για την παρούσα αξία των κερδών της καθεµιάς αντίστοιχα είναι η V(x,y) και W(x,y). ηλαδή V(x,y) = Ax + By + s γ(χ)/(x+y+r) και W(x,y)=Dy + Ey + t γ(y)(x+y+r) µας δίνουν τη δυνατότητα να προχωρήσουµε στον προσδιορισµό το επίπεδο που καταλήγουν οι επενδύσεις σε Ε&Α (ισορροπία). Όπως τονίσαµε και 15 Η διεξοδικότερη ανάλυση του υποδείγµατος αβεβαιότητας µιας καινοτοµίας αναφέρεται στο Katsoulacos, Y. and Ulph,., (1993), Market R&D Allocations when Research Paths are Product Specific, Scandinavian Journal of Economics, 97, p Εδώ τα κέρδη τα υπολογίζουµε πάντα σε παρούσες αξίες

35 προηγουµένως υπάρχουν δύο δυνάµεις που διαµορφώνουν το επίπεδο και την ένταση της Ε&Α από την προπορευόµενη. Η µια είναι το καθαρό κέρδος από την πραγµατοποίηση της επένδυσης που θα έχει σε σχέση µε τα κέρδη που είχε πριν κάνει την στρατηγική επιλογή για ανάπτυξη και καινοτοµία, άρα εν συντοµία το κίνητρο για αύξηση του κέρδους, και η άλλη (αντίρροπη) δύναµη είναι η ανταγωνιστική απειλή του follower να κάνει πρώτος την καινοτοµία και να πάρει την πατέντα και τα µεγαλύτερα κέρδη. Αν χ 0 και χ 1 είναι αντίστοιχα η πρώτη και η δεύτερη δύναµη τότε όταν χ 0 > χ 1 βλέπουµε ότι αυτή που προηγείται δεν θα οδηγήσει την άλλη σε έναν ανταγωνισµό ως προς ποια θα είναι αυτή που θα επιτύχει πρώτη την καινοτοµία-πατέντα. Αυτό µπορεί να συµβαίνει διότι δεν συµφέρει να δαπανήσει κεφάλαιο σε Ε&Α επειδή το κόστος επένδυσης να είναι τόσο µεγάλο ώστε τα καθαρά κέρδη µετά την επένδυση να ελαττώνονται. Επίσης η µίµηση της καινοτοµίας ενδέχεται να είναι αρκετά εύκολη και αυτό οδηγεί την αγορά σε ένα επίπεδο όπου οι καινοτοµίες είναι λίγες εξαιτίας της διάχυσης της τεχνολογίας που γίνεται. Αντίθετα αν χ 0 < χ 1 παρατηρούµε την επικράτηση της ανταγωνιστικής απειλής. Εδώ η δυνητικά δυσχερέστερη θέση που µπορεί να βρεθεί λόγω απώλειας της πρωτοκαθεδρίας στην καινοτοµία της επιχείρησης που προηγείται την οδηγεί στην ενίσχυση ακόµα περισσότερο της έρευνας. Επειδή όµως εδώ βλέπουµε µια εικόνα σχετικών µεγεθών για το ένα κίνητρο έναντι του άλλου δεν µπορούµε βρούµε στο σηµείο αυτό την ισορροπία. Γι αυτό χρειάζεται να δούµε την συνάρτηση κόστους και στη συνέχεια τις συναρτήσεις κάλλιστης απόκρισης του ενός και του άλλου παίκτη της αγοράς. Έτσι φτάνουµε στο αποτέλεσµα, αν Α-Β D-E, Αr-s Dr-t τότε έχουµε x* y*. Σαν συµπέρασµα βλέπουµε ότι η προπορευόµενη επιχείρηση στην ισορροπία θα επενδύει ίσο ή µεγαλύτερο ποσό σε επενδύσεις από την άλλη που ακολουθεί. β2. Μοντέλα διαδοχικών καινοτοµιών περισσότερων της µιας Σε αυτά τα µοντέλα ισχύουν κάποιες υποθέσεις που είχαµε αναφέρει προηγουµένως στα υποδείγµατα βεβαιότητας σειράς καινοτοµιών. Μια από τις οµοιότητες αφορά τον αριθµό των επιχειρήσεων που έχουµε ορίσει. Έστω ότι και εδώ οι επιχειρήσεις είναι δύο ενώ οι καινοτοµίες που

36 πραγµατοποιούν και οδηγούν είτε την µια είτε την άλλη σε χαµηλότερο κόστος κάθε φορά είναι Τ. Οπότε, όπως υποθέσαµε και πριν, αν το κόστος ανά µονάδα είναι c 1 και c 2 για την καθεµιά, την επόµενη περίοδο µετά την καινοτοµία θα είναι µικρότερο. Έστω ότι µια από τις δύο επιχειρήσεις επενδύει την πρώτη περίοδο σε έρευνα µε στόχο, µέσω της εξέλιξης της τεχνολογίας να οδηγηθεί στην παραγωγή νέων γνώσεων που ενσωµατώνονται και αποτυπώνονται σε τελικά καινοτόµα προϊόντα ή διαδικασίες. Αυτό θα την κάνει ανταγωνιστική και θα την ενισχύσει έναντι των ανταγωνιστών της. Η επίτευξη ενός νέου, χαµηλότερου κόστους επαναστατικού προϊόντος, µας οδηγεί στην έναρξη και πραγµατοποίηση προσπαθειών της άλλης επιχείρησης να κάνει και εκείνη έρευνα ώστε να µην µείνει πίσω σε ανταγωνιστικότητα και καινοτοµία. Η καινοτοµία και εδώ συνδέεται µε παροχή νοµικής κατοχύρωσης του αγαθού για πάντα και άρα αυξηµένα κέρδη για αυτή που θα την επιτύχει. Από τη στιγµή που κατοχυρώνεται η καινοτοµία, υπάρχει ανταγωνισµός από εκεί και µετά για την επόµενη. Αυτό προκαλεί µια αλληλουχία καινοτοµιών. Για να βρούµε αυτή την σειρά που ακολουθείται µε την µέθοδο της προς τα πίσω επαγωγής (backwards induction). Ξεκινούµε από την τελευταία δηλαδή και προσπαθούµε να ανιχνεύσουµε το µονοπάτι που έχει ακολουθηθεί σχετικά µε το ποιος έχει κάνει την καινοτοµία στην κάθε περίοδο. 17 Ένα επιπλέον στοιχείο που µέχρι τώρα έχουµε υποθέσει, είναι ότι υπάρχουν τρόποι να µιµηθούν οι followers τις επιχειρήσεις που έχουν αποκτήσει την πατέντα η οποία έχουµε αναφέρει ότι ισχύει για πάντα. Άρα µε βάση αυτό υποθέταµε ότι µπορούν αυτές που έχουν µείνει πίσω σε τεχνολογική εξέλιξη του προϊόντος, να ανακτήσουν το χαµένο έδαφος και να βρεθούν στο ίδιο επίπεδο εξέλιξης µε την προπορευόµενη. Μάλιστα ενδέχεται η επιχείρηση που ακολουθεί από ακόλουθος να γίνει ηγέτης στον τοµέα της έρευνας και τελικώς στην απόκτηση των πατέντων. Η παραπάνω υπόθεση για την µίµηση και δυνατότητα πρόσβασης στην νέα τεχνολογία αν απαλειφθεί και πούµε ότι πρέπει να επενδύσει στη δηµιουργία νέας γνώσης µέσω της δαπάνης σε έρευνα και τεχνολογική 17 Πλήρως τεκµηριωµένη ανάλυση γίνεται από τους Beath, J. Katoulacos, Y., Ulph, D. (1987), Sequential Product Innovation and Industry Evolution, Economic Journal (Supplement), 97,

37 ανάπτυξη θα µας οδηγήσει σε διαφορετικά αποτελέσµατα. Η επιχείρηση που υπολείπεται θα έχει στόχο την καινοτοµία που θα την φέρει πιο κοντά στην πρώτη-ηγέτιδα και αυτό σηµαίνει ότι θα επιδιώκει ένα διαφορετικό αποτέλεσµα που η προπορευόµενη έχει ήδη πετύχει. Άρα οι τεχνολογικοί στόχοι είναι πολύ πιθανό να είναι διαφορετικοί. Κάποιες από τις υποθέσεις του µοντέλου είναι ότι το προϊόν είναι κοινό και για τις δύο. Οι καινοτοµίες είναι Τ και µειώνουν το µοναδιαίο κόστος c i και ο ρυθµός τεχνολογικής προόδου είναι σταθερός και είναι = k 1 k 1 g c c + όπου k=1.2,,t+1. Η συνάρτηση ζήτησης είναι P=S ε Q -ε. Το S προσδιορίζει το µέγεθος της αγοράς και το ε την αντίστροφη ελαστικότητα ζήτησης και η συνάρτηση κόστους στο µοντέλο αυτό είναι γ(χ)=χ 2. Μπορούµε να εξετάσουµε τι θα συµβεί αν έχουµε Cournot ή Bertrand ανταγωνισµό. Αν υποθέσουµε Cournot µε την δυνατότητα κάλυψης του χαµένου εδάφους όσον αφορά την τεχνολογική εξέλιξη, εξαιτίας της αναπαραγωγής των τεχνολογιών από την καινοτοµία-πατέντα του ηγέτη τότε έχουµε action reaction process για το σύνολο της αλληλουχίας των καινοτοµιών. Αντίθετα αν πρέπει η κάθε επιχείρηση να κάνει µόνη της την καινοτοµία τότε τα αποτελέσµατα καθορίζονται από το ρυθµό τεχνολογικής προόδου και το προεξοφλητικού επιτοκίου. Τα αποτελέσµατα µπορεί να είναι είτε η action reaction process ή το προβάδισµα για λίγες περιόδους της µια επιχείρησης και στη συνέχεια η κάλυψη της απόστασης από τον follower και η επανάληψη ξανά του φαινοµένου αυτού. Στην περίπτωση του ανταγωνισµού Bertrand αν είναι εύκολη η αντιγραφή της καινοτοµίας τότε έχουµε αρχικά action-reaction process και στη συνέχεια persistent dominance. Αν όµως δεν είναι εύκολη η πρόσβαση από τον follower στην καινοτοµία του πρώτου τότε έχουµε persistent dominance.

38 Κεφάλαιο 3 Καινοτοµία: Έννοιες, Εξωτερικότητες και Εµπειρικές Μελέτες 3.1 Ορισµός - Γενικά στοιχεία Η καινοτοµία δεν είναι ένα καινούριο φαινόµενο επειδή και µόνο την µελετάµε, κάνουµε αναλύσεις και παρατηρούµε τα αποτελέσµατά της σχετικά τελευταία. Από τις πρώτες καινοτοµίες του ανθρώπου που του άλλαξαν ριζικά τον τρόπο ζωής του, όπως ο τροχός, µέχρι τον σηµερινό άτοµο που είναι µέρος της σύγχρονης κοινωνίας, η τεχνολογική αλλαγή και οι εφευρέσεις οι οποίες µετουσιώθηκαν σε αγαθά, υπηρεσίες και µεθόδους παραγωγής έχουν διαµορφώσει σε µεγάλο βαθµό την συµπεριφορά (οικονοµική), την παραγωγικότητά του και γενικό τον τρόπο µε τον οποίο ζει. Πως όµως γεννιούνται οι νέες ιδέες και αυτές πως καταλήγουν να γίνουν προϊόντα και µέθοδοι που θα έχουν µια θετική επίπτωση από την στιγµή που θα τελειοποιηθούν; Οι συσσωρευµένες γνώσεις του παρελθόντος αποτελούν το κεντρικό σηµείο των καινοτοµικών δραστηριοτήτων. Επίσης, σκοπός της τεχνολογικής εξέλιξης και ανάπτυξης νέων πιο αποδοτικών αγαθών είναι η καλυτέρευση των όρων παραγωγής. Οι περισσότερες καινοτοµίες είναι αποτελέσµατα του συνδυασµού των προηγούµενων γνώσεων που είναι το σκαλοπάτι για την παραγωγή νέων. Πολλά παραδείγµατα µπορούµε να αναφέρουµε όπου είναι εµφανής η αλληλουχία νέων επαναστατικών αγαθών που βασίζονται σε παλιότερες αρχικά ασυσχέτιστες πληροφορίες και στοιχεία µεταξύ του. Από την περίοδο της βιοµηχανικής επανάστασης στην Αγγλία µε την χρήση του ατµού και την δηµιουργία των ατµοµηχανών στην παραγωγή και µεταφορά αγαθών και του πληθυσµού (αµαξοστοιχίες) µέχρι τον αιώνα που µας πέρασε µε την ανάπτυξη προγραµµάτων στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές όπως το Microsoft Excel (επεξεργασία

39 υπολογιστικών φύλλων) που προέρχεται από την βελτίωση του Lotus 1-2-3, ενός πιο απλού παροµοίων χαρακτηριστικών προγράµµατος. Οι καινοτοµίες του πιο µακρινού παρελθόντος γίνονταν για την ικανοποίηση των αναγκών της εκάστοτε κοινωνίας χωρίς να υπάρχουν σοβαροί µηχανισµοί ενίσχυσης και συστηµατικά κίνητρα από πλευράς αρχών για τον συνδυασµό γνώσεων ώστε να προκύψουν νέες εφαρµογές και προϊόντα. Κατά τον προηγούµενο αιώνα άρχισαν να αναπτύσσονται τα πρώτα συστήµατα καινοτοµικότητας και να υπάρχουν κάποιες διευκολύνσεις από τη µεριά του κράτους και των αρχών που επέτρεψαν την εντατικοποίηση τη επένδυσης σε Έρευνα και Ανάπτυξη. Αυτά εµπέδωσαν την πλέον κοινή πεποίθηση ότι για την ανάπτυξη της οικονοµίας η καινοτοµία είναι ένας από τους σηµαντικότερους πυλώνες. Η νοµική κατοχύρωση των ευρεσιτεχνιών που δίνονται από το κράτος ήταν ένα παράδειγµα, και παράλληλα κίνητρο, ότι πλέον αναγνωρίζεται ότι υπάρχει συσχέτιση µεταξύ της ανάπτυξης του συνολικού προϊόντος µιας οικονοµίας και του βαθµού καινοτοµικότητας. Ένας από τους πρώτους που διατύπωσαν στην οικονοµική θεωρία την σχέση της Ε&Α και της καινοτοµίας µε την οικονοµική ανάπτυξη είναι ο Joseph Schumpeter. Ήταν αυτός που έθεσε τα θεµέλια και την εισήγαγε την έννοια της καινοτοµίας στα οικονοµικά µέσω του πλούσιου έργου του Έννοια της καινοτοµίας Σύµφωνα λοιπόν µε τον Schumpeter η έννοια της καινοτοµίας σχετίζεται µε την οικονοµική ανάπτυξη η οποία και παρατηρείται από την ασυνεχή εµφάνιση νέων συνδυασµών που είναι οικονοµικά πιο βιώσιµοι σε σχέση µε τον πιο παλιό τρόπο παραγωγής και δηµιουργίας διαφόρων προϊόντων και υπηρεσιών (Schumpeter, 1934) 18 Ο ρόλος των καινοτοµιών στην δηµιουργία ανάπτυξης, εκφράζεται από τις µικρές µεταβολές κάθε φορά στην παραγωγή και οι οποίες προέρχονται από µια µικρή οµάδα του πληθυσµού που µέσω συνεργιών και αλληλεπιδράσεων εξελίσσουν κάποιες πρακτικές και 18 Για µεγαλύτερη και πιο ολοκληρωµένη κατανόηση της έννοιας κοίτα στον Schumpeter, J.A., The Theory of Economic Development: An Inquiry into Profits, Capital, Credit, Interest and the Business Cycle. Harvard University Press, Cambridge, MA, p.103

40 προϊόντα που µε τη σειρά του σχετίζονται µε τη δυναµική της ανάπτυξης. Ακόµα αναφέρει ότι καινοτοµίες και δεν ακολουθούνται από µια συνεχή χωρίς διακοπές παρουσία. Γενικά στοιχεία Ανάλυση της έννοια της Καινοτοµίας Η καινοτοµία είναι η κινητήρια δύναµη αλλαγής και διαµόρφωσης του κόσµου στον οποίο ζούµε, παράγουµε και συναλλασσόµαστε. Καινοτοµία είναι η διαδικασία της µετατροπής µια ιδέας ή µιας εφεύρεσης ενός αγαθού ή µιας υπηρεσίας σε ένα αγαθό που δηµιουργεί προστιθέµενη αξία για την οποία οι τελικοί καταναλωτές είναι πρόθυµοι να την προτιµήσουν ιαφορά Ανακάλυψης (invention) και καινοτοµίας (innovation) Καλό είναι σε αυτό το σηµείο να αναφέρουµε την διάκριση, που αναφέραµε και στην αρχή του προηγούµενου κεφαλαίου, µεταξύ της αρχικής ανακάλυψης και καινοτοµίας. Ανακάλυψη είναι η πρώτη εµφάνιση µιας ιδέας που σχετίζεται είτε µε ένα νέο προιόν ή τη βελτίωση ενός παλαιότερου είτε µε µια υπηρεσία. Αντίθετα η καινοτοµία αντιπροσωπεύει την προσπάθεια που γίνεται για να τελειοποιηθεί και να πάρει την τελική µορφή αυτό το προιόν ή η υπηρεσία ώστε να περάσει στην παραγωγή. Για να µπορέσει όµως µια επιχείρηση να µετατρέψει την ανακάλυψη σε µια καινοτοµία που θα είναι βιώσιµη οικονοµικά χρειάζεται κάποιες απαραίτητες εισροές. Οι εισροές είναι οι διάφοροι τύποι γνώσεων που σχετίζονται µε το συγκεκριµένο προιόν ή υπηρεσία, ικανότητες ανάπτυξής του, περαιτέρω βελτίωσης και σχηµατισµού του καθώς επίσης και οι δυνατότητες να προχωρήσει στην τελική παραγωγή και παρουσίασή του στους δυνητικούς καταναλωτές. Για παράδειγµα, µια επιχείρηση µπορεί να χρειάζεται να έχει την γνώση που έχει σχέση µε τον τρόπο που οργανώνεται η παραγωγή ή να έχει ερευνήσει την αντίδραση της αγοράς στην καινοτοµία, δηλαδή το τελικό αγαθό που θα παρουσιάσει στους καταναλωτές. Ακόµα απαραίτητο για τον παραγωγό είναι ένα σωστά οργανωµένο σύστηµα

41 διανοµής και φυσικά ικανοποιητικούς χρηµατοδοτικούς πόρους ώστε να µπορεί να µπορεί να υποστηρίξει όλα τα παραπάνω και να επενδύσει στην βελτίωση του προϊόντος. Ο ρόλος δηλαδή του καινοτόµου ανθρώπου (εδώ συνήθως αναφερόµαστε σε µια οµάδα ανθρώπων που συνεργάζονται) που σύµφωνα και µε τον J.Schumpeter είναι ο επιχειρηµατίας, είναι πολύ πιθανό να είναι διαφορετικός από τον ρόλο του εφευρέτη. Αυτό το έχουµε όντως παρατηρήσει σε πολλές περιπτώσεις όπου εφευρέσεις πού πραγµατοποιούνται δεν καταλήγουν να µετατραπούν σε προϊόντα που παρουσιάζονται στους καταναλωτές λόγω των αστοχιών κατά τη διάρκεια της εξέλιξης και µετατροπής της ανακάλυψης σε τελικό αγαθό ή λόγω της οικονοµικής βιωσιµότητάς του. Σύµφωνα λοιπόν µε τον Schumpeter, το σκεπτικό του οποίου θα παρουσιάσουµε σχετικά µε τις µορφές καινοτοµίας που ο ίδιος αναφέρει και κατατάσσει, οι καινοτοµίες χωρίζονται σε: I. Product innovation: Είναι δηλαδή η εισαγωγή ενός νέου αγαθού ή µια καλύτερη νέα ποιότητα ενός παλιότερου στην αγορά. II. Process innovation: Αναφέρεται στην ανακάλυψη µια νέας πιο αποτελεσµατικής και οικονοµικά βιώσιµης µεθόδου παραγωγής όπως επίσης και την διαχείριση ενός περιουσιακού στοιχείου. III. Market innovation: Άνοιγµα µιας νέας αγοράς, στην οποία τα προϊόντα ήταν ήδη γνωστά. IV. Input innovation: H κατάκτηση-εύρεση µιας νέας πηγής προµήθειας πρώτων υλών ή ενδιάµεσων εισροών V. Organizational innovation: Η ανάπτυξη και εφαρµογή µιας νέας οργανωτικής δοµής σε έναν κλάδο όπως αυτός της βιοµηχανίας

42 Ένα από τα στοιχεία της θεωρίας του είναι ότι για να θεωρηθεί µια εξέλιξη ενός παλιού ή η δηµιουργία ενός νέου προϊόντος καινοτοµία, πρέπει να µετουσιωθεί αυτή η νέα γνώση ή διαδικασία σε πράξη, δηλαδή να αποτελέσει ένα αγαθό τελειοποιηµένο το οποίο θα το εισάγει ο κατασκευαστής στην αγορά και αυτό θα το πάρουν και άλλες επιχειρήσεις που ασχολούνται παρόµοια αγαθά και θα το παράγουν και αυτές στην συνέχεια. Υποστηρίζει δηλαδή ότι µια καινοτοµία θα µετασχηµατιστεί σε κάτι το οποίο θα µπορούν το µιµηθούν οι ανταγωνιστές και θα το προωθήσουν µε τη σειρά τους στην αγορά. Υποθέτει δηλαδή τη δυνατότητα διάχυσης της νέας γνώσης, της µίµησης µεταξύ των παραγωγών και κατά συνέπεια της επέκτασης της παραγωγής του καινοτόµου προϊόντος. 19 Από τις µορφές αυτές καινοτοµίας παρατηρούµε του διάφορους συνδυασµούς και επικαλύψεις που µπορούν να υπάρξουν και συναντούµε σε πολλούς τοµείς ης παραγωγής. Καινοτοµίες διαδικασίας µπορούν να είναι το πρώτο στάδιο µιας µετέπειτα καινοτοµίας προϊόντος. Η καινοτοµία που έχει σχέση µε τη δοµή και οργάνωση µιας παραγωγικής διαδικασίας αναπτύσσει τις συνθήκες για µεγαλύτερη επένδυση σε Έρευνα και Ανάπτυξη και τελικά σε µια καινοτοµία προϊόντος. 20 Επιπλέον ο Schumpeter, αντίθετα µε την αρχική του άποψη σχετικά µε την θεωρία του για την οικονοµική ανάπτυξη, στην οποία ο κάθε ένας επιχειρηµατίας παίζει σηµαντικό ρόλο στην καινοτοµική διαδικασία, στη συνέχεια του δίνει λιγότερη έµφαση και τονίζει ότι η καινοτοµία δεν πρέπει να είναι επαναστατική και να είναι απρόβλεπτη για να θεωρείται πραγµατική καινοτοµία. 21 Με αυτό τον τρόπο αναγνωρίζει τη σηµασία της σωρευτικής φύσης της γνώσης, που είπαµε προηγουµένως στην ανάλυσή µας, αναφέροντας ότι µια τεχνολογική επανάσταση ή εξέλιξη δεν µπορεί να πραγµατοποιηθεί χωρίς την συσσωρευµένη ανάπτυξη και τις γνώσεις που οδήγησαν σε αυτή. Έτσι θεωρεί ότι όταν έχουµε στο µυαλό µας την 19 Βλέπε στον Schumpeter, J.A., (1934). The Theory of Economic Development: An Inquiry into Profits, Capital, Credit, Interest and the Business Cycle. Harvard University Press, Cambridge, MA, p Drejer, Ι., (2004), Identifying innovation in surveys of services: a Schumpeterian perspective, Centre for Economic and Business Research, Research Policy 33, Aalborg O, Denmark, p Schumpeter, J.A., (1939/1989), Business Cycles: a Theoretical, Historical and Statistical Analysis of the Capitalist Process, (abridged version), Porcupine Press, Philadelphia. p.181

43 τεχνολογική επανάσταση πρέπει να την σκεφτόµαστε ως µια διαδικασία που αδιάκοπη που έχει µια συνέχεια ως προς την ύπαρξη και εξέλιξή της. Επίσης ισχυρίζεται ότι κατά την περίοδο που έκανε την έρευνά του είχε ήδη γίνει πολύ ευκολότερο, λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης και ανάπτυξης να κάνουµε ως κοινωνία καινοτοµίες σε τέτοιο βαθµό ώστε η καινοτοµία η ίδια µπορεί να έχει γίνει κάτι απτό και εύκολο να παρατηρηθεί αφού τείνει έως ένα βαθµό να γίνει µέρος της ζωής µας!, µε την έννοια ότι η τεχνολογική πρόοδος που έχει υπάρξει στον τοµέα των επιχειρήσεων την έχει εντατικοποιήσει σε µεγάλο βαθµό. Παρακάτω θα αναφέρουµε το παράδειγµα της καινοτοµίας διαδικασίας του Henry Ford µε την γραµµή παραγωγής αυτοκινήτων που ανέπτυξε. Παράδειγµα process innovation - Henry Ford Car ( assembly line ) Ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα που είχε ευεργετικά αποτελέσµατα στην απόδοση και παραγωγικότητα αρχικά της αµερικανικής αυτοκινητοβιοµηχανίας και στη συνέχεια του κλάδου παραγωγής σε παγκόσµιο επίπεδο είναι η γραµµή παραγωγής της Ford που υιοθετήθηκε από τον Χένρι Φορντ το Η επαναστατική µέθοδος κατασκευής αυτοκινήτων µε πολύ χαµηλότερο κόστος σε χρόνο και σε χρήµα 22 που οδήγησε στην παραγωγή ενός νέου αυτοκινήτου, του Ford Mobile T, είχε καταλυτική επίδραση στην δυνατότητα παραγωγής νέων µοντέλων και ήταν η ίδια µέρος της τεχνολογικής αλλαγής αλλά και αλλαγής των διαδικασιών που οδήγησαν σε νέες ανακαλύψεις και καινοτοµίες. Ο καταµερισµός της εργασίας και η εξειδίκευση των εργατών στην πραγµατοποίηση µιας επαναλαµβανόµενης συγκεκριµένης δουλειάς εντός της παραγωγικής διαδικασίας έκανε την συναρµολόγηση και τελική παράδοση ενός αυτοκινήτου µια τυποποιηµένη χαµηλότερου κόστους υπόθεση. Η διάχυση της καινοτοµίας και η µίµησή της από άλλες επιχειρήσεις του κλάδου ήταν ένα από τα στοιχεία που συνάδουν µε την οικονοµική θεωρία του 22 της οποίας να αναφέρουµε η ιδέα προήλθε από µια εταιρεία που ασχολούνταν µε τη σφαγή κρεάτων!

44 Schumpeter. Αργότερα θα αναλύσοµε τις έννοιες διεξοδικότερα τις έννοιες product innovation και process innovation. 3.2 Καινοτοµία ιαδικασίας και Καινοτοµία Προϊόντος Όπως αναφέραµε και προηγουµένως οι καινοτοµίες προϊόντος εισάγουν στην αγορά νέα αγαθά και υπηρεσίες. ηµιουργούν δυνητικά και νέες αγορές ή εξελίσσουν ένα προϋπάρχον αγαθό και το τελειοποιούν. Αντίθετα ξέρουµε ότι καινοτοµίες διαδικασίας έχουν σχέση µε την µείωση του κόστους παραγωγής και γενικά την αποτελεσµατικότερη διαχείριση της παραγωγής. Ωστόσο ο διαχωρισµός δεν µπορεί να είναι πάντα σαφής. Ένα προϊόν για παράδειγµα µπορεί να χρησιµοποιηθεί από µια άλλη επιχείρηση και να οδηγήσει σε µια νέα, καινοτόµα διαδικασία που µπορεί να θεωρηθεί σαν process innovation. Το αντίθετο επίσης µπορεί να συµβεί (όπως στο παράδειγµα της αυτοκινητοβιοµηχανίας παραπάνω που η γραµµή παραγωγής οδήγησε σε νέα ενδιάµεσα προϊόντα που διευκόλυναν τον τρόπο που συναρµολογούνταν και αύξησαν ακόµα πιο πολύ την παραγωγικότητα). 23 Πολλές από τις επιτυχηµένες εταιρείες έχει παρατηρηθεί ότι χρησιµοποιούν τις τεχνολογικές καινοτοµίες και αλλαγές για αποκτήσουν ένα συγκριτικό πλεονέκτηµα έναντι των άλλων. Από τη στιγµή που γίνεται µια καινοτοµία, είτε προϊόντος είτε διαδικασίας, στη συνέχεια συνήθως ακολουθούνται οριακά επιπρόσθετα βήµατα όσον αφορά την βελτίωσή της. Το ίδιο συµβαίνει και για τα κόστη από την καινοτοµία διαδικασίας αφού η µείωσή τους, µετά το πρώτο διάστηµα εισαγωγής της, είναι µικρή αναλογικά του χρόνου. Για να δούµε πως εξελίσσονται τα δύο είδη καινοτοµιών καλό θα είναι να εντοπίσουµε τι συµβαίνει για παράδειγµα µετά την πραγµατοποίηση µιας καινοτοµία προϊόντος. Μπορούµε να διαχωρίσουµε επίσης τις δαπάνες µιας βιοµηχανίας για Έρευνα και Ανάπτυξη σε εκείνες που προσανατολίζονται για την ενίσχυση της ζήτησης (και προέρχονται από product innovation) και τις δαπάνες που έχουν σχέση µε τη µείωση κόστους 23. Βλέπε αναλυτικότερα Tirole, J.,(1987) The theory of industrial organization, MIT Press σελ

45 (process innovation). Για κάποιες επιχειρήσεις είναι ανεξάρτητες η µια από την άλλη. 24 Επίσης να πούµε ότι τα βάρη της επένδυσης σε Ε&Α που επικεντρώνονται σε δραστηριότητες της εκάστοτε επιχείρησης και σκοπό έχουν την product innovation και process innovation διαφέρουν σε κάθε κλάδο της οικονοµίας. Σε εκείνες τις βιοµηχανίες που υπάρχει µεγαλύτερη πιθανότητα για µια επαναστατική καινοτοµία προϊόντος που θα αυξήσει το ενδιαφέρον και άρα τη ζήτηση και το µερίδιο εκείνης που θα την πραγµατοποιήσει στην αγορά, θα δώσουν µεγαλύτερο βάρος σε αυτή την µορφή καινοτοµίας. 25 Αυτοί οι κλάδοι µπορεί να είναι ο κλάδος των χηµικών, της φαρµάκων ή της πληροφορικής και γενικότερα των τεχνολογιών αιχµής. Όταν αντίθετα υπάρχουν περιθώρια µείωσης του κόστους παραγωγής που µπορούν να προέλθουν από τον διαφορετικό συντονισµό και διαχείριση των διαδικασιών που έχουν σχέση µε την παραγωγή των επιχειρήσεων σε άλλους κλάδους, τότε το µεγαλύτερο µέρος της επένδυσης σε Ε&Α πηγαίνει στο κοµµάτι της καινοτοµίας διαδικασίας. Τέτοιοι κλάδοι αφορούν περισσότερο τον τοµέα των πρώτων υλών όπως οι βιοµηχανίες παραγωγής χαρτιού, µετάλλων καθώς και ο κλάδος τροφίµων. 26 Μια θεωρία που περιγράφει την σχέση της product innovation και process innovation µε τον χρόνο στηρίζεται στην υπόθεση του κύκλου ζωής του προϊόντος. Ανάλογα πάντα µε το ανταγωνιστικό περιβάλλον της επιχείρησης και την αναπτυξιακή στρατηγική που ακολουθεί στα πρώτα στάδια εµφάνισης ενός καινοτόµου προϊόντος η product innovation συγκεντρώνει µεγάλο µέρος των εξόδων για έρευνα. Τα έξοδα για την πραγµατοποίηση και την εξέλιξη της καινοτοµίας είναι µεγάλα καινοτοµία στην αρχή. Αυτό ενισχύεται από την απήχηση που έχει το νέο αγαθό στους καταναλωτές δηλαδή στη ζήτηση. Καθώς περνάµε από το στάδιο της εισαγωγής της καινοτοµίας στο στάδιο της ανάπτυξης ολοένα και περισσότερο η process innovation παίζει µεγαλύτερο ρόλο αφού η παραγωγή του τείνει να 23 Kraft, K., (1990), Are product- and process-innovations independent of each other?, Applied Economics, vol. 22, p Βλέπε εδώ για περαιτέρω ανάλυση Levin, R. and P. Reiss, (1988). Cost-reducing and demandcreating R&D with spillovers, Rand J., Economics, vol. 19, winter, p Bayus, B.L., (1995), Optimal dynamic policies for product and process innovation, Journal of Operations Management 12, p

46 αυτοµατοποιηθεί. Τέλος, στο στάδιο της ωρίµανσης δεν υπάρχουν µεγάλες βελτιώσεις ούτε στο προϊόν ούτε και στις διαδικασίες παραγωγής και οι δαπάνες για Ε&Α εντοπίζονται στην process innovation. Στο παρακάτω διάγραµµα βλέπουµε την εξέλιξη των 2 µορφών καινοτοµίας. ιάγραµµα 1: Εξέλιξη καινοτοµίας προϊόντος και διαδικασίας Πηγή: Bayus, B.L., Journal of Operations Management, 1995 Αυτό που γίνεται φανερό είναι ότι ανάλογα σε ποιο στάδιο του κύκλου ζωής ενός αγαθού βρισκόµαστε, λαµβάνοντας υπόψη όµως τους παραπάνω παράγοντες που αναφέραµε (πχ. ποιο κλάδο εξετάζουµε) υπάρχει και ανάλογη στάθµιση σχετικά µε τα έξοδα για έρευνα που θα ενδέχεται να οδηγήσουν είτε σε product innovation είτε σε process innovation Bayus, B.L., (1995), Optimal dynamic policies for product and process innovation, Journal of Operations Management 12, p

47 3.3 Τεχνολογική Αλλαγή και Καινοτοµικότητα Κατηγοριοποίηση βάσει οικονοµικής θεωρίας Στην οικονοµική θεωρία δεν είναι λίγες οι φορές που κατηγοριοποιούµε τις καινοτοµίες ώστε να διακρίνουµε τα διάφορα χαρακτηριστικά τους όπως τον βαθµό καινοτοµικότητας. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι πρέπει να εισάγουµε τέσσερις κατηγορίες ώστε να µπορέσουµε πληρέστερα να αναλύσουµε τον σηµαντικό ρόλο που παίζει η τεχνολογική αλλαγή. Σύµφωνα µε τον Durand (1992) τέσσερις διαφορετικές οπτικές δύναται να υιοθετήσουµε για να περιγράψουµε την σηµαντικότητα της τεχνολογικής αλλαγής. 28 Αυτές είναι: o Τεχνολογική εισροή (Technological input): έχει να κάνει µε τεχνολογική ανάπτυξη και καινοτοµία και την επιστηµονική βάση και αξία o Ικανότητα στους τοµείς της παραγωγής (Competence throughput): αφορά τους πόρους και τη διαχείρισή τους, τις ικανότητες και την γνώση o Αντίληψη της αγοράς (Perception of the market): εδώ αναφερόµαστε στην καινοτοµία και την αναγνώριση των νέων αναγκών και καινοτοµιών που θα είχαν ενδεχοµένως απήχηση στους καταναλωτές o και Στρατηγικό Αποτέλεσµα (Strategic οutput): σχετικά µε την επίδραση που θα έχουν οι καινοτοµίες στην θέση των επιχειρήσεων στην αγορά. Ένας άλλος διαχωρισµός που γίνεται προέρχεται από τις εµπειρικές µελέτες. Σε πολλές από αυτές υπάρχει η ταξινόµηση των καινοτοµιών σε 2 επίπεδα: α) το ένα είναι το µάκρο επίπεδο, όπου τα χαρακτηριστικά της 28 Για Περισσότερα βλέπε Durand, T., (1992), Dual technology trees: assessing the intensity and strategic significance of technology change, in Research Policy, n. 21, p

48 καινοτοµίας και γενικότερα του βαθµού καινοτοµικότητας είναι καινούρια στον κόσµο ή σε ένα συγκεκριµένο τοµέα. Σε αυτή την περίπτωση η καινοτοµικότητα στηρίζεται σε παράγοντες που είναι εξωγενείς της επιχείρησης και έχουν να κάνουν για παράδειγµα µε την δηµιουργία νέων ανταγωνιστών εξαιτίας της εισαγωγής νέων καινοτοµιών. Το δεύτερο είναι το β) µίκρο επίπεδο όπου η καινοτοµία είναι νέα για την επιχείρηση ή τους καταναλωτές. Μετά τον Schumpeter (1939) 29, σύµφωνα µε τον οποίο η τεχνολογική γνώση αποκτάται τόσο από την ανακάλυψη όσο και την καινοτοµία, οι οικονοµολόγοι αναγνώρισαν και ταξινόµησαν σε κατηγορίες διάφορα είδη καινοτοµιών. Μια διάκριση έγινε λοιπόν µε βάση σε ποιο κλάδο δραστηριοποιούνται οι επιχειρήσεις που καινοτοµούν. 30 Σκοπός της διάκρισης αυτής είναι να προβλεφθούν από ποιο τοµέα θα προέλθουν οι καινοτοµικές δράσεις και οι ενδεχόµενες µελλοντικές καινοτοµίες ώστε να δώσει µια κατεύθυνση στην οικονοµική πολιτική που πρέπει να ακολουθηθεί. Έτσι οι καινοτοµίες παρουσιάζονται συνήθως από τέσσερις κύριες κατηγορίες οργανισµών ή επιχειρήσεων: o Η πρώτη κατηγορία είναι οι επιχειρήσεις - παραγωγοί που ανήκουν στους παραδοσιακούς τοµείς της οικονοµίας όπως του επίπλου ή της υφαντουργίας. o Μια δεύτερη αφορά παραγωγούς που παράγουν εξειδικευµένα κεφαλαιουχικά προϊόντα και εξοπλισµό και επηρεάζονται άµεσα από τους πελάτες τους. o Η τρίτη αναφέρεται στις εταιρείες που επενδύουν σε Ε&Α µεγάλα ποσά ώστε να εκµεταλλευθούν νέες σηµαντικές ανακαλύψεις στο πεδίο της πληροφορικής, των χηµικών, των φαρµάκων και της αεροδιαστηµικής, δηλαδή συνεχώς εξελισσόµενων και δυναµικών κλάδων, όπου η κύρια πηγή γνώσης σχετίζεται µε τα ερευνητικά εργαστήρια στο εσωτερικό των επιχειρήσεων. 29 Schumpeter, J., (1939), Business Cycles, McGraw Hill, New York. 30 Pavitt K., (1984), Sectorιal patterns of technical change: towards a taxonomy and theory, in Research Policy, 13, 6, p

49 o Ακόµα µια κατηγορία είναι αυτή των επιχειρήσεων που σκοπό έχουν την επίτευξη οικονοµιών κλίµακας µε την µαζική παραγωγή και εξέλιξη προϊόντων. o Τέλος µια κατηγορία στην οποία εµφανίζονται πολλές καινοτοµίες σύµφωνα µε τον Pavitt (1989), είναι ο κλάδος των επιχειρήσεων διαχείρισης πληροφοριών. Αυτός ο τοµέας χαρακτηρίζεται από προηγµένο βαθµό επεξεργασίας πληροφοριών και δεδοµένων και η προσοχή που έχουν δώσει οι επιχειρήσεις, όσον αφορά την τεχνολογική πρόοδο και την καινοτοµικότητά τους, εστιάζεται στην περαιτέρω εξέλιξη των µοντέλων και των τρόπων επεξεργασίας της πληροφορίας. Αναφερόµαστε για παράδειγµα στις εταιρείες που ανήκουν στον τραπεζικό κλάδο, στο κλάδο της πληροφορικής και συγκεκριµένα του διαδικτύου και της ανάπτυξης λογισµικού. Ακόµα µια παρατήρηση είναι ότι οι εταιρείες που ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία (specialized supplier firms) συνήθως µετασχηµατίζονται σε επιχειρήσεις εντάσεως πληροφόρησης ή σε αυτές της πρώτης, τρίτης ή τέταρτης κατηγορίας αφού µε αυτό τον τρόπο θα είναι περισσότερο καινοτόµες επενδύοντας πιο πολύ σε Έρευνα και Ανάπτυξη. Η ενίσχυση της τεχνολογικής εξέλιξης και επένδυσης σε έρευνα θα δώσει σε αυτές τα απαραίτητα στοιχεία και πλεονεκτήµατα ώστε να παραµείνουν στην αγορά και να µην µείνουν πίσω σε σχέση µε τους ανταγωνιστές τους Εξελικτικές (Evolutionary) και Επαναστατικές (Revolutionary) Καινοτοµίες Μια άλλη προσέγγιση, επίσης, µε βάση το έργο του Schumpeter, είναι η ταξινόµηση των καινοτοµιών ανάλογα µε το πόσο ριζικές είναι ( Freeman και Soete 1997). Μια καινοτοµία, αναφέρεται σε µια ιδέα που πρέπει να είναι δυνατή η αναπαραγωγή της µε βάση ένα οικονοµικά βιώσιµο κόστος. Για έχει µεγαλύτερες πιθανότητες οικονοµικής επιτυχίας και ευρείας 31 Pavitt, K.M., Robson M., Townsend J., (1989), Technological accumulation, diversification and organisation in UK companies , Management Science, n. 35, p

50 αναπαραγωγής πρέπει να ικανοποιεί µια συγκεκριµένη ανάγκη. Η καινοτοµία προϋποθέτει τη σωστή ερµηνεία καθώς και συνένωση διαθέσιµων πληροφοριών όπως επίσης και την αναγκαία ανάληψη πρωτοβουλία ώστε να πραγµατοποιηθεί και περιλαµβάνει όλες τις διαδικασίες µε τις οποίες οι νέες ιδέες παράγονται και στη συνέχεια µετατρέπονται σε χρήσιµα προϊόντα. Η καινοτοµία προκύπτει συχνά από τις ιδέες που µεταφράζονται σε προϊόντα ή τις νέες πρακτικές που εφαρµόζονται στην διαδικασία παραγωγής από µια µονάδα (είτε αυτή είναι µια εταιρεία ή ένα ίδρυµα), προκειµένου να ικανοποιήσει ακόµη περισσότερο τις ανάγκες και τις προσδοκίες των ανθρώπων. Σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, η καινοτοµία συµβάλλει στη δηµιουργία νέων µεθόδων για τη δηµιουργία συνεργασιών από κοινού καθώς και βοηθά στη δηµιουργία της αγοραστικής δύναµης των καταναλωτών. Μπορούµε λοιπόν να κάνουµε µια αρχική αναφορά στον διαχωρισµό των καινοτοµιών σε δύο µεγάλες κατηγορίες σύµφωνα µε τους Freeman και Soete (1997) 32 : Incremental/ Marginal innovations - Εξελικτικές καινοτοµίες - (συνεχείς ή δυναµικές εξελικτικές καινοτοµίες) Radical innovations - Επαναστατικές καινοτοµίες - (ονοµάζονται επίσης ασυνεχείς καινοτοµίες) Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν και technological revolutions ή αλλιώς general purpose technologies (GPTs) Incremental/ Marginal Innovations: Αναφέρονται στις σταδιακές συνεχείς βελτιώσεις µιας υπάρχουσας καινοτοµίας ή αλλιώς ενός νέου προϊόντος. Τις παρατηρούµε να έχουν έναν συνεχή ρυθµό σε µια βιοµηχανία ή στον τοµέα των υπηρεσιών, αν και αυτός ο ρυθµός είναι κυµαινόµενος για τις διάφορες βιοµηχανίες όπως επίσης για τις διαφορετικές χρονικές 32 Περαιτέρω ανάλυση γίνεται από τον Freeman, C. and L. Soete (1997), The Economics of Industrial Innovation, Printer, 3 rd ed., London

51 περιόδους. 33 Μπορεί αρκετές φορές να είναι αποτέλεσµα της έρευνας και τεχνολογικής εξέλιξης που πραγµατοποιούν οι επιχειρήσεις ή οι οργανισµοί αλλά τις πιο πολλές είναι αποτέλεσµα της διαρκούς ενασχόλησης των µηχανικών και άλλων µε την διαδικασία της παραγωγής. Επίσης οι καταναλωτές είναι αυτοί που µπορεί να προτείνουν βελτιώσεις και να είναι µια σηµαντική αιτία εξέλιξης και νέων εξελικτικών καινοτοµιών. Πολλές εµπειρικές µάλιστα µελέτες έχουν επιβεβαιώσει την µεγάλη σηµασία που έχουν τα παραπάνω στη βελτίωση της αποτελεσµατικότητας όλως των µερών που λαµβάνουν µέρος στην παραγωγή. Μετά από µια περίοδο που συµβαίνει η αρχική επαναστατική καινοτοµία στη συνέχεια είναι ιδιαίτερα αναγκαίες οι διαδοχικές εξελικτικές καινοτοµίες της επόµενης περιόδου ώστε να συνεχίζει να έχει θετικά αποτελέσµατα για εκείνον που παράγει το προϊόν. Οι incremental innovations σχετίζονται συνήθως µε την αύξηση της παραγωγής µιας βιοµηχανίας και άρα του απαραίτητου εξοπλισµού καθώς και τις ποιοτικές βελτιώσεις µιας σειράς από εφαρµογές και εξειδικευµένες εργασίες. Παρόλο που η συνολική επίδραση των παραπάνω παραγόντων είναι πολύ σηµαντική για την ανάπτυξη της παραγωγικότητας, καµία ξεχωριστή incremental innovation δεν παίζει τόσο σηµαντικό ρόλο στα αποτελέσµατα, ενώ κάποιες φορές µπορεί να είναι τόσο οριακή ώστε να είναι ανεπαίσθητη και να µην παρατηρηθεί καν. Όµως είναι παρατηρήσιµες και εµφανείς οι επιπτώσεις στην σταδιακή αύξηση της παραγωγικότητας όπως µπορεί εύκολα κανείς να παρατηρήσει στους πίνακες εισροών εκροών της επιχείρησης διαχρονικά. Οι αλλαγές είναι όχι µόνο παρατηρήσιµές αλλά µεγάλες συνολικά. Radical Innovations: Είναι γνωστό ότι η καινοτοµία είναι συνώνυµη µε την ανάληψη κινδύνων και οι επιχειρήσεις και ιδρύµατα που δηµιουργούν επαναστατικά προϊόντα ή τεχνολογίες αναλαµβάνουν το µεγαλύτερο κίνδυνο επειδή δηµιουργούν νέες αγορές χωρίς να υπάρχει µια εξασφάλιση για την πιθανή επιτυχία ή αποτυχία ενός πρωτοποριακού εγχειρήµατος. Οι επαναστατικές καινοτοµίες, όπως για παράδειγµα η εισαγωγή ενός εντελώς 33 Freeman C., Clark J., Soete L., (1982), Unemployment and Technical Innovation: A Study of Long Waves and Economic Development, Frances Printer, London.

52 νέου τύπου µηχανήµατα στην παραγωγή, χαρακτηρίζονται από µια ασυνέχεια και τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούµε ότι δεν είναι αποτέλεσµα τυχαίων γεγονότων αλλά µιας συστηµατικής επένδυσης από την πλευρά των παραγωγών, που µπορεί εδώ να συµπεριλαµβάνονται και ιδρύµατα και οργανισµοί, στην Έρευνα και Ανάπτυξη. Οι επιχειρήσεις είτε έχουν αναπτύξει στο εσωτερικό τους ερευνητικά προγράµµατα και εργαστήρια για την εξέλιξη αλλά και τη δηµιουργία νέων πρωτοποριακών αγαθών µε σκοπό να µεγαλώσουν το µερίδιό τους στην αγορά, είτε έχουν εναποθέσει τη δουλειά της έρευνας σε ιδρύµατα που χρηµατοδοτούνται από την κυβέρνηση, όπως τα Πανεπιστήµια. Ακόµα άλλοι ανεξάρτητοι οργανισµοί έχουν αφήσει επίσης το ερευνητικό τους αποτύπωµα. Σε κάθε τοµέα παρατηρείται διαφορετική σύνθεση των παραπάνω ως προς τον βαθµό παραγωγής νέων γνώσεων και εν τέλει καινοτοµιών. Το ίδιο ισχύει και για τις διάφορες χρονικές περιόδους. Κάποιοι οικονοµολόγοι (πχ. Mensch) αναφέρουν ότι σε περιόδους κρίσης οι επαναστατικές καινοτοµίες εµφανίζονται συχνότερα αυτό όµως δεν επιβεβαιώνεται. Όποτε και αν συµβαίνουν, είναι θετικά σηµάδια λειτουργίας του µηχανισµού παραγωγής νέων γνώσεων που καταλήγουν σε καινούργια επαναστατικά προϊόντα. Ειδικά σε εποχές κρίσης µπορεί να ερµηνευτεί ως ένα πρώτο σηµάδι ανάκαµψης. Αυτή η αντίληψη είναι κατά ένα µέρος δικαιολογηµένη γιατί το νέο διαφορετικό προϊόν το πιο πιθανό είναι να δηµιουργήσει νέες αγορές είτε στην περίπτωση που είναι καινοτοµία διαδικασίας, που αναφέραµε πρωτύτερα, να µειώσει κατά πολύ το κόστος παραγωγής ή αντίστοιχα να βελτιώσει την ποιότητα ενός αγαθού. Για µια περίοδο δεκαετιών µια radical innovation, όπως για παράδειγµα το νάιλον, µπορεί να έχει δραµατικές επιπτώσεις, αλλά σε όρους οικονοµικής της επίπτωσης είναι σχετικά µικρή και περιορισµένη εκτός και αν µια ολόκληρη οµάδα από radical innovations (cluster) είναι συνδεδεµένες µεταξύ τους κατά την εµφάνιση εντελώς καινούριων βιοµηχανιών και υπηρεσιών όπως η βιοµηχανία συνθετικών υλικών. Αυτή η διασύνδεση µεταξύ των επαναστατικών προϊόντων ή υπηρεσιών µπορεί να έχει σπουδαίες επιπτώσεις για χρονικό διάστηµα πολλών περιόδων. Στη περίπτωση που περιγράψαµε θεωρητικά οι επαναστατικές καινοτοµίες θα

53 οδηγούν στην προσθήκη ολοένα και νέων εισροών και εκροών. Στην πραγµατικότητα αυτό συνήθως συµβαίνει σε λίγες περιπτώσεις των σπουδαιότερων καινοτοµιών µε µεγάλη χρονική διαφορά στην παρατήρηση των παραπάνω διαφορών. Ο Freeman (1992) 34 περιλαµβάνει επίσης στην ανάλυσή του την ύπαρξη σχηµατισµών καινοτοµιών ( constellations of innovations) που σχετίζονται τεχνικά και οικονοµικά και διασυνδέονται µεταξύ τους. Αυτά λέγονται νέα τεχνολογικά συστήµατα (new technological systems). Κάποια παραδείγµατα είναι τα clusters επαναστατικών καινοτοµιών των συνθετικών υλικών που είπαµε και οι πετροχηµικές καινοτοµίες στις δεκαετίες του 1930, 40 και 50 που περιλαµβάνουν τόσο εξελικτικές όσο και επαναστατικές καινοτοµίες προϊόντος και διαδικασίας. Technological Revolutions: Είναι ο συνδυασµός µιας οµάδας καινοτοµιών, κυρίως επαναστατικών, οι οποίες ως σύνολο έχουν µια µακροχρόνια επίπτωση τόσο στην παραγωγή όσο και την οικονοµία. Ο Schumpeter έδωσε ιδιαίτερη σηµασία στις τεχνολογικές επαναστάσεις και στην ριζοσπαστική καινοτοµία διότι πίστευε ότι είναι µεγαλύτερης σηµασίας. Έχει επικρατήσει η θεωρία ότι οι αλλαγές, που προκαλούνται από µια οµάδα επαναστατικών καινοτοµιών εξαιτίας της τεχνολογικής προόδου, επηρεάζουν σχεδόν όλα τα µέρη της οικονοµίας. Τα αποτελέσµατα διαχέονται σε όλους τους τοµείς παράλληλα µε την ενδεχόµενη ανάπτυξη νέων κλάδων της οικονοµίας που θα έχουν προέλθει από τα πρωτοποριακά προϊόντα και υπηρεσίες. Κάποια παραδείγµατα που έχει αναφέρει ο Schumpeter είναι ο ηλεκτροκινητήρας και η ηλεκτρική ενέργεια. Ένα χαρακτηριστικό αυτού του τύπου καινοτοµιών είναι ότι επηρεάζει το κόστος των εισροών αλλά και την δοµή τους, όπως είπαµε προηγουµένως, και άρα τις συνθήκες παραγωγής και διανοµής σχεδόν κάθε τοµέα της οικονοµίας (Freeman, 1982). Η τεχνολογική εξέλιξη προκαλεί µια αλλαγή στο τεχνολογικό και οικονοµικό µοντέλο το οποίο περιλαµβάνει οµάδες από νέα πρωτοποριακά 34 Freeman C., Clark J., Soete L., (1982), Unemployment and Technical Innovation: A Study of Long Waves and Economic Development, Frances Printer, London.

54 προϊόντα και καινοτοµίες διαδικασίας οι οποίες είτε σταδιακά βελτιώνουν µε οριακό τρόπο τα αγαθά (incremental) είτε δηµιουργούν εκ νέου επαναστατικά προϊόντα και διαδικασίες παραγωγής. Η διάρκεια των επιπτώσεων όπως βλέπουµε συνεχίζεται και έχει µακροχρόνιο χαρακτήρα. Το τεχνο-οικονοµικό µοντέλο έχει καθιερωθεί σε όλα τα µέρη της οικονοµίας και έχει χαρακτηρισθεί ως τεχνολογικό καθεστώς (technological regime). Κάποιοι οικονοµολόγοι έχουν χρησιµοποιήσει τις έννοιες του technological regime και των φυσικών διαδροµών της τεχνολογίας. Οι όροι αυτοί αναφέρονται στο υπόδειγµα αυτό General Purpose Technologies, GPT s, Creative Destruction General Purpose Technologies, GPT s Οι Bresnahan και Trajtenberg (1995) 35 ανέφεραν ότι η τεχνική πρόοδος και ανάπτυξη εµφανίζονται να πραγµατοποιείται από τις Τεχνολογίες Γενικού Σκοπού (General Purpose Technologies, GPT s) όπως ο ηλεκτροκινητήρας. Ο όρος αυτός σχετίζεται άµεσα µε τις τεχνολογικές επαναστάσεις. Οι Τεχνολογίες Γενικού Σκοπού GPT s αντιπροσωπεύουν τα τεχνολογικά καθεστώτα ή την αλλαγή που υφίσταται το τεχνο-οικονοµικό υπόδειγµα και χαρακτηρίζονται από µεγάλη διεισδυτικότητα, εγγενείς δυνατότητες για µελλοντικές τεχνικές βελτιώσεις και καινοτοµίες που προκύπτουν από την διασύνδεση και συµπληρωµατικότητα, µε αποτέλεσµα να έχουν οι επιχειρήσεις και οι παραγωγοί αυξανόµενες αποδόσεις κλίµακας. Οι GPT s έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά: - Ξεκινούν σαν τεχνολογίες ενός βασικού αρχικού σταδίου έχοντας στο στάδιο αυτό περιορισµένο αριθµό χρήσεων. Καθώς όµως διαχέονται σε όλη την οικονοµία εξελίσσονται σε: o πιο περίπλοκες µορφές µε παράλληλη µεγάλη αύξηση στην αποτελεσµατικότητά τους o ένα µεγαλύτερο εύρος στο οποίο µπορούν να χρησιµοποιηθούν 35 Bresnahan T. F., Trajtenberg M. (1995), General purpose technologies Engines of growth, in Journal of econometrics, n. 65, p

55 o µια κινητήρια δύναµη που οδηγεί στην παραγωγή ποικιλίας αποτελεσµάτων, τα οποία δεν µπορούσαν από την αρχή να προβλεφθούν καθώς και o µια εκ νέου κίνηση του µοχλού της περαιτέρω τεχνολογικής εξέλιξης και αλλαγής εξαιτίας την ώθησης που δίνουν σε νέες ανακαλύψεις, συνδυασµούς και τελικά καινοτοµίες προϊόντος και διαδικασίας. Οι GPT s µπορούν να χωριστούν σύµφωνα µε τον Lipsey (1998) 36 σε πέντε κατηγορίες: Τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών ( Information and Communication Technologies ICT s ): για παράδειγµα το internet που προέκυψε από την δηµιουργία του υπολογιστή Υλικά: όπως πχ. ο σίδηρος και ο χαλκός αλλά και η ικανότητα δηµιουργίας κατά παραγγελία υλικά που θα χρησιµοποιηθούν σε νέες διαδικασίες και προϊόντα Συστήµατα παροχής ενέργειας: όπως η µηχανή εσωτερικής καύσης Μεταφορές: πχ. τα εµπορικά αεροσκάφη και τέλος Τεχνολογίες Οργάνωσης: πχ. η µαζική παραγωγή Καθεµιά από αυτές τις κατηγορίες περιλαµβάνουν τεχνολογίες γενικού σκοπού των οποίων οι επιδράσεις είναι αισθητές όχι µόνο τώρα αλλά και στο παρελθόν. Κάθε GPT δηµιουργεί αρχικά ένα ερευνητικό πρόγραµµα το οποίο στη συνέχεια παράγει νέες γνώσεις και πληροφορίες. Αυτές οι καινούργιες σηµαντικές γνώσεις αποτελούν ευκαιρίες µεγαλύτερης εξέλιξης, εκµετάλλευσης και εφαρµογής τους σε νέα καινοτόµα προϊόντα, υπηρεσίες και διαδικασίες και δηµιουργείται έτσι ένας κύκλος καινοτοµικότητας µε 36 Ο Lipsey ασχολήθηκε µε θέµατα διάχυσης της τεχνολογικής γνώσης και τις επιπτώσεις που έχει αυτό στην παραγωγή και την οικονοµία. Ειδικότερα στην ανάλυσή του για τις GPT s αναπτύσσει τη θεωρία του και τις κατατάσσει σε 5 κατηγορίες. Για µια ολοκληρωµένη εικόνα βλέπε: Lipsey, R.G., Clifford, B., Kenneth, C., (1998), What Requires Explanation. In: Helpman, E. (Ed.) (Chapter 2) όπου Helpman, E. (Ed.), (1998), General Purpose Technologies and Economic Growth, MIT Press, Cambridge

56 βελτιώσεις παλαιότερων αγαθών και δοµών και σχηµατισµό νέων. Για παράδειγµα η ανακάλυψη της µπαταρία και ο συνεχής µετασχηµατισµός και βελτίωσή της επέτρεψε την ανάπτυξη πολλών άλλων προϊόντων όπως για παράδειγµα των κινητών τηλεφώνων. Φαίνεται λοιπόν από το παράδειγµα αυτό οι θετικές επιδράσεις στην οικονοµία και τα πολλαπλασιαστικά αποτελέσµατα από την πλευρά της εµφάνισης νέων καινοτόµων αγαθών. Creative Destruction Μια σηµαντική προσθήκη στην θεωρία της τεχνολογικής αλλαγής και της καινοτοµίας είναι αυτή που προκύπτει από τις ιδέες του Schumpeter, ότι δηλαδή η καινοτοµία µπορεί να θεωρηθεί σαν ένας παράγοντας που αναδιαρθρώνει το σύνολο της αγοράς προς όφελος αυτών που συλλαµβάνουν ασυνέχειες και τις ευκαιρίες γρηγορότερα. Με δικά του λόγια "το πρόβληµα που είναι συνήθως ορατό είναι το πώς ο καπιταλισµός διαχειρίζεται τις υπάρχουσες δοµές, ενώ ένα πιο σχετικό πρόβληµα είναι το πως τις δηµιουργεί και πως τις καταστρέφει". Η καινοτοµία δηλαδή µπορεί να ενισχύσει - ή να απειλήσει τα υπάρχοντα επιχειρηµατικά και οικονοµικά µοντέλα. Αφού το αναγνώρισε αυτό, χρησιµοποίησε την φράση δηµιουργική καταστροφή (creative destruction), για να χαρακτηρίσει τη διαδικασία µέσω της οποίας η καινοτοµία, ιδιαίτερα στον τύπο organizational innovation που έχουµε αναφέρει, αναδιοργανώνει τη δοµή από µέσα συνεχώς, καταστρέφοντας το παλιό και προχωρώντας αδιάκοπα στη δηµιουργία του νέου» (Schumpeter, 1942). 37 Οι επιδράσεις όπως θα αναφέρουµε και στη συνέχεια στην παραγωγικότητα και γενικότερα στην ανάπτυξη της οικονοµίας είναι σηµαντικές. 3.4 Τεχνολογική Εξέλιξη, Αλλαγές στο Τεχνο-οικονοµικό µοντέλο και ρόλος και διαδροµές της καινοτοµίας Υπάρχουν διάφοροι όροι που εκφράζουν την τεχνολογική αλλαγή και τις µελλοντικές διαδροµές της εξέλιξής της. Πολλές φορές χρησιµοποιούνται οι 37 O Schumpeter παρουσιάζει την θεωρία του για την δηµιουργική καταστροφή στο Schumpeter, J. A., (1942), Capitalism, Socialism, and Democracy, Harper and Brothers, New York

57 εκφράσεις αλλαγή του τεχνο-οικονοµικού µοντέλου ή επιστηµονικές επαναστάσεις (scientific revolutions) που δηλώνουν αλλαγές στο τεχνο-οικονοµικό µέσω των σηµαντικών αλλαγών που πραγµατοποιούνται στο κοµµάτι της βασικής επιστήµης. Η προσέγγιση της Perez (1985) 38 είναι η αρκετά συστηµατική και περιέχει κάποια σηµαντικά διακριτικά χαρακτηριστικά σε σχέση µε την διαρθρωτική προσαρµογή του µοντέλου που µας ενδιαφέρει. Υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη ενός νέου, µορφοποιηµένου τεχνο-οικονοµικού υποδείγµατος περιλαµβάνει την δηµιουργία / ύπαρξη ενός νέου πλαισίου κανόνων και παραγωγικών συνηθειών (βέλτιστων πάντα) που αφοµοιώνονται από τους µηχανικούς, επιχειρηµατίες και διευθυντές και το οποίο διαφέρει από το προηγούµενο. Οι αλλαγές στο υπόδειγµα όπως προείπαµε βασίζονται σε νέους συνδυασµούς γνώσεων και µετέπειτα καινοτοµιών παραγωγής και πρωτοποριακού προϊόντος, Οι process και organizational innovations αν και εντοπίζονται να συµβαίνουν σχετικά σπάνια (ίσως και δύο φορές σε έναν αιώνα) µεταµορφώνουν ριζικά την παραγωγική δραστηριότητα αλλά και την οικονοµική συµπεριφορά ιδιαίτερα των προµηθευτών της κοινωνίας µε αγαθά. Σαν συνέπεια θα απαιτηθούν αλλαγές στο θεσµικό και κοινωνικό πλαίσιο, καθώς και στις περισσότερες επιχειρήσεις έτσι ώστε να προσαρµοστεί το φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο στις νέες εξελίξεις. Μπορούν να προκαλέσουν σηµαντικές αλλαγές στη οργανωτική δοµή των επιχειρήσεων, για να αξιοποιηθούν οι ικανότητες και οι πόροι για παράδειγµα µιας βιοµηχανίας µε το βέλτιστο δυνατό τρόπο κάτω από τις νέες συνθήκες. Οι Nelson και Winter (1982) 39 εξειδίκευσαν την έννοια της δηµιουργικής καταστροφής του Schumpeter εισάγοντας την έννοια των τεχνολογικών διαδροµών για να περιγράψουν τις συνεχείς αλλαγές αλλά και τις ασυνέχειες στις τεχνολογικές καινοτοµίες. Εντοπίζουν λοιπόν ότι οι συνεχείς αλλαγές συνδέονται συχνά µε την πρόοδο πάνω σε µια τεχνολογική 38 Η Perez αναπτύσσει µια θεωρητική προσέγγιση σχετικά µε τις δοµικές αλλαγές στο τεχνοοικονοµικό µοντέλο. Για περισσότερα δες εδώ: Perez C., (1985), Microelectronic, long waves and world structure change: new perspective for developing countries, in World development, vol. 13, n. 3, p Nelson R., Winter S. (1982), An Evolution Theory of Economic Change, Belknap Press of Harvard University, Cambridge, MA

58 διαδροµή. Αυτό το συνδέουν µε το τεχνο-οικονοµικό µοντέλο γιατί αν υποθέσουµε ότι η πορεία που ακολουθείται, όσον αφορά τη τεχνολογική εξέλιξη, είναι η ίδια εντός του πλαισίου του µοντέλου χαρακτηρίζεται από µια συνέχεια ενώ οι ασυνέχειες σχετίζονται µε την εµφάνιση ενός νέου τεχνο-οικονοµικού µοντέλου. Οι Darroch και Jardine (2002) 40 εντοπίζουν ότι οι δυνάµεις που ενδεχοµένως προκαλούν την τεχνολογική καινοτοµία είναι δύο. Market pull και Technology push Η πρώτη όπως έχουµε πει περιληπτικά σε ένα προγενέστερο στάδιο προκαλείται από την αγορά και τους καταναλωτές αφού είναι αυτοί που µπορεί να προτείνουν βελτιώσεις και να είναι µια σηµαντική αιτία εξέλιξης και νέων εξελικτικών καινοτοµιών. Επίσης ο ανταγωνισµός για την κάλυψη αναγκών των καταναλωτών µπορεί να είναι η αιτία για βελτίωση και τελειοποίηση µεθόδων και προϊόντων. Οι δύο αυτοί όροι πολύ συχνά ταυτίζονται γι αυτούς τους λόγους µε τους όρους incremental και radical. Οι incremental innovations είναι πολύ πιθανό να είναι market pull innovations επειδή σχετίζονται συνήθως είτε µε την αύξηση της παραγωγής µιας βιοµηχανίας και άρα του απαραίτητου εξοπλισµού καθώς και τις ποιοτικές βελτιώσεις µιας σειράς από εφαρµογές και εξειδικευµένες εργασίες. Κάτι ανάλογο ισχύει µε τις δύο άλλες κατηγορίες. Οι technology push innovations ταυτίζονται πιο πολύ µε τις radical innovations. Οι επιχειρήσεις είτε έχουν αναπτύξει στο εσωτερικό τους προγράµµατα Έρευνας και Ανάπτυξης µε εργαστήρια και ερευνητές που θα τους βοηθήσουν µε την εξέλιξη αλλά και τη δηµιουργία νέων πρωτοποριακών αγαθών και συνδυασµών νέων γνώσεων µε σκοπό να µεγαλώσουν το µερίδιό τους στην αγορά. Έτσι καταλήγουµε στα προηγούµενα συµπεράσµατα Patterns of Innovation (Μοτίβα Καινοτοµίας) 40 Darroch J., Jardine E., (2002), Combining firm based and consumer-based perspectives to develop a new Measure for innovation, in Proceeding of 3rd International Symposium on Management of Technology and Innovation, October 25-27, p

59 Οι Abernathy και Utterback (1985) σαν συνέχεια της διερεύνησης του τρόπου που εξελίσσεται η τεχνολογία και οδηγεί σε νέες καινοτοµίες (είτε προϊόντων, είτε διαδικασιών) αλλά και νέες διαδροµές εξέλιξης και καινοτοµίας εισάγουν ένα µοντέλο που συνδέει τις έννοιες της ασυνέχειας και της συνεχούς προόδου ανάπτυξης της καινοτοµίας. Μας δίνουν µια περιγραφή των µοτίβων (patterns)που ακολουθούν οι εξελικτικές διαδικασίες. Τα µοντέλο A-U είναι περιγραφικό και αναφέρει ότι µια τεχνολογία αναδεικνύεται ως κυρίαρχη όταν η καινοτοµία τείνει να γίνει ολοένα και πιο οριακή incremental. Το A-U µοντέλο µας έχει δώσει την S- καµπύλη που θα παρουσιάσουµε παρακάτω η οποία και περιγράφει την αρχική εµφάνιση και εξέλιξη της τεχνολογικής επαναστατικής radical καινοτοµίας. ιάγραµµα 2: ιαδικασία εξέλιξης της καινοτοµίας Patterns of Innovation

60 Πηγή: Abernathy and Utterback, Research Policy, 1985 Στο διάγραµµα αυτό παρατηρούµε αρχικά την εµφάνιση της καινοτοµίας (fundamental innovation). Είναι το σηµείο που εµφανίζεται ένα νέο προϊόν το οποίο έχει προέλθει από την επένδυση σε Έρευνα και Ανάπτυξη. Από τον συνδυασµό νέων γνώσεων και µε την τεχνολογική πρόοδο διαµορφώνεται το πρωτοποριακό αγαθό ή η νέα διαδικασία παραγωγής ή υπηρεσία. Αυτός είναι ο λόγος που οι Abernathy και Utterback το ονόµασαν Transformation Pattern. Από την στιγµή που γίνεται η εισαγωγή του προϊόντος ή της υπηρεσίας αρχίζουν σταδιακά να γίνονται βελτιώσεις και επιπλέον προσθήκες που θα το κάνουν περισσότερο εύχρηστο καλύπτοντας ενδεχοµένως πληρέστερα τις ανάγκες των καταναλωτών. Η βελτιώσεις, που οφείλονται κυρίως στην πλευρά της ζήτησης και λιγότερο από την επένδυση σε Ε&Α και την τεχνολογική πρόοδο, δεν έχουν καθεµιά από αυτές σηµαντική επίπτωση στο προϊόν αλλά συνολικά ίσως να αποτελούν το σπουδαιότερο κοµµάτι της καινοτοµίας αλλά και εξέλιξης και τελειοποίησης του αγαθού. ηλαδή είναι παρατηρήσιµες και εµφανείς οι επιπτώσεις στην σταδιακή αύξηση της

61 παραγωγικότητας όπως θα µπορούσε κανείς να παρατηρήσει στους πίνακες εισροών εκροών µιας επιχείρησης. Όπως προείπαµε σύµφωνα µε το τεχνο-οικονοµικό µοντέλο, οι συνεχείς εξελίξεις και αλλαγές, που συνεισφέρουν στην διαρκή εµφάνιση καινοτοµιών, µας βοηθούν να κατανοήσουµε την έννοια των τεχνολογικών διαδροµών (technology trajectory) αλλά και να ερµηνεύσουµε το διάγραµµα. Από την στιγµή που οι αλλαγές θεωρούνται οριακές (incremental) το µοντέλο δεν αλλάζει. Βρισκόµαστε στην ίδια τεχνολογική διαδροµή-γραµµή και στο ίδιο τεχνο-οικονοµικό µοντέλο. Εδώ το ερµηνεύουν αυτό σαν ένα µοτίβο καινοτοµίας που δεν έχει µεγάλες ανατροπές και θεωρείται κανονικό (Normal Pattern). Εντοπίζουν λοιπόν ότι οι συνεχείς αλλαγές συνδέονται συχνά µε την πρόοδο πάνω σε µια τεχνολογική διαδροµή. Κατά µη τακτά χρονικά διαστήµατα παρουσιάζεται ένα προϊόν ή διαδικασία που αλλάζει τα δεδοµένα είτε στη διαδικασία της παραγωγής (ενδιάµεσο αγαθό) είτε είναι τελείως διαφορετικό και δηµιουργεί νέες αγορές και καλύπτει µε µεγάλη αποτελεσµατικότητα τις ανάγκες των καταναλωτών. Ένα παράδειγµα θα ήταν η µηχανή εσωτερικής καύσης. Η radical innovation (ή αλλιώς major όπως την αναφέρουν εδώ) αλλάζει τον τεχνολογικό διάδροµο που ακολουθούνταν µέχρι εκείνη τη στιγµή και το αποτέλεσµα είναι να µεταφερθεί σε νέο technology trajectory. Το σηµείο µετάβασης (αλλά και του ρυθµού µε τον οποίο αλλάζει η καινοτοµία) από την προγενέστερη κατάσταση και διαδροµή τεχνολογικής εξέλιξης και καινοτοµίας στη νέα την αναφέρουν ως Transition Pattern. Το πρωτοποριακό προϊόν είναι αποτέλεσµα επένδυσης των επιχειρήσεων σε ερευνητικά προγράµµατα και δεν είναι πολύ πιθανό να έχει προέλθει από την πλευρά της ζήτησης και των καταναλωτών. Ο συνδυασµός και παραγωγή νέων γνώσεων και ιδεών που συνδυάστηκαν, µαζί µε την εφαρµοσµένη έρευνα και την τελική σχηµατοποίηση του αγαθού έδωσαν την καινοτοµία αυτή που χαρακτηρίζεται από σπανιότητα και ασυνέχεια ως προς τη µορφή της. Από τη στιγµή που παρουσιάζεται, ακολουθείται στη συνέχεια η διαδικασία της συνεχούς βελτίωσης είτε ανεπαίσθητης είτε λίγο περισσότερο εµφανής µέσω των εξελικτικών καινοτοµιών. Η καινοτοµία

62 χαρακτηρίζεται ότι ακολουθεί πάλι κανονικό µοτίβο (Normal Pattern) στον τεχνολογικό διάδροµο που εξελίσσεται και µετασχηµατίζεται το προϊόν και ακολουθείται η ίδια διαδικασία µε πριν. Ένα κύριο πρόβληµα που ανακύπτει από το υπόδειγµα που παρουσιάσαµε είναι ότι υποθέτει δύο µόνο µορφές καινοτοµίας ο οποίες εξελίσσονται. Σε µια προσπάθεια να διερευνηθεί το ερώτηµα της ενδεχόµενης ύπαρξης µιας ενδιάµεσης κατάστασης ανάµεσα στην incremental και radical innovation οι Abernathy και Clark (1985) 41 πρότειναν την ύπαρξη µια συνέχεια στην τεχνολογική αλλαγή µε ταυτόχρονα την ύπαρξη δύο ακραίων πόλων. Ο βαθµός κατηγοριοποίησης αρχίζει από την incremental και καταλήγει στην radical. Παραλείπουν όµως την περιγραφή της κατάστασης ανάµεσα στα δύο άκρα. Αν το συγκρίνουµε µε αυτό που παρατηρούµε ότι συµβαίνει στην πράξη βλέπουµε ότι έχει βάση το συµπέρασµά τους. Όλες οι επαναστατικές καινοτοµίες δεν είναι κατά τον ίδιο βαθµό πρωτοποριακές και ριζοσπαστικές. Το ίδιο ισχυριζόµαστε και για τις εξελικτικές καινοτοµίες. εν είναι απλά µια οριακή βελτίωση µε ανεπαίσθητη αλλαγή. Υπάρχουν κάποιες τεχνολογικές αλλαγές καινοτοµίες που περιέχουν και το στοιχείο της οριακής βελτίωσης και της πρωτοποριακής εξέλιξης. Για παράδειγµα η βελτίωση των εφαρµογών ενός κινητού αφής smartphone ή την ανάλυση της κάµερας του από 5 megapixels σε 8 megapixels και στη συνέχεια σε 12 δεν είναι ούτε µια οριακή ούτε µια επαναστατική καινοτοµία. 3.5 ιάχυση των Γνώσεων και Εξωτερικότητες Καινοτοµία σαν αποτέλεσµα της ιάχυσης της πληροφορίας Οι γνώσεις για µια οικονοµική µονάδα είτε αυτή είναι µια επιχείρηση ή το κράτος είναι ιδιάζουσας σηµασίας. Οι επιχειρήσεις επιθυµούν την παραγωγή νέας γνώσης που θα οδηγήσει, αν γίνει η κατάλληλη έρευνα και επεξεργασία τους, σε καινούργια καινοτόµα αγαθά. Η καινοτοµικότητα δηλαδή ενισχύεται 41 Abernathy W. J., Clark K. B., (1985) Innovation: mapping the winds of creative destruction, in Research Policy, n. 14, p

63 από την ανταλλαγή, απορρόφηση και τελικά αξιοποίηση των πληροφοριών ή γνώσεων που είναι διαθέσιµες µεταξύ των επιχειρήσεων και των διαφόρων οργανισµών (κρατικών και µη). Οι πληροφορίες και τα απαραίτητα στοιχεία για την ενίσχυση της καινοτοµίας µπορεί να προέλθουν από το φυσικό κεφάλαιο είτε από το ανθρώπινο κεφάλαιο. Το φυσικό κεφάλαιο ενσωµατώνει ήδη κάποιες πληροφορίες, οι οποίες µε την κατάλληλη επεξεργασία και συνδυασµό των νέων γνώσεων µέσω της βασικής και εφαρµοσµένης έρευνας είναι πολύ πιθανό να δώσουν στις επιχειρήσεις και στους καταναλωτές νέα προϊόντα, υπηρεσίες και παραγωγικές διαδικασίες. Οι γνώσεις που απορρέουν από την απόκτηση του φυσικού κεφαλαίου αλλά και από την παραγωγική διαδικασία δεν είναι καθόλου αµελητέες. Σε αυτό το σηµείο πρέπει να προσθέσουµε έναν επιπλέον διαχωρισµό που αφορά την προέλευση της πληροφόρησης και των νέων γνώσεων και τεχνολογίας. Η τεχνολογία και η πληροφόρηση που δέχεται µπορεί να είναι ενσωµατωµένες στις διαδικασίες της επιχείρησης (πχ. παραγωγή ή αγορά κεφαλαιουχικού εξοπλισµού) είτε να µην σχετίζεται µε τις δραστηριότητές της (δηλαδή η διάδοση των γνώσεων να µην ταυτίζονται µε τις βασικές δράσεις της οικονοµικής µονάδας) Η χωριστή, µη ενσωµατωµένη διάδοση των γνώσεων µπορεί να γίνει σε αυτή την περίπτωση από την προβολή και παρουσίαση των νέων γνώσεων που δηµιουργούνται στην κοινωνία από τα ιδρύµατα, οργανισµούς και εταιρείες µέσω των συνεργασιών στον ερευνητικό τοµέα (RJV s joint ventures for R&D) και όχι µόνο, εξαγορών, ανταλλαγές ερευνητικού προσωπικού, συγχωνεύσεων και γενικότερα παρουσιάσεων των διαφόρων στοιχείων. Για να είναι λοιπόν σε θέση µια επιχείρηση να αποκτήσει και να επεξεργαστεί την τεχνολογία και τη νέα γνώση που δεν εµπεριέχεται στις βασικές διαδικασίες της, χρειάζεται να έχει την ικανότητα της απορρόφησής της absorptive capacity. 42 Η ικανότητα απορρόφησης αφορά την δυνατότητα αφοµοίωσης και την εκµετάλλευσης των νέων γνώσεων που προέρχονται από τις άλλες οικονοµικές µονάδες µέσα από µια διαδικασία που απαιτεί επένδυση κυρίως στον τοµέα της Έρευνας και Ανάπτυξης. Η 42 Mingyong, L., Shuinjun P. and Qun B., (2006) Technology spillovers, absorptive capacity and economic growth, China Economic Review, 17, China, σελ

64 ενίσχυση του τοµέα της Ε&Α θα δώσει την δυνατότητα στην επιχείρηση να ερµηνεύει σωστά τις τεχνολογικές εξελίξεις (είτε νέες γνώσεις που έχουν µετουσιωθεί σε αγαθά προς κατανάλωση) και να τις συνδυάσει µε τις δικές της εσωτερικές λειτουργίες και γνώσεις για να µετασχηµατίσει ένα προϋπάρχον προϊόν ή να δηµιουργήσει ένα άλλο πρωτοποριακό. Για να γίνεται αποδοτικότερη δηλαδή η ερµηνεία των πληροφοριών και των τεχνολογικών αλλαγών απαραίτητη είναι η επένδυση σε Ε&Α στον τοµέα για τον οποίο ενδιαφερόµαστε. Έτσι οι επιδιώξεις από την Ε&Α είναι δύο. Η πρώτη αφορά την παραγωγή νέων γνώσεων στο εσωτερικό της επιχείρησης ενώ η δεύτερη την βελτίωση της απορρόφησης γνώσεων (δηλαδή την ικανότητα αφοµοίωσης) που προέρχονται έξω από την ίδια, οι οποίες και είναι ζωτικής σηµασίας ιάχυση και κόστος αξιοποίησης της γνώσης Πολλοί οικονοµολόγοι, ανάµεσα στους οποίους και οι Cohen και Levinthal (1989), υποστηρίζουν την παραπάνω θέση. Έχουν διαπιστώσει ότι οι εταιρείες, προκειµένου να µπορούν να αξιοποιούν τις γνώσεις που έχουν προκύψει από την Ε&Α όχι από τις ίδιες αλλά από άλλες µονάδες οργανισµούς, επενδύουν οι ίδιες σε έρευνα και παραγωγή νέων γνώσεων που στην συνέχεια µετατρέπονται πολλές φορές σε καινοτοµίες. Με την έννοια learning αναφέρονται στην ικανότητά τους να αποκτούν, αναγνωρίζουν, επεξεργάζονται και να αξιοποιούν την γνώση που προέρχεται από το περιβάλλον τους. Η έννοια που αναφέραµε προηγουµένως absorptive capacity έχει να κάνει µε τον βαθµό µε τον οποίο µπορεί κάποια επιχείρηση να µιµηθεί µια νέα καινοτοµία προϊόντος ή διαδικασίας αλλά και την ικανότητα αξιοποίησης γνώσεων που αφορούν ένα ενδιάµεσο στάδιο (πριν την καινοτοµία που παρουσιάζεται), όπως για παράδειγµα τα ευρήµατα της αρχικής βασικής έρευνας που δίνουν τις κατάλληλες κατευθύνσεις για την διαδροµή και την εξέλιξη που µπορεί να έχει η 43 Pessoa, A., (2007), R&D and economic growth: How strong is the link?, Faculdade de Economia do Porto, Portugal, σελ

65 µετέπειτα εφαρµοσµένη έρευνα. Η ερµηνεία και αξιοποίηση των νέων δεδοµένων σε αρχικό στάδιο είναι στην ουσία η βάση για το επόµενο στάδιο της Ε&Α. Αρκετές έρευνες έχουν δείξει ότι την σηµασία που έχει η διάχυση (diffusion) της γνώσης και από την πλευρά της βιοµηχανικής µονάδας η απορροφητική ικανότητά της. Πολλές από τις καινοτοµίες που εµφανίζονται δεν προέρχονται από την επένδυση σε έρευνα και εξέλιξη διαφόρων τεχνολογιών αλλά από την αξιοποίηση της νέας γνώσης που προέρχεται εκτός των τειχών της επιχείρησης. 44 Εδώ είναι καλό να διαχωρίσουµε την έννοια της absorptive capacity από την έννοια learning by doing. Ο δεύτερος όρος έχει να κάνει µε την αυτόµατη διαδικασία εκµάθησης κατά την οποία τα παραγωγικά µέρη µιας µονάδας αφοµοιώνουν µια παραγωγική µέθοδο την οποία ήδη πραγµατοποιούν και την τελειοποιούν αυξάνοντας έτσι την περισσότερο αποτελεσµατικότητά τους. Αντίθετα ο πρώτος όρος είναι η αποκόµιση, µέσω της απορρόφησης και µίµησης, νέων γνώσεων που παράγονται εξωτερικά αυτής και σε διάφορα στάδια και ενδέχεται να οδηγήσουν σε ποικίλα αποτελέσµατα ανάλογα µε τις τεχνολογικές διαδροµές που θα ακολουθήσει η επεξεργασία τους και τους στόχους της επιχείρησης. Οι Cohen και Levinthal (1989) κάνουν υποθέσεις για το µέγεθος του κόστους για την απόκτηση από την εκάστοτε βιοµηχανία της ικανότητας εκµάθησης και απορρόφησης των νέων γνώσεων (Learning και absorptive capacity). Ενώ παλαιότερα θεωρούνταν οι νέες γνώσεις και καινοτοµίες ένα είδος δηµόσιου αγαθού και άρα εύκολες στην αντιγραφή τους, χωρίς µεγάλο κόστος µίµησης και οικειοποίησης, τώρα αυτό το κόστος θεωρείται σηµαντικό. Αν τα σχετικά άµεσα κόστη αντιγραφής είναι µικρά αυτό ισχύει γιατί τα συνολικά κόστη απόκτησης και αφοµοίωσης της νέας γνώσης είναι αρκετά σηµαντικά. Αυτό γίνεται φανερό αν προσθέσουµε το κόστος της δηµιουργίας της ικανότητας αξιοποίησης και χρήσης για παράδειγµα µιας πρωτοεµφανιζόµενης τεχνολογίας ή ενός πρωτοποριακού προϊόντος. Για να είναι σε θέση να χρησιµοποιήσει τη νέα τεχνολογία θα πρέπει µια βιοµηχανία να έχει ήδη επενδύσει σε ερευνητικά προγράµµατα η ίδια για να φτάσει στο 44 Cohen, W.M., Levinthal D., (1989), Innovation and Learning: The Two Faces of R & D, The Economic Journal, Vol. 99, No. 397, National Science Foundation, Britain, σελ

66 επίπεδο να αναγνωρίσει και να µιµηθεί τον τρόπο λειτουργίας, χρήσης αλλά και τις δυνατότητες αυτής της νέας τεχνολογίας. Έτσι το µακροχρόνιο κόστος εκµάθησης - learning και µίµησης ενδέχεται να είναι σηµαντικό. Knowledge base incentive to basic research Μια παρατήρηση που µπορούµε να κάνουµε είναι ότι τα οφέλη της Ε&Α που έχει η βιοµηχανία είναι σηµαντικά καθώς αυξάνουν την γνωσιακή βάση. Η γνωσιακή βάση knowledge base- αποτελείται από τις γνώσεις και εφαρµογές που έχουν ανακαλυφθεί κατά το παρελθόν εξαιτίας της επένδυσης σε Έρευνα και Ανάπτυξη. Αυτή η συσσώρευση και ανάπτυξη φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου οδηγεί σε τεχνολογικές αλλαγές που προκαλούνται από καινοτόµο Ε & Α. Η ανάπτυξη του συσσωρευµένου φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου και οι κατάλληλοι συνδυασµοί τους έτσι ώστε να προκύψουν νέες ιδέες τεχνολογίες είναι δύο ολοκληρωµένα στοιχεία στην προώθηση της οικονοµικής ανάπτυξης σε µια παγκόσµια οικονοµία. Από τη µία πλευρά, φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο είναι δύο σηµαντικοί παράγοντες στον τοµέα της Ε & Α και στην εφαρµογή των νέων τεχνολογιών που προκύπτουν από την επιτυχή Ε & Α για την παραγωγή. Από την άλλη πλευρά, οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν νέες οικονοµικές ευκαιρίες για επενδύσεις σε φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο και άρα περαιτέρω συσσώρευση τους. 45 Έχουµε υποστηρίξει ότι οι επιχειρήσεις επενδύουν σε Ε&Α, όχι µόνο για να ακολουθήσουν άµεσα µια νέα διαδικασία και καινοτοµία προϊόντων που εµφανίζεται, αλλά επίσης και να αναπτύξουν και να διατηρήσουν τους ευρύτερες δυνατότητες που έχουν όσον αφορά την αξιοποίηση και αφοµοίωση των εξωτερικά διαθέσιµων πληροφοριών και γνώσεων. Ο διπλός ρόλος της Ε & Α δείχνει ότι οι παράγοντες που επηρεάζουν την χαρακτήρα και την ευκολία της µάθησης θα επηρεάσει τα κίνητρα των επιχειρήσεων για τη διεξαγωγή Ε&Α. Οι Cohen και Levinthal (1989) 46 έχουν υποθέσει ότι σε 45 Zeng, J. (1997), Physical and Human Capital Accumulation, R&D and Economic Growth, Southern Economic Journal, Vol. 63, No. 4, Chinese University of Hong Kong, σελ Cohen, W.M., Levinthal D., (1989), Innovation and Learning: The Two Faces of R & D, The Economic Journal, Vol. 99, No. 397, National Science Foundation, Britain, σελ

67 αυτούς τους παράγοντες περιλαµβάνονται ο βαθµός στον οποίο η γνώση απευθύνεται στις ανάγκες και στόχους µιας επιχείρησης, και γενικότερα, ο χαρακτήρας της γνώσης µέσα σε κάθε ένα από τα επιστηµονικά και τεχνολογικά πεδία από τα οποία η καινοτοµία εξαρτάται. Αυτοί οι δύο παράγοντες θα πρέπει να ασκούν άµεση επίδραση στην ερευνητική δραστηριότητα.. 47 Έτσι λοιπόν µπορούµε να πούµε ότι όσο πιο εύκολη είναι η αντιγραφή της γνώσης και µιας νέας τεχνολογίας σε έναν τοµέα της οικονοµίας τόσο αυξάνονται τα κίνητρα για αύξηση των δαπανών σε έρευνα και ανάπτυξη. Επίσης µε τη σειρά της η ευκολία αντιγραφής µιας τεχνολογίας ή ενός πρωτοποριακού προϊόντος εξαρτάται από το είδος και τα χαρακτηριστικά που εµπεριέχονται σε αυτό καθώς και της γνωσιακής βάσης knowledge base που υπάρχει στον εκάστοτε τοµέα. Η παρατήρηση ότι η Ε&Α δηµιουργεί την ικανότητα να αφοµοιώσει και να αξιοποιήσει νέες γνώσεις παρέχει µια εξήγηση του γιατί ορισµένες επιχειρήσεις µπορούν να επενδύσουν στη βασική έρευνα, ακόµη και όταν τα ερευνητικά τους αποτελέσµατα - ευρήµατα γίνουν κατά κάποια έννοια δηµόσιο αγαθό. Οι επιχειρήσεις µπορεί να επιθυµούν να διενεργούν βασική έρευνα λιγότερο για να επιτύχουν συγκεκριµένα αποτελέσµατα και περισσότερο για να εντοπίζουν και να αξιοποιούν ενδεχόµενες χρήσιµων επιστηµονικές και τεχνολογικές γνώσεις που παράγονται από πανεπιστήµια ή κρατικά / ιδιωτικά εργαστήρια και άλλους οργανισµούς, και έτσι να προηγούνται στην επεξεργασία, τελειοποίηση και εκµετάλλευση των νέων τεχνολογιών. Επίσης, η βασική έρευνα µπορεί να δίνει την δυνατότητα στις επιχειρήσεις να έχουν τα κατάλληλα αντανακλαστικά ώστε να λειτουργήσουν σαν µια γρήγορη δεύτερη δύναµη που θα µπορεί να ανταποκριθεί και να αντιδράσει σε µικρό χρονικό διάστηµα από τη στιγµή εµφάνισης και διάχυσης µιας καινοτοµίας ενός ανταγωνιστή. Αυτό µας κάνει να οδηγούµαστε στο συµπέρασµα ότι οι µεταβλητές που επηρεάζουν τα κίνητρα εκµάθησης learning - πρέπει επίσης να επηρεάζουν µε τη σειρά τους τα κίνητρα πραγµατοποίησης βασικής έρευνας. Ένα παράδειγµα είναι οι αυτοκινητοβιοµηχανίες, που ενδιαφέρονται για την ανάπτυξη νέων υλικών 47 Zeng, J. (1997), Physical and Human Capital Accumulation, R&D and Economic Growth, Southern Economic Journal, Vol. 63, No. 4, Chinese University of Hong Kong, σελ

68 που θα κάνουν τα οχήµατα πιο ελαφριά ή συστηµάτων εξοικονόµησης καυσίµου που θα τα κάνουν ποιο αποτελεσµατικά στην χρήση τους. Εξαιτίας της µεγάλης εξάρτησής της από τους δύο τοµείς που αναφέραµε οι κατασκευαστές θα ενδιαφέρονται να επενδύσουν σε βασική έρευνα στην εύρεση, συνδυασµό και επεξεργασία υλικών που θα κάνουν το αµάξωµα πιο ελαφρύ και ανθεκτικό αλλά και την δηµιουργία συστηµάτων που θα εξοικονοµούν καύσιµο. Κάτι ανάλογο συµβαίνει και µε τους κατασκευαστές έξυπνων τηλεφώνων smartphones - και γενικά κινητών αλλά και φορητών υπολογιστών για την αποδοτικότερη λειτουργία των µπαταριών λιθίου που εµπεριέχουν. Η µεγάλη αλληλεξάρτηση, που παρατηρούµε ότι υπάρχει, οδηγεί τις επιχειρήσεις αυτών των προιόντων να ασχολούνται µε την βασική έρευνα εύρεσης νέων υλικών που θα µεγιστοποιούν την απόδοση των µπαταριών και θα είναι περισσότερο ανθεκτικά. Έτσι καθώς διαφοροποιείται αφού δραστηριοποιείται σε διάφορους τοµείς θα αυξάνει το σύνολο της βασικής έρευνας που θα διεξάγει. Άρα η τεχνολογική εξέλιξη του κατασκευαστή θα εξαρτάται από το αριθµό των τοµέων που δραστηριοποιείται. 3.6 Εξωτερικότητες Έννοιες και κατηγοριοποίηση Σύµφωνα µε τους Grossman και Helpman (1991) 48, οι τεχνολογικές εξωτερικότητες (ή R&D spillovers) έχουν σχέση µε τη δυνατότητα των επιχειρήσεων από την µια µεριά να µπορούν να αποκτήσουν πληροφορίες και γνώσεις που έχουν δηµιουργηθεί από άλλους χωρίς να πληρώνουν για την απόκτηση των νέων αυτών πληροφοριών και από την άλλη οι δηµιουργοί της νέας γνώσης να µην µπορούν νοµικά, κάτω από τους ισχύοντες νόµους να περιορίσουν ή να απαγορεύσουν την χρήση αυτών από άλλες (οικονοµικές) µονάδες ή οργανισµούς που επωφελούνται. Αλλιώς θα 48 Grossman, G.M. and E. Helpman, (1991), Innovation and growth in the global economy, MIT Press, Cambridge (MA) / London (UK), σελ. 16

69 µπορούσαµε οι εξωτερικότητες να πούµε ότι είναι η µη εθελοντική διαρροή πληροφορίας και η εθελοντική ανταλλαγή της χρήσιµης τεχνολογικής πληροφόρησης. 49 Οι επιχειρήσεις δεν µπορούν να αντιληφθούν και άρα να αξιοποιήσουν τελείως τις πληροφορίες που αναφέρονται ως εξωτερικότητες και είναι διαθέσιµες στην αγορά (R&D spillovers). Αυτό σηµαίνει ότι οι δέκτες δεν πετυχαίνουν τα µέγιστα αποτελέσµατα αφού δεν τις ενσωµατώνουν πλήρως στις δικές τους ερευνητικές δραστηριότητες. initiating agents receiving agents Οι αρχικοί agents initiating agents- (µπορεί να είναι µια οµάδα) που δηµιουργούν την αρχική νέα γνώση πραγµατοποιώντας συνεχή έρευνα και επενδύοντας στην ανάπτυξη καινούργιων τεχνολογικών εξελίξεων και καινοτόµων προϊόντων προκαλούν επιπτώσεις (είτε θετικές είτε αρνητικές) στους agents που λαµβάνουν ως ένα βαθµό την νέα γνώση receiving agents-. Οι initiating agents επιθυµούν να επωφεληθούν από την µετάδοση της πληροφορίας από αυτούς που την λαµβάνουν. Η µεταφορά τεχνολογικής πληροφόρησης συχνά από πολλούς ερευνητές δεν θεωρείται εξωτερικότητα και έτσι υπάρχει µια ασάφεια σχετικά µε την µέτρηση σε εµπειρικό επίπεδο των εξωτερικοτήτων. 50 Συνήθως οι εξωτερικότητες που προκαλούνται από τις δραστηριότητες των διαφόρων επιχειρήσεων είναι κατά µεγάλο ποσοστό αρνητικές ενώ λίγες είναι θετικές οπότε συνήθως δεν οδηγούν στην πραγµατοποίηση του των βέλτιστου αποτελέσµατος τόσο για την κοινωνία όσο και για τους υπόλοιπους agents. Σε ένα θεωρητικό µοντέλο γενικής ισορροπίας (GE framework) όπου οι προτιµήσεις και η τεχνολογία είναι σταθερές η συνάρτηση παραγωγής είναι: y i =Af i (x 1, x 2,, x n, Z) όπου yi είναι η παραγωγή ενός receiving agent, n οι εισροές, Α είναι µια παράµετρος ενώ Ζ είναι το αποτέλεσµα ή η εισροή 49 Steurs,G., (1994), Spillovers and Cooperation in Research and Development, doctoral dissertation KULeuven, σελ Carlaw, K. I., Lipsey, R. G, (2002), Externalities, technological complementarities and sustained economic growth, Research Policy, 31, University of Canterbury, New Zealand, σελ

70 του initiating agent ή το ανθρώπινο που είναι συγκεντρωµένο στην κοινωνία. Εδώ σύµφωνα µε τον Arrow (1962) 51 οι εξωτερικότητες αφορούν την διάχυση γνώσεων τεχνολογίας, η οποία δεν έχει ανταγωνιστικό χαρακτήρα και άρα βοηθάει όχι µόνο τους αρχικούς δηµιουργούς αλλά και τις υπόλοιπες επιχειρήσεις. Άρα το Ζ συχνά αντιπροσωπεύει τις συνολικές δαπάνες ενός τοµέα ή της κοινωνίας σε έρευνα (εκτός του i). Για να κατανοήσουµε την έννοια της εξωτερικότητας (τεχνολογικής) θα αναφέρουµε κάποια παραδείγµατα. Τα εργαλεία κοπής και επεξεργασίας του χάλυβα: Η δυνατότητες που προέκυψαν από την ανακάλυψη και προώθηση των εργαλείων ως ενδιάµεσα αγαθά στην παραγωγική διαδικασία επέτρεψε την παραγωγή για παράδειγµα των αυτοκινήτων και την δηµιουργία της γραµµής παραγωγής από τον Henry Ford για την οποία έχουµε µιλήσει και παραπάνω. Η κατάλληλη εξέλιξη των προϊόντων και της νέας τεχνολογίας που ανέκυψε χρησιµοποιήθηκε στη συνέχεια από ένα µεγάλο κοµµάτι των βιοµηχανιών. Ο ηλεκτρισµός:ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγµα στο οποίο είναι εύκολο κανείς να παρατηρήσει τις θετικές (ή αρνητικές) επιδράσεις µια εξέλιξης ή µιας τεχνολογικής ανακάλυψης είναι η ηλεκτρική ενέργεια. Η κατάλληλη χρήση σε συνδυασµό µε τις πολύ µεγάλες δυνατότητές της και παράλληλα η ανάγκη κάλυψης σηµαντικών αναγκών από την πλευρά της κοινωνίας ώθησε τις επιχειρήσεις, του κρατικούς οργανισµούς και τα ερευνητικά ιδρύµατα στην διαµόρφωση νέων αγαθών και διαδικασιών που εµπεριείχαν αυτή την επαναστατική τεχνολογία γενικού σκοπού που έχουν αναλύσει προηγουµένως. Το αποτέλεσµα ήταν η διεξαγωγή ερευνών περαιτέρω τεχνολογικών εξελίξεων και 51 Βλέπε αναλυτικότερα στον Arrow, K.J., Economic welfare and the allocation of resources for invention, In: Proceedings of the NBER Special Conference Series, Vol. 13. The Rate and Direction of Inventive Activity: Economic and Social Factors, Princeton University Press, Princeton, NJ, σελ

71 καινοτοµιών που είχαν σαν συνέπεια την εµφάνιση όλων των ηλεκτρικών συσκευών και όχι µόνο που στις µέρες µας απολαµβάνει η κοινωνία. Επίσης άλλαξε την διαδικασία παραγωγής και την αποτελεσµατικότητά της. Με τα παραπάνω παραδείγµατα πήραµε µια εικόνα για τις επιδράσεις των εξωτερικοτήτων και της διάχυσης της γνώσης και της τεχνολογίας. Μια αρνητική εξωτερικότητα θα µπορούσαµε να πούµε ότι προήλθε από την ανακάλυψη της µηχανής εσωτερική καύσης. Η µόλυνση µπορεί να είναι µια από τις αρνητικές επιδράσεις. Στατικές και υναµικές Εξωτερικότητες Σε αυτό το σηµείο πρέπει να κάνουµε ένα διαχωρισµό των εξωτερικοτήτων που προέρχονται από Έρευνα και Ανάπτυξη (αλλά και γενικότερα από τεχνολογικές αλλαγές) σε στατικές και δυναµικές. Στατικές: Προκύπτουν όταν οι διεργασίες των initiating agents δηµιουργούν αποτελέσµατα που έχουν επίδραση στους receiving agents είτε θετικά είτε αρνητικά όσον αφορά την παραγωγή τους και µε βάση τις υποθέσεις της σταθερής τεχνολογίας και των προτιµήσεων υναµικές: Συµβαίνουν όταν οι αρχικές ανακαλύψεις από τους initiating agents δηµιουργούν ακόµα µεγαλύτερη τεχνολογική αλλαγή, µεγαλύτερη επιπλέον αξία στις εξελίξεις των υπαρχόντων τεχνολογιών αλλά και νέες ευκαιρίες εµφάνισης και ανακάλυψης ποικίλων καινοτοµιών από την πλευρά των receiving agents. Μια δυναµική εξωτερικότητα προκύπτει όταν οι receiving agents είναι διατεθειµένοι να πληρώσουν για µια τεχνολογική αλλαγή ή µια καινοτοµία που έχει γίνει από άλλος και επιθυµούν να την µετασχηµατίσουν και να την συνδυάσουν µε τις δικές τους γνώσει και έρευνες στον τοµέα που δραστηριοποιούνται ώστε να δηµιουργήσουν και να εκµεταλλευτούν ενδεχόµενες νέες καινοτόµες εφαρµογές και πρωτότυπα

72 προϊόντα που θα έχουν απήχηση και θα καλύπτουν τις ανάγκες των καταναλωτών Τοπικές /Περιφερειακές γνωστικές εξωτερικότητες και καινοτοµία Η νέα οικονοµική γεωγραφία σύµφωνα µε τον Krugman (1991) 53, Grossman και Helpman(1991) έχει τονίσει τον ρόλο των τοπικών επιδράσεων στην οικονοµική δραστηριότητα. Η χωρική συγκέντρωση οικονοµικών δραστηριοτήτων ευνοεί την ανάπτυξη και παραγωγή νέας γνώσης. Η επένδυση σε Έρευνα και Ανάπτυξη θα έχει ως αποτέλεσµα την αύξηση της καινοτοµικής δράσης της οικονοµίας της χωρικής ενότητας και είναι πολύ πιθανό να προκύψουν σαν συνέπεια των παραπάνω γνωστικές εξωτερικότητες οι οποίες θα έχουν θετική απόδοση για την οικονοµία. Οι regional knowledge spillovers που υποθέτουµε ότι υπάρχουν µεταξύ των οικονοµικών µονάδων (είτε επιχειρήσεων είτε οργανισµών) καθώς και η εγγύτητα µεταξύ των µονάδων agents που καινοτοµούν οδηγεί σε ακόµα µεγαλύτερες γνωστικές εξωτερικότητες. Αυτό συµβαίνει γιατί οι µη κωδικοποιηµένες (σιωπηρές ή ρητές) γνώσεις είναι πιο άµεσα µεταβιβάσιµες όταν οι συνδιαλλαγές είναι άµεσες - πρόσωπο µε πρόσωπο. Όσο αποµακρύνεται ο ένας agent από τον άλλο η γνώσει αυτή όσον αφορά τη µετάδοση και διάχυσή της είναι πιο δύσκολη και παρατηρείται σε αυτή µια φθορά όσο αυξάνεται η απόσταση του χώρου. Παλιότερες µελέτες µας έχουν δώσει την εικόνα ότι οι γνώσεις που παράγονταν από τα ερευνητικά εργαστήρια αλλά και τα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα διοχετεύονταν στις βιοµηχανίες και η διάχυση της πληροφορίας και των νέων γνώσεων περιοριζόταν σε µια γεωγραφική ενότητα. Αργότερα έγινε ένας διαχωρισµός της έρευνας η οποία γίνεται από τις επιχειρήσεις και από αυτή που πραγµατοποιούν τα πανεπιστήµια. Οι εξωτερικότητες που προκύπτουν από τα πανεπιστήµια έχει βρεθεί ότι έχουν τοπικό χαρακτήρα 52 Carlaw, K. I., Lipsey, R. G., (2002), Externalities, technological complementarities and sustained economic growth, Research Policy, 31, University of Canterbury, New Zealand, σελ Krugman, P., (1991b). Increasing returns and economic geography, Journal of Political Economy, 99(3), σελ

73 και περιορίζονται συγκεντρώνονται τοπικά και έχουν ένα τοπικό γεωγραφικό χαρακτήρα. Παράλληλα (οι µελέτες) δείχνουν ότι υπάρχει µια διάχυση της πληροφόρησης και άρα spillovers µεταξύ των πανεπιστηµίων γειτονικών περιοχών /χωρών. Οι νέες έρευνες έχουν γίνει επιβεβαιώνουν ότι η καινοτοµική δραστηριότητα µιας περιοχής επηρεάζεται από την τεχνολογική εξειδίκευση των γειτόνων της σε άλλες περιοχές. 54 Επίσης δεδοµένα από την Ευρώπη σχετικά µε τις πατέντες έδειξαν ότι το καινοτοµικό αποτέλεσµα µιας περιοχής επηρεάζεται από την δαπάνη σε Ε&Α µιας άλλης παρακείµενης χωρικής ενότητας. Επιπλέον η γεωγραφική διάχυση των νέων ιδεών έχει µεγαλύτερη επίπτωση αν οι περιοχές στις οποίες διαδίδονται είναι γειτνιάζουσες. Η εξέλιξη της τεχνολογίας από την επένδυση σε Ε&Α σε µια περιοχή η οποία καταλήγει σε νέα γνώση είναι πολύ πιθανό να καταλήξει σε µια τοπική γνωστική εξωτερικότητα για την γειτονική περιοχή αρκεί αυτή να µπορεί να την απορροφήσει. Από την συγκέντρωση αυτών των νέων γνώσεων και καινοτοµιών αυξάνονται οι συσσωρευµένες γνώσεις και υπάρχουν θετικές εξωτερικότητες και περαιτέρω βελτίωση των προϊόντων,των υπηρεσιών και των διαφόρων διαδικασιών. Έτσι µε την συνεργασία σε έρευνα και ανταλλαγή γνώσεων µεταξύ των agents δυο ή περισσότερων γειτνιαζόντων περιοχών αυξάνουν το συνολικό συσσωρευµένο µέγεθος της καινοτόµου γνώσης σε ένα τοπικό επίπεδο. Αυτό συµβαίνει γιατί όταν οι οργανισµοί αλλά περισσότερο οι επιχειρήσεις agents των παρακείµενων χωρικών ενοτήτων συνεργάζονται καθώς αυξάνονται οι επενδύσεις και η ανάπτυξη περισσότερο διαφοροποιηµένων προϊόντων. Η συνέργιες και οι ανταλλαγές των γνώσεων µεταξύ των επιχειρήσεων των διαφόρων κοντινών περιοχών ή των µεθόδων παραγωγής, βοηθούν στην ανάπτυξη αυτών ενδογενώς. Αυτές (οι συνεργασίες) προκύπτουν µέσω κοινών ερευνητικών δραστηριοτήτων είτε των επιχειρήσεων είτε των πανεπιστηµιακών ιδρυµάτων ή άλλων κρατικών ή µη οργανισµών και οµάδων. Οι ροές γνώσεων και πληροφόρησης (knowledge flows) µέσω του των συνδιαλλαγών λειτουργούν επιπρόσθετα στην εµφάνιση γνωστικών εξωτερικοτήτων. 54 Περισσότερα µπορείς να δεις στον Moreno, R., Paci, R., & Usai, S., (2005), Geographical and sectoral clusters of innovation in Europe, The Annals of Regional Science, 39(4), σελ

74 3.7 Συστήµατα Καινοτοµίας Περιγραφή της έννοιας Ένα σύστηµα καινοτοµίας αποτελείται από έναν αριθµό από στοιχεία µαζί µε τις σχέσεις και τις διασυνδέσεις που υπάρχουν µεταξύ αυτών. Αυτά τα στοιχεία µπορεί να είναι είτε επιχειρήσεις είτε ιδρύµατα (κρατικά και µη) ή πανεπιστήµια τα οποία συνδυάζουν και διαχέουν µεταξύ τους τις γνώσεις που παράγουν για να οδηγηθούν σε κάποια καλύτερα αποτελέσµατα σε απ ότι αν δεν υπήρχε αυτή η συνεργασία. Η διάδοση και η χρήση της γνώσης και των πληροφοριών που προκύπτουν για το κάθε κοµµάτι του συστήµατος καινοτοµίας αυξάνουν τους συνδυασµούς των πληροφοριών στο σύστηµα και προκαλούν την ανακάλυψη νέων, πιο οικονοµικά αποτελεσµατικών και χρήσιµων γνώσεων. 55 Το σύστηµα το οποίο περιγράφουµε είναι εκτός από ένα κοινωνικό, αφού περιγράφει τις αλληλεπιδράσεις µεταξύ ανθρώπων, και δυναµικό αφού τα µέρη που το αποτελούν είτε µπορεί να ανταλλάσσουν πιο εύκολα την καινοτόµο γνώση, κάτι που συνεπάγεται µια περαιτέρω ώθηση στην πραγµατοποίηση καινοτοµιών, είτε δύναται να δηµιουργούν υποοµάδες -subsystems καινοτοµίας και να θέτουν εµπόδια διάχυσης στις υπόλοιπες. Τα συστήµατα καινοτοµίας µπορεί είτε να αφορούν το εσωτερικό µια χώρας, είτε όπως έγινε εµφανές ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες να είναι διασυνοριακά και παγκοσµιοποιηµένα. Κάθε κράτος µε την σύσταση και οργάνωση ερευνητικών κέντρων, ιδρυµάτων όπως τα πανεπιστήµια και την εισαγωγή κινήτρων (όπως επιδοτήσεις και χρηµατικά βραβεία / επιχορηγήσεις) συµβάλλει στην ανάπτυξη και πραγµατοποίηση έρευνας η οποία θα έχει σαν συνέπεια την τεχνολογική αλλαγή και την εµφάνιση νέων γνώσεων και πρωτοποριακών προϊόντων τα οποία θα µπορούν να χρησιµοποιηθούν εκτός από τους καταναλωτές και από άλλες επιχειρήσεις για περαιτέρω εξέλιξη και παραγωγή καινοτόµων εφαρµογών. Τα δίκτυα πληροφόρησης έχουν σκοπό να εµπεδώσουν την νοοτροπία της συνεργασίας 55 Lundvall, B.-Å., (1992), National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning, Pinter Publishers, London, σελ. 2-10

75 µεταξύ των φορέων Έρευνας και Ανάπτυξης καθώς και να ωθήσουν τα διάφορα στοιχεία που τα αποτελούν σε ένα µεγαλύτερο επίπεδο συµπληρωµατικότητας και αλληλοκάλυψης που έχει σχέση µε την παραγωγή νέας γνώσης. Οι οικονοµική ανάπτυξη και ευηµερία των διαφόρων χωρικών ενοτήτων δεν εξαρτάται µόνο από την απόδοση των επιχειρήσεων αλλά και από τον βαθµό συνεργασίας αυτών τόσο µεταξύ τους όσο και µε το δηµόσιο τοµέα (οργανισµούς, επιχειρήσεις-ιδρύµατα) για την παραγωγή και χρήση της νέας γνώσης και καινοτοµίας. Οι επιχειρήσεις λειτουργούν βάσει κοινών κανόνων που έχουν θεσπιστεί από το κράτος και χρησιµοποιούν πόρους, δοµές, όργανα αλλά και υποδοµή γνώσεων που είναι κοινή. Στο σηµείο αυτό να προσθέσουµε τον στενό ορισµό των συστηµάτων καινοτοµίας που είναι τα µέρη που περιγράψαµε παραπάνω (ερευνητικά κέντρα, εργαστήρια Ε&Α των επιχειρήσεων, πανεπιστήµια) ενώ ένας ευρύτερος περιλαµβάνει όλα τα µέρη του οικονοµικού και παραγωγικού οικοδοµήµατος όπως το παραγωγικό κοµµάτι, το χρηµατοδοτικό µέρος και το κοµµάτι του marketing. Αυτά µπορούν να θεωρηθούν ως υποσυστήµατα (subsystems) το οποία µέσω της τεχνολογικής αλλαγής, της επένδυσης σε Ε&Α έχουν σαν συνέπεια την ανάπτυξη νέων ιδεών, υπηρεσιών, διαδικασιών και προϊόντων που προκύπτουν από τις διασυνδέσεις και τον συντονισµό αυτών των διαφόρων µερών. Κάποια παραδείγµατα που γίνονται εµφανείς οι συνέργιες και οι συµπληρωµατικότητες στην πορεία δηµιουργίας καινοτόµων αγαθών και νέας γνώσης είναι ο τοµέας της βιοτεχνολογίας, των νέων υλικών και της νανοτεχνολογίας Μέρη του Συστήµατος Η διαδραστικότητα τον φορέων που αποτελούν ένα σύστηµα καινοτοµίας και η οποία έχει ως επακόλουθο την διάδοση της γνώσης (interactive learning) και δηµιουργία νέας µπορεί να έχει τοπικό, εθνικό ή διασυνοριακόδιεθνή χαρακτήρα. Τα στοιχεία- τοµείς στα οποία ο Lundvall (1992) δίνει

76 προσοχή και τα θεωρεί ως µέρη που καθορίζουν την λειτουργία και τα αποτελέσµατα των συστηµάτων καινοτοµίας είναι: 56 o Η εσωτερική δοµή και οργάνωση των επιχειρήσεων o Οι σχέσεις µεταξύ των επιχειρήσεων και η εξέλιξή τους o Ο ρόλος του δηµόσιου τοµέα o Οι αρχές και οι θεσµοί που διέπουν τον χρηµατ/τικό τοµέα και o Η οργάνωση και ο βαθµός έντασης της Ε&Α Στις διάφορες χωρικές ενότητες εντοπίζονται διαφορές ως προς κάποια µέρη (για παράδειγµα τον ρόλο του δηµοσίου τοµέα) ενώ αν µιλάµε για διεθνή συστήµατα καινοτοµίας το µερίδιο επιρροής για κάθε ένα από τα παραπάνω µεταβάλλεται. Πρώτα λοιπόν θα µιλήσουµε για την εσωτερική λειτουργία των επιχειρήσεων που είναι ένας σηµαντικός παράγοντας για τα συστήµατα καινοτοµίας. Πολλά νέα αγαθά γνώσεις και καινοτοµίες παράγονται από τις επιχειρήσεις και έτσι η ροές των καινούργιων γνώσεων και της πληροφορίας καθώς και η διαδικασία εµπέδωση και ενσωµάτωσης των νέων δεδοµένων στην παραγωγή συµβάλλουν στην ικανότητα ανάπτυξης και απόδοσης νέων καινοτοµιών. Οι συµπληρωµατικότητες και αλληλεπιδράσεις µεταξύ των διαφόρων µερών της επιχείρησης καθορίσουν την καινοτοµικότητά της. Ένα άλλο στοιχείο που καθορίζει την λειτουργία των συστηµάτων καινοτοµίας είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται µεταξύ των εταιρειών. Υπάρχει το ενδεχόµενο η διάχυση της προϋπάρχουσας γνώσης σε αγορές που χαρακτηρίζονται από ανταγωνισµό και είναι pure markets να γίνεται χωρίς εµπόδια και αυτό κάνει τη χρήση της κοινό αγαθό για όλες. Αυτό είναι πολύ πιθανό να αυξήσει περαιτέρω την τεχνολογική εξέλιξη και να έχει 56 Lundvall, B.-Å., (1992), National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning, Pinter Publishers, London, σελ

77 θετικές συνέπειες στην επένδυση σε Ε&Α. Η έρευνα και οι νέες γνώσεις που θα προκύπτουν από την εξέλιξη ενός προϊόντος ή µιας διαδικασίας από µια οµάδα επιχειρήσεων θα λειτουργεί σαν σκαλοπάτι για τις υπόλοιπες οι οποίες επιθυµούν να συνεχίσουν την έρευνα. Αντίθετα αν υπάρχουν subsystems of innovation που αναφέραµε προηγουµένως συνεργάζονται κάποιες ώστε να αποκλείσουν τις υπόλοιπες από τη νέα γνώση την ανταλλαγή του technical know how τότε αποτρέπουν ένα ενδεχόµενο µεγαλύτερο επίπεδο καινοτοµίας. Στην οικονοµία επιπλέον παρατηρείται µια διαρκής αύξηση των επιχειρήσεων που βασίζονται στην µεταφορά και ανταλλαγή πληροφοριών (knowledge intensive industries) στις οποίες ο ρόλος των δικτύων πληροφόρησης και ροή νέων γνώσεων και καινοτοµιών είναι ζωτικής σηµασίας γι αυτές. Επίσης ο δηµόσιος τοµέας είναι ένα παράγοντας που επηρεάζει την καινοτοµική διαδικασία και αποτελεί έναν από τους κυριότερους συντελεστές διαµόρφωσης των συστηµάτων καινοτοµίας. Εµπλέκεται στο σύστηµα µέσω της χορήγησης κινήτρων επένδυσης σε Ε&Α και τεχνολογικής εξέλιξης των αγαθών αλλά και των διαδικασιών. Υποστηρίζει την επιστηµονική έρευνα επίσης µέσω της δηµιουργίας πανεπιστηµίων και ερευνητικών κέντρων και οργανισµών που διαχέουν την παραγόµενη νέα γνώση, ενώ µέσω των θεσµοθετηµένων κανονισµών, τα διάφορα όρια- και επίπεδα ποιότητας για παράδειγµα που επιβάλλει διαµορφώνει το νοµικό πλαίσιο και παράλληλα τον βαθµό και την κατεύθυνση της καινοτοµίας. Είναι τέλος ένας σηµαντικός παίκτης (αν και τις τελευταίες δεκαετίες οι ιδιωτικές επιχειρήσεις στις περισσότερες χώρες έχουν πάρει τα σκήπτρα της καινοτοµικότητας) στην παραγωγή νέας γνώσης και καινοτοµίας.

78 Οι αρχές και οι θεσµοί που διέπουν τον χρηµατοπιστωτικό τοµέα είναι ένας επιπλέον συντελεστής που έχει σχέση µε την ανάπτυξη από πλευράς επιχειρήσεων νέων πληροφοριών και επεξεργασία δεδοµένων µε συνέπεια την εµφάνιση καινοτόµων προϊόντων. Αν το χρηµατοδοτικό κοµµάτι του συστήµατος καινοτοµίας επιτρέπει των δανεισµό χωρίς σηµαντικά εµπόδια και δηµιουργεί συνθήκες ανάπτυξης και στήριξης της ερευνητικής δραστηριότητα από τις επιχειρήσεις ή άλλους φορείς αυτό θα έχει θετική επίδραση στην επένδυση σε έρευνα και τεχνολογική αλλαγή. Τέλος η οργάνωση και εντατικότητα µε την οποία γίνεται η προώθηση της έρευνας από τους οργανισµούς και τις επιχειρήσεις διαµορφώνουν την διαδικασία µε την οποία οδηγούµαστε στις νέες επαναστατικές ιδέες, γνώσεις και τελικά προϊόντα στα πρωτοποριακά προϊόντα. Οι πηγές, η οργάνωση και η ιστορική διαδροµή ανάπτυξης του συστήµατος Έρευνας και Ανάπτυξης έχουν διαµορφώσει σε ένα βαθµό τα συστήµατα καινοτοµίας. Ένα χαρακτηριστικό που µπορούµε να εντοπίσουµε είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες τα συστήµατα καινοτοµίας έχουν επεκταθεί και υπερκαλύπτουν τους εθνικούς φορείς. Η διαδικασία διάχυσης της νέας γνώσης από µια περιοχή του κόσµου σε µια άλλη είναι πιο εφικτή µέσω των διασυνδέσεων µεταξύ των επιχειρήσεων, της ευκολότερης ανταλλαγής της γνώσεις µεταξύ των ιδρυµάτων και λόγω συνεργασίας των κρατών µέσω της υπογραφής συµφωνιών για παράδειγµα των συνθηκών διακίνησης αγαθών και υπηρεσιών (free trade agreements). Επίσης οι συνεργασίες στην Ε&Α (joint ventures) µεταξύ µεγάλων επιχειρήσεων συµβάλουν στην δηµιουργία σχέσεων. Αυτή η ανάπτυξη συνεργασιών ενισχύουν την γνώση που γίνεται κοινή και οι επιχειρήσεις εκµεταλλεύονται αυτές τις ροές (knowledge flows). Οι σχέσεις που αναπτύσσονται σε µεταξύ φορέων καινοτοµίας διαφορετικών χωρικών ενοτήτων αλλάζει τα µοτίβα καινοτοµίας και οδηγούν σε αλλαγές στις τεχνολογικές διαδροµές για την ανακάλυψη νέων καινοτοµιών.

79 Μπορούµε να κατανοήσουµε, λαµβάνοντας υπ όψιν την ανάλυσή µας ότι τον διαχωρισµό των συστηµάτων καινοτοµία σε o υπερεθνικά - supranational o εθνικά - national o τοπικά - regional και o κλαδικά sectoral Ένα παράδειγµα supranational innovation system µπορεί να είναι ένα παγκόσµιο σύστηµα ή µπορεί να περιλαµβάνει ένα κοµµάτι του κόσµου όπως είναι αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ένα εθνικό µπορεί να περιλαµβάνει τις επιχειρήσεις τους θεσµούς και τα στοιχεία που περικλείονται σε µια εθνική οντότητα. Αυτό το είδος του συστήµατος δεν έχει τόσο µεγάλο ενδιαφέρον στις µέρες µας διότι οι αλληλεξαρτήσεις των επιχειρήσεων, των θεσµών και άλλων µερών των συστηµάτων δεν περιορίζονται σε ένα κράτος. Οι διεθνείς συνεργασίες και συµφωνίες τόσο στο ερευνητικό κοµµάτι όσο και σε άλλους τοµείς διάχυσης της πληροφόρησης και χρηµατοδοτικής κάλυψης των αναγκών των διαφόρων µερών των συστηµάτων καινοτοµίας έχουν οδηγήσει τους οικονοµολόγους να δίνουν βάση στις υπόλοιπες κατηγορίες. Τα τοπικά ή περιφερειακά συστήµατα καινοτοµίας είναι σηµαντικά καθώς πρόκειται για περιοχές µιας χώρας που έχει αναπτύξει τις κατάλληλες δοµές και διέπεται από τους θεσµικούς κανόνες που ευνοούν την καινοτοµία και την παραγωγή νέας γνώσης. Ένα παράδειγµα είναι η Silicon Valley στην Καλιφόρνια η οποία χαρακτηρίζεται από µεγάλο βαθµό ανάπτυξης νέων ιδεών, νέων τεχνολογιών και καινοτοµιών σε κλάδους όπως της πληροφορικής και της υψηλής τεχνολογίας. Ένα αντίστοιχο παράδειγµα στην Ευρώπη, αν και σε χαµηλότερο επίπεδο είναι η δηµιουργία και ανάπτυξη καινοτόµων δραστηριοτήτων από επιχειρήσεις παραγωγής προϊόντων υψηλής τεχνολογίας (όπως microelectronics, nanotechnology) στην Ζώνη της Κυανής Ακτής που βρίσκεται στη νότια Γαλλία. Τέλος, φεύγοντας από τη χωρική διάσταση αυτών των συστηµάτων, µπορούµε να πούµε τα κλαδικά- sectoral συστήµατα καινοτοµίας περιλαµβάνουν µέρος των υπολοίπων κατηγοριών. Για παράδειγµα τα τεχνολογικά συστήµατα καινοτοµίας µπορούν να ενταχθούν στην κατηγορία των κλαδικών αφού µπορεί να περιλαµβάνουν µέρος των εθνικών, υπερεθνικών και τοπικών συστηµάτων. Αν πάρουµε για

80 παράδειγµα την φαρµακοβιοµηχανία σαν ένα σύστηµα παραγωγής καινοτοµιών και ανάπτυξης νέων γνώσεων τότε οι επιχειρήσεις και άλλα µέρη του συστήµατος µπορεί να ανήκουν σε πολλές χώρες όπως η Γαλλία, η Γερµανία, η Βρετανία αλλά επίσης να περιλαµβάνονται σε αυτά (τα συστήµατα) διασυνδέσεις και διάχυση γνώσεων και νέων πληροφοριών µε οργανισµούς και ιδρύµατα που έχουν υπερεθνικό ή τοπικό χαρακτήρα. Καλό θα ήταν να πούµε ότι τα κλασικά συστήµατα (πχ. τα τεχνολογικά συστήµατα καινοτοµίας) θα µπορούσαν να εξειδικευτούν ακόµα περισσότερο ανάλογα µε τον συγκεκριµένο τοµέα δραστηριοποίησης των επιχειρήσεων. 57 Συµπερασµατικά τα συστήµατα δηλαδή αναφέρονται στην αλληλεπίδραση µια σειρά ενεργούντων (actors) όπως επιχειρήσεις, ερευνητικών ιδρυµάτων και άλλων οργανισµών που αλληλοσυνδέονται µε σκοπό την παραγωγή τη διάδοση και την πραγµατοποίηση καινοτοµιών και τη δηµιουργία νέας γνώσης. 3.8 Μελέτη Περίπτωσης: Ο ρόλος των περιφερειακών γνωστικών εξωτερικοτήτων στην ανάπτυξη της καινοτοµίας στην Κίνα Γενικά στοιχεία Τις τελευταίες δεκαετίες (ιδιαίτερα από το 2000 και µετά) στην παγκόσµια οικονοµία έχει αναδειχθεί µια δυναµική και συνεχώς αναπτυσσόµενη οικονοµία υπερδύναµη η οποία έχει χαρακτηριστεί από πολλούς οικονοµολόγους οικονοµικό θαύµα και πόλος καινοτοµιών και τεχνολογικών εξελίξεων. Αυτή η οικονοµία δεν είναι άλλη από την Κίνα. Εµείς εδώ θα εντοπίσουµε την επίδραση των τοπικών /περιφερειακών γνωστικών εξωτερικοτήτων (regional knowledge spillovers) στην ανάπτυξη 57 Edquist, C., (1997), Systems of Innovation: Technologies, Institutions and Organizations, Printer A Cassell, London

81 της καινοτοµικότητας και της εµφάνισης νέων προϊόντων και πρωτοποριακών τεχνολογιών κατά την περίοδο που δίνουν ώθηση σε αυτό που αναφερόµαστε ως κινεζική αλµατώδης οικονοµική ανάπτυξη. 58 Το ερώτηµα που θέλουµε να απαντήσουµε εδώ είναι αν η γειτνίαση µιας περιοχής /περιφέρειας σε µια άλλη καινοτόµα επηρεάζει την αύξηση της καινοτοµικότητας στην αρχική. ηλαδή σκοπός του περίπτωσης που µελετάµε είναι να βρούµε αν υπάρχει θετική επίδραση ανάµεσα σε µια περιφέρεια µε χαµηλή σχετική καινοτοµική δράση από µια κοντινή χωρικά περιοχή που έχει µια σηµαντική εξέλιξη της τεχνολογίας και τροφοδοτεί µε νέες γνώσεις και πρωτοποριακά προϊόντα, διαδικασίες και υπηρεσίες τις παρακείµενες χωρικές µονάδες. Τη δεκαετία του 90 αναπτύχθηκαν από τους Grossman και Helpman (1991) 59 αλλά και τον Krugman θεωρίες για τον ρόλο αυτών το εξωτερικοτήτων στο χώρο και τις συνέπειες της διάχυσης των γνώσεων. Αυτές οι θεωρίες έχουν σαν σκεπτικό ότι οι γνωστικές εξωτερικότητες που προκύπτουν, ενδυναµώνουν την χωρική συγκέντρωση της καινοτοµίας. Οι περιφερειακές /τοπικές γνωστικές εξωτερικότητες και άρα η διάδοση της γνώσης αντανακλούν τη διάχυση και µεταφορά των πληροφοριών και των ιδεών µεταξύ των παραγωγών που βρίσκονται σε γειτονικές χωρικές ενότητες. Οι µηχανισµοί που προκαλούν αυτή την ανταλλαγή και διάδοση των νέων ιδεών και καινοτοµιών είναι συνήθως τα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα, ερευνητικά ινστιτούτα και οι συνεργασίες µεταξύ των διαφόρων επιχειρήσεων ή βιοµηχανιών. 60 Η περίπτωση της Κίνας ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα καθώς η ανάπτυξή της από την άποψη της αύξησης των διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας ήταν αλµατώδης (περίπου 2000%) την δεκαετία του Οι καινοτοµίες που πραγµατοποιούνται σε µια περιοχή αναµένεται να έχουν κάποια επίπτωση στην καινοτοµικότητα της διπλανής περιφέρειας διότι συχνά υπάρχουν 58 Shang, Q., Poon J. P.H. and Yue Q., (2012), The role of regional knowledge spillovers on China's innovation, China Economic Review, 23, σελ Grossman, G. M., & Helpman, E., (1991). Trade, knowledge spillovers and growth, European Economic Review, 35(2 3),σελ Audretsch, D. B. and Feldman, M. P., (1996), R&D spillovers and the geography of innovation and production, American Economic Review, 86(4), σελ

82 αλληλεπιδράσεις, συνεργασίες, κοινά ερευνητικά προγράµµατα (για παράδειγµα κοινές ερευνητικές οµάδες) και ανταλλαγές γνώσεων και πληροφοριών Περιγραφή Μοντέλου Στη περίπτωσή µας για να εξετάσουµε την αρχική µας υπόθεση, δηλαδή αν µια περιφερειακή ενότητα στην Κίνα µπορεί να επηρεαστεί όσον αφορά την καινοτοµικότητά της από µια άλλη γειτονική δυναµική και καινοτόµα ενότητα, εξειδικεύουµε µια συνάρτηση παραγωγής της (νέας) γνώσης που συσχετίζει την παραγωγή και δηµιουργία καινοτοµιών τις µιας ενότητας µε τον αριθµό πατέντων της γειτονικής ενότητας. Η συνάρτηση αυτή έχει σαν 2 κύριες εισροές την 1)Ε&Α και του 2)ειδικευµένους εργάτες εκτός της περιφερειακής διάχυσης. Η Ε&Α στην Κίνα πραγµατοποιείται από την κυβέρνηση- πανεπιστήµια και τις επιχειρήσεις. Στο µοντέλο µας λοιπόν εκτιµούµε την γνωστική συνάρτηση παραγωγής που είναι συνάρτηση της γνώσης που υπάρχει στη χωρική ενότητα i, αλλά και των δύο εισροών που αναφέραµε προηγουµένως. Η γνώση της περιφερειακής ενότητας εξαρτάται από τις νέες ιδέες που παράγονται στην γειτονική περιφέρεια και η ανταλλαγή των ιδεών µέσω των συνεργασιών ανάµεσα στις δύο περιοχές είναι συνάρτηση της απόστασης. Έτσι έχουµε την σχέση: P=β 0 + β 1 RE + β 2 RU + β 3 LE + β 4 LU + ε Όπου P : είναι µια µήτρα nχ1 παρατηρήσεων από τις πατέντες που πιστοποιούνται στους agents RE : µια µήτρα nχ1 παρατηρήσεων των δαπανών των επιχειρήσεων σε Ε&Α RU : µια µήτρα nχ1 παρατηρήσεων των δαπανών της κυβέρνησης σε Ε&Α LE : η εξειδικευµένη εργασία των επιχειρήσεων LU : το εξειδικευµένο προσωπικό των πανεπιστηµίων και των ιδρυµάτων και

83 E : ο διαταρακτικός όρος Για να συµπεριλάβουµε τις περιφερειακές γνωστικές εξωτερικότητες εισάγουµε στο παραπάνω µοντέλο το χωρική αυτοπαλίνδροµη εξειδίκευση (spatial autoregressive specification SAR). Οπότε µετασχηµατίζεται σε P=β 0 + λwp + β 1 RE + β 2 RU + β 3 LE + β 4 LU + β 5 X + ε όπου W: µήτρα (κανονικοποιηµένη) nxn, που αναφέρεται στις γειτονικές της i περιοχές και έχει τα βάρη ανάλογα µε τον βαθµό πρόσβαση στην πληροφόρηση και γνώση που έχει η i αυτές WP: µήτρα nx1 που µια µεταβλητής η οποία είναι ένας σταθµισµένος µέσος όρος των αποτελεσµάτων καινοτοµίας των γειτονικών περιοχών της περιφέρειας i και η οποία µετράει την προσβάσιµη γνώση που παράγεται σε κοντινές περιοχές για την περιοχή i X: περιλαµβάνει τρεις control variables- τις άµεσες ξένες επενδύσεις (FDI), την τοποθεσία και το οικονοµικό µέγεθος Γνωστικές εξωτερικότητες υπάρχουν, εάν το αποτέλεσµα της καινοτοµίας σε περιοχή επηρεάζεται από τα αποτελέσµατα της καινοτοµίας των γύρω περιοχών, και αυτό αποτυπώνεται από τη συντελεστή αυτοπαλινδρόµησης λ. Όταν το λ >0 σηµαίνει ότι κρατώντας τις άλλες µεταβλητές σταθερές, µια περιοχή που περιβάλλεται από καινοτόµους γείτονες έχει υψηλότερο επίπεδο της καινοτοµίας µέσω της διάχυσης της γνώσης. Τα βάρη W εδώ να αναφέρουµε ότι αντιπροσωπεύουν τις γειτονικές από την i περιφερειακές ενότητες και ανάλογα µε την τιµή που παίρνουν είναι πολύ κοντινές ή υπάρχει µια απόσταση µεταξύ τους. Τα βάρη W είναι απαραίτητα γιατί υπάρχουν διαφορές µεταξύ των περιφερειών. Οι δυτικές περιφέρειες της Κίνας είναι µεγάλες και χαρακτηρίζονται από σηµεία καινοτοµίας- συγκέντρωσης ερευνητικής δραστηριότητας και µεγάλες περιοχές τεχνολογικής ερήµου. Συνέπεια της µεγάλης απόστασης, και σε πολλές από αυτές της ύπαρξης λίγων γειτονικών περιφερειών (µια ή

84 δύο), είναι η δυσκολία µετάδοσης και διάχυσης της νέας γνώσης και της καινοτοµίας. Από την άλλη οι κεντρικές και ανατολικές έχουν µικρότερη έκταση, καλύτερες υποδοµές, µεγαλύτερες επενδύσεις σε τεχνολογική εξέλιξη και ερευνητικές εγκαταστάσεις και συγκέντρωση εξειδικευµένου εργατικού δυναµικού. Αυτό ευνοεί την διάδοση των νέων ιδεών, των νέων εφαρµογών και συµβάλλει στην σηµαντικότερη αλληλεπίδραση και καινοτοµική τους διασύνδεση. Επίσης να πούµε ότι για τον υπολογισµό του SAR µοντέλου χρησιµοποιήθηκε η γενικευµένη µέθοδος του δύο σταδίων ελαχίστων τετραγώνων (GS2SLS) εκτιµητή. Επιπλέον, κάτι ένα θετικό από την παρατήρηση της ανάπτυξης των διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας (πατέντες) είναι ότι γίνεται εφικτός ο εντοπισµός και η αφαίρεση των αµετάβλητων περιφερειακών χαρακτηριστικών που επηρεάζουν την κατανοµή των οικονοµικών δραστηριοτήτων. Ένα µέτρο εντοπισµού και µέτρησης της καινοτοµικότητας είναι ο αριθµός πατέντων που έχουν επικυρωθεί κατά την περίοδο που εξετάζουµε ( ). Αυτός ο δείκτης θα µας δώσει µια καλή εικόνα για τον ρόλο των γνωστικών εξωτερικοτήτων και την επίδραση των δαπανών Ε&Α των χωρικών ενοτήτων στην αύξηση της καινοτοµίας και του θετικού (ή αρνητικού) αντίκτυπου στην οικονοµία των παρακείµενών τους κοντινών περιφερειών. Υπάρχουν τρεις µορφές πατέντων: o Πατέντες σχεδιασµού (Design patents) o Πατέντες εφεύρεσης (Invention patents) και o Πατέντες χρησιµότητας (Utility patents) Από τους τρεις τύπους των διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας, οι πατέντες εφεύρεσης πρέπει να έχουν τον υψηλότερο βαθµό καινοτοµίας και εφευρετικότητας. Οι πατέντες χρησιµότητας, χορηγούνται για παράδειγµα όταν γίνεται η πρακτική εφαρµογή µιας καινοτοµίας. Στο Παράρτηµα Α παρουσιάζονται τα µεγέθη των τριών µερών καινοτοµικότητας.

85 Στον πίνακα 1 του Παραρτήµατος Α παρουσιάζονται οι µεταβλητές που οι Shang, Q. Poon J. P.H. and Yue Q.(2012) 61 έχουν λάβει υπ όψιν τους, ο µέσος όρος και η τυπική απόκλιση. Ο πίνακας 2 στο σηµείο αυτό να αναφέρουµε ότι µας δείχνει το ποσοστό ανάπτυξης των τριών τύπων πατέντων. Παρατηρούµε ότι στο Πεκίνο έχουµε µεγάλη ανάπτυξη της καινοτοµίας και αυτό είναι πλεονέκτηµα που έγκειται στα διπλώµατα ευρεσιτεχνίας. Οι γειτονικές περιοχές του Πεκίνου (χωρική ενότητα Tianjin) βλέπουµε ότι έχουν αυξηµένα επίπεδα καινοτοµίας επίσης. Ακόµα κάποιες εσωτερικές δυτικές και κεντρικές περιφέρειες όπως η Χουνάν και εµφανίζουν σηµαντική ανάπτυξη γεγονός που υποδηλώνει µια διαδικασία διάχυσης και χωρικής αποκέντρωσης της Ε&Α και της καινοτοµικής παραγωγικής διαδικασίας. Ο Πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανοµή κατά περιφέρεια του εξειδικευµένου προσωπικού και δαπανών σε Ε&Α κατά την περίοδο 2001 και Οι πρώτες 3 στήλες αντιπροσωπεύουν το εξειδικευµένο προσωπικό που απασχολείται στην Έρευνα και Ανάπτυξη από τα ιδρύµατα (κυρίως κρατικά) και τα πανεπιστήµια, στη δεύτερη οµάδα 3 στηλών παρουσιάζεται το προσωπικό skilled personnel- που ανήκει στις µικρές και µεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις και στην τρίτη τριάδα βλέπουµε τα έξοδα σε Ε&Α των πανεπιστηµίων και των ερευνητικών ιδρυµάτων. Συγκρίνοντας το εξειδικευµένο προσωπικό των πανεπιστηµίων, ο πίνακας δείχνει ότι το επίπεδο του ανθρώπινου κεφαλαίου που υπάρχει στο Πεκίνο ξεπερνά εκείνη των άλλων περιφερειών και είναι τουλάχιστον διπλάσιο από αυτό της Σαγκάης, όπου υπάρχει η δεύτερη µεγαλύτερη συγκέντρωση του ανθρώπινου κεφαλαίου. Το ερευνητικό ανθρώπινο δυναµικό τείνει να συγκεντρώνεται στα µεγάλα κέντρα και άρα και τα έξοδα για Ε&Α αλά όσον αφορά τις δαπάνες έρευνας υπάρχει µια µεγαλύτερη διάχυση τους στις γειτονικές περιοχές των µεγάλων ανεπτυγµένων κέντρωνπεριφερειών. Επίσης οι διαφορές ανάµεσα στο ανθρώπινο κεφάλαιο των επιχειρήσεων και των ιδρυµάτων είναι διαφορετική µε την κατανοµή και τις 61 Shang, Q., Poon J. P.H. and Yue Q., (2012), The role of regional knowledge spillovers on China's innovation, China Economic Review, 23, σελ

86 συγκεντρώσεις τους να εντοπίζονται και σε περιοχές γειτονικές των καινοτόµων και ανεπτυγµένων περιφερειών Αποτελέσµατα και Συµπεράσµατα Πραγµατοποιώντας την παλινδρόµηση του µοντέλου µας εµφανίζονται οι αλληλεξαρτήσεις και οι διασυνδέσεις µεταξύ των διαφόρων χωρικών ενοτήτων και µας δίνεται η δυνατότητα να αναλύσουµε τον ρόλο που παίζουν οι περιφερειακές τοπικές γνωστικές εξωτερικότητες και να καταλήξουµε σε ιδιαίτερα σηµαντικά συµπεράσµατα. Σε αυτό το σηµείο να πούµε ότι στην Πίνακα 4 (Παράρτηµα 1) βλέπουµε τα τελικά στοιχεία της παλινδρόµησης. Στις στήλες (1), (3) και (5) που δείχνουν τα αποτελέσµατα σχετικά µε τις τρεις µορφές καινοτοµίας εντοπίζουµε ότι το λ>ο και στατιστικά σηµαντικό και αυτό σηµαίνει ότι, όπως είπαµε προηγουµένως, οι περιφερειακές γνωστικές εξωτερικότητες είναι θετικές και επηρεάζουν τις γειτνιάζουσες χωρικές ενότητες. Τα αποτελέσµατα διάχυσης της γνώσης είναι µεγαλύτερα για τις Design patents και Utility patents οι οποίες και είναι συνήθως όχι επαναστατικές καινοτοµίες αλλά οριακές incremental innovations. Επειδή αυτές οι νέες γνώσεις και καινοτοµίες είναι πιο εύκολο να µεταδοθούν συνήθως γίνεται γρηγορότερα και µε µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα η διάδοσή τους σε γειτονικές περιοχές. να σχετικά υψηλό επίπεδο της επικοινωνίας και του συντονισµού µεταξύ των εργαζοµένων της Ε & Α, την εµπορία και τη µηχανική των επιχειρήσεων. Επιπλέον η διεκδίκηση από τις επιχειρήσεις της µεγάλης εγχώριας αγοράς της Κίνας οδηγεί σε αυξηµένη περιφερειακή συνεργασία και επαφή µε συνέπεια να αυξάνονται οι επιχειρηµατικές συνεργασίες µεταξύ των γειτονικών χωρικών ενοτήτων και διευκολύνεται έτσι η διαδικασία διάχυσης της γνώσης και της καινοτοµίας. Τα θετικά πρόσηµα που έχει το λ υποστηρίζουν την υπόθεση ότι η γνώση και οι ιδέες που προκύπτουν από γειτονικές περιφέρειες θα οδηγήσουν σε αύξηση της καινοµικότητας µιας περιοχής Shang, Q., Poon J. P.H. and Yue Q., (2012), The role of regional knowledge spillovers on China's innovation, China Economic Review, 23, σελ

87 Τα συµπεράσµατα που προκύπτουν από την περίπτωση που παρουσιάσαµε είναι ότι υπάρχει µια θετική σχέση στην αύξηση της καινοτοµίας σε µια περιφέρεια εξαιτίας της δυναµικής και αυξανόµενης καινοτοµικότητας της γειτονικής /ών σε αυτή περιφερειών. Εντοπίζονται θετικές περιφερειακές γνωστικές εξωτερικότητες µέσω της διάδοσης της γνώσης και την ανάπτυξη διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας - πατέντων. Η διάδοση της γνώσης αυξάνει σταδιακά τον αριθµό των πατέντων στις γειτονικές των ήδη ανεπτυγµένων περιοχές. Οι εξωτερικότητες αυτές έχουν καταστήσει δυνατή την εκµετάλλευση θετικών αποδόσεων οι οποίες και έχουν συµβάλει στην αύξηση της περιφερειακής παραγωγικότητας. Οι χωρικές γνωστικές εξωτερικότητες οδηγούν επίσης την ανάπτυξη σαν σύνολο της καινοτοµίας στην Κίνα. Εφαρµόζοντας το χωρικό αυτοπαλίνδροµο µοντέλο βρέθηκε ότι η επίδραση είναι µεγαλύτερη για τις design και utility patents. Ένα άλλο σηµείο είναι ότι οι δαπάνες για Ε&Α καθώς και το εξειδικευµένο προσωπικό των ιδρυµάτων και των πανεπιστηµίων που έχουν σχέση µε την Ε&Α έχει θετικό αντίκτυπο στην ανάπτυξη της εφευρετικότητας και του αριθµού των πατέντων. Η ερευνητική συνεργατική συµπεριφορά µαζί µε τα εµπορικά δίκτυα συµβάλλουν λοιπόν στη δηµιουργία µις καινοτόµου περιφερειακού χώρου. Επίσης η διάχυση της καινοτοµίας που παρατηρείται µεταξύ γεωγραφικά παρακείµενων χωρικών ενοτήτων υποδεικνύει ότι οι ροές των γνώσεων (knowledge flows) εξασθενούν µε την αύξηση της απόστασης. Το αναµενόµενο τελικό που επιβεβαιώνεται είναι ότι οι λιγότερο καινοτόµες επαρχίες που βρίσκονται δίπλα στις πιο καινοτόµες επαρχίες µπορούν να εκµεταλλευτούν τέτοιες χωρικές διασυνδέσεις µε τη δηµιουργία δικτύων που θα συντελούν στην περιφερειακή ανταλλαγή γνώσεων αλλά και τις ερευνητικές συνεργασίες. Άρα η γειτνίαση µε καινοτόµες περιφέρειες συµβάλλει στη βελτίωση της καινοτοµίας µιας λιγότερο ανεπτυγµένης περιοχής.

88 Κεφάλαιο 4 Σύνδεση Ε&Α και Οικονοµικής Ανάπτυξης 4.1 Μοντέλα συσχέτισης της Ε&Α µε την Οικονοµική Ανάπτυξη Η Έρευνα και Ανάπτυξη (R&D) και η σχέση της µε την οικονοµική µεγέθυνση (growth) της οικονοµίας έχει αποτελέσει αντικείµενο διερεύνησης πολλών οικονοµολόγων. Πολλά υποδείγµατα έχουν δείξει τη θετική σχέση (σε πολλές περιπτώσεις) µεταξύ των δύο εκτιµώντας τις συνθήκες και τους περιορισµούς κάτω από τις οποίες επιτυγχάνεται η µέγιστη ωφέλεια για την κοινωνία. Η κυβέρνηση προσπαθεί να προσδιορίσει το άριστο µέγεθός των επενδύσεων στην έρευνα ώστε να είναι σε θέση να επιλέξει τα κατάλληλα κίνητρα που πρέπει να θέσει, καθώς και τον βαθµό που αυτά πρέπει να έχουν για να φτάσει επιτευχθεί το καλύτερο αποτέλεσµα. Το αποτέλεσµα της Ε&Α µπορεί να µετρηθεί µέσω της επίδρασης που έχει στην ανάπτυξη της παραγωγικότητας και κατά συνέπεια της αύξησης του κατά κεφαλήν προϊόντος. 63 Αυτό που συνήθως παρατηρείται σε διάφορες εµπειρικές µελέτες και µοντέλα (πχ.growth model-decentralized economy) είναι η µικρότερη επένδυση στην καινοτοµικότητα και την ανάπτυξη της τεχνολογίας σε σχέση µε αυτό που είναι το κοινωνικά άριστο. Έστω ότι σε ένα µοντέλο υπάρχουν agents, firms και government. Οι επιχειρήσεις αντιλαµβάνονται την επιδίωξη της κυβέρνησης για µεγαλύτερη έµφαση σε πολιτικές ενίσχυσης της έρευνας και της καινοτοµίας σαν εξωτερικότητες, αφού η ανάπτυξη αποδοτικότερων εργαλείων στην παραγωγή και η δηµιουργία νέων προϊόντων µαζί µε τη διάχυση των νέων τεχνολογιών έχουν θετική συνήθως επίπτωση σ αυτές εφόσον τις ενσωµατώσουν στην παραγωγή (οι επιχειρήσεις). Οι κυβερνήσεις προσπαθούν να κάνουν αντιληπτές τις εξωτερικότητες που προκύπτουν στα 63 Περισσότερες πληροφορίες θα δεις στο άρθρο Pessoa, A., (2007), R&D and economic growth: How strong is the link?, Faculdade de Economia do Porto, Portugal, σελ

89 firms δίνοντας επιδοτήσεις (subsidies) και άλλα κίνητρα µέσω προγραµµάτων ενίσχυσης της καινοτοµίας. Οι εξωτερικότητες όµως µπορεί να είναι και αρνητικές αν τα έξοδα για την Ε&Α περνούν το άριστο επίπεδο όπως επίσης όταν εµφανίζονται φαινόµενα (πχ. δηµιουργικής καταστροφήςcreative destruction ή fishing out Hypothesis) και το αποτέλεσµα στην συνολική οικονοµία να είναι αρνητικό. Η γενική θεώρηση που υπάρχει από τις κυβερνήσεις και τις επιχειρήσεις και που επηρεάζει την απόφασή τους για επένδυση στην ερευνά και την καινοτοµία, αποτυπώνεται στο γραµµικό µοντέλο-σχέση της ανάπτυξης της τεχνολογίας και της οικονοµικής µεγέθυνσης. Αυτό το µοντέλο όµως δεν είναι ολοκληρωµένο. Εκτός της τεχνολογίας και της ανάπτυξης της έρευνας πρέπει να προσθέσουµε και αρκετούς άλλους παράγοντες που έχουν κάποια επίδραση στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Αυτοί επηρεάζουν ταυτόχρονα τόσο τα κίνητρα για µεγαλύτερη έµφαση στην έρευνα όσο και την παραγωγικότητα (TFP-total factor productivity). Η ταυτοχρονικότητα αυτή (simultaneity) των παραγόντων σηµαίνει ότι η αύξηση του ΑΕΠ είναι στενά συνδεδεµένη µε την Ε&Α. Το σκεπτικό είναι ότι από τη στιγµή που αναπτύσσεται για παράδειγµα ένα νέο φθηνό, εύκολο να παραχθεί υλικό χρήσιµο στην αυτοκινητοβιοµηχανία για την µείωση του καυσίµου που καίνε τα οχήµατα αυτό θα πάρει το δρόµο της περαιτέρω έρευνας από τις επιχειρήσεις, που θα τους συµφέρει να το µετασχηµατίσουν σε εµπορικό προϊόν από απλά ένα υλικό, ώστε να είναι οικονοµικά βιώσιµο να το προωθήσουν και να το ενσωµατώσουν στα µοντέλα αυτοκινήτων που πωλούν. Το νέο υλικό αυξάνει το κίνητρο της επιχείρησης να το αναπτύξει και να το επεξεργαστεί ακόµα περισσότερο γιατί µειώνει το κόστος της, άρα τα κέρδη της είναι µεγαλύτερα ενώ παράλληλα αυξάνει όχι µόνο την παραγωγικότητα τη δικιά της αλλά και ολόκληρης της οικονοµίας. Έτσι λοιπόν στο παράδειγµα φαίνεται η θετική σχέση που υπάρχει συνήθως µεταξύ της Ε&Α και της του προϊόντος της οικονοµίας. Επίσης µπορούµε να σηµειώσουµε ότι υπάρχει µια δυικότητα ανάµεσα στα δύο αυτά µέρη. Τα συνήθως θετικά αποτελέσµατα στο ΑΕΠ της καινοτοµικότητας και της ενίσχυσης της έρευνας οδηγούν σε κίνητρο για µεγαλύτερη ένταση στην επένδυση µε µεγαλύτερη ένταση σε ερευνητικά προγράµµατα. Έτσι χώρες αναπτυσσόµενες ή ανεπτυγµένες όσο µεγαλύτερο

90 τελικό προϊόν έχουν τόσο αναµένεται να είναι οικονοµίες που δίνουν έµφαση στην έρευνα. Η σχέση δηλαδή που διαµορφώνεται είναι ουσιαστικά η αντίθετη από την αρχική. Αυτός είναι ο λόγος που δεν υπάρχει πάντα ξεκάθαρη σχέση µεταξύ την ένταση της τεχνολογίας και έρευνα που αναπτύσσεται από τις επιχειρήσεις (δηµόσιες ή ιδιωτικές) και της οικονοµικής µεγέθυνσης της εκάστοτε χώρας. Στο ιάγραµµα 3 του Παραρτήµατος Β παρουσιάζονται τα στοιχεία που δείχνουν τη σχέση των δαπανών σε Ε&Α των επιχειρήσεων (σαν ένα ποσοστό του βιοµηχανικού προϊόντος τους) µε την οικονοµική µεγέθυνση των οικονοµιών τους. Σε κάποιες περιπτώσεις, σε χώρες του ΟΟΣΑ η αυξηµένη σε ένταση ενίσχυση της καινοτοµίας δεν έχει τα αναµενόµενα θετικά αποτελέσµατα. (BERD: έξοδα των επιχειρήσεων στην έρευνα και ανάπτυξη) Υπάρχει παράδειγµα χώρας που ενώ κατά την περίοδο έχει επενδύσει µεγάλο µέρος του βιοµηχανικού της προϊόντος σε έρευνα το ΑΕΠ µειώθηκε. Αντίθετα σε άλλες περιπτώσεις είτε µε µικρή επένδυση σε νέες τεχνολογίες και καινοτοµίες το εγχώριο προϊόν αυξήθηκε και τέλος σε άλλες επιβεβαιώνεται η αρχική υπόθεση για την θετική σχέση µεταξύ των δύο. Αυτό που βγαίνει σαν συµπέρασµα είναι ότι η σχέση δεν είναι απαραίτητα θετική αλλά εξαρτάται και από το άριστο ποσοστό ενίσχυσης της έρευνας και καινοτοµίας σε µια οικονοµία. Το άριστο µέγεθος είναι διαφορετικό σε κάθε χώρα και αν είναι διάφορο από το πραγµατικό ποσοστό τότε µπορεί να έχει είτε θετική είτε αρνητική επίδραση στο προϊόν της οικονοµίας. Η παραπάνω σύντοµη ανάλυση δεν καλύπτει όλες τις πτυχές του ζητήµατος που απασχολεί τόσο του οικονοµολόγους όσο και εκείνους που χαράσσουν την οικονοµική πολιτική σε µια χώρα. Στη συνέχεια θα παρουσιάσουµε τα µοντέλα που οι Romer (1990), Grossman και Helpman (1991), Aghion και Howitt (1992) έχουν αναπτύξει στην προσπάθειά τους να συνδέσουν την Ε&Α µε την οικονοµική ανάπτυξη και να διευκρινίσουν τον τρόπο και τις επιπτώσεις που έχει η έρευνα και η τεχνολογική αλλαγή στην οικονοµικό αποτέλεσµα µιας οικονοµίας.

91 4.1.1 Μοντέλο ανάπτυξης µέσω Creative Destruction Aghion και Howitt (1992) 4.1.1α Υποθέσεις, περιγραφή του µοντέλου Οι Aghion και Howitt (1992) στο µοντέλο ενδογενούς ανάπτυξης που αναλύουν, στο οποίο η έρευνα συνιστά τον βασικό πυλώνα ανάπτυξης, οδηγούνται στη µακροχρόνια ισορροπία λύνοντας µια forward-looking εξίσωση διαφορών. Βασικό ρόλο στο υπόδειγµά τους παίζει η έννοια της δηµιουργικής καταστροφής creative destruction (όρος που έχει εισάγει ο Schumpeter και έχουµε αναφέρει στο προηγούµενο κεφάλαιο). Με βάση αυτή το µέγεθος της έρευνας που πραγµατοποιείται στο παρόν εξαρτάται από το µέγεθος της έρευνας που θα γίνει την επόµενη περίοδο ή πιο γενικά την µελλοντική. Μια µελλοντική έρευνα µπορεί να προκαλέσει µια νέα καινοτοµία κάτι που αµέσως απειλεί να µειώσει τα µισθώµατα και τα κέρδη από την παρούσα έρευνα. Εδώ, όπως θα δούµε, το ΑΕΠ ακολουθεί την τυχαία διαδροµή random walk και έχει µια τάση. Ο µέσος ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξης και η διακύµανσή του είναι αύξουσα συνάρτηση α)των του µεγέθους των καινοτοµιών (δραστικές-επαναστατικές), β)του εξειδικευµένου εργατικού δυναµικού και γ)της παραγωγικότητας της έρευνας. Υποθέσεις Στο υπόδειγµα οικονοµικής µεγέθυνσης οι δύο οικονοµολόγοι κάνουν µια αρχική υπόθεση είναι ότι ο αναµενόµενος ρυθµός ανάπτυξης εξαρτάται από το συνολικό µέγεθος της έρευνας που πραγµατοποιείται. Οι δαπάνες σε Ε&Α των οικονοµιών ως ποσοστό του ΑΕΠ είναι σηµαντικές για την ανάπτυξη. Στο Γράφηµα 1 του Παρατήµατος Β µπορούµε να δούµε την διαφορά στα έξοδα για Ε&Α κάθε οικονοµίας του 1995 και µε το Οι µεµονωµένες 64 OECD, (2007), Innovation and Growth: Rationale for an Innovation Strategy, σελ. 7 Να αναφέρουµε ότι οι χώρες µέλη του ΟΟΣΑ είναι: Αυστραλία, Αυστρία, Βέλγιο, Καναδάς, Τσεχία, ανία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερµανία, Ελλάδα, Ουγγαρία, Ισλανδία, Ιρλανδία, Ιταλία, Ιαπωνία, Κορέα,

92 καινοτοµίες δηλαδή είναι ικανές να επηρεάσουν την πορεία την οικονοµίας. Επίσης αναφέρουν ότι µια περίοδος είναι το χρονικό διάστηµα µεταξύ δύο διαδοχικών καινοτοµιών. Το µήκος της κάθε περιόδου είναι τυχαίο καθώς αντιπροσωπεύει την στοχαστικότητα µε την οποία εµφανίζονται οι επαναστατικές- δραστικές καινοτοµίες ενώ αντίθετα η σχέση µεταξύ του µεγέθους της έρευνας δύο περιόδων µπορεί να είναι ντετερµινιστική. Ένα παράδειγµα τοµέα όπου αποτυπώνεται η διαδικασία έρευνας και ανάπτυξης είναι αυτός της πληροφόρησης και της επικοινωνίας. Στο Γράφηµα 2 του Παραρτήµατος Β αναπαριστώνται οι επενδύσεις στους τοµείς της πληροφόρησης και της των επικοινωνιών σε σχέση µε την συνολική επένδυση που προϋποθέτει την ανάπτυξη της τεχνολογίας µέσω ερευνητικών προγραµµάτων. 65 Στο σηµείο αυτό να πούµε ότι δίνουν ιδιαίτερη σηµασία στην έννοια της απαρχαίωσης/ αχρήστευσης (obsolescence). Υποθέτουν ότι η έρευνα της σηµερινής περιόδου επηρεάζεται αρνητικά από το µέγεθος της αναµενόµενης έρευνας που θα γίνει την επόµενη µέσω δύο παραγόντων. Ο πρώτος λόγος είναι η δηµιουργική καταστροφή. Από τη σηµερινή έρευνα που γίνεται και την καινοτοµία που την ακολουθεί συνεπάγονται κάποιες αποδόσεις για αυτούς που την κάνουν. Αυτές οι αποδόσεις αντιστοιχούν στα µονοπωλιακά κέρδη που ενδέχεται να έχουν την επόµενη περίοδο. Τα κέρδη /ενοίκια (monopoly rents) αυτά θα κρατήσουν µέχρις ότου γίνει η επόµενη καινοτοµία, η οποία θα καταστήσει την γνώση και άρα και την προϋπάρχουσα καινοτοµία απαρχαιωµένη. Έτσι η παρούσα αξία των rents θα εξαρτώνται αρνητικά από τον ρυθµού εµφάνισης της νέας καινοτοµίας (δηλαδή του Poisson arrival rate). Όσο αυξάνονται οι προσδοκίες για µεγαλύτερη επένδυση σε έρευνα την επόµενη περίοδο τόσο θα µειώνεται η επένδυση σε Ε&Α σήµερα. Ένας δεύτερος λόγος που κινείται στην ίδια λογική αφορά το εξειδικευµένο εργατικό προσωπικό και πιο συγκεκριµένα τον µισθό του. Μια ενδεχόµενη αυξηµένη ερευνητική δραστηριότητα λοιπόν την επόµενη περίοδο θα αυξήσει την ζήτηση για εξειδικευµένους εργάτες και Λουξεµβούργο, Μεξικό, Ολλανδία, Νέα Ζηλανδία, Νορβηγία, Πολωνία, Πορτογαλία, Σλοβακία, Ισπανία, Σουηδία, Ελβετία, Τουρκία, Ηνωµένο Βασίλειο και Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής 65 OECD, (2007), Innovation and Growth: Rationale for an Innovation Strategy, σελ. 15

93 αυτό θα αυξήσει µε τη σειρά τους πραγµατικούς µισθούς της εργασίας αυτής. Μεγαλύτεροι µισθοί οπότε σηµαίνουν αύξηση της µελλοντικής αναµενόµενης έρευνας και µείωση των µονοπωλιακών εσόδων από την γνώση και την καινοτοµία που έχει παραχθεί για την παρούσα περίοδο. Αυτό θα µειώνει έτσι την παρούσα έρευνα. 66 Σε µια ακραία περίπτωση όπου δεν υπάρχει ανάπτυξη στον παρόντα χρόνο no growth trap-, αυτό που θα συµβαίνει είναι ότι σε πεπερασµένο χρόνο η αναµενόµενη µελλοντική ανάπτυξη της έρευνα θα είναι τέτοια που δεν θα συµφέρει η πραγµατοποίηση έρευνας στο παρόν. Μια ακόµα επισήµανση που κάνουν οι Aghion και Howitt (1992) είναι ότι ο µέσος ρυθµός οικονοµικής µεγέθυνσης δεν εξαρτάται από την αύξηση της παραγωγικότητας της έρευνας γιατί κάνοντας την έρευνα πιο αποτελεσµατική σε ένα µέρος µπορεί να µειώσει την έρευνα αυτής της περιόδους σε άλλες περιοχές και έτσι το µέσο ρυθµό (οικονοµικής) ανάπτυξης. Επιπλέον, ο ρυθµός αυτός µπορεί να µην είναι ο κοινωνικά άριστος εξαιτίας της παρουσίας κάποιων διαστρεβλωτικών παραγόντων που είναι αλληλοσυγκρουόµενοι. Συγκεκριµένα, όπως και άλλοι οικονοµολόγοι έχουν αναφέρει υπάρχουν διαχρονικές εξωτερικότητες (αρνητικές ή θετικές) που δεν επιτρέπουν την σύγκλιση στο βέλτιστο ρυθµό ανάπτυξης. Αυτά τα φαινόµενα µπορεί να είναι το business-stealing effect όπου οι ερευνητές δεν εσωτερικοποιούν (δηλαδή δεν λαµβάνουν υπ όψιν) την καταστροφή των υπάρχοντων εσόδων rents από την δηµιουργία των νέων καινοτοµιών τους. Όταν λοιπόν το µέγεθος των καινοτοµιών παίρνεται ως δεδοµένο τότε το business-stealing effect µπορεί να οδηγήσει σε µεγαλύτερη του άριστου ανάπτυξη. Αντίθετα αν εσωτερικοποιήσουν το µέγεθος των καινοτοµιών το φαινόµενο αυτό τις ωθεί να είναι πολύ µικρές. Μπορούµε να παραθέσουµε κάποιες επιπλέον βασικές υποθέσεις του βασικού µοντέλου των δύο αυτών οικονοµολόγων. α) Υπάρχουν τρία αντικείµενα το οποία είναι εµπορεύσιµα και είναι η εργασία, το τελικό προς κατανάλωση προϊόν και το ενδιάµεσο προϊόν. β)τα άτοµα υποθέτουν ότι 66 Aghion, P.,Howitt, P., (1992), A model of growth through creative destruction, Econometrica,60 (2), σελ

94 υπάρχουν πάντα, ίδιες διαχρονικές προτιµήσεις, µε την οριακή χρησιµότητα της κατανάλωσής τους να είναι σταθερή και r>0 είναι το επιτόκιο. γ)η µεγαλύτερη προσφορά εργασίας δεν µειώνει την χρησιµότητα και ακόµα υπάρχουν τρεις κατηγορίες εργασίας: η ανειδίκευτη εργασία unskilled labor- η οποία µπορεί µόνο να παράγει το τελικό προϊόν, η ειδικευµένη εργασία skilled labor- η οποία µπορεί να είναι είτε στον ενδιάµεσο τοµέα είτε στον τοµέα της έρευνας και η εξειδικευµένη -έµπειρη εργασία που µπορεί να χρησιµοποιηθεί στον µόνο στην έρευνα. Σε κάθε άτοµο αντιστοιχεί ένα είδος εργασίας που µπορεί να κάνει και µε M, N και R συµβολίζουµε αυτές τις κατηγορίες εργασίας αντίστοιχα. δ)επιπλέον υπάρχουν σταθερές αποδόσεις στην παραγωγή του ενδιάµεσου προϊόντος και το Μ είναι συγκεκριµένο και είναι αυτό που παράγει το τελικό προς κατανάλωση προϊόν. Αφού είναι δεδοµένο το Μ τότε η συνάρτηση παραγωγής είναι, (1) όπου το F >0. F <0, το y είναι το τελικό προϊόν για κατανάλωση που παράγεται, x η εισροή του ενδιάµεσου αγαθού που εισέρχεται στην συνάρτηση παραγωγής και Α η παράµετρος που δείχνει την παραγωγικότητα της ενδιάµεσης εισροής. ε)το ενδιάµεσο αγαθό επίσης παράγεται µόνο από την ειδικευµένη εργασία skilled labor- σύµφωνα µε τη γραµµική τεχνολογία x=l (όπου L η ροή του skilled labor) στ) Μια άλλη υπόθεση είναι ότι η έρευνα παράγει σε τυχαίο χρόνο κάθε φορά καινοτοµίες. Το Poisson arrival rate που δείχνει κάθε πότε εµφανίζεται µια καινοτοµία και ενσωµατώνεται στην παραγωγή είναι λφ(n,r) όπου n είναι η ροή του skilled labor που χρησιµοποιείται στην έρευνα, λ είναι µια σταθερή παράµετρος και η φ µια σταθερών αποδόσεων συνάρτηση παραγωγής. Η λ και η φ δίνονται από την τεχνολογία της έρευνας η οποία (τεχνολογία) δεν εξαρτάται από την έρευνα που έχει γίνει στο παρελθόν. Ακόµα αν υποθέσουµε ότι η skilled labor είναι αναγκαία για την πραγµατοποίηση έρευνας τότε αν n=0 τότε φ(0,r)=0

95 ζ) Ο χρόνος τ 0 είναι συνεχής από την µια καινοτοµία µέχρι την επόµενη χωρίζεται σε διαστήµατα όπου t=0,1, µετρά τις καινοτοµίες µε την t+1 να διαδέχεται την t καινοτοµία και το διάστηµα µεταξύ των δύο είναι τυχαίο. η) Η καινοτοµία δεν αναφέρεται µόνο στην δηµιουργία ενός νέου τελικού προς κατανάλωση αγαθού αλλά και την κατασκευή νέων ενδιάµεσων αγαθών που ενσωµατώνονται στην παραγωγική διαδικασία για παραχθούν νέα τελικά προϊόντα. Η χρήση των νέων ενδιάµεσων προϊόντων αυξάνει την παραγωγικότητα Α στην (1) κατά τον παράγοντα γ>1. (2) µε t=0,1,.. όπου A 0 είναι η αρχική αξία που την γνωρίζουµε. Αυτός που θα καινοτοµήσει θα πάρει µια πατέντα σαν ανταµοιβή µε την οποία στην ουσία θα δηµιουργήσει µονοπώλιο στην αγορά των ενδιάµεσων αγαθών και αυτή θα κρατήσει µέχρις ότου να γίνει η επόµενη καινοτοµία που θα αντικαταστήσει το προηγούµενο ενδιάµεσο αγαθό. Στο ιάγραµµα 4 του Παραρτήµατος Β βλέπουµε την εξέλιξη των πατέντων που προέρχονται κατά κύριο λόγο από την επένδυση σε Ε&Α σε τρεις κύριες οικονοµίες που είναι η ευρωπαϊκή, αµερικάνικη και η ιαπωνική. Το πρόβληµα του µονοπωλητή στην ενδιάµεση αγορά Υποθέτουµε ότι το µόνο που είναι αβέβαιο για τον µονοπωλητή στην ενδιάµεση αγορά είναι, αφού έχουµε υποθέσει όπως είπαµε και παραπάνω δραστικότητα όλων των καινοτοµιών, µόνο το διάστηµα που έχει κέρδη από την καινοτοµία τα οποία και τελειώνουν µε την εµφάνιση της επόµενης. Αν χ t το ενδιάµεσο αγαθό του µονοπωλητή κατά το διάστηµα t και παράλληλα ίσο µε τον αριθµό του ειδικευµένου εργατικού δυναµικού skilled labor η αντίστροφη συνάρτηση ζήτησής του είναι (3) Έτσι ο µονοπωλητής διαλέγει χ t ποσότητα για να µεγιστοποιήσει τα κέρδη του

96 (4) έχοντας σαν δεδοµένο το Α t και w t. Επίσης (5) και (6) όπου η (5) είναι ο µισθός προσαρµοσµένος σε σχέση µε την παραγωγικότητα (productivity-adjusted wage)και η (6) είναι η συνάρτηση οριακών εσόδων (marginal revenue function) Αν έχουµε την Υπόθεση 1: τότε για κάθε θετικό ω t η επιλογή του x t από τον µονοπωλητή δίνεται από τις συνθήκες πρώτης τάξης (7) (8) µε το x% να είναι ω% 1 Άρα τα κέρδη του µονοπωλητή είναι, (9) µε (10) το Το π% και x% έχουν το καθένα αυστηρά θετική αξία και καθώς αυξάνεται ω t είναι αυστηρά µειούµενα για κάθε θετικό ω t β Ο ρόλος της έρευνας, η ισορροπία και ο ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξης Κοµµάτι της Έρευνας

97 Στο µοντέλο σύµφωνα µε τις υποθέσεις που έχουµε κάνει παρατηρούµε ότι δεν υπάρχουν προσωρινές εξωτερικότητες στην έρευνα. Αν µια επιχείρηση πάρει z, s των δύο παραγόντων της έρευνα τότε θα έχει Poisson arrival rate (που έχουµε αναφέρει προηγουµένως) και το οποίο δεν έχει σχέση µε τις εισροές άλλων επιχειρήσεων. 67 ιαλέγοντας τα κατάλληλα z και s σε κάθε περίοδο θέλει να µεγιστοποιήσει τα αναµενόµενα κέρδη από την έρευνα καινοτοµίας την t+1 περίοδο και s wt (11) όπου είναι η αξία της ο µισθός της εξειδικευµένης εργασίας (specialized labor). Επειδή η φ έχει σταθερές αποδόσεις και οι συνολική εξειδικευµένη εργασία στην ισορροπία πρέπει να είναι ίση µε R ισχύει από συνθήκες Kuhn-Tucker για τη µεγιστοποίηση της (11) ότι (12) µε και n t skilled labor κατά το χρονικό διάστηµα t. Η ερευνητική διαδικασία πραγµατοποιείται από εξωτερικές ερευνητικές επιχειρήσεις παρά από τον εγκατεστηµένο µονοπωλητή. Εξαιτίας των σταθερών αποδόσεων κλίµακας ο αριθµός αυτών των επιχειρήσεων είναι ασαφής. Όσο για την αξία V t + 1 µιας τέτοιας επιχείρησης είναι η αναµενόµενη παρούσα αξία των κερδών του µονοπωλίου π t + 1 που προκαλούνται από την καινοτοµία της t+1 περιόδου µέσα σε ένα διάστηµα που κατανέµεται µε παράµετρο (13) Στην περίπτωση αυτή ο µονοπωλητής δεν θα επιλέξει να κάνει έρευνα γιατί θα έχει αξία V t V t αυστηρά µικρότερη από την επιχείρηση V t + 1 που 67 Aghion, P.,Howitt, P., (1992), A model of growth through creative destruction, Econometrica,60 (2), σελ

98 βρίσκεται έξω από την αγορά. Αφού έχουµε υποθέσει δραστικές καινοτοµίες τότε η εξωτερική ερευνητική επιχείρηση δεν θα έχει µικρότερη απόδοση γιατί τα κέρδη π t + 1 που θα αποκτήσει είναι ανεξάρτητα από το αν έχει πρόσβαση σε προηγούµενες πατέντες. Αυτό σηµαίνει ότι υπάρχει µια διαχρονική εξωτερικότητα εδώ. Μια καινοτοµία (δραστική) αυξάνει την παραγωγικότητα από τη στιγµή που θα γίνει και µετά. Κάθε διαδοχική καινοτοµία αυξάνει την A t κατά τον πολλαπλασιαστή γ µε την ίδια πιθανότητα αλλά επίσης έχει µια διαφορετική µεγαλύτερη τιµή κατά τον πολλαπλασιαστή γ σε σχέση µε προηγουµένως. Ο παραγωγός δηλαδή λαµβάνει κάποια από τα έσοδα από τα κέρδη στην παραγωγικότητα µέχρι (κατά το διάστηµα από την παρούσας καινοτοµίας) όµως να συµβεί η επόµενη. Αυτό περιλαµβάνει την έννοια της δηµιουργική καταστροφή του Schumpeter.Με την καταστροφή των µονοπωλιακών rents (που ήταν ο λόγος εµφάνισης της προηγούµενης καινοτοµίας) µέσω της πραγµατοποίησης της νέας καινοτοµίας ο µονοπωλητής δεν παίρνει όλα τα rents. Επίσης περισσότερη έρευνα µειώνει ακόµα την αναµενόµενη καθαρή αξία των εσόδων του από την πατέντα που έχει. Ισορροπία Σύµφωνα µε τους Aghion και Howitt (1992) συνδυάζοντας την (7), (9), (12), (13) η κοινωνία επιθυµεί να κατανείµει µε άριστο τρόπο τους ειδικευµένους εργάτες skilled labor- µεταξύ έρευνας και παραγωγικής διαδικασίας. Στην ισορροπία ισχύει η συνθήκη Ν= n t + x t (n t είναι οι εργάτες που απασχολούνται στην έρευνα και x t στην βιοµηχανία) η οποία δίνει (14) Η (14) σηµαίνει ότι η µελλοντική t+1 απασχόληση στην έρευνα, της επόµενης περιόδου, καθορίζει την απασχόληση την παρούσα χρονική στιγµή t.

99 Επίσης (15) όπου η ψ(..) είναι µια αυστηρά µειούµενη συνάρτηση (strictly decreasing function). Στο ιάγραµµα 5 του Παραρτήµατος Β βλέπουµε την σχέση που υπάρχει µεταξύ της εργασίας για έρευνα σε δυο διαδοχικές περιόδους. Εδώ οι συµβολισµοί c( n t ) και ( t 1) b n + αντιπροσωπεύουν το οριακό κόστος της σηµερινής έρευνας από το οριακό έσοδο της επόµενης περιόδου εξαιτίας της έρευνας αντίστοιχα και είναι η (16) και (17) Η c( n t ) από την θεωρία µας ότι είναι αυστηρά αυξανόµενη και η b( n t + 1) είναι αυστηρά µειούµενη. Το οριακό κόστος c( n t ) θα τείνει στο άπειρο καθώς εκείνοι που απασχολούνται στην έρευνα (n t ) τείνουν στο Ν. Επίσης στο διάγραµµα αυτό βλέπουµε ότι όταν c(0) < b(0), η ψ ( n t+ 1) είναι καλώς ορισµένη στο [0,Ν) και είναι θετική και αυξανόµενη - increasing όταν n t+ 1 < n. Σύµφωνα µε αυτά που αναφέραµε παραπάνω δύο λόγοι κάνουν ευθύνονται για την αρνητική επίδραση της µελλοντικής έρευνας στην σηµερινή. 1) Στην ( ) b n + εντοπίζουµε ότι µια επικείµενη αύξηση της έρευνας t 1 στην επόµενη περίοδο θα αυξήσει τους µισθούς οπότε και θα µειώσει τα κέρδη τα οποία θα προέλθουν από την επόµενη καινοτοµία και 2) από την αύξηση του ρυθµού της δηµιουργικής καταστροφής θα µειώνεται ο χρόνος /περίοδος που θα έχει µονοπωλιακά κέρδη αυτός που θα πραγµατοποιήσει την επόµενη καινοτοµία. Μια τέλεια πρόβλεψη ισορροπίας (PFE - perfect foresight equilibrium) είναι µια ακολουθία κινήσεων του για κάθε t O που ξεκινάει από το n 0

100 και µας οδηγεί στον εντοπισµό της ισορροπίας και φαίνεται στο διάγραµµα 1. Μια στάσιµη ισορροπία είναι αυτή όπου το n t είναι σταθερό και µε λύση. Αυτή η λύση είναι και µοναδική και µπορούµε να πούµε ότι αν c(0) < b(0), τότε το ˆn >0 και ισχύει από την (14) (18) Σε αυτή την περίπτωση η ανάπτυξη είναι θετική γιατί οι καινοτοµίες εµφανίζονται κατά µη τακτικό ρυθµό (Poisson) ( n) λϕ ˆ > 0. Αν αντίθετα ισχύει c(0) b(0) τότε το σηµείο ισορροπίας είναι n ˆ = 0 και δεν υπάρχει ανάπτυξη - no growth trap - καθώς ο ρυθµός εµφάνισης των καινοτοµιών είναι λϕ ( 0) = 0. Επιπλέον µπορεί να υπάρχουν και άλλες ισορροπίες. Αν για παράδειγµα έχουµε ένα ζευγάρι (n o,n 1 ) µε και βρίσκουµε ένα perfect foresight equilibrium της δεύτερης περιόδου. Αν κανένα από τα n o,n 1 είναι µηδέν τότε δεν πέφτουµε στην παγίδα της στασιµότητας. Όταν υπάρχει προσδοκία µεγάλης ερευνητικής δραστηριότητας στην επόµενη περίοδο µειώνει την επιθυµία για επένδυση σε έρευνα σήµερα και η σηµερινή µειωµένη ενθαρρύνει την έµφαση σε Ε&Α την αυριανή περίοδο. Η no growth trap είναι η κατάσταση όπου η ενδεχόµενη αυριανή µεγάλη επένδυση σε έρευνα αποθαρρύνει την Ε&Α κατά την παρούσα περίοδο και υπάρχει όταν ισχύει σταµατά µετά µην εµφάνιση µιας καινοτοµίας. και το r είναι µικρό. Το φαινόµενο αυτό Αν χρησιµοποιήσουµε το Cobb-Douglas παράδειγµα των Aghion και a Howitt (1992) µε µορφή της συνάρτησης F( x) = x, µε γραµµική τεχνολογία έρευνας ϕ( n) n και από την (18), (19) ορίζοντας θετικό ˆn σηµαίνει ότι (20)

101 και η συνθήκη για να είναι το ˆn >0 (21) Αφού, όταν το είναι µικρό υπάρχει no-growth trap. Καθώς έχουµε στο r, και όταν το α τείνει στο µηδέν, για µικρά α και r τότε έχουµε ισορροπία δύο κύκλων (real two cycle equilibrium). 68 Όσον αφορά τώρα την έρευνα σε στάσιµα σηµεία ισορροπίας, οι Aghion και Howitt (1992) έχουν διατυπώσει µια πρόταση: Πρόταση 1: Το µέγεθος της ερευνητικής εργασίας ˆn σε µια στάσιµη ισορροπία αυξάνεται µε : o µια µείωση του επιτοκίου r o µια αύξηση του µεγέθους του γ της κάθε καινοτοµίας o µια αύξηση του συνολικού αριθµού Ν των εξειδικευµένων εργατών ή o από µια αύξηση τη παραµέτρου εµφάνισης (της καινοτοµίας) λ. Μια ερµηνεία που µπορούµε να δώσουµε είναι ότι για παράδειγµα µια µείωση στο επιτόκιο αυξάνει το οριακό έσοδο της έρευνας, αυξάνοντας την παρούσα αξία των µονοπωλιακών κερδών. Επίσης µια αύξηση του βαθµού παραγωγικότητας σε κάθε καινοτοµία, έχει θετική επίδραση στο οριακό έσοδο αφού οδηγεί σε µεγέθυνση των µονοπωλιακών κερδών (τα οποία σχετίζονται µε την αύξηση της παραγωγικότητας αυτής της περιόδου). Μια επέκταση του ειδικευµένου εργατικού δυναµικού skilled labor- οδηγεί σε αύξηση του οριακού εσόδου και παράλληλα µειώνει το οριακό κόστος της έρευνας επειδή ο µισθός του ειδικευµένου προσωπικού µειώνεται. Ο αριθµός των εργατικού δυναµικού που ασχολείται µε την Ε&Α κατά την διάρκεια ενός χρόνου (ερευνητές) αναπαριστώνται στο Γράφηµα 3 του Παραρτήµατος Β. Εντοπίζουµε µε βάση αυτό ότι η Φιλανδία, η Νέα Ζηλανδία και οι ΗΠΑ έχουν τους µεγαλύτερους αναλογικά πληθυσµούς ερευνητικού προσωπικού (ανά χίλιους εργαζόµενους). Αντίθετα το Μεξικό, η Τουρκία αλλά και η Ιταλία 68 Aghion, P.,Howitt, P., (1992), A model of growth through creative destruction, Econometrica, 60 (2), σελ

102 είναι στις τελευταίες θέσεις µε την Ελλάδα να βρίσκεται αρκετά πιο χαµηλά του µέσου όρου των χωρών του ΟΟΣΑ. Επιπλέον µια αύξηση στην παράµετρο λ που καθορίζει τον ρυθµό εµφάνισης της καινοτοµίας µειώνει τόσο το οριακό έσοδο της έρευνας όσο και το οριακό κόστος. Από την µια µεριά οι µονάδες οι οποίες πραγµατοποιούν την έρευνα είναι πιο αποτελεσµατικές και αποδίδουν καρπούς σε µικρότερο χρονικό διάστηµα οι προσπάθειές τους για καινοτοµία, όµως από την άλλη αυξάνεται ο ρυθµός της δηµιουργικής καταστροφής creative destruction µε το πρώτο από τα δύο φαινόµενα να υπερισχύει. Από το τελευταίο συµπέρασµα µπορούµε να υποθέσουµε ότι η παράµετρος εµφάνισης της καινοτοµίας λ ενδέχεται να κυµαίνεται από περίοδο σε περίοδο. Αν υπάρχει για κάθε καινοτοµία δηλαδή διαφορετικό λ που µπορεί να προέρχεται από ένα σετ (λ 1,,λ m ) σύµφωνα µε µια µήτρα µετάβασης Β, όπου η µετάβαση σε µια υψηλή τιµή λ αντιπροσωπεύει µια επαναστατική πρόοδο που έχει σαν αποτέλεσµα την δηµιουργία ενός κύµατος διαδοχικά πολλών καινοτοµιών, (σε σχέση µε µια χαµηλή τιµή λ που σηµαίνει µια κάµψη στην διαδικασία της έρευνας και της καινοτοµικότητας), τότε µια στάσιµη ισορροπία θα εµπεριέχει όχι µόνο ένα επίπεδο ερευνητικής απασχόλησης αλλά διαφορετικό για κάθε περίοδο. Μια αύξηση πχ. στην λ 4 θα τείνει να αυξήσει την απασχόληση για έρευνα στην περίοδο 4 αλλά θα µειώσει την απασχόληση σε έρευνα στις άλλες περιόδους αφού ενισχύεται το φαινόµενο creative destruction. Μια ενδεχόµενη ακόµα αλλαγή από την µεταβολή της παραµέτρου είναι, παρόλη την αύξηση της παραγωγικότητας, µια πιθανή µείωση του βαθµού απασχόλησης για έρευνα στη στάσιµη ισορροπία. Ισορροπηµένη ανάπτυξη Στο σηµείο αυτό θα παρουσιάσουµε κάποια επιπλέον στοιχεία σχετικά µε την ισορροπία και το πραγµατικό τελικό προϊόν της οικονοµίας, δηλαδή τα τελικά αγαθά που παράγονται κατά το διάστηµα t. Το προϊόν είναι λοιπόν την t

103 (22) το οποίο υπονοεί ότι (23) Αν πάρουµε την λογαριθµική µορφή για να δούµε τις διαχρονικές µεταβολές του πραγµατικού τελικού προϊόντος lny(τ) θα είναι συνάρτηση που αρχίζει από και θα εξελίσσεται µε το κάθε βήµα να ισούται µε τη µεταβολή της παραγωγικότητας (σε λογαριθµική µορφή) και να είναι ίση µε τη σταθερά lnγ>0. Ο χρόνος µεταξύ του κάθε βήµατος {, 2, } είναι µια σειρά από i.i.d. µεταβλητές που κατανέµονται εκθετικά µε την Poisson παράµετρο λφ( ˆn ). Το παραπάνω καταδεικνύει την στοχαστική διαδικασία της εξέλιξης του τελικού προιόντος. Έτσι βλέπουµε ότι στοχαστική διαδικασία που περιγράψαµε είναι µη στάσιµη. Αν την δούµε σε διακριτό χρόνο τότε (τ=0,1, ) (24) όπου το ε(τ) είναι lnγ φορές ο αριθµός των καινοτοµιών µεταξύ της περιόδου τ και τ+1. Έτσι προκύπτει ότι είναι µια σειρά από i.i.d. µεταβλητές που κατανέµονται εκθετικά µε την Poisson παράµετρο λφ( ˆn ) και µπορούν να γραφτούν και (25) Εδώ το µε αναµενόµενη τιµή µηδέν και την παρακάτω διακύµανση (26) Από (25) και (26) προκύπτει ότι τα διακριτά βήµατα και εξέλιξη του λογαριθµισµένου τελικού προιόντος ακολουθούν random walk µε θετική αναµενόµενη τιµή. Επίσης ο µέσος ρυθµός αύξησης της οικονοµίας (average growth rate AGR) και η διακύµανσή (variance growth rate- VGR) του δίνονται από (27) Από την Πρόταση 1 λοιπόν µπορούµε να εντοπίσουµε την επίδραση των αλλαγών της παραµέτρου στο µέσο ρυθµό ανάπτυξης. Αυξήσεις στην παράµετρο εµφάνισης των καινοτοµιών, στο µέγεθός τους, στο συνολικό µέγεθος του ειδικευµένου δυναµικού και ενδεχοµένως στην δυνατότητα

104 αύξησης της δύναµης αυτού που πραγµατοποιεί την καινοτοµία στην αγορά συµπεράνουµε ότι αυξάνουν το µέσο ρυθµό µεγέθυνσης. Οι αλλαγές στην παράµετρο έχουν επίδραση τόσο στην διακύµανση του ρυθµού ανάπτυξης όσο και στον µέσο όρο αύξησής της. Η επίδραση της δύναµης της αγοράς από την καινοτοµία σε συνδυασµό µε µια αρχική ελάχιστη δύναµη που πρέπει να έχει µια επιχείρηση στην αγορά επισηµαίνει την σηµαντικότητα που έχει ο ατελής ανταγωνισµός στην παραγωγική διαδικασία. Ακόµα αυτό που πρέπει να αναφέρουµε είναι ότι στην περίπτωση που η παράµετρος λ διαφέρει στις διάφορες καταστάσεις ή περιοχές και αυτό δεν σηµαίνει ότι µια αύξηση στην παραγωγικότητα θα οδηγήσει αυτόµατα και στην αύξηση του µέσου ρυθµού οικονοµικής µεγέθυνσης. Αυτό που µπορεί να συµβεί από την αύξηση του λ σε µια περιοχή είναι να αποθαρρύνει την έρευνα σε µια άλλη, ενισχύοντας τον αναµενόµενο ρυθµό της δηµιουργικής καταστροφής σε τέτοιο βαθµό έτσι ώστε ο µέσος ρυθµός ανάπτυξης της οικονοµίας τελικά πέφτει γ Κοινωνική ευηµερία στην στάσιµη ισορροπία Εδώ σύµφωνα µε τους Aghion και Howitt (1992) επιδιώκουµε να συγκρίνουµε τον µέσο ρυθµό ανάπτυξης που αναλύσαµε προηγουµένως σε σχέση µε αυτόν (average growth rate) που θα επέλεγε ο κεντρικός σχεδιαστής (social planner) που σκοπό έχει την µεγιστοποίηση της αναµενόµενης παρούσας αξίας της κατανάλωσης y(τ). Αφού κάθε καινοτοµία αυξάνει το y(τ) κατά την παράµετρο γ, η βέλτιστη (optimal) πολιτική είναι η ύπαρξη ενός σταθερού επιπέδου έρευνας. Η αναµενόµενη ευηµερία να πούµε ότι είναι ω% ( N nˆ ) (28) όπου το Π ( t, τ ) είναι η πιθανότητα να εµφανιστούν t καινοτοµίες σε χρόνο τ. Επίσης επειδή το Π ( t, τ ) εξαρτάται από την Poisson κατανοµή [δηλαδή από την παράµετρο λϕ ( n) ] όσον αφορά την εµφάνιση των καινοτοµιών, τότε έχουµε

105 (29) Από (28) και (29) έχουµε την (30) (30) στην οποία η U περιγράφει την αρχική παραγωγή του προϊόντος A0 F( N n) η οποία προεξοφλείται µε ρυθµό. Στον social planner βλέπουµε ότι το προεξοφλητικό επιτόκιο είναι µικρότερο από r επειδή το τελικό προϊόν θα αυξάνεται στον χρόνο. Περιγράφει (αυτό το προεξοφλητικό επιτόκιο) τον κάθε έναν risk-neutral παράγοντα της οικονοµίας και εξαρτάται από το (γ - 1) και τον Poisson ρυθµό εµφάνισης των καινοτοµιών λϕ ( n). Μπορούµε να βρούµε µεγιστοποιώντας την συνάρτηση της αναµενόµενης ευηµερίας (28) το κοινωνικά άριστο επίπεδο έρευνας n*. Η συνθήκη αριστοποίησης είναι δηλαδή Το άριστο επίπεδο έρευνας θα οδηγεί σε µέσο ρυθµό ανάπτυξης (31) λϕ( n*) ln γ. Στο decentralized υπόδειγµα που αναφέραµε προηγουµένως είναι ο µέσος ρυθµός µεγαλύτερος ή µικρότερος από το άριστο αν ˆn >n* ή ˆn <n*. Μπορούµε αυτό να το παρατηρήσουµε κοιτάζοντας τις διαφορές που υπάρχουν σε σχέση µε την συνθήκη αριστοποίησης του decentralized υποδείγµατος για επίπεδο έρευνας ˆn που είναι η (18) (18) Ανάµεσα στις δύο υπάρχουν οι εξής διαφορές:

106 α) Σε σχέση µε το προεξοφλητικό επιτόκιο του κάθε παράγοντα της αγοράς στο αποκεντρωµένο σύστηµα που είναι r + λϕ( n) το κοινωνικό είναι r λϕ( n)( γ 1). Το κοινωνικό προεξοφλητικό επιτόκιο είναι µικρότερο από το επιτόκιο r, ενώ το ιδιωτικό είναι µεγαλύτερο του r. Η διαφορετικότητα αυτή προκύπτει από τις διαχρονικές εξωτερικότητες, τις οποίες λαµβάνει υπ όψιν ο κοινωνικός σχεδιαστής, αλλά δεν τις λαµβάνουν οι ιδιώτες. Ο πρώτος εσωτερικοποιεί τις θετικές επιπτώσεις και τα έσοδα που θα έχει η σηµερινή καινοτοµία στην επόµενη και θα λειτουργούν σωρευτικά ενώ η ιδιωτική επιχείρηση µετρά µόνο τα οφέλη από τη δικιά της καινοτοµία µόνο. β) Ακόµα στην το συνολικό προϊόν F( N n*) το οποίο είναι στο αριστερό σκέλος της εξίσωσης (31) αντί των κερδών της επιχείρησης π% ( ω% ( N nˆ )) που εµφανίζονται στο οριακό έσοδο στην (18). Αυτό προκύπτει λόγω της ύπαρξης πατέντων στο αποκεντρωµένο υπόδειγµα. γ) Επιπλέον, ο παράγοντας (γ 1) αντικαθιστά στην (31) τον γ. Αυτό είναι αποτέλεσµα του φαινοµένου business stealing. Οι ιδιώτες δεν εσωτερικοποιούν την απώλεια εσόδων του προηγούµενου µονοπωλητή από την καινοτοµία που πραγµατοποίησαν. Σε αντίθεση µε τον social planner δηλαδή δεν υπολογίζουν την δηµιουργική καταστροφή - creative destruction και τη απώλεια στα οφέλη που προέκυπταν από την προηγούµενη καινοτοµία. δ) Μια τέταρτη διαφορά είναι ότι, το οριακό προϊόν F '( N n* ) στην (31) είναι αντί του µισθού ω% ( N nˆ ) στο οριακό κόστος της (18). Το κοινωνικό κόστος για την απασχόληση του ερευνητικού δυναµικού σηµαίνει εδώ ότι είναι µεγαλύτερο του ιδιωτικού γιατί στο αποκεντρωµένο µοντέλο η απασχόληση του ειδικευµένου δυναµικού γίνεται από έναν µονοπωλητή. Έτσι η διαχρονικές εξωτερικότητες και άλλες επιδράσεις κάνουν τον µέσο ρυθµό ανάπτυξης µικρότερο από τον άριστο, σε αντίθεση µε την µονοπωλιακή στρέβλωση και το φαινόµενο business stealing, που αναφέραµε, τα οποία τείνουν να κάνουν µεγαλύτερο τον µέσο ρυθµό από το άριστο.

107 Συµπερασµατικά παρατηρούµε από την ανάλυση αυτή παρατηρούµε ότι η δηµιουργική καταστροφή παίζει σηµαντικό ρόλο. Η ανάπτυξη είναι αποτέλεσµα της τεχνολογικής προόδου και µόνο, η οποία και προκαλείται από την ενίσχυση της επένδυσης σε έρευνα. Αυξήσεις στην παράµετρο εµφάνισης των καινοτοµιών, στο µέγεθός τους, στο συνολικό µέγεθος του ειδικευµένου δυναµικού και ενδεχοµένως στην δυνατότητα αύξησης της δύναµης αυτού που πραγµατοποιεί την καινοτοµία στην αγορά συµπεράνουµε ότι αυξάνουν το µέσο ρυθµό µεγέθυνσης. Ακόµα οι καινοτοµίες προκύπτουν από την έρευνα αυτή, κατά µη τακτικές χρονικές περιόδους και είναι αποτέλεσµα του ανταγωνισµού που υπάρχει µεταξύ των ερευνητικών επιχειρήσεων ο οποίες και προκαλούν την εµφάνιση αυτών των καινοτοµιών. Κάθε καινοτοµία αποτελεί ένα νέο ενδιάµεσο αγαθό το οποίο χρησιµοποιείται στην παραγωγική διαδικασία για να παραχθεί µε τον πιο αποτελεσµατικό τρόπο µέχρι τότε το τελικό προϊόν. Το κίνητρο για τις επιχειρήσεις να επενδύσουν σε έρευνα είναι τα µονοπωλιακά έσοδα που θα έχουν στο µέλλον από τα rents της καινοτοµίας που µπορούν να πραγµατοποιηθούν όταν η καινοτοµία κατοχυρωθεί νοµικά. Τα έσοδα αυτά από την καινοτοµία θα µηδενιστούν από την στιγµή που εµφανιστεί η επόµενη καινοτοµία, η οποία θα οδηγήσει σε αχρηστία την προηγούµενη και θα την κάνει απαρχαιωµένη για την παραγωγική διαδικασία Μοντέλο ενδογενούς τεχνολογικής αλλαγής του Romer (1990) 4.1.2α Ανάλυση εννοιών του υποδείγµατος O Romer 69 στο υπόδειγµα ενδογενούς τεχνολογικής αλλαγής που έχει αναπτύξει,δίνει έµφαση στο ανθρώπινο κεφάλαιο που δηµιουργείται, είναι συσσωρευµένο και συνεισφέρει στην ανάπτυξη της οικονοµίας καθώς και την τεχνολογική αλλαγή και έρευνα που βοηθούν στην δηµιουργία νέων, παραγωγικότερων εργαλείων και συνδυασµών που βελτιώνουν την µέθοδο, 69 Romer, P.M., (1990), Endogenous Technological Change, Journal of Political Economy, Vol. 98, No.5, University of Chicago,σελ

108 το κόστος και το χρόνο παραγωγής των αγαθών. Ο καλύτερος συνδυασµός αγαθών οδηγεί σε περαιτέρω εξέλιξη των προϊόντων και άρα δηµιουργία και συσσώρευση ειδικευµένου δυναµικού στην οικονοµία. Στην ανάλυση του µοντέλου του ο Romer κάνει τρεις υποθέσεις που τον διευκολύνουν και τον οδηγούν σε συγκεκριµένα αποτελέσµατα. Μια υπόθεση είναι ότι η τεχνολογική αλλαγή είναι βασική παράµετρος για την οικονοµική ανάπτυξη κα είναι ένας κύριος λόγος διαρκούς συσσώρευσης ανθρώπινου δυναµικού αφού προκαλεί την απασχόληση της ειδικευµένης εργασίας στην Έρευνα και Ανάπτυξη. Οι δύο αυτοί παράγοντες µεταβάλλουν την παραγωγικότητα της εργασίας. Στη δεύτερη υπόθεσή του αναφέρει ότι η τεχνολογική αλλαγή και επένδυση σε Έρευνα για την πραγµατοποίηση καινοτοµιών σχετίζεται µε τα κίνητρα που δίνει η αγορά. Η παρακίνηση και τα ενδεχόµενα οφέλη που υπάρχουν από αυτούς τους παρακινούν να αντιδράσουν και να προωθήσουν τεχνολογίες και καινοτόµα προϊόντα που θα ανταποκρίνονται στις ανάγκες των καταναλωτών. Τα αντανακλαστικά δηλαδή των παραγόντων που διασυνδέονται µε την αγορά και τη ζήτηση της κοινωνίας για βελτιωµένα προϊόντα είναι µείζονος σηµασίας. Η τρίτη υπόθεση έχει σχέση µε το κόστος της τεχνολογικής αλλαγής. Έστω ότι υπάρχει ένα κόστος εξέλιξης, σχεδιασµού και βελτίωσης ενός καινοτόµου προϊόντος. Από την στιγµή που θα γίνει γνωστή η µεθοδολογία παραγωγής, η αντιγραφή και αναπαραγωγή του θα έχει µηδενικό κόστος. Άρα το κόστος της ανάπτυξης και της µεθοδολογίας ενός νέου τρόπου παραγωγής ή ενός αγαθού είναι αυτό που έχουν οι developers (για παράδειγµα ένας ιδιώτης) και το θεωρεί ως ένα σταθερό κόστος. Επίσης όπως θα δούµε στην συνέχεια το µοντέλο δεν έχει σαν βάση ότι στην ισορροπία ισχύει ότι οι επιχειρήσεις είναι λήπτες τιµών. Αντίθετα ο µονοπωλιακός ανταγωνισµός όπου τα εµπόδια εισόδου δεν υπάρχουν και η είσοδος και η έξοδος των επιχειρήσεων είναι ελεύθερη χαρακτηρίζει την

109 θεωρητική προσέγγιση που παρουσιάζουµε. Επίσης θεωρεί ότι ο πληθυσµός δεν είναι απαραίτητα ένας παράγοντας που αυτόµατα προκαλεί την ανάπτυξη των τεχνολογικών εξελίξεων και αποτελεσµάτων. Αυτό που προσδιορίζει την δηµιουργία καινοτοµιών και νέων πρωτοποριακών προϊόντων είναι το µέγεθος του ειδικευµένου δυναµικού που έχει συσσωρευτεί στην οικονοµία και απασχολείται στην έρευνα. Συνήθως οι µεγάλες πληθυσµιακά αγορές συγκεντρώνουν τέτοιο προσωπικό που απασχολείται στην έρευνα και άρα µπορεί να υπάρξουν γρηγορότεροι ρυθµοί ανάπτυξης αλλά ο πληθυσµός από µόνος του δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα µεγέθυνσης της οικονοµίας. Ανάλυση βάσει των εννοιών της ανταγωνισιµότητας, του αποκλεισµού και της ύπαρξης µη κυρτοτήτων (Rivalry - Excludability Nonconvexities) Ο Romer εδώ εισάγει τις τρεις έννοιες της ανταγωνισιµότητας, του αποκλεισµού και των µη κυρτοτήτων. Αυτές θα τις χρησιµοποιήσει στη συνέχεια και καθορίζουν την πορεία της ανάλυσης. Όσον αφορά τα αγαθά, ανταγωνιστικά είναι εκείνα που η χρήση τους από έναν ιδιώτη απαγορεύει την χρησιµοποίησή τους από ένα άλλον. Αυτό το αγαθό µπορεί να είναι η εργασία ενός προσώπου ή ένα ιδιωτικό προϊόν το οποίο η χρήση του από κάποιον δεν επιτρέπει την χρήση του παράλληλα από έναν άλλο. Αντίθετα αν δεν είναι καθαρά ανταγωνίσιµο ένα αγαθό τότε µπορεί να διοχετευτεί σε διάφορες κατευθύνσεις (είτε πρόσωπα είτε οργανισµούς) οι οποίοι θα µπορούν να το χρησιµοποιήσουν χωρίς περιορισµούς ή εµπόδια. Επιπλέον, αποκλεισιµότητα είναι µια έννοια που αφορά την εµπόδιση /αποκλεισµό της χρήσης µιας υπηρεσίας ή ενός προϊόντος από άλλους όπως για παράδειγµα τους ανταγωνιστές ή τελικούς καταναλωτές. Αυτό µπορεί να είναι συνέπεια της τεχνολογίας ή άλλα νοµικών θεµάτων που έχουν να κάνουν και µε την θεωρία των πατέντων. Τα ιδιωτικά αγαθά είναι συνήθως ανταγωνίσιµα είναι και αποκλειόµενα. Σε αντίθεση µε τα δηµόσια αγαθά που ισχύει το αντίθετο, (δηλαδή είναι µη ανταγωνίσιµα και µπορούν να χρησιµοποιηθούν χωρίς να υπάρχει η

110 δυνατότητα να αποκλειστούν κάποιοι) υπάρχει µια σχέση που συνδέει συχνά τους δύο παραπάνω όρους. Στο µοντέλο ενδογενούς τεχνολογικής αλλαγής, ο Romer, για να παρουσιάσει τη θεωρία του, ασχολείται µε την ιδέα ότι κάποια εισροή ή αγαθό µπορεί να είναι µη ανταγωνίσιµο αλλά να είναι αποκλειόµενο (έστω και µερικώς αποκλειόµενο). Σύµφωνα λοιπόν µε τις υποθέσεις του η τεχνολογία είναι µια nonrival εισροή στην οποία οι διάφοροι επιχειρηµατίες µπορούν να την χρησιµοποιήσουν για να παράγουν προϊόντα. Η εξέλιξή της, την οποία επιδιώκουν και πραγµατοποιούν εµπεριέχει την εισροή τη ειδικευµένης εργασίας εµπεριέχει την έννοια excludability. Έστω το παράδειγµα, που αναφέρει, ανάπτυξης ενός σχεδίου για ένα προϊόν. Το σχέδιο είναι αποτέλεσµα των ερευνητικών δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων. Από τη στιγµή που θα είναι έτοιµα, θα είναι δυνατή η αναπαραγωγή του οπότε η τεχνολογία αυτή θα είναι nonrival αλλά θα είναι έστω µερικώς αποκλειόµενο (το σχέδιο). Από την άλλη η ειδικευµένη εργασία πάνω σε αυτό και η βελτιστοποίησή του εµπεριέχει την έννοια της ανταγωνισιµότητας. Η δυνατότητα εξέλιξής του είναι rivalrous καθώς το ανθρώπινο κεφάλαιο συνδέεται µε την εργασία και εξέλιξη και δεν µπορεί να χρησιµοποιείται ταυτόχρονα σε διάφορα σηµεία. Η τεχνολογία που δηµιουργείται δηλαδή, (όπως για παράδειγµα ένα αυτοκίνητο) δεν έχει όρια ως προς τη συσσώρευσή της και είναι nonrival αφού µπορεί να αναπαραχθεί ενώ είναι παράλληλα µερικώς αποκλειόµενη κάτι που πολλές φορές επιτρέπει την ύπαρξη γνωστικών εξωτερικοτήτων (knowledge spillovers). Οι ιδιότητες της τεχνολογίας και της έννοιας της µη ανταγωνισιµότητας που αναφέραµε έχουν σχέση µε µη κυρτότητες (nonconvexities) και παίζουν ρόλο στην παραγωγικότητα και τελικά στην οικονοµική ανάπτυξη. Η ύπαρξη µιας εισροής που έχει αυξάνει την παραγωγικότητα (εδώ η εισροή αυτή µπορεί να είναι ειδικευµένη εργασία σε έρευνα που αυξάνει το τελικό ρυθµό µεταβολής του τελικού αποτελέσµατος καθώς αυξάνεται η ίδια) τότε θα οδηγήσει σε µια παραγωγική διαδικασία και αποτέλεσµα το οποίο δεν θα είναι σταθερών αποδόσεων. Αν έχουµε µια συνάρτηση παραγωγής F( A, X ), στην οποία το Α είναι µια nonrival εισροή και η Χ είναι όλες οι rival εισροές τότε ισχύει (32)

111 Αν επίσης η Α είναι παραγωγική τότε ισχύει (33) οπότε δεν είναι κυρτή η συνάρτηση παραγωγής. Από την οµογένεια παρατηρούµε ότι οι επιχειρήσεις δεν θα µπορούσαν να λειτουργήσουν στην πλήρως ανταγωνιστική αγορά γιατί αν πωλούσαν τα αγαθά τους στην ανταγωνιστική αγορά δεν θα πραγµατοποιούσαν έρευνα και καινοτοµίες και θα προέκυπταν απώλειες λόγω των µειωµένων εσόδων που θα έφταναν µόνο για το κεφάλαιο και την εργασία όπως µας δείχνουν οι δύο παρακάτω εξισώσεις. (34) (35) Τα έσοδα δηλαδή από την ανταγωνιστή αγορά αν το δούµε µε όρους κόστους, θα έφταναν για την κάλυψη του οριακού κόστους των σταθερών ανταγωνίσιµων εισροών όµως δεν θα ήταν αρκετά να καλύψουν την ερευνητική δραστηριότητα. Έτσι µεταφέρει ο Romer το µοντέλο του από την κατάσταση όπου η επιχείρηση είναι λήπτης τιµών στην κατάσταση όπου υπάρχει η έννοια της δύναµης στην αγορά, µε ελεύθερη είσοδο άλλων επιχειρήσεων, δηλαδή στον µονοπωλιακό ανταγωνισµό. Για να ισχύον οι τρεις αρχικές του υποθέσεις είναι να υπάρχει ο µονοπωλητής που επενδύει σε Ε&Α µε ταυτόχρονη εν δυνάµει εισαγωγή νέων επιχειρήσεων στην αγορά β Στοιχεία του µοντέλου, λύση και ερµηνεία Το µοντέλο του Romer (1990) έχει τέσσερις εισροές το ανθρώπινο κεφάλαιο (H), την εργασία (L), το κεφάλαιο (K) και το δείκτη που αναφέρεται στην τεχνολογία. Να διευκρινίσουµε ότι το ανθρώπινο κεφάλαιο περιλαµβάνει τα θετικές επιπτώσεις απ την συνολική εκπαίδευση και την εκµάθηση της εργασίας κατά τη διάρκεια παραµονής σε αυτή. Η τεχνολογία είναι nonrival εισροή (Α) και διαχωρίζεται από την εργασία που θεωρείται ως µια rival εισροή. Το µοντέλο χωρίζεται να πούµε ακόµα στο ερευνητικό κοµµάτι όπου δηµιουργούνται από το ειδικευµένο προσωπικό (H) οι νέες ιδέες. Αυτές οι

112 ιδέες µπορεί να είναι η δοµή των νέων ενδιάµεσων αγαθών τα οποία τα παίρνει το κοµµάτι του µοντέλου που αφορά τα ενδιάµεσα διαρκή αγαθά που τελειοποιούνται και µετασχηµατίζονται ώστε να είναι αποτελεσµατικά για την παραγωγική διαδικασία. Τέλος, το κοµµάτι των τελικών προϊόντων είναι αυτό που συνδυάζονται όλες οι εισροές από τους παραπάνω τοµείς ώστε να µπορεί να πραγµατοποιηθεί η παραγωγή των τελικών προς κατανάλωση αγαθών. 70 Η τελική παραγωγή λοιπόν (Y) είναι συνάρτηση της φυσικής εργασίας (L), του ανθρώπινου κεφαλαίου (Η Y ) που απασχολείται στην παραγωγή του τελικού αγαθού και το φυσικό κεφάλαιο (K) που χωρίζεται σε κάποια διαρκή ενδιάµεσα αγαθά. Τα διαρκή αυτά αγαθά είναι εισροές 71 (για την τελική παραγωγή και είναι η (37) ενώ υπάρχει µια εισροή Α η οποία είναι η τεχνολογία όπου παίρνει µια τιµή τέτοια ώστε να ισχύει χ i =0 για κάθε i A. (36) (37) Από την συνάρτηση παραγωγής βλέπουµε ότι τα κεφαλαιουχικά αγαθά είναι όλα τέλεια υποκατάστατα µεταξύ τους αφού το (Κ) είναι αναλογικό των εισροών χ i s. Κάθε µια µονάδα δηλαδή επιπλέον κεφαλαίου έχει την ίδια επίδραση στο τελικό προϊόν. Επιπλέον η συνάρτηση είναι οµογενής βαθµού 1, ενώ για κάθε i εισροή διαρκούς αγαθού αντιστοιχεί και µια επιχείρηση που την παράγει. Η επιχείρηση που είναι να παράγει το τελικό αγαθό αφού αγοράσει το σχέδιο της εισροής (είναι λήπτης τιµών δηλαδή), το αναπαράγει ή µετατρέπει κάποιες µονάδες από το τελικό της αγαθό σε αυτό το φυσικό κεφάλαιο. ηµιουργεί δηλαδή κεφαλαιουχικό εξοπλισµό τον οποίο θα τον χρησιµοποιήσει στην διαδικασία της παραγωγής. 70 Κάποιες υποθέσεις είναι ότι η προσφορά εργασίας είναι σταθερή και µαζί ο πληθυσµός, ενώ το ίδιο ισχύει και µε το συνολικό ανθρώπινο κεφάλαιο του πληθυσµού. Επιπλέον κάποιες απλουστευτικές υποθέσεις που σχετίζονται µε το βαθµό έντασης χρήσεως κάποιων εισροών, όπως την αποκλειστική χρήση του ανθρωπίνου κεφαλαίου για την παραγωγή νέων ιδεών και σχεδίων, δεν λαµβάνονται υπ όψιν από τον Romer (1990) 71 είναι πεπερασµένες αυτές που µπορούν να χρησιµοποιηθούν

113 Μια εταιρία, που δηµιουργεί ένα σχέδιο για ένα διαρκές αγαθό i, από την αναπαραγωγή και µετά µπορεί να εξασφαλίσει την πατέντα του σχεδίου και άρα τα έσοδα των χ i s µονάδων που παράγει αφού θα είναι µονοπωλητής της i σε τιµή p(i) που θα είναι η προεξοφληµένη τιµή του εισοδήµατος που αυτή λαµβάνει. Τα κέρδη που θα έχει τελικά θα είναι µονοπωλιακά. Το συνολικό κεφάλαιο επίσης µπορεί να οριστεί ως το αθροιστικό διαφυγόν προϊόν. Οπότε (38) όπου C(t) είναι η αθροιστική κατανάλωση και το Κ σχετίζεται µε τα διαρκή αγαθά που χρησιµοποιούνται στην παραγωγή µε βάση την σχέση 72 Λ i 1 i η i 1 i (39) K = η x = x Αν λάβουµε υπ όψιν το δείκτη i σαν µια συνεχή µεταβλητή για τους διάφορους τύπους αγαθών τότε παίρνουµε το ολοκλήρωµα (40) Αν έτσι για παράδειγµα η επιχείρηση διαθέσει σε έρευνα Η j και έχει πρόσβαση σε A j σύνολο τεχνολογικής γνώσης τότε µπορεί να παράξει νέα σχέδια µε ρυθµό j j δ H A όπου το δ αντιπροσωπεύει την παραγωγικότητα. Ακόµα εδώ βλέπουµε ότι και µόνο από την ανάπτυξη του A αυξάνεται η εισαγωγή νέων προϊόντων και άρα την έρευνα και την παραγωγικότητα. Υποθέτουµε ότι η γνώση είναι προσβάσιµη ελεύθερα και το αποτέλεσµα του κάθε ερευνητή είναι j δ H A και ο συνολικός αριθµός σχεδίων (41) 72 Το η είναι οι µονάδες διαφυγόντος ζήτησης που είναι απαραίτητες για την δηµιουργία µια µονάδας διαρκούς αγαθού

114 όπου π = ( α + β) px το συνολικό προσωπικό που ασχολείται στην έρευνα. ύο σηµαντικές υποθέσεις από την (41) είναι ότι α)το µεγαλύτερο ανθρώπινο κεφάλαιο που απασχολείται στην Ε&Α προκαλεί µεγαλύτερη παραγωγή νέων σχεδίων και β) αυτό το µεγαλύτερο σύνολο τεχνολογικής γνώσης αυξάνει την παραγωγικότητα. Η γραµµική σχέση µε το Α µας οδηγεί σε ένα αποτέλεσµα, που όπως θα αναλύσουµε παρακάτω περισσότερο, στο οποίο έχουµε απεριόριστη ανάπτυξη. Αυτό το συµπεραίνουµε διότι η οριακή παραγωγικότητα το ανθρωπίνου κεφαλαίου που ασχολείται µε την έρευνα συνεχώς αυξάνει µε την αύξηση του Α. Επιπλέον ξέρουµε ότι ισχύει (42) Αυτό σηµαίνει ότι το ανθρώπινο κεφαλαίο που απασχολείται στην βιοµηχανία H και αυτό στην έρευνα H αποτελούν το συνολικό κεφάλαιο. Y A Η (43) είναι το οριακό κόστος ενοικίασης του κεφαλαίου H, µε το P A να είναι οι τιµή των νέων σχεδίων. Την τιµή (43) P A την παίρνουν οι suppliers όταν έχει δηµιουργηθεί το σχέδιο και µαζί µε το επιτόκιο r και προσπαθούν να θέσουν µια νέα τιµή p(i) (όπου το i είναι ένα από τα διαρκή αγαθά) που θα τους µεγιστοποιήσει την χρησιµότητα στο + U { }. Από την άλλη, ο µοναδικός παραγωγός του τελικού προϊόντος για να µεγιστοποιήσει και αυτός τα κέρδη του επιλέγει ποσότητα x(i) για κάθε διαρκές αγαθό. Η βέλτιστη ποσότητα για κάθε διαρκές ενδιάµεσο αγαθό µπορεί να βρεθεί από την παρακάτω µεγιστοποίηση αφού µπορούµε να καταλήξουµε στην αντίστροφη συνάρτηση ζήτησης (45) (44)

115 (45) Αυτή την ζήτηση ο κάθε παραγωγός ενός διαρκούς αγαθού την παίρνει δεδοµένη και διαλέγει την κατάλληλη για να µεγιστοποιήσει τα κέρδη τιµή. Άρα θα έχει κέρδη αφού επιλέξει ένα επίπεδο παραγωγής χ µε τα κέρδη να είναι Το πρόβληµα τιµολόγησης του µονοπωλητή που παράγει τα τελικά αγαθά (46) συνοψίζεται από την τιµή που είναι συνάρτηση ης ελαστικότητας ζήτησης και είναι (47) µε τα κέρδη π = ( α + β) px (48) Για τον κάθε ένα προµηθευτή τώρα που βρίσκεται σε µια ανταγωνιστική αγορά, η τιµή του σχεδίου θα είναι ίσο µε την καθαρή παρούσα αξία του µονοπωλιακού κέρδους του τελικού παραγωγού. Γι αυτό τον λόγο ισχύει (49) Αν λοιπόν διαφοροποιήσουµε την (49) ως προς t τότε (50) Το παραπάνω σηµαίνει ότι το οριακό έσοδο πρέπει να µπορεί αντισταθµίσει το κόστος επιτοκίου της αρχικής επένδυσης στο σχέδιο, δηλαδή να καλύψει στην ουσία την έρευνα και ανάπτυξη. Επίσης για να πούµε τι ισχύει για τη σχέση του βαθµού αύξησης της κατανάλωσης και του οριακού βαθµού διαχρονικής υποκατάστασης µεγιστοποιούµε την (52) (51)

116 (52) µε την (53) να µας δείχνει τη σχέση που καθορίζει την διαχρονική κατανάλωση (optimality condition) όπου r είναι το σταθερό επιτόκιο. (53) Από το µοντέλο που παρουσιάσαµε µπορούµε να δούµε την πορεία και στη συνέχεια τα αποτελέσµατα που προκύπτουν. 73 Αφού υποθέτουµε ότι υπάρχει συµµετρία στο µοντέλο, δηλαδή τα όποια διαρκή αγαθά παρέχονται στο ίδιο επίπεδο, τότε µπορούµε να τα συµβολίσουµε µε x. Επειδή το Α καθορίζει το πόσο µεγάλη θα είναι η οµάδα των ενδιάµεσων αγαθών (αφού η µονάδες κεφαλαίου είναι απαραίτητες για µια µονάδα διαρκούς αγαθού) ισχύει ότι K = η Ax. Λύνοντας ως προς x στην (54) g p g * (54) βλέπουµε ότι η εργασία και το ανθρώπινο κεφάλαιο αυξάνουν την τεχνολογική αλλαγή. Επίσης παρατηρούµε τις φθίνουσες αποδόσεις από τη συσσώρευση κεφαλαίου. Επειδή το Α είναι εισροή εδώ εντοπίζουµε την ύπαρξη µη κυρτοτήτων (nonconvexities) στην περίπτωση που έχουµε αυτές 73 Romer, P.M., (1990), Endogenous Technological Change, Journal of Political Economy, Vol. 98, No.5, University of Chicago,σελ

117 τις εισροές οι οποίες ισχύουν στην περίπτωση του µονοπωλιακού ανταγωνισµού. 74 Εντοπισµός της λύσης και του ρυθµού οικονοµικής ανάπτυξη στην ισορροπία Στο υπόδειγµα αυτό υποθέτουµε ότι οι Α, Κ και Υ µεταβλητές µεγαλώνουν µε σταθερούς εκθετικούς ρυθµούς. Ακόµα o Romer (1990) για εντοπίσει την λύση ου µοντέλου πρώτα βρίσκει την σχέση µεταξύ του ρυθµού αύξησης του τελικού προϊόντος και το ποσοστό απόδοσης της επένδυσης. Η αναλογία µεταξύ του Κ και του Α πρέπει να είναι κάθε φορά στον µονοπάτι ισορροπίας σταθερό και άρα το x επίσης σταθερό. Επιπλέον ο µισθός του ανθρώπινου κεφαλαίου (στον τοµέα του παραγωγής του τελικού προϊόντος) θα εξαρτάται (και θα αυξάνεται) σε σχέση µε το Α, ενώ το ίδιο θα συµβαίνει και µε την παραγωγικότητά του και για τους δύο τοµείς όπως µπορούµε να δούµε από την (41). Στο ιάγραµµα 6 του παρατηρούµε τον βαθµό στον οποίο οι εισροές χρησιµοποιούνται στo χρόνο t (αυτό το επίπεδο είναι το x ), ενώ ο αριθµός τον εισροών αυτών περιγράφεται από το επίπεδο Α(t). Το σκιαγραφηµένο ορθογώνια είναι το συνολικό κεφάλαιο διαιρεµένο µε το η. Όπως είπαµε το x παραµένει σταθερό και το Α αυξάνεται µε σταθερό εκθετικό ρυθµό. 74 Το Α το οποίο επηρεάζει έµµεσα την δηµιουργία των διάφορων διαρκών προϊόντων x s άρα στη συνέχεια και των τελικών και εισέρχεται άµεσα στον τοµέα της έρευνας, βοηθά στον εντοπισµό και ερµηνεία των γνωστικών εξωτερικοτήτων που χρησιµοποιούνται από τις επιχειρήσεις και επηρεάζουν την ανάπτυξη του προϊόντος και την ευηµερία της κοινωνίας.

118 ιάγραµµα 6: Η συµπεριφορά των εισροών του µοντέλου Πηγή: Romer, Endogenous Technological change,1990 Από το πρόβληµα του µονοπωλητή είδαµε ότι ισχύει η (48). Επειδή η καθαρή παρούσα αξία των κερδών πρέπει να είναι ίση µε την τιµή του σχεδίου που πρέπει να χρεώσει P Α, τότε θα ισχύει (55) Ακόµα οι µισθοί και στην έρευνα και στην βιοµηχανία πρέπει να είναι ίδιοι. Στο τοµέα παραγωγής του τελικού προϊόντος είναι ίσος ο µισθός µε το οριακό προϊόν και στην έρευνα είναι PAδ A. Έτσι έχουµε (56)

119 Λύνοντας ως προς H Y βρίσκουµε ότι (57) είναι Επίσης αφού ισχύει ότι H A = H HY ο εκθετικός ρυθµός αύξησης του Α δ H A. Από την (54) αν αντικαταστήσουµε το H Y της (57) οδηγούµαστε στην παρακάτω αποτέλεσµα για το τελικό προϊόν (58) το οποίο µας δείχνει ότι το προϊόν αυτό αυξάνεται µε τον ίδιο βαθµό που αυξάνεται το Α αν το L, H Y και το x είναι σταθερά. Αν το είναι x σταθερό και από το προηγούµενο διάγραµµα βλέπουµε ότι και το Κ πρέπει να αυξάνεται όσο κι το Α αφού ισχύει K = Axη. Αν g ο ρυθµός ανάπτυξης του Α, Υ και Κ αφού έχουµε υποθέσει ότι ισχύει ότι K Y είναι σταθερό τότε C Y (59) επίσης είναι σταθερό. Οπότε το g και για τις τρεις µεταβλητές θα είναι (60) σχέση Την (60) αν την συνδυάσουµε µε τον περιορισµό HY = H H A µας δίνει τη ή αλλιώς µπορούµε να το γράψουµε ως (61)

120 (62) όπου το Λ είναι σταθερά που εξαρτάτε από τους τεχνολογικούς παραµέτρους α και β. Ακόµα η σχέση µεταξύ του ρυθµού ανάπτυξης και του επιτοκίου για επένδυση r είναι Αν την (64) την συνδυάσουµε µε την (61) τότε προκύπτει (63) (64) Από το παραπάνω βλέπουµε ότι υπάρχει ένα περιορισµός από πλευράς (65) προτιµήσεων των καταναλωτών όπου το ποσοστό ανάπτυξης της παρούσας χρησιµότητας (1 σ )g πρέπει να είναι µικρότερο από το προεξοφλητικό επιτόκιο ρ. Έτσι για µικρότερο από το προεξοφλητικό επιτόκιο ρ. πρέπει να είναι 4.1.2γ Συµπεράσµατα για το µοντέλο και επίπεδο Ευηµερίας Η σχέση (61) µας δείχνει την επίδραση της έρευνας και τεχνολογικής εξέλιξης. Η απόδοση από το επένδυση σε ανθρώπινο δυναµικό που προορίζεται για την έρευνα είναι τα καθαρά έσοδα που αποφέρουν στην επιχείρηση που παράγει τα σχέδια ενός διαρκούς αγαθού στο µέλλον. Αν το επιτόκιο επένδυσης r είναι µεγαλύτερο τόσο µειώνεται η παρούσα προεξοφληµένη αξία του καθαρού εσόδου. Οπότε µικρότερο ποσοστό ανθρωπίνου δυναµικού θα πηγαίνει για έρευνα και το ποσοστό ανάπτυξης θα είναι επίσης χαµηλότερο. Ακόµα από το πρόβληµα του µονοπωλητή που περιγράψαµε παραπάνω, µια µείωση του η (όπου η είναι οι µονάδες κεφαλαίου απαιτούνται για την παραγωγή µιας µονάδας διαρκούς αγαθού) µειώνει τα κόστος του

121 µονοπωλητή και αυξάνει το προϊόν x. Μια άλλη µεταβλητή που επηρεάζει τον µέγεθος του ανθρωπίνου κεφαλαίου που αφιερώνεται στην Ε&Α είναι οι µεταβολές (ιδιαίτερα η αύξηση µας ενδιαφέρει) του απασχολούµενου προσωπικού L που ενδεχοµένως αυξάνουν την απασχόληση σε Ε&Α. Αν αλλάξουν βέβαια λίγο οι εξισώσεις που χρησιµοποιούνται, τα αποτελέσµατα που µόλις αναφέραµε και οι επιπτώσεις αλλάζουν. Επίσης εµείς κοιτάζουµε τι συµβαίνει µε το r. Αν µειωθεί το r τότε αυξάνεται η ανάπτυξη. Ο Romer σε παλιότερο µοντέλο του συνέδεε το επιτόκιο µε την επένδυση σε φυσικό κεφάλαιο, η οποία µπορεί να προωθείται από το κράτος µέσω επιδότησης από έναν εφάπαξ φόρο για παράδειγµα. Αν γίνονταν επενδύσεις σε φυσικό κεφάλαιο, δηλαδή σε ανάπτυξη του Κ θα οδηγούµασταν και σε ανάπτυξη του Α και σε µεγέθυνση του προϊόντος της οικονοµίας. Σε αυτό όµως το µοντέλο δίνεται έµφαση στο ρόλο της επένδυσης και ανάπτυξης όχι µόνο του L αλλά ιδιαίτερα του ανθρωπίνου κεφαλαίου Η που κατευθύνεται στην έρευνα και ανάπτυξη H A. ιάγραµµα 7: Το ποσοστό ανάπτυξης και το ανθρώπινο δυναµικό σε έρευνα σε σχέση µε το συνολικό ανθρώπινο δυναµικό Πηγή: : Romer, Endogenous Technological change, 1990 Στο ιάγραµµα 7 παρατηρούµε ότι καθώς µεγαλώνει το µέγεθος του συνολικού ανθρωπίνου δυναµικού τότε αυξάνει το µέγεθος του δυναµικού

122 που χρησιµοποιείται στην έρευνα H A και αυξάνει και την ανάπτυξη. Οι δύο τελευταίοι παράγοντες εξαρτώνται από το µέγεθος του συνολικού H. Εµάς αυτό που µας ενδιαφέρει είναι το H A καθώς γνωρίζουµε ότι οι ερευνητικές δραστηριότητες έχουν θετικές αποδόσεις κλίµακας όπως έχουµε αναφέρει. Αν τριπλασιαστεί το H A και µε το σύνολο της γνώσης µέχρι εκείνη τη στιγµή Α, τότε το οριακό προϊόν θα του ανθρωπίνου κεφαλαίου στην έρευνα δεν θα είναι τριπλάσιο αλλά πολλαπλάσιο (µεγαλύτερο από το τριπλάσιο). Άρα µια συνεχή και µόνιµη αύξηση του συνολικού H έχει ως συνέπεια την άνοδο της αναλογίας Α προς Κ και µια µεγαλύτερη αναλογικά αύξηση του H A και του g. 75 Η ανάπτυξη του αριθµού αλλά και των ικανοτήτων του ανθρωπίνου κεφαλαίου που απασχολείται στην Ε&Α, στο οποίο ενσωµατώνονται οι γνώσεις οδηγεί δηλαδή στην ανάπτυξη του αποτελέσµατος που παράγεται ανά εργαζόµενο. Το Γράφηµα 4 του Παραρτήµατος Β εµφανίζει την επίδραση των αλλαγών στο µέσο ανθρώπινο κεφάλαιο στο τελικό προϊόν που παράγεται ανά ώρα εργασίας. Αναφέρεται δηλαδή στις µεταβολές (ανάπτυξη) της παραγωγικότητας της εργασίας από τις µέσες ετήσιες µεταβολές στο ανθρώπινο δυναµικό. Σε αυτό παρατηρούµε ότι στην Ιρλανδία το ανθρώπινο κεφάλαιο ανά αποτελεσµατική µονάδα εργαζοµένου κατά µέσο όρο ετησίως αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας περίπου στο 4,5% ενώ της Γαλλίας σχεδόν στο 2% και αυτό επηρεάζει θετικά και το παραγόµενο τελικό προϊόν της οικονοµίας. 76 Πραγµατικό επίπεδο του ανθρωπίνου κεφαλαίου που πηγαίνει στην Ε&Α Ένας εφάπαξ φόρος που δεν είναι διαστρεβλωτικός είναι ένα µέσο τροφοδότησης των επιδοτήσεων από το κράτος για αύξηση του προκαλέσει την αύξηση του ρυθµού µεγέθυνσης της οικονοµίας, την αναλογία του Α προς Κ και θα µειώσει το H A. Αυτό θα P A και x. Όµως είναι δύο οι παράγοντες που θα οδηγήσουν την οικονοµία σε χαµηλό επίπεδο επένδυσης 75 Romer, P.M., (1990), Endogenous Technological Change, Journal of Political Economy, Vol. 98, No.5, University of Chicago,σελ OECD, (2007), Innovation and Growth: Rationale for an Innovation Strategy, σελ. 17

123 σε H A. Ο ένας είναι οι θετικές γνωστικές εξωτερικότητες που έχουµε διεξοδικά αναλύσει και η έλλειψη της δυνατότητας αποκλεισµού των ανταγωνιστών από τους ανταγωνιστές και δεν περιλαµβάνεται έτσι στην αποζηµίωση µέσω της τιµής που επιβάλει στην αγορά. Ο δεύτερος είναι ότι το H A παράγει µια εισροή για έναν µονοπωλητή. Η τιµή πάνω από το οριακό προϊόν δεν αποζηµιώνει την επιχείρηση που ερευνά στον βαθµό που πρέπει και υπάρχει µια διαφορά ανάµεσα στο οριακό κοινωνικό προϊόν και την αποζηµίωση από την αγορά. Ένα επιπλέον σχέδιο για παράδειγµα αυξάνει το τελικό προϊόν κατά ενώ ο παραγωγός του λαµβάνει σαν αποζηµίωση µόνο (από την (46) το βρίσκουµε) µόνο 1- α β. Επειδή οι πατέντες πιάνουν µόνο ένα µέρος της αξία που έχει το νέο σχέδιο στην κοινωνία τότε ο µισθός για το H A και η οριακή αξία της πρόσθετου εργάτη στην έρευνα είναι µικρότερη απ ότι θα έπρεπε να είναι και είναι διαφορετική και µεγαλύτερη από τον µισθό της αγοράς. Μπορούµε να συγκρίνουµε τα αποτελέσµατα µε αυτά του social planner. Μεγιστοποιώντας την µε περιορισµούς (66) καταλήγουµε στον εξής ρυθµό µεγέθυνσης (67) όπου Θ = a / ( a + β) και Λ= Θ (68) Αυτό που εντοπίζουµε είναι ότι στον social planner το H A είναι µεγαλύτερο, µε το ίδιο αποτέλεσµα να ισχύει και για τον ρυθµό ανάπτυξης (δηλαδή g p g * ).

124 4.1.3 Υπόδειγµα κλιµάκων ποιότητας και ανάπτυξης των Grossman και Helpman (1991) 4.1.3α Υποθέσεις και δεδοµένα του υποδείγµατος Οι Grossman και Helpman (1991) 77 έχουν δηµιουργήσει ένα υπόδειγµα το οποίο έχει να κάνει µε αγαθά που µέσω των καινοτοµιών και της τεχνολογικής εξέλιξης ανεβαίνουν κλίµακες ποιότητας. Μέσω της έρευνας σε διάφορους τοµείς της οικονοµίας προσπαθούν να ερµηνεύσουν ποια είναι τα αποτελέσµατα µιας διαχρονικής βελτίωσης των προϊόντων στα οποία γίνονται οι βελτιώσεις. Εστιάζονται στη ανάπτυξη της ποιότητας των υπαρχόντων αγαθών σε αντίθεση µε τον Romer (1990) ή τους Aghion και Howitt (1992) που θεωρούν ότι µετά την ανακάλυψη ενός προϊόντος τα παλιότερα γίνονται απαρχαιωµένα και αχρηστεύονται. Εδώ οι επιχειρηµατίες δηµιουργούν, για κάθε προϊόν που επιλέγουν, τη επόµενη βελτιωµένη εξέλιξή του. Η βελτίωσή του µέσω των καινοτοµιών και της επένδυσης σε έρευνα γίνεται από τους ενδιαφερόµενους ταυτόχρονα. 78 Στο µοντέλο τους οι Grossman και Helpman δίνουν µια κλίµακα ποιότητας που ανεβαίνουν στοχαστικά τα προϊόντα ανάλογα µε την βελτίωσή τους και δίνουν ένα δείκτη που αναφέρεται στην κατανάλωση και έχει µια σταθερή αύξηση µακροχρόνια και µπορούµε να την συσχετίσουµε µε το κοινωνικά άριστο βαθµό ανάπτυξης β Το µοντέλο και οι ιδιότητές του Στο υπόδειγµα αυτό οι Grossman και Helpman (1991) έχουν υποθέσει ότι υπάρχουν µια σειρά από προϊόντα ω στην οικονοµία. Κάθε προϊόν έχει 77 Grossman, G.M. and Helpman E., (1991), Quality Ladders in the Theory of Growth, The Review of Economic Studies, p δηλαδή υπάρχουν ταυτόχρονες κούρσες καινοτοµίας και εξέλιξης

125 απεριόριστες ποιότητες σε αριθµό (που το βελτιώνουν) και η ποιότητα j του j κάθε αγαθού ω την βρίσκουµε από q ( ω) = λ όπου το λ>1 πού είναι το ίδιο για κάθε ω. Για να αυξηθεί η ποιότητα j πρέπει κάθε φορά να γίνουν επενδύσεις σε Έρευνα και Ανάπτυξη. Στην (69) βλέπουµε τι συµβαίνει από πλευράς καταναλωτών όπου θέλουν να µεγιστοποιήσουν την διαχρονική χρησιµότητά τους j t U = e log u( t) dt, ι (69) 0 ρ Το ρ να αναφέρουµε ότι είναι ο προεξοφλητικός παράγοντας ενώ η χρησιµότητα σε µια συγκεκριµένη χρονική στιγµή t, όπου το d ( ω ) είναι η κατανάλωση του ω µε ποιότητα j κατά την t, είναι tj 1 = 0 j log u( t) log[ q j ( ω) d jt ( ω)] dω (70) Επίσης ο καταναλωτής πρέπει να λειτουργεί µε βάση τον εισοδηµατικό του περιορισµό e R( t) E t dt A 0 ( ) (0) (71) στον οποίο το E( t ) είναι η κατανάλωση στην t, A (0) είναι η παρούσα αξία των µελλοντικών εισοδηµάτων συν τα αρχικά κεφάλαια (την χρονική στιγµή µηδέν) που έχει ο καταναλωτής. Έτσι καταλήγουµε στην (72) 1 = 0 j E( t) [ p jt ( ω) d jt ( ω)] dω (72) όπου το p jt ( ω ) είναι η τιµή που πληρώνει για την ποιότητα j. Απολαµβάνει την χρησιµότητα δηλαδή από την ποιότητα του ω που αγοράζει σε κάποια ποσότητα αλλά πληρώνει την ποιότητα αυτή µε το ανάλογο κόστος. Για να µεγιστοποιήσει την ωφελιµότητα του, επιλέγει στην αρχή για κάθε αγαθό την ποιότητα j που του δίνει τη χαµηλότερη τιµή εν

126 σχέση µε την ποιότητα αυτή 79 και στη συνέχεια κατανέµει την κατανάλωσή του σε αυτά τα αγαθά. Οπότε προκύπτουν οι συναρτήσεις ζήτησης d jt E( t) p jt ( ω) ( ω) = 0 για j = J ( ω), διαφορετικά t (73) Αντικαθιστώντας την (73) στην (70) και αυτή στην συνέχεια στην (69) τότε προκύπτει η παρακάτω µορφή της U 1 { log ( ) [log t ( ω) log t ( ω)] ω } ρt 0 (74) 0 U = e E t + q p d dt µε περιορισµό την (71). Από την µεγιστοποίηση προκύπτει η άριστη κατανοµή της διαχρονικής κατανάλωσης E& E = R& ρ (75) Οι παραγωγοί έχουµε υποθέσει ότι έχουν µια εισροή που είναι η εργασία. Υποθέτουµε ότι λειτουργούν σε κάθε τοµέα παραγωγής που αντιστοιχεί το κάθε αγαθό ολιγοπωλιακά µε το ίδιο οριακό κόστος που είναι ο µισθός της εργασίας w(t). Ανταγωνίζονται κατά Bertrand και έχουν τιµή ίση µε το οριακό κόστος και κέρδη µηδέν. Αλλιώς αν µια επιχείρηση έχει µικρότερο οριακό κόστος τότε βάζει µια τιµή χαµηλότερη από το οριακό κόστος των άλλων και παίρνει όλη την αγορά. Επίσης να πούµε ότι σε κάθε τοµέα οικονοµίας υπάρχει µέσω της Ε&Α που γίνεται στα ερευνητικά εργαστήρια ένας παραγωγός που έχει µικρότερο οριακό κόστος και είναι ηγέτης στην συγκεκριµένη αγορά και βρίσκεται κατά 1 βήµα πιο µπροστά. Έτσι οι ηγέτες θα έχουν τιµή p ζήτηση E/λw και κέρδη = λw, (76) π = ( λw w) E / λw = (1 1/ λ) E (76) 79 δηλαδή την χαµηλότερη τιµή που συνδυάζεται µε αυτή την ποιότητα που έχει διαλέξει για κάθε αγαθό, p ( ω) / q ( ω ) jt jt

127 Επίσης οι Grossman και Helpman υποθέτουν ότι κάθε καινούργια εξέλιξη του αγαθού µέσω της Ε&Α κοστίζει (για να παραχθεί) αλλά καλύπτεται από τις πατέντες που ισχύουν για πάντα και δίνεται έτσι ένα κίνητρο για να ανέβει στην κλίµακα ποιότητας του αγαθού. Οπότε αν επενδύσει στο διάστηµα dt σε Έρευνα κατά ι% τότε θα ανεβαίνει το προϊόν σε ποιότητα κατά πιθανότητα ι% dt. 80 Επιπλέον υπάρχει ελεύθερη είσοδο να πραγµατοποιεί ένας νέος παραγωγός Ε&Α στην αγορά ώστε να φτάσει τον ηγέτη µε την µια µονάδα της Ε&Α να απαιτεί a 1 µονάδες εργασίας. Η ηγέτιδα τώρα χωρίς να έχει πλεονέκτηµα στο οριακό κόστος µπορεί βελτιώνοντας την ποιότητα να αυξήσει την τιµή της κατά της κατά λ 2 w και άρα το οριακό κέρδος 2 π = (1 1/ λ ) E (1 1/ λ) Ε = (1 1/ λ) E / λ (77) ενώ για αυτόν που ακολουθεί είναι (1-1/λ)E. Κάτι ακόµα που πρέπει να αναφέρουµε είναι ότι πρέπει να επειδή είναι συµµετρικό το πρόβληµα τα κέρδη π σε κάθε τοµέα ω θα είναι ίδια. Θέτουµε ότι το υ είναι η καθαρή αξία του κέρδους που δεν είναι απόλυτα διασφαλισµένο και βέβαιο για τον ηγέτη του τοµέα. Επενδύοντας σε έρευνα και ανάπτυξη α1ι% µπορεί να αποκτήσει υ κέρδη, που είναι γι αυτόν το κίνητρο επένδυσης, µε πιθανότητα ι% dt για το διάστηµα dt µε κόστος wa1ι% dt. Τα αναµενόµενα καθαρά κέρδη λοιπόν από την Ε&Α υι% dt wa1ι % dt αν τα µεγιστοποιήσουµε τότε µπορεί να έχουµε σαν άριστο µέγεθος της Ε&Α το ου µηδέν ή το άπειρο, ή το αναµενόµενο κέρδος να είναι µηδέν. Εµείς υποθέτουµε ότι πρέπει να έχουµε υ = wa1 σε µια ισορροπία µε πεπερασµένο βαθµό Ε&Α. 81 Από την πλευρά της χρηµατιστηριακής αξίας, οι µετοχές των ηγετικών επιχειρήσεων δίνουν µέρισµα π dt. Αν οι ακόλουθες δεν προσπεράσουν σε ποιότητα την ηγέτιδα τότε από το υ& dt 82 χάνουν υ µε πιθανότητα ι dt. 83 Σαν 80 µε ένα Poisson ρυθµό εµφάνιση της βελτίωσης της ποιότητας εξαιτίας την Ε&Α και άρα της καινοτοµίας 81 Grossman, G.M. and Helpman E., (1991), Quality Ladders in the Theory of Growth, The Review of Economic Studies, p που εκτιµώνται τα κέρδη αν δεν καταφέρει κανείς να προσπεράσει σε ποιότητα την πρώτη

128 αναµενόµενο ποσοστό απόδοσης ανά µονάδα χρόνου είναι ( π + υ& ) / υ ι που είναι ίσο µε τα ασφαλές επιτόκιο της αγοράς R &. Οπότε από υ = wa1 έχουµε π w& + = R & +ι (78) wa w 1 Η παραπάνω no-arbitrage συνθήκη µαζί µε την (75) και αν θέσουµε w( t ) = 1 έχουµε E& (1 1/ λ) E = ρ ι E a 1 (79) Από εδώ συµπεραίνουµε ότι ο βαθµός αύξησης της κατανάλωσης αυξάνεται καθώς αυξάνεται το επίπεδο της κατανάλωσης και µειώνεται από το συνολική ένταση της Ε&Α. είναι Στην market clearing ισορροπία η συνολική απασχόληση στη βιοµηχανία 1 [ E( t) / p( t)] dω = E( t) / λ (80) 0 και στην Έρευνα α1ι. Άρα η συνολική απασχόληση L α ι + λ = L (81) 1 E / H (79) και η (81) δείχνουν την εξέλιξη της οικονοµίας µε βάση οποιαδήποτε αρχική τιµή κατανάλωσης E. Το ιάγραµµα 8 δείχνει την εισοδηµατικό περιορισµό (LL), την σχέση ι και E όταν το Ε είναι διαχρονικά σταθερά (στην ισορροπία) που έχουµε υποθέσει αρχικά (ΠΠ) και UU η καµπύλη αδιαφορίας. Η ισορροπία είναι στο σηµείο Α όπου η κατανάλωση αν αποκλίνει µεταβαίνει αµέσως στην E. Οπότε έχουµε ( a 1) (1 1/ λ)e = ρ + ι (82) a 1 83 ι είναι το άθροισµα των προσπαθειών των ακόλουθων επιχειρήσεων που προσπαθούν να υπερκεράσουν σε ποιότητα την ηγέτιδα επιχείρηση

129 ιάγραµµα 8: Αναπαράσταση της ισορροπίας Πηγή: Grossman και Helpman, The Review of economic studies, γ Ισορροπία και κοινωνικά άριστο Αν θέσουµε τον ρυθµό ανάπτυξης g να είναι ο ρυθµός ανάπτυξης του u (που είναι η διαχρονική χρησιµότητα) και ω να είναι τα ενδιάµεσα αγαθά τότε το g είναι ο ρυθµός αύξησης του τελικού προϊόντος. Αν ω είναι όµως τα τελικά αγαθά το g ισούται µε τον ρυθµό αύξησης της του δείκτη κατανάλωσης. Από την (76), (73) στην (70) βοηθάει να υπολογίσουµε το g. Έτσι 1 log u( t) = log E log λ + log q ( ω) dω (83) 0 t Το ολοκλήρωµα εξαρτάται από τις συνολικές επενδύσεις σε Ε&Α (ι ) και από το χρόνο και που εµφανίζονται οι m ποιοτικές βελτιώσεις που ακολουθούν την παρακάτω Poisson κατανοµής πιθανότητα εµφάνισης. ( ) m ρτ ιτ e f ( m, τ ) = (84) m!

130 ηλαδή σε ένα χρονικό διάστηµα τ γίνονται m βελτιώσεις. Οπότε ισχύει 1 q 0 t ω dω = f m t λ m = (85) 0 log ( ) (, ) log m όπου το log λ είναι το προϊόν και η κατά πιθανότητα f ( m, t ) αναµενόµενες βελτιώσεις σε t χρονικό διάστηµα στην ισορροπία. Αυτό το προϊόν µε την σειρά του ισούται µειt log λ. Έτσι η (83) γίνεται log u( t) = log E log l + ιt log λ (86) Άρα ρυθµός ανάπτυξης είναι g = ι log λ. Οι παράγοντες που αυξάνουν το προϊόν µπορούν να γίνουν αντιληπτοί συνδυάσουµε την (81) και (82) και δούµε την µακροχρόνια τιµή (1 1/ λ)l ρ ι = (87) a λ 1 Αν αυξηθεί το L µπορούµε να δούµε στο ιάγραµµα 8 µια µετατόπιση του εισοδηµατικού περιορισµού (LL) προς τα έξω που αυτό οδηγεί σε ίδια µετατόπιση του ι (δηλαδή αυξάνεται). Μια αύξηση δηλαδή της βάσης του ανθρώπινου δυναµικού όπως αναφέραµε και στα δύο προηγούµενα µοντέλα µας θα επιταχύνουν την αύξηση του τελικού προϊόντος της οικονοµίας. Επίσης η έρευνα αυξάνεται εξαιτίας του παραπάνω λόγου αλλά και λόγω των κινήτρων για µεγαλύτερο κέρδος. ηλαδή το λ καθορίζει το προϊόν αφού µια αύξησή του καταλήγει να αυξάνει το ι. Από την (69) και (83) µπορούνε να βρούµε την µορφή της U 84 όπου ισχύει ότι η αύξηση της κατανάλωσης συνδέεται θετικά µε την χρησιµότητα. pu = log E log λ + ( ι / ρ)log λ (88) Μεγιστοποιώντας την µε βάση τον περιορισµό (81) του µεγέθους την συνολικής απασχόλησης L βρίσκουµε το άριστο ρυθµό ανάπτυξης 85 και άρα τον άριστο βαθµό επένδυσης σε καινοτοµία 84 E, ι στην ισορροπία είναι σταθερά

131 L ρ ι* = (89) a log λ 1 Από (87) και (89) µπορούµε να δούµε την παρακάτω σχέση που δείχνει τον κοινωνικά άριστο και το επίπεδο ισορροπίας που καταλήγουµε * ρ L a 1 λ ι ι = + λ ρ log 1 λ (90) Το κρίσιµο επίπεδο για θετικό ρυθµό ανάπτυξης είναι L ρα Πάνω από αυτό θα έχουµε αρνητικούς ρυθµούς. Για την καµπύλη είναι πιο απότοµη η κλίση της ( λ/(λ-1) ) τότε για λ λ0, ι = 0 και για λ > λ0, ι > 0 ενώ για την L δεύτερη καµπύλη όταν βρίσκεται κάτω από την κρίσιµη τιµή 1 ρα + τότε έχουµε µικρότερη Ε&Α και κίνητρα ανάπτυξής της ενώ πάνω από αυτή είναι µεγαλύτερα του άριστου και άρα τον άριστο βαθµό επένδυσης σε καινοτοµία

132 ιάγραµµα 9: Αναπαράσταση άριστου και παρατηρούµενου επιπέδου ισορροπίας 1991 Πηγή: Πηγή: Grossman και Helpman, The Review of economic studies, Η καινοτοµία λοιπόν οδηγεί σε άλµατα ποιότητας (σε προϊόντα που υποθέτουµε ότι πωλούνται στην ίδια τιµή) που έχει αποτέλεσµα την αύξηση της χρησιµότητας των καταναλωτών. Έχουν δηλαδή θετικές εξωτερικότητες σε αυτούς. Ακόµα µια καινοτόµα επιχείρηση που προσπερνά σε ποιότητα µια άλλη παίρνει τα κέρδη της και υπάρχει το business stealing effect. 86 Το φαινόµενο της δηµιουργικής καταστροφής µειώνει τα έσοδα για τους πρώην ηγέτες, την ζήτηση και έτσι τα συνολικά κέρδη είναι µικρότερα. Ακόµα όταν αναλογία L a 1 είναι µεγαλύτερο είναι πιθανό να µην είµαστε στο άριστο σηµείο. Τέλος µεγαλύτερο ι * µειώνουν το business stealing effect χωρίς να επιδρούν την επίδραση του πλεονάσµατος των καταναλωτών ανά µονάδα προϊόντος. Συµπερασµατικά, το µοντέλο των Grossman και Helpman αναφέρεται στην βελτίωση της ποιότητας των διαφοροποιηµένων προϊόντων στις 86 Grossman, G.M. and Helpman E., (1991), Quality Ladders in the Theory of Growth, The Review of Economic Studies, p

133 διάφορες βιοµηχανίες. Η έρευνα και ανάπτυξη οδηγεί σε στοχαστική εµφάνιση καινοτοµιών δίνουν κίνητρα στις επιχειρήσεις λόγω των κερδών να συνεχίζουν την βελτίωση της ποιότητα των προϊόντων. Επίσης συσχετίζεται ο ρυθµός ανάπτυξης µε τον δείκτη αύξησης της κατανάλωσης και τον αθροιστικό βαθµό επένδυσης σε έρευνα. Όταν µεταβάλλονται αυτά, το ποσοστό αύξησης του τελικού προϊόντος µεταβάλλεται επίσης προς την ίδια κατεύθυνση. Στην ισορροπία αυτές οι δύο µεταβλητές ( E, ι ) είναι σταθερές όπως βλέπουµε από το διάγραµµα & την προσδιορίζουν. Επιπλέον, τα κέρδη είναι κίνητρα για συνεχείς βελτιώσεις ποιότητας και µπορεί να καταστήσουν τα προϊόντα των ανταγωνιστών τους απαρχαιωµένα. Αυτό που παίζει ρόλο είναι η συνολική προσφορά εργασίας για την ανάπτυξη του προϊόντος και ακόµα περισσότερο το ανθρώπινο δυναµικό που πηγαίνει σε Ε&Α ( a 1).Όσο πιο γρήγορα αυξάνεται αυξάνει και τόσο βελτιώνεται το ποσοστό ανάπτυξης του προϊόντος της οικονοµίας. Πολλές φορές η αγορά όµως που δίνει τα κίνητρα για Ε&Α, µπορεί να οδηγήσει σε υπέρβαση του άριστο επιπέδου συνολικής επένδυσης σε Ε&Α ( ι ) και µε αυτό τον τρόπο να οδηγήσει µακριά από το κοινωνικά άριστο ρυθµό ανάπτυξης. 4.2 Ανταγωνισµός, Καινοτοµία και Ανάπτυξη Όροι και σηµαντικοί παράγοντες του µοντέλου των Aghion, Bloom, Blundell, Griffith, Howitt (2002) Το υπόδειγµα που οι οικονοµολόγοι αυτοί 87 ανέπτυξαν περιγράφει την σχέση ανάµεσα στην ανταγωνιστική αγορά προϊόντος, στην επίδραση που έχει στην καινοτοµία και αυτή µε τη σειρά της στην ανάπτυξη. Εστιάζονται εδώ στην µελέτη των κινήτρων για επένδυση σε Έρευνα και Ανάπτυξη και αναλύουν τις συµπεριφορές και τις αλλαγές στα κίνητρα για Ε&Α των επιχειρήσεων στις µεταβολές των διαφόρων καταστάσεων ανταγωνισµού. Σε πολλές περιπτώσεις τα κίνητρα, όταν ο ανταγωνισµός είναι έντονος µεταξύ 87 Aghion, P., Bloom, N., Blundell, R., Griffith, R. and Howitt, P., (2002), Competition and Innovation: An inverted U relationship, National Bureau of Economic Research, University of Cambridge, Cambridge, p. 1-45

134 των διαφόρων παικτών (neck-and-neck competition) 88 ενθαρρύνουν την Ε&Α ώστε να αποφύγουν τον ανταγωνισµό (escaping competition) αυτό και να αποκτήσουν πλεονέκτηµα στο πεδίο που δραστηριοποιούνται µέσω µια ενδεχόµενης καινοτοµίας. Μια επιχείρηση που βρίσκεται πίσω επίσης πίσω σε σχέση µε τους αντιπάλους της θα θέλει να καινοτοµήσει και να εµφανίσει για παράδειγµα µια νέα τεχνολογία που µειώνει το παραγωγικό κόστος που θα την οδηγήσει σταδιακά στο ίδιο επίπεδο τεχνολογικής εξέλιξης και αποδοχής από τους καταναλωτές µε τις άλλες τις οποίες αργότερα ίσως και να τις ξεπεράσει. Υπάρχει όµως και η περίπτωση σε λιγότερο ανταγωνιστικό πεδίο-τοµέα αυτή που υπολείπεται να µην θέλει να επενδύσει σε Ε&Α (για να φτάσει τον ηγέτη) γιατί µια ενδεχόµενη αύξηση του ανταγωνισµού στην αγορά προϊόντων (product market competition-pmc) ενδέχεται να είναι µειωµένα τα προεξοφληµένα κέρδη που υπολογίζει να έχει από την επένδυσή του. Προβλέπουν ότι η σχέση ανάµεσα στον ανταγωνισµό (PMC) και στην καινοτοµία είναι έχει µια αντιστραµµένη µορφή U. Αυτό σηµαίνει ότι αρχικά σε χαµηλά αρχικά επίπεδα ανταγωνισµού υπάρχουν υπάρχει αυξηµένη καινοτοµική δραστηριότητα (escape-competition effect) ενώ η Σουµπετεριανή επίδραση 89 µείωσης της προσπάθειας για καινοτοµία παρατηρείται για µεγαλύτερα επίπεδα ανταγωνισµού και υπάρχει αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη της συνολικής παραγωγικότητας ή στο συνολικό ρυθµό εµφάνισης της καινοτοµίας. είναι Από την πλευρά των καταναλωτών υποθέτουµε ότι η χρησιµότητά τους 1 u = x d (91) 0 ln j j όπου κάθε x j είναι το άθροισµα των δύο αγαθών που παράγονται από ένα δυοπώλιο σε έναν τοµέα j. 88 Αυτό συµβαίνει συνήθως µε τις ολιγοπωλιακές επιχειρήσεις που είναι στην ίδια αγορά και έχουν παρόµοια κόστη παραγωγής 89 Η επίδραση αναφέρεται σε µια σηµαντική µειοψηφία επιχειρήσεων και βιοµηχανιών που υπολείπονται σε καινοτοµία και αποδοχή από τους καταναλωτές κάθε τοµέα έναντι των εταιρειών-ηγετών σε

135 Επίσης ισχύει x = υ( x + x ) j Aj Bj Εδώ υπάρχει η υπόθεση ότι στην ισορροπία οι καταναλωτές καταναλώνουν το ίδιο ποσό στον συνδυασµό x j. Οπότε οι καταναλωτές διαλέγουν το x Aj και x Bj για να µεγιστοποιήσουν την υ ( x + x ) µε βάση τον περιορισµό pajxaj + pbjxbj =1 Σε µια ειδική περίπτωση στην οποία ισχύει 1 a j a j a j Aj Bj Aj Bj υ ( x + x ) = ( x + x ) τότε οι συναρτήσει ζήτησης για το κάθε προϊόν είναι Aj Bj και (92) (93) Τεχνολογική εξέλιξη, Ε&Α και καινοτοµικότητα Στο µοντέλο αυτό υποθέτουµε ότι η µοναδική εισροή η εργασία και η συνάρτηση παραγωγής είναι σταθερών αποδόσεων. Το επίπεδο του µισθού είναι δεδοµένο και το ανά µονάδα κόστος παραγωγής είναι c A και c B. Έστω ότι k είναι το επίπεδο τεχνολογίας της επιχείρησης i µε συνάρτηση παραγωγής Ai k = γ i για i, = A B (94)

136 Το γ > 1 και µετράει το µέγεθος της καινοτοµία αιχµής. Επίσης έχουµε του όρους ( l, m ) οι οποίοι αντιστοιχούν στην τεχνολογία του ηγέτη (l ) και στην τεχνολογική διαφορά που υπάρχει µε τον ακόλουθο (m ) και π m το κέρδος στην ισορροπία που βρίσκεται σε m τεχνολογική διαφορά από τον ανταγωνιστή. Το κόστος έρευνας και τεχνολογικής εξέλιξης ενός ηγέτη σε µια ανταγωνιστική αγορά (neck-and-neck) για να πάει ένα βήµα µπροστά 2 από τους άλλους είναι ψ ( n) = βn / 2 µε το n να είναι ο στοχαστικός ρυθµός εµφάνισης της καινοτοµίας. Το κόστος Ε&Α για έναν ακόλουθο είναι β n 2 / 2 για να προσπαθήσει να φτάσει τον ηγέτη µε ρυθµό n + h 90 ενώ το n m είναι η ένταση της Ε&Α από την ηγέτιδα που βρίσκεται m βήµατα µπροστά. Αν επιπλέον V m είναι η αξία να είναι η εταιρεία ηγέτης στον τοµέα της 91, µε διαφορά τεχνολογίας ίση µε m τότε από εξισώσεις Bellman rv = π + n ( V V ) + ( n + h) ( V V ) wβ ( n ) / 2 2 m m m m+ 1 m m m 1 m m rv = π + n ( V V ) + ( n + h) ( V V ) wβ ( n ) / 2 2 m m m m 1 m m m+ 1 m m rv n V V n V V w n 2 0 = π 0 + 0( 1 0) + 0( 1 0) β( 0) / 2 n = ( r + n ) + r + ( n ) + 2( π π ) (95) Το εισόδηµα κατά έτος θα έχει αξία για τον ηγέτη rv m η οποία είναι ίση µε τα κέρδη π m, συν το αναµενόµενο κεφαλαιακό κέρδος nm ( V m+ 1 Vm ) από την καινοτοµία που του επιτρέπει να παραµείνει ηγέτης, µείον το κόστος που έχει για έρευνα wβ n m 2 ( ) / 2, µείον το αναµενόµενο κεφαλαιακό κόστος ( n + h) ( V V ) από την προσπάθεια του ακόλουθου να τον πλησιάσει. m m 1 m Στη συνέχεια ανάλογα η κάθε επιχείρηση επιλέγει µε τον βαθµό έντασης Ε&Α που επιθυµεί ώστε να µεγιστοποιήσει την αξία αυτή. Αν πάρουµε την περίπτωση που η µέγιστη τεχνολογική διαφορά µεταξύ των δύο επιχειρήσεων είναι m = 1 λόγω γνωστικών εξωτερικοτήτων τότε ο 90 h είναι το βήµα που µπορεί να κάνει απλά µιµούµενος την τεχνολογία του προπορευόµενου χωρίς Ε&Α 91 αν m <0 τότε ακόλουθος

137 ηγέτης του τοµέα αυτού δεν θα έχει συµφέρον να καινοτοµεί. Αυτό σηµαίνει ότι η προπορευόµενη αφού γνωρίζει ότι η ακόλουθος θα µιµηθεί την ενδεχόµενη τεχνολογική εξέλιξή της και αυτό θα την αποτρέψει από το να επενδύσει σε Ε&Α. Άρα n 1 = 0.Επίσης υποθέτουµε µεγιστοποιήσουµε τις παρακάτω εξισώσεις Bellman rv = π + n ( V V ) π 1 1( 0 1) ( 1) / 2 w 10 = β = 1. Αν rv = + n V V n (96) rv n V V n V V n 2 0 = π 0 + 0( 1 0) + 0( 1 0) ( 0) / 2 τότε βρίσκουµε n = V V n0 = V1 V0 (97) Έτσι η αξία της κατά έτος θα είναι rv 1 και ισούται µε το κέρδος π 1 µείων την αναµενόµενη κεφαλαιακή απώλεια ανά µονάδα χρόνου επειδή η ακόλουθος θα την φτάσει. Θα έχει δηλαδή µια αναµενόµενη απώλεια στην αξία της επειδή η ακόλουθος θα συγκλίνει σε αυτή. Ακολούθως λύνοντας για n0 και n 1 από τις (96) και (97) προκύπτει n = r + r + 2( π π ) (98) n = ( r + n ) + ( r + n ) + n + 2( π π ) (99) ή αλλιώς η (99) n = ( r + n ) + r + ( n ) + 2( π π ) (100) Αν αυξηθεί ο ανταγωνισµός στην αγορά προϊόντος βλέπουµε τι θα συµβεί όταν το π 0 µειώνεται ενώ το π 1 και το π 1 παραµένουν αµετάβλητα. Εδώ παρατηρούµε ότι το n 0 αυξάνεται ενώ το n 1. Το πρώτο βελτιώνει σε µέγεθος διότι δηµιουργείται το escape-competition effect. Όπως έχουµε περιγράψει και στην αρχή στους κλάδους µε ισχυρό ανταγωνισµό µε neck and neck επιχειρήσεις να επενδύουν περισσότερο σε Ε&Α για να αναπτύξουν προϊόντα και διαδικασίες που θα τις αποσπάσουν από τον ανταγωνισµό αυτό

138 και θα τις φέρουν σε πλεονεκτική θέση. Στη µείωση από την άλλη του n 1 εντοπίζουµε τη βασική Σουµπετεριανή επίδραση που έχει σαν αποτέλεσµα ο ακόλουθος που υπολείπεται σε έρευνα και βρίσκεται πίσω από τον ηγέτη να πιστεύει ότι τα έσοδά του από µια ενδεχόµενη επένδυση που θα είναι αναγκαία για να φτάσει τον ηγέτη θα είναι µικρότερα οπότε είναι πιθανό να επιλέξει να µην την πραγµατοποιήσει. Αυτό το βλέπουµε σε τοµείς που δεν υπάρχει µεγάλη καινοτοµικότητα. Άρα όσο περισσότερο οι τοµείς είναι neckand- neck τόσο η αύξηση της ανταγωνιστικότητας (PMC) βελτιώνει τον µέσο ρυθµό καινοτοµίας και τεχνολογικής εξέλιξης. Μέσος βαθµός καινοτοµικότητας και παραγωγικότητας και η επίδραση του escape competition effect και Schumpeterian effect Για να δούµε ποιο θα είναι το αποτέλεσµα της αύξησης του ανταγωνισµού στην αγορά προϊόντος ως προς την ανάπτυξη της καινοτοµίας πρέπει να εντοπίσουµε ποιο από τα δύο παραπάνω φαινόµενα υπερισχύει. Για να είναι µεγαλύτερο το επίπεδο της καινοτοµίας που αυτό θα επηρεάσει και την µέση παραγωγικότητα και το τελικό προϊόν πρέπει ο οποιοδήποτε τοµέας στην µακροχρόνια σταθερή κατάστασή του να βρίσκεται σε κατάσταση υψηλού ανταγωνισµού όπου θα ισχύει το escape competition effect. 92 Αν µ 1 η σταθερή µακροχρόνια πιθανότητα να έχει µια βιοµηχανία χαµηλό ανταγωνισµό και καινοτοµικότητα. 93 Η πιθανότητα να γίνει ο τοµέας λιγότερο ανταγωνιστικός µ 1n 1 µε την πιθανότητα στον τοµέα οι επιχειρήσεις να ανταγωνίζονται περισσότερο 2µ 0n0 πρέπει στην ισορροπία να είναι ίσες. Άρα να ισχύει 2µ 0n0 = µ 1n 1 (101) 92 Aghion, P., Bloom, N., Blundell, R., Griffith, R. and Howitt, P., (2002), Competition and Innovation: An inverted U relationship, National Bureau of Economic Research, University of Cambridge, Cambridge, p µ = 1 m 2 m m ανταγωνισµό : η µακροχρόνια πιθανότητα να βρίσκονται οι επιχειρήσεις σε τοµέα µε υψηλό

139 µε τις πιθανότητες µ 0 + µ 1 = 1 και την τον µέσο ρυθµό εµφάνισης καινοτοµιών να είναι 4n0n 1 I = 2µ 0n0 + µ 1 n 1 =2 µ 1 n 1 = 2n + n 0 1 (102) Το ιάγραµµα 10 του Παραρτήµατος Β δείχνει την ανεστραµµένη µορφή U που δείχνει ότι όταν υπάρχει αρχικά ανταγωνισµός αυξάνεται η καινοτοµικότητα και µειώνονται τα κέρδη ενώ όταν εξασθενεί τότε µειώνεται και ο ρυθµός εµφάνισης καινοτοµιών και νέων προϊόντων. Αυτό επηρεάζει την µέση παραγωγικότητα. Η µορφή αυτή του διαγράµµατος δικαιολογείται γιατί στην περίπτωση που υπάρχει µικρός ανταγωνισµός στην αγορά προϊόντος (PMC), τότε τα κέρδη και για τις δύο είναι π 0 τείνει στο π 1 όπου όταν είναι στο ίδιο επίπεδο οι επιχειρήσεις δεν τους συµφέρει πολύ να καινοτοµήσουν ενώ όταν είναι σε διαφορετικό επίπεδο ο ακόλουθος µε µια καινοτοµία καλύπτει την διαφορά. Έτσι επικρατεί το escape competition effect 94. Όταν το PMC µεγεθύνεται τότε θα αυξάνεται η καινοτοµική δράση δηλαδή. Το αντίστροφο ισχύει όταν ο ανταγωνισµός είναι πολύ µεγάλος. 95 Υπερισχύει πρώτα το escape competition effect δηλαδή και στη συνέχεια το Schumpeterian n 1 effect εξαιτίας του composition effect. Αν δούµε µ 0 = n + 2n µ 1 2n0 = n + 2n και στην περίπτωση µηδενικού ανταγωνισµού ( π 0= π 1 ) ισχύει n 0 = 0 και µ 0 = 1 ενώ στον µέγιστο ανταγωνισµό π 0= π 1 και n 1 < n0 και στο ίδιο επίπεδο όταν βρίσκονται είναι πολύ µικρότερος ο χρόνος από το άνισο επίπεδο (ακόλουθος-ηγέτης). Ακόµα όσον αφορά τον παράγοντα χρέος να πούµε ότι εκτός από την προφανή αρνητική επίδραση στον µέσο ρυθµό καινοτοµίας και άρα 94 η n 0 πιθανότητα µειώνεται στα π 0 95 Όταν ισχύει αυτό τότε τα κέρδη π 0 τείνουν στο π 1 οπότε ο ακόλουθος δεν τον συµφέρει να καινοτοµήσει όταν βρίσκονται σε διαφορετικό επίπεδο. Ακόµα όταν είναι στο ίδιο επίπεδο τότε υπάρχει µεγάλο κίνητρο, λόγω σηµαντικών κερδών να καινοτοµήσουν οπότε βρισκόµαστε την περισσότερη περίοδο στο άνισο επίπεδο και θα έχουµε το Σουµπετεριανό αποτέλεσµα που ο ηγέτης δεν καινοτοµεί ποτέ. Άρα καθώς αυξάνεται το PMC τότε υπάρχει µικρότερη καινοτοµικότητα.

140 ανάπτυξης της παραγωγικότητας και κατά συνέπεια του τελικού προϊόντος της οικονοµίας λόγω αδυναµίας χρηµατοδότησης των καινοτοµικών δράσεων υπάρχει και ένα αντίστοιχο escape competition effect όπου κάνει τις επιχειρήσει να καινοτοµούν για να αποφύγουν την χρεοκοπία κάθε επίπεδο ανταγωνισµού στην αγορά προϊόντος. Όσο µεγαλύτερο το κόστος χρεοκοπίας τόσο µεγαλύτερο το κίνητρο αποφυγής της Ανάλυση του κύριου µοντέλου Έχουµε πει ότι η αξία V m µιας επιχείρησης εξαρτάται από την τεχνολογική διαφορά m και η παράµετρος της ελαστικότητας υποκατάστασης a. Με βάσει τις παραπάνω σχέσεις που έχουν αναλυθεί βρίσκουµε στο ιάγραµµα 11 ότι όσο µεγαλύτερη η παράµετρος a, δηλαδή στην ουσία όσο µεγαλύτερος ο ανταγωνισµός τόσο µεγαλύτερη η κυρτότητα της V m που εξαρτάται από την m όταν δεν υπάρχει στην ουσία τεχνολογική διαφορά (βρισκόµαστε κοντά στοm =0). Ακόµα από την παραπάνω ανάλυσή µας µπορούµε να δούµε στο ιάγραµµα 12 του Παραρτήµατος Β την σχέση του a και άρα στην ουσία του ανταγωνισµού και ξεχωριστά τις εντάσεις Ε&Α n m και n m. Βλέπουµε λοιπόν στο διάγραµµα αυτό την συνολική ένταση για Ε&Α που διαπερνά όλους τους τοµείς της οικονοµίας και συσχετίζεται µε το a. Βλέπουµε την ανεστραµµένη U καµπύλη και τα φαινόµενα escape competition effect και Schumpeterian effect που εντοπίσαµε και µιλήσαµε γι αυτά. Όταν λοιπόν έχουµε ανταγωνισµό neck-and-neck µε τις επιχειρήσεις να προσπαθούν να ξεφύγουν από την κατάσταση του υψηλού ανταγωνισµού οι εντάσεις για Ε&Α αυξάνονται ενώ όταν η m αυξάνεται και η PMC είναι πολύ υψηλή τότε η καινοτοµία µειώνεται και άρα η µέση παραγωγικότητα δεν αυξάνεται. Έτσι το µέγεθος του m είναι βασικό στοιχείο για το επίπεδο της καινοτοµίας ενός κλάδου.

141 Μακροχρόνια ισορροπία της καινοτοµίας και ρυθµοί ανάπτυξης της βιοµηχανίας /τοµέα Έστω ότι στην ισορροπία το κοµµάτι του χρόνου στο οποίο µια βιοµηχανία χαρακτηρίζεται από µια τεχνολογική διαφορά m είναι ισχύει το παρακάτω µ m. 96 Άρα µ m = 1 (103) m Ακόµα για m 2 ισχύει στην ισορροπία µ ( n + n + h) = µ n + µ ( n + h) (104) m m m m 1 m 1 m+ 1 ( m+ 1) Αν LHS είναι η κερδοφορία από την έξοδο (κατάργηση) από τη τεχνολογική διαφορά m ενώ το RHS είναι η κερδοφορία από την εµφάνιση της κατάστασης όπου υπάρχει m, όπου από (m -1) ο ηγέτης καινοτοµεί και από την κατάσταση (m +1) όπου στους τοµείς αυτούς καινοτοµεί ο ακόλουθος. Οπότε για m =1 έχουµε µ ( n + n + h) = 2µ n + µ ( n + h) (105) όπου εδώ δύο επιχειρήσεις µπορούν να έχουν ανταγωνισµό neck-and-neck µέσω της καινοτοµίας, ενώ για m =0 2 µ 0n0 = µ 1( n 1 + h) (106) Αυτό σηµαίνει ότι αν µια επιχείρηση σε ανταγωνισµό neck-and-neck καινοτοµήσει τότε γίνεται ο τοµέας άνισος (unleveled) ενώ µόνο η επιχείρηση όπου βρίσκεται στους τοµείς ένα βήµα πίσω m =-1, µπορεί, αν καινοτοµήσει, να βρεθεί σε ανταγωνιστικά ίση κατάσταση neck-and-neck. Το ιάγραµµα 13 του Παραρτήµατος Β βλέπουµε ότι καθώς το τεχνολογικό κενό εξαφανίζεται και ο ανταγωνισµός αρχίζει να µειώνεται τότε έχουµε επιχειρήσεις που ανταγωνίζονται κάτω από το ίδιο επίπεδο (leveled). Επιπλέον όταν το m παίρνει οποιαδήποτε τιµή σε ένα διάστηµα µπορούµε να υπολογίσουµε ότι η ο ρυθµός ανάπτυξης της βιοµηχανίας είναι g = (2 µ n + µ n )ln γ (107) 0 0 k 1 κ k 96 Aghion, P., Bloom, N., Blundell, R., Griffith, R. and Howitt, P., (2002), Competition and Innovation: An inverted U relationship, National Bureau of Economic Research, University of Cambridge, Cambridge, p. 1-45

142 Αυτή η σχέση σηµαίνει ότι ο ρυθµός ανάπτυξης είναι το αποτέλεσµα της εµφάνισης των καινοτοµιών αιχµής, δηλαδή αυτών που γίνονται από τους ηγέτες κάθε τοµέα ή από τις επιχειρήσεις σε neck-and-neck κατάσταση που καινοτοµούν και επεκτείνουν τους τεχνολογικούς ορίζοντες του τοµέα που δραστηριοποιούνται, καθώς και από το log µέγεθος της καινοτοµίας. Συσχετίζεται εδώ δηλαδή όπως παρατηρούµε και στο ιάγραµµα 14 η ανάπτυξη ενός τοµέα µε τις καινοτοµίες (αιχµής ιδιαίτερα) που προκαλούνται µέσω του ανταγωνισµού.

143 Κεφάλαιο Γενικά Συµπεράσµατα Παρατηρήσεις Στην αρχή της ανάλυσής µας για την Ε&Α έγινε µια αρχική περιγραφή της έννοιας, των σταδίων και των κινήτρων που υπάρχουν για επένδυση σε έρευνα και στην παραγωγή νέων ιδεών που πιθανώς θα µετουσιωθούν σε τελικά πρωτοποριακά προϊόντα. Στα υποδείγµατα non-tournament του δευτέρου κεφαλαίου παρατηρήσαµε ότι όταν υπάρχει ανταγωνισµός σε συνδυασµό από την καλή υποκατάσταση των προϊόντων και την ύπαρξη πολλών ερευνητικών διαδροµών research paths οδηγεί σε µικρότερη επένδυση σε Ε&Α αφού θα µπορούν σχετικά εύκολα να χάσουν την πλεονεκτική θέση που έχουν από τη καινοτοµία που πραγµατοποιούν και τα οφέλη θα είναι περιορισµένα. Οπότε θα είναι κάτω από το κοινωνικά άριστο η προσπάθεια για καινοτοµία και τεχνολογική εξέλιξη ενώ το αντίθετο συµβαίνει όταν τα προϊόντα είναι διαφοροποιηµένα. Στην περίπτωση των tournament υποδειγµάτων όπου δεν υπάρχει, κατά µεγάλο βαθµό, η δυνατότητα να ακολουθήσουν διαφορετική ερευνητική διαδροµή δεν είναι βέβαιο ότι τα πλεονεκτήµατα (λόγω learning by doing και της πρόσβασης σε πόρους-κεφαλαία) της προπορευόµενης επιχείρησης θα παραµείνουν (persistent dominance) γιατί οι ανταγωνιστές θα προσπαθήσουν να εξελίξουν τα προϊόντα τους µέσω της εξέλιξης της τεχνολογίας και επένδυσης σε µεγαλύτερο βαθµό σε Ε&Α. Υπάρχει δηλαδή η πιθανότητα εναλλαγής στην επιχείρηση η οποία θα είναι προπορευόµενη (actionreaction) Στα υποδείγµατα βεβαιότητας µιας καινοτοµίας (ανταγωνισµός Cournot), αν υπάρχει διαφορά στο κόστος ανά µονάδα προϊόντος, η επιχείρηση ξέρει ότι η πατέντα θα δοθεί σε αυτή που θα επενδύσει µεγαλύτερο ποσό σε έρευνα και ανάπτυξη, η οποία θα χαµηλώσει το ανά µονάδα κόστος. Μπορεί να υπάρξει action-reaction διαδικασία αν µια επιχείρηση πραγµατοποιήσει µια δραστική καινοτοµία, ενώ persistent dominance θα υπάρχει σε άλλη περίπτωση όπου η διαφορά στο οριακό κόστος είναι ήδη πολύ µεγάλη µεταξύ των δύο παραγωγών και µε την Ε&Α και την καινοτοµία δεν

144 µεταβάλλεται η σχέση της απόκλισης στο ανά µονάδα κόστος της κάθε επιχείρησης µε το υψηλότερο ανά µονάδα κόστος µεταξύ των δύο. Στην περίπτωση των διαδοχικών καινοτοµιών που µπορεί να ακολουθούνται διαφορετικά research paths τότε κοιτάζουµε τα κέρδη που σχετίζονται αρνητικά µε τα αντίστοιχα ανά µονάδα κόστη του. Όταν υπάρχει εναλλαγή στα µεγαλύτερα κέρδη µεταξύ των παραγωγών έχουµε action-reaction διαδικασία ενώ όταν τα κέρδη της επιχείρησης µε µεγαλύτερο κόστος είναι για όλες τις περιόδους µηδενικά και τα κέρδη του κλάδου αυξάνονται τότε έχουµε persistent dominance. Στα υποδείγµατα αβεβαιότητας µιας καινοτοµίας η επιτυχία δεν είναι συνυφασµένη µε το ποσό που επενδύεται σε Ε&Α.Tο επίπεδο και η ένταση της επένδυσης σε Ε&Α από τον leader καθορίζεται από το καθαρό κέρδος από την πραγµατοποίηση της ενδεχόµενης καινοτοµίας καθώς και από την ανταγωνιστική απειλή του follower να κάνει πρώτος την καινοτοµία και να πάρει την πατέντα και τα µεγαλύτερα κέρδη. Στην ίδια οµάδα υποδειγµάτων, αν οι καινοτοµίες είναι διαδοχικές και κατοχυρώνονται νοµικά τότε υπάρχει ανταγωνισµός µεταξύ των δύο από εκεί και µετά για την επόµενη. Οπότε προκαλείται µια αλληλουχία καινοτοµιών όπου είτε υπερισχύει persistent dominance ή action reaction ή εναλλάσσονται. Στο Κεφάλαιο 2 παρουσιάσαµε κάποιες έννοιες, ιδιαίτερα της καινοτοµίας και των εξωτερικοτήτων και προχωρήσαµε σε κάποιες κατηγοριοποιήσεις. Αρχικά αναφέραµε την διαφορά ανακάλυψης και καινοτοµίας. Ανακάλυψη είναι η πρώτη εµφάνιση µιας ιδέας ενώ η καινοτοµία αντιπροσωπεύει την προσπάθεια για τον σχηµατισµό και την παραγωγή του τελικού προϊόντος. Επίσης ένας άλλος διαχωρισµός αφορά την καινοτοµία προϊόντος όπου είναι η εισαγωγή ενός νέου αγαθού ή µια καλύτερη νέα ποιότητα ενός παλιότερου στην αγορά και η καινοτοµία διαδικασίας που αναφέρεται στην ανακάλυψη µια νέας πιο αποτελεσµατικής και οικονοµικά βιώσιµης µεθόδου παραγωγής ή διαχείρισης. Ακόµα αναφερθήκαµε στο τεχνο-οικονοµικό µοντέλο και τις αλλαγές που υφίσταται αλλά και τις διαδροµές που ακολουθεί η καινοτοµία. Οι δραστικές (radical) καινοτοµίες µαζί µε καινοτοµίες διαδικασίας και οργάνωσης (που συµβαίνει σπάνια) µεταµορφώνουν ριζικά την παραγωγική δραστηριότητα

145 και αλλάζουν την παραγωγική δραστηριότητα. Οι επιστηµονικές και τεχνολογικές επαναστάσεις (scientific and technological revolutions) έχουν σχέση µε τις Τεχνολογίες Γενικού Σκοπού (GPT s) που είναι τεχνολογίες ενός βασικού αρχικού σταδίου έχοντας στο στάδιο αυτό περιορισµένο αριθµό χρήσεων οι οποίες εξελίσσονται και χρησιµοποιούνται σε µεγάλο εύρος της οικονοµίας. Οι οµάδες (clusters) επαναστατικών καινοτοµιών που µεταβάλουν το οικονοµικό µοντέλο και του θεσµούς που το διέπουν, επηρεάζουν την ανάπτυξη αυτό έχει οδηγήσει στον χαρακτηρισµό αυτών των αλληλεπιδράσεων τεχνολογικό καθεστώς (technological regime).

146 Παράρτηµα Α Πίνακας 1 Μεταβλητές του µοντέλου και στατιστικά στοιχεία Πηγή: Shang, Q., Poon J. P.H. and Yue Q., China Economic Review, 2012

147 Πίνακας 2 Μεταβολές των τριών µορφών πατέντας του µοντέλου Πηγή: Shang, Q., Poon J. P.H. and Yue Q., China Economic Review, 2012

148 Πίνακας 3 Επίπεδο και ανάπτυξη του εξειδικευµένου προσωπικού για Ε&Α και των δαπανών Ε&Α Πηγή: Shang, Q., Poon J. P.H. and Yue Q., China Economic Review, 2012

149 Πίνακας 4 Αποτελέσµατα παλινδρόµησης του υποδείγµατος Πηγή: Shang, Q., Poon J. P.H. and Yue Q., China Economic Review, 2012

150 Παράρτηµα Β ιάγραµµα 3: Απεικόνιση της σχέσης ΑΕΠ µε το ποσοστό δαπανών σε Ε&Α των επιχειρήσεων, Πηγή: OECD, 2006 Γράφηµα 1: Ακαθάριστες απάνες σε Ε&Α (GERD) ως ποσοστό του ΑΕΠ, Πηγή: OECD, Innovation and Growth, 2007

151 ιάγραµµα 4: Αριθµός αιτήσεων για πατέντες για Ευρώπη (EPO), Αµερική (USPTO) και Ιαπωνία (JPO) από το 1991 και µετά Πηγή: OECD, Innovation and Growth, 2007

152 Γράφηµα 2: Μερίδιο των επενδύσεων στους τοµείς της Πληροφόρησης κα των Τηλεπικοινωνιών (ICT) ως προς τη συνολική επένδυση, Πηγή: OECD, 2006 Γράφηµα 3: Προσωπικό πλήρους απασχόλησης για ερευνητικούς σκοπούς ανά χίλιους εργαζοµένους, 2004 Πηγή: OECD, 2006

153 ιάγραµµα 5: Η επίδραση της µελλοντικής έρευνας στην παρούσα έρευνα και η ισορροπία Πηγή: Aghion, P.,Howitt, P., A model of growth through creative destruction, Econometrica, 1992

154 Γράφηµα 4: Προσθήκες του ανθρωπίνου κεφαλαίου που επηρεάζουν την ανάπτυξη της παραγωγικότητα της εργασίας, Όπου: ανάπτυξη του ΑΕΠ ανά εργαζόµενο ισούται µε τις αλλαγές του ωριαίου ΑΕΠ ανά αποτελεσµατική µονάδα εργαζόµενου + τις αλλαγές στο µέσο χρόνο εργασίας + τις αλλαγές στο ανθρώπινο κεφάλαιο Πηγή: OECD, Innovation and Growth, 2007

155 ιάγραµµα 10: Αναπαράσταση του ρυθµού καινοτοµικότητας Πηγή: Aghion, P., Bloom, N., Blundell, R., Griffith, R. and Howitt, P., National Bureau of Economic Research, 2002 ιάγραµµα 11: Ο ρόλος της τεχνολογικής διαφοράς του ηγέτη και του PMC στην αξία της επιχείρησης Πηγή: Aghion, P., Bloom, N., Blundell, R., Griffith, R. and Howitt, P., National Bureau of Economic Research, 2002

156 ιάγραµµα 12: Συνολική ένταση της Ε&Α και σχέση µε την τεχνολογική διαφορά και το επίπεδο ανταγωνισµού Πηγή: Aghion, P., Bloom, N., Blundell, R., Griffith, R. and Howitt, P., National Bureau of Economic Research, 2002