Υποβάθμιση και Αναβάθμιση των Κέντρων των Πόλεων: Μια Κοινωνικοχωρική Διαχρονική Προσέγγιση

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Υποβάθμιση και Αναβάθμιση των Κέντρων των Πόλεων: Μια Κοινωνικοχωρική Διαχρονική Προσέγγιση ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΡΑΧΙΩΤΗΣ ΟΡΕΣΤΗΣ, ΑΕΜ: 276 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 Περιεχόμενα Περίληψη... 4 Abstract... 6 Εισαγωγή- Θεωρητικές Έννοιες - Μεθοδολογία Ιστορικό των κοινωνικοχωρικών και πολεοδομικών μετασχηματισμών από τη μεσαιωνική στη σύγχρονη πόλη Η Προβιομηχανική Πόλη Η Βιομηχανική Πόλη Κοινωνικοχωρική Δομή της Βιομηχανικής Πόλης και «παραγωγή» της Υποβάθμισης Η Διαβίωση στη Βιομηχανική Πόλη Προσπάθειες Αντιμετώπισης της Υποβάθμισης: «ουτοπικός» σοσιαλισμός και κινήματα πολεοδομικού σχεδιασμού18-20 ος Η Μεταβιομηχανική Πόλη Θεωρητικές Προσεγγίσεις Ανάλυσης του Φαινομένου της Υποβάθμισης και της Αναβάθμισης Το Φαινόμενο της Υποβάθμισης Αστικοποίηση Η αστικοποίηση με αριθμούς Κλασικοί Κοινωνιολόγοι Η Σχολή του Σικάγο Μεταπολεμικές Θεωρήσεις των Αστικών Μετασχηματισμών Το Γκέτο ως Μορφή Υποβάθμισης Προαστιοποίηση Το Φαινόμενο της Αναβάθμισης Διεθνής και Ελληνική Εμπειρία Η Υποβάθμιση στο Εξωτερικό και στην Ελλάδα Η Υποβάθμιση στην Αμερική

3 Η Υποβάθμιση στην Ευρώπη Η Υποβάθμιση στην Ελλάδα Η Αναβάθμιση στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό Η Αναβάθμιση στην Αμερική Η Αναβάθμιση στην Ευρώπη Η περίπτωση της Μεγάλης Βρετανίας Η περίπτωση της Γαλλίας Η περίπτωση της Ιταλίας Η περίπτωση της Γερμανίας Η Αναβάθμιση στην Ελλάδα Η περίπτωση της Πλάκας Η περίπτωση του Γκαζιού Η περίπτωση του Μεταξουργείου Συμπεράσματα Βιβλιογραφία/Πηγές Ελληνόγλωσση Ξενόγλωσση

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΚΟΝΩΝ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΙΚΟΝΑ ΤΙΤΛΟΣ ΣΕΛ. 1 Conway, Wales (14ος αιώνας) 11 2 Pittsburgh (1857) 14 3 Ludgate Hill, London (1872) 15 4 Νέα Υόρκη (21ος αιώνας) 18 5 Λονδίνο (21ος αιώνας) 18 6 Πληθυσμός Πόλεων 22 7 Πρωτοσέλιδο για την υποβάθμιση της Πλάκας, Η Πλάκα σήμερα 44 9 Το Γκάζι τη δεκαετία του Το Γκάζι σήμερα Ο εξευγενισμός στο Μεταξουργείο 48 ΣΧΗΜΑ ΤΙΤΛΟΣ ΣΕΛ. 1 Διαδικασίες εισβολής-διαδοχής 25 ΓΡΑΦΗΜΑ ΤΙΤΛΟΣ ΣΕΛ. 1 2 Πληθυσμιακή εξέλιξη της Αττικής και του Δήμου Αθηναίων Ποσοστιαία σύνθεση του πληθυσμού του Δ. Αθηναίων και του συνόλου της μητροπολιτικής περιοχής με ελληνική και ξένη υπηκοότητα (2001) ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΙΤΛΟΣ ΣΕΛ. 1 Ποσοστιαία κατανομή επιλεγμένων κοινωνικοεπαγγελματικώ κατηγοριών ανα κοινωνικό τύπο περιοχής κατοικίας ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Η.Π.Α. Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Β Π.Π.- Β Παγκόσμιος Πόλεμος 3

5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Σε αυτό το σημείο, πριν προχωρήσουμε στην ερευνητική εργασία, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα της εργασίας μου, κ. Φραγκόπουλο Ιωάννη, Επίκουρο Καθηγητή ΑΠΘ, για την καθοδήγηση καθώς και την άψογη συνεργασία που είχαμε κατά την πορεία εκπόνησής της. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω και τον κ. Καρανικόλα Νικόλα, Επίκουρο Καθηγητή ΑΠΘ, για την προθυμία του, αλλά και για το χρόνο που αφιέρωσε για την βοήθεια της ολοκλήρωσης της εργασίας, παρόλο που δεν ήταν επιβλέπων καθηγητής. 4

6 Περίληψη Η παρούσα ερευνητική εργασία φέρει τίτλο «Υποβάθμιση και Αναβάθμιση των Κέντρων των Πόλεων: Μια Κοινωνικοχωρική Διαχρονική Προσέγγιση». Κύριος στόχος της, αποτελεί η διερεύνηση των αιτιών της υποβάθμισης των κέντρων πόλεων, η καταγραφή της κοινωνικο-χωρικής μεταβολής λόγω της υποβάθμισης, αλλά και οι προσπάθειες αναβάθμισης των πόλεων. Η υποβάθμιση εκφράζεται μέσα από τις επιπτώσεις της έντονης αστικοποίησης που ήταν αποτέλεσμα της ανάπτυξης της βιομηχανίας στην αρχή, αλλά και της προαστιοποίησης που αποτελεί το επόμενο στάδιο αυτής. Τα δύο αυτά φαινόμενα, συσχετίζονται με την υποβάθμιση, διότι με την βιομηχανική επανάσταση, αυξήθηκε απότομα ο αστικός πληθυσμός, χωρίς όμως να υπάρχει ένα οργανωμένο σχέδιο υποδοχής αυτού, επομένως η συσσώρευση του πληθυσμού στα κέντρα των πόλεων «γέννησε» την υποβάθμιση την περίοδο εκείνη. Μετέπειτα, η προαστιοποίηση συνέχισε να υποβαθμίζει τα κέντρα, διότι τα ευπορότερα στρώματα, από το κέντρο μεταφερόντουσαν στα προάστια, και στις θέσεις στους εγκαθίστανται χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, αφήνοντας την περιοχή να παρακμάσει. Η αναβάθμιση, στη συνέχεια, εκφράζεται μέσα από τη διαδικασία του εξευγενισμού. Που αποτελεί ένα εργαλείο «αναγέννησης» μιας περιοχής μέσα από τον «εκτοπισμό» των χαμηλότερων στρωμάτων από τα υψηλότερα στρώματα. Ουσιαστικά, αποτελεί την αντίστροφη διαδικασία της υποβάθμισης. Με αφορμή όλα τα παραπάνω, θα επιχειρηθεί να απαντηθεί το ερώτημα, πότε, πού και γιατί άρχισαν να υποβαθμίζονται τα κέντρα πόλεων, ποία η κοινωνικοχωρική μεταβολή και αν τελικά ο εξευγενισμός αποτελεί εργαλείο αναβάθμισης υποβαθμισμένων περιοχών. Λέξεις κλειδιά: Υποβάθμιση, αναβάθμιση, εξευγενισμός, αστικοποίηση, προαστιοποίηση, κέντρα πόλεων, βιομηχανική επανάσταση, κοινωνικο-χωρική μεταβολή, βιομηχανική πόλη 5

7 Abstract The main aim of this research paper Degradation and Upgrade of City Centres: A social-spatial diachronic approach is the exploration of the causes of the degradation of city centres and the efforts in upgrading these cities. Degradation is expressed through the effects of intense urbanization which was a result of industrial development initially, but also of suburbanization which was the following stage. These two phenomena are related with degradation because with the industrial revolution, the urban population increased rapidly, without though an organized plan of accepting this, therefore the accumulation of population in city centres created the degradation at that period. Moreover, suburbanization continued to downgrade centres due to the transfer of the wealthier from the centres to the suburbs and replacing them with lower social strata, leaving the area to decline. The upgrade of city centres, is expressed through the procedure of gentrification which consist of a tool of regenerating an area through the displacement of the lower strata from the higher strata. Essentially, it is the reverse process of degradation. Based on all the above, an attempt to answer the questions of when, how and why the degradation of city centres started, what the social-spatial change is, and finally, if gentrification is a tool of upgrading downgraded areas will be executed. Keywords: Degradation, upgrade, gentrification, urbanization, suburbanization, city centres, industrial revolution, social-spatial change, industrial city 6

8 Εισαγωγή- Θεωρητικές Έννοιες - Μεθοδολογία Η εργασία αυτή, αποτελεί ερευνητική εργασία του τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης της πολυτεχνικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πραγματεύεται την υποβάθμιση των κεντρικών περιοχών των πόλεων και τις προσπάθειες αναβάθμισης αυτών. Στόχος λοιπόν της εργασίας, είναι η εύρεση των πηγών της υποβάθμισης των πόλεων και πώς αυτή επηρεάζει την κοινωνικοχωρική δομή αυτών, αλλά και τις προσπάθειες αναβάθμισης αυτών μέσω της διαδικασίας του εξευγενισμού. Το θεωρητικό υπόβαθρο της εργασίας αποτελείται από έννοιες που έχουν να κάνουν με την ιστορική εξέλιξη της πόλης από το μεσαίωνα μέχρι και τη μορφή της σύγχρονής πόλης. Αναλυτικότερα, για την ανάλυση του φαινομένου της υποβάθμισης, χρησιμοποιούνται οι έννοιες της αστικοποίησης και της προαστιοποίησης, όπου όπως εξηγεί και η Σχολή του Σικάγο, αποτελεί την τάση ορισμένων κοινωνικών ομάδων και λειτουργιών να απομακρύνονται από το συνωστισμένο και υποβαθμισμένο κέντρο. Επιλέχθηκαν αυτές οι δύο έννοιες διότι έχουν κεντρικό ρόλο στη κοινονικοχωρική διαμόρφωση της πόλης, αλλά και ευθύνονται για την υποβάθμιση της. Στη συνέχεια για την ανάλυση του φαινομένου της αναβάθμισης, χρησιμοποιείται η έννοια του εξευγενισμού, όπου σύμφωνα με τον Hamnett C. (1984:284 στο Στεφανάτου,2010:37-40) αποτελεί «ένα φυσικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό φαινόμενο, το οποίο περιλαμβάνει την εισβολή των μεσαίων τάξεων ή των ομάδων υψηλού εισοδήματος στις περιοχές που υπήρξαν μέχρι πρότινος γειτονιές της εργατικής τάξης ή «ζώνες του λυκόφωτος» και την αντικατάσταση ή τον εκτοπισμό πολλών από τους προηγούμενους κατοίκους. Περιλαμβάνει, επίσης, τη φυσική αποκατάσταση του παρακμασμένου οικιστικού αποθέματος, το οποίο αναβαθμίζεται, με βάση τις απαιτήσεις των νέων ιδιοκτητών. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής το οικιστικό απόθεμα υποβάλλεται σε μία σημαντική ανατίμηση, είτε ανακαινίζεται, είτε όχι. Αυτή η διαδικασία της μεταμόρφωσης της γειτονιάς συχνά οδηγεί σε ένα βαθμό σε μετατροπή του καθεστώτος κατοχής από μισθωτικό σε ιδιοκτησιακό». Μεθοδολογικά, θα πρέπει να επισημανθεί ότι η παρούσα εργασία στηρίχθηκε σε επιλεγμένη βιβλιογραφία και επιστημονικά κ.α. άρθρα. Κυρίως, σαν παραδείγματα χρησιμοποιούνται οι Η.Π.Α. και η Μεγάλη Βρετανία, διότι το φαινόμενο της υποβάθμισης και της σταδιακής αναβάθμισης των κέντρων των πόλεων συναντάται κυρίως στη βιομηχανική πόλη του Αγγλόφωνου κόσμου. Η βιομηχανική ανάπτυξη οδήγησε σε αναδιάταξη της κατανομής των δραστηριοτήτων και των κοινωνικών ομάδων στον αστικό χώρο. Συνεπώς, η όχληση που δημιουργήθηκε από τη συγκέντρωση της βιομηχανικής δραστηριότητας δίπλα στα επιχειρηματικά κέντρα, 7

9 οδήγησε τα υψηλότερα κοινωνικά στρώματα να επιλέξουν ως νέες περιοχές κατοικίας, τα προάστια. Όπως αναφέρει και ο Μαλούτας (2013) «Η υποβάθμιση αυτή του κέντρου αφορά την ανατροπή του σχήματος κοινωνικής συγκρότησης της προκαπιταλιστικής πόλης, όπου ευγενείς λειτουργίες, εξουσία και ελίτ χωροθετούνταν στο κέντρο και οι υπόλοιπες λειτουργίες και κοινωνικά στρώματα στην περιφέρεια». Συνεπώς, αρχικά θα μελετηθεί η δομή και η κοινωνική γεωγραφία της πόλης με το πέρασμα των χρόνων, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη βιομηχανική επανάσταση, εν συνεχεία, θα γίνει μια προσπάθεια ανάλυσης και ερμηνείας των παραπάνω φαινομένων, και τελικά θα αναφερθούμε στον αντίκτυπο αυτών των φαινομένων στην Ελλάδα αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο. Αναλυτικότερα η δομή της εργασίας έχει ως εξής: στο πρώτο κεφάλαιο, με τίτλο «Ιστορικό των κοινωνικο-χωρικών και πολεοδομικών μετασχηματισμών από τη μεσαιωνική στην σύγχρονη πόλη» μελετάται η δομή και η κοινωνική γεωγραφία της πόλης με το πέρασμα των χρόνων, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη βιομηχανική επανάσταση. Εν συνεχεία, παρουσιάζεται η σχέση της υποβάθμισης και μιας πρώιμης εμφάνισης της αναβάθμισης, με την βιομηχανική επανάσταση, έτσι ώστε να φανούν και τα πρώτα στάδια υποβάθμισης αλλά και οι προσπάθειες αναβάθμισης. Στο επόμενο κεφάλαιο, δεύτερο, με τίτλο «Θεωρητικές προσεγγίσεις ανάλυσης του φαινομένου της υποβάθμισης και της αναβάθμισης», γίνεται προσπάθεια ανάλυσης και ερμηνείας του φαινομένου υποβάθμισης μέσω της αστικοποίησης και τις προαστιοποίησης, αλλά και του φαινομένου της αναβάθμισης μέσω του εξευγενισμού. Στο τρίτο κεφάλαιο, με τίτλο «Διεθνείς και ελληνική εμπειρία», αναφερόμαστε στον αντίκτυπο αυτών των φαινομένων στην Ελλάδα, και πιο συγκεκριμένα στην Αθήνα, αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο. 8

10 1.Ιστορικό των κοινωνικοχωρικών και πολεοδομικών μετασχηματισμών από τη μεσαιωνική στη σύγχρονη πόλη. Στο κεφάλαιο αυτό, θα μελετηθεί η δομή και η κοινωνική γεωγραφία της πόλης με το πέρασμα των χρόνων, πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη βιομηχανική επανάσταση. Θα μελετηθεί αυτή η ιστορική εξέλιξη της πόλης, έτσι ώστε, να φανεί αρχικά πότε και πώς αρχίζει να υποβαθμίζεται η πόλη και στη συνέχεια, αν και ποιές είναι οι προσπάθειες αντιμετώπισής του-αναβάθμιση. Συνεπώς σε αυτές τις τρείς χρονικές περιόδους έχουμε την Προβιομηχανική, τη Βιομηχανική και τη Μεταβιομηχανική Πόλη. Διαλέγεται αυτή η χρονική περίοδος διότι ο μεταβαλλόμενος ρόλος της τεχνολογίας αναφέρεται συχνά ως κρίσιμος για τη διαμόρφωση της δομής της πόλης. Σε κάθε χρονική στιγμή υπάρχουν πολλές ανταγωνιστικές τεχνολογίες, αλλά για το ποια θα χρησιμοποιηθεί έχει να κάνει με πολλές παραμέτρους όπως οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές. Ακόμα κάθε μια από αυτές τις περιόδους αντικατοπτρίζει το επίπεδο κοινωνικής, οικονομικής, τεχνολογικής, πολιτιστικής κτλ. ανάπτυξης. Η Προβιομηχανική Πόλη (preindustrial) ή και παραδοσιακή (traditional) πόλη ιδρύθηκε και αναπτύχθηκε πριν από την εκβιομηχάνιση που έγινε στο 19 ο και 20 ο αιώνα. Η Βιομηχανική Πόλη (industrial) είναι η πόλη που η οικονομία της στηρίζεται στην παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων, τόσο της ελαφριάς όσο και της βαριάς βιομηχανίας. Τέλος, ως Μεταβιομηχανική Πόλη (postindustrial) ονομάζεται η πόλη που η οικονομική της δραστηριότητα δε στηρίζεται στη βιομηχανία, αλλά στον τριτογενή τομέα (Λαμπριανίδης, 2000: 332) Η Προβιομηχανική Πόλη Η προβιομηχανική πόλη αναφέρεται στην εποχή πριν τη βιομηχανική επανάσταση, με πιο χαρακτηριστική, όμως, την εποχή του Μεσαίωνα (από τον 6ο έως τον 15ο αι. περίπου). Η μεσαιωνική πόλη είναι μια μετεξέλιξη των πόλεων της αρχαιότητας (πχ Βαβυλώνα, Ρώμη κ.α.). Πριν από την έλευση της βιομηχανικής επανάστασης κατά τον 19 ο αιώνα, όπως αναφέρουν ο Knox και ο Pinch (2009: 59), οι πόλεις ήταν οικισμοί μικρής κλίμακας που η οικονομία τους βασιζόταν στο εμπόριο και σε μια άκαμπτη κοινωνική δομή η οποία προερχόταν από την παράδοση της μεσαιωνικής φεουδαρχίας. Οι περισσότερες από τις πόλεις αυτές ήταν περιτειχισμένες με σκοπό αφενός την προστασία τους και αφετέρου να ορίσουν τα όρια της. Τα κτίρια ήταν συγκεντρωμένα σε ένα ακανόνιστο δίκτυο στενών δρόμων. Ήταν συνήθως μονώροφα 9

11 και διώροφα, εκτός όμως από τα δημόσια κτίρια που ήταν κυρίως υψηλότερα. Κύρια ενασχόληση των κατοίκων ήταν το εμπόριο και η χειροτεχνία και λίγο πιο ασυνήθιστα οι θρησκευτικές και διοικητικές λειτουργίες. Γενικότερα συναντάται ανάμιξη δραστηριοτήτων και μόνο κατ εξαίρεση εμφανίζεται μια εμβρυακή μορφή του διαχωρισμού των δραστηριοτήτων (Λαμπριανίδης, 2000: 334). Στην προβιομηχανική πόλη υπάρχουν δυο κύριες απόψεις, αυτή του Sjoberg και αυτή του Vance. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Sjoberg (1960), όπως αναφέρουν οι Knox-Pinch (2009: 61), κατανέμει την ελίτ στο κέντρο της πόλης-οικισμού, ενώ οι χαμηλότερες τάξεις και παρίες ζούσαν στην υποβαθμισμένη περιφέρεια. Την περίφημη ελίτ την αποτελούσαν αυτοί που έλεγχαν τις λειτουργίες της πόλης (κοινωνικές, διοικητικές, θρησκευτικές και πολιτικές). Η ελίτ ήταν ένα μεμονωμένο κομμάτι της κοινωνίας και δεν μπορούσαν άλλοι να ενταχθούν σε αυτή, ακόμα και οι πλούσιοι έμποροι. Λόγω της κοινωνικής της ταυτότητας, επέλεγε να κατοικεί σε περιοχές που ήταν κοντά σε πολιτικούς, διοικητικούς και θρησκευτικούς θεσμούς και ιδρύματα, που κατά κυρίως λόγω ήταν στο κέντρο. Γύρω από αυτήν την περιοχή ζούσαν τα χαμηλότερα στρώματα με μια μικρή διαφοροποίηση λόγω των συντεχνιών που υπήρχαν και προωθούσαν τη χωρική συγκέντρωση των μελών τους. Στη συνέχεια, στις παρυφές της πόλης βρίσκονταν οι φτωχοί, μέλη εθνοτικών και θρησκευτικών μειονοτήτων, άτομα με ανειδίκευτη δουλεία και με δύσοσμα επαγγέλματα. Οι περιοχές αυτές ήταν πυκνοκατοικημένες και με άθλιες συνθήκες κατοικίας. Η ιδέα της προβιομηχανικής πόλης τους Sjoberg, όπως επισημαίνουν ο Knox και o Pinch (2009: 61-62), όπου αποτελούνταν από μια κοινωνικά αμιγή κεντρική περιοχή η οποία περιστοιχιζόταν από μια ευρύτερη περιοχή όπου η κοινωνική θέση και ο πλούτος μειωνόταν με την απόσταση από το κέντρο αμφισβητήθηκε από τον Vance. Σύμφωνα με τον Vance (1971), η προβιομηχανική πόλη είχε πολλά κέντρα στην περιοχή των χαμηλών στρωμάτων, καθένα με τα δικά του καταστήματα τους τόπους δουλείας και το ευρύ φάσμα κατοίκων. Οι χώροι εργασίας, οι κατοικίες και οι αποθήκες, σε αυτές τις περιοχές, ήταν οργανωμένοι με μία κάθετη χωρική λογική, δηλαδή οι χώροι εργασίας στο ισόγειο, η κατοικία του μάστορα και της οικογένειας του στον πρώτο όροφο, και οι αποθήκες και τα δωμάτια των υπαλλήλων ακόμα ψηλότερα. Όπως ο Sjoberg έτσι και ο Vance αναγνωρίζει την ύπαρξη της ελίτ στο κέντρο και τους φτωχούς στις παρυφές. Το αποτέλεσμα ήταν «ένα πρότυπο πόλης όπου η χωρική διαφοροποίηση κυριαρχούνταν από ένα μωσαϊκό επαγγελματικών περιοχών, με τη στρωματοποίηση κατά κοινωνική τάξη και γόητρο να συνεισφέρει μια δευτερεύουσα μόνο διάσταση, η οποία μάλιστα εκφραζόταν περισσότερο καθέτως παρά οριζοντίως» (Knox-Pinch 2009: 62). Συμπερασματικά, προκύπτει ότι η προβιομηχανική πόλη (με πιο χαρακτηριστική τη μεσαιωνική), η οποία αναφέρεται σε μια εκτενέστατη περίοδο (από την αρχαιότητα ως το τέλος του Μεσαίωνα), έχει ως βασικά χαρακτηριστικά τη συμπαγή χωρική δομή (με χαρακτηριστικό τα τείχη που την περιβάλλουν), τις άκαμπτες κοινωνικές δομές (χωρικός διαχωρισμός και ανισότητες μεταξύ της ελίτ και των κατώτερων στρωμάτων), ενώ παράλληλα δεν παρουσιάζονται σημαντικές κοινωνικοοικονομικές 10

12 μεταβολές, καθώς κυριαρχεί το φεουδαρχικό πρότυπο οικονομικής οργάνωσης, όπου τη γη και την παραγωγική διαδικασία ελέγχει η φεουδαρχική ελίτ. Είναι μια «πόλη που περπατιέται», όπου οι αποστάσεις από την κατοικία στη δουλεία περιορίζονται δραματικά λόγω της οργάνωσης της δουλειάς σε οικογενειακές ομαδοποιήσεις αλλά και την ύπαρξη συντεχνιών. Ύπαρξη, ενός παγιωμένου κοινωνικού καθεστώτος που βασίζεται σε ένα παραδοσιακό και μη υλιστικό σύστημα αξιών, τη χωροθέτηση της ελίτ στο κέντρο, έναν αριθμό επαγγελματικά διαφοροποιημένων αλλά κοινωνικά μεικτών περιοχών γύρω από το κέντρο και τέλος μιας ομάδας φτωχών που ζουν στις παρυφές της πόλης με άσχημες συνθήκες κατοικίας. Συνεπώς λοιπόν, μια μορφή υποβάθμισης συναντάται στις παρυφές της πόλης όπου ζουν οι φτωχοί με άθλιες συνθήκες κατοικίας. Εικόνα 1 Conway, Wales (14ος αιώνας) Πηγή Η Βιομηχανική Πόλη Όπως είπαμε και προηγούμενος η βιομηχανική πόλη αναφέρεται στην πόλη που τα βιομηχανικά προϊόντα παίζουν κυρίαρχο ρόλο στην οικονομία της πόλης. Η δημιουργία της οφείλεται στην απότομη ανάπτυξη της βιομηχανίας (κατά τα μέσα του 18 ο αιώνα έως και τα μέσα του 19 ο αιώνα περίπου), τη λεγόμενη βιομηχανική επανάσταση και κατά συνέπεια την απότομη αστικοποίηση. Αφού σύμφωνα με τον Λαμπριανίδη (2000: 336) το φαινόμενο της εκβιομηχάνισης είναι άρρηκτα δεμένο με το φαινόμενο της αστικοποίησης, είτε με την έννοια ότι γύρω από τις βιομηχανικές 11

13 εγκαταστάσεις φτιάχνονται πόλεις, είτε με την έννοια της αύξησης του πληθυσμού στις πόλεις όπου εγκαθίστανται η βιομηχανία. Όμως, σύμφωνα με τον Αραβαντινό (2007: 37), η βιομηχανική επανάσταση δεν ήταν το μοναδικό αίτιο. Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με μια εξελικτική πορεία συσσώρευσης πληθυσμού στις πόλεις, πριν τη βιομηχανική επανάσταση, που χαρακτηρίσθηκε και από άλλα σημαντικά γεγονότα σταθμούς, τα οποία είναι τα εξής: «α) Η σημαντική γεωγραφική επέκταση και ένταση των εμπορικών δραστηριοτήτων μετά την Αναγέννηση, ιδίως μετά την προσάρτηση των αποικιών από «Μεγάλες Δυνάμεις», όπως η Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία κ.α. β) Η σταδιακή άνοδος και διόγκωση της αστικής τάξης, καθώς και η κατάργηση των κοινωνικών στεγανών, που έθετε το φεουδαρχικό σύστημα. γ) Η σταδιακή συσσώρευση κεφαλαίων που συνοδευόταν από στροφή προς επενδυτικές δραστηριότητες (εμφάνιση του «καπιταλισμού»). δ) Η εξέλιξη της επιστήμης από μια θεολογική και φιλοσοφική ενατένιση, που ήταν στον Μεσαίωνα σε μια δραστηριότητα με σαφή πρακτικό και τεχνολογικό χαρακτήρα» Κοινωνικοχωρική Δομή της Βιομηχανικής Πόλης και «παραγωγή» της Υποβάθμισης Το φαινόμενο της εκβιομηχάνισης που ξεκίνησε από την Αγγλία τον 18ο με 19ο αιώνα, σαφώς επηρέασε πρώτα τις αγγλικές πόλεις, μέχρι να εξαπλωθεί και στον υπόλοιπο κόσμο σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η βιομηχανική πόλη, λοιπόν, έρχεται να αλλάξει τα δεδομένα της κοινωνικοοικονομικής και χωρικής οργάνωσης που επικρατούσε στην προβιομηχανική πόλη. Με την εκβιομηχάνιση, όπως αναφέρει και η Stevenson (2007: 42) οι αρχαϊκές πόλεις του ευρωπαϊκού 19ου αιώνα υπέστησαν μια βίαιη επέκταση: τα χωριά έγιναν κωμοπόλεις, οι κωμοπόλεις πόλεις, για να καταλήξουν κάποιες από αυτές σε μητροπόλεις. Λίγες ήταν οι πόλεις, σύμφωνα τους Knox & Pinch (2009: 64), όπως η Μπολόνια, η Μπρούζ, το Νόργουιτς και το Στέρλινγκ που μπόρεσαν και κράτησαν κάποια από τα χαρακτηριστικά της προβιομηχανικής πόλης (π.χ. κάστρα, καθεδρικούς ναούς, τα παλάτια και άλλα δημόσια κτίρια). Πολλές άλλες, όμως, δημιουργήθηκαν από το πουθενά, σύμφωνα με τα νέα πλαίσια της βιομηχανικής κοινωνίας. Συνεχίζουν ότι, η χωρική συγκέντρωση σταμάτησε να γίνεσαι σύμφωνα με το επάγγελμα, αλλά η στεγαστική διαφοροποίηση λαμβάνει χώρα με βάση την κοινωνική θέση, τη δομή της οικογένειας, την εθνότητα και τον τρόπο ζωής. Ο πλούτος πλέον είναι αυτός που καθορίζει την κοινωνική ισχύ και όχι οι παραδοσιακές αξίες. Ο τόπος εργασίας διαφοροποιήθηκε από τον τόπο κατοικίας, πράγμα που συνέβαλλε σημαντικά, στην αλλαγή στις χωρικές δομές της πόλης, παράλληλα η ιδιοκτησία γης έπαψε να είναι συνυφασμένη με τη χρήση της, ενώ οι παραδοσιακές ομάδες χάνουν σε μεγάλο βαθμό τον έλεγχο της γης που είχαν ως τότε και τέλος, οι οικογενειακές δομές μετασχηματίζονται. Τέλος, επισημαίνουν πως ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της βιομηχανικής πόλης, είναι η εμφάνιση δύο «νέων» κοινωνικών ομάδων: των βιομηχάνων καπιταλιστών-μιας νέας ελίτ- και των ανειδίκευτων εργοστασιακών εργατών-ενός νέου προλεταριάτου. Η βιομηχανική πόλη χαρακτηρίστηκε από έντονη και μαζική αστικοποίηση που ήταν συνδεδεμένη με την ανάπτυξη του βιομηχανικού συστήματος και τη νεοσύστατη 12

14 μορφή του βιομηχανικού καπιταλισμού. Ακόμα, όπως επισημαίνει ο Λαμπριανίδης (2000: 337), στην πληθυσμιακή έκρηξη συντέλεσε κ η σχετική βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και περίθαλψης, όπου μείωσε την παιδική θνησιμότητα και τις επιδημίες. Παράλληλα οι βελτιώσεις στην αγροτική παραγωγή που λίγο αργότερα επέτρεψαν το πλεόνασμα τροφίμων, που με τη σειρά του μπόρεσε να υποστηρίξει τον αυξανόμενο αστικό πληθυσμό. Στο κέντρο πυρήνα της πόλης παρέμενε το εμπόριο, η δημόσια διοίκηση και οι κατοικίες της ανώτερης και μεσαίας τάξης, ενώ στις γειτονιές που αναπτύσσονταν μέσα στην πόλη αλλά και περιμετρικά αυτής, στις ζώνες γύρω από τις βιομηχανίες, κατοικούσε η εργατική τάξη. Και ενώ στο κέντρο της πόλης, όπου αναγνωρίζονται οι εκφράσεις της τοπικής εξουσίας, έγιναν επεμβάσεις για την ανάπλαση του ώστε να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα και τις επιδιώξεις της κυρίαρχης τάξης, οι γειτονιές της εργατικής τάξης δομούνταν άναρχα για να στεγάσουν τη συνεχώς αυξανόμενη έλευση πληθυσμού στις μεγαλουπόλεις. Σε αυτές τις ζώνες εργατικών κατοικιών επικρατούσε ανομία, εγκληματικότητα αλλά και έλλειψη βασικών υγειονομικών σταθερών που οδηγούσε σε ασθένειες. Αυτά τα φαινόμενα, επηρέαζαν άμεσα το κέντρο και τις συνοικίες της ευημερούσας τάξης (αύξηση εγκληματικότητας, ασθένειες), προκρίνοντας την αναγκαιότητα αντιμετώπισης του φαινομένου. Σε συνδυασμό όμως με τις διαδοχικές βελτιώσεις στα συστήματα αστικών συγκοινωνιών συντέλεσαν στη σταδιακή μεταφορά του χώρου κατοικίας της ανώτερης και μεσαίας τάξης στα προάστια (Stevenson, 2007: 41-44). Τα ευπορότερα στρώματα, σύμφωνα με τον Λαμπριανίδη (2000: ) αρχίζουν να εγκαθίστανται στα προάστια, όπου το αυτοκίνητο έντεινε αυτή τη διαδικασία, εγκαταλείποντας το παλιότερο οικιστικό απόθεμα. Ο εξαθλιωμένος πληθυσμός συνωστιζόταν στις φτωχογειτονιές (slums) του πυρήνα των πόλεων, μέσα σε πολυώροφες πολυκατοικίες υποδιαιρούμενες σε πολυάριθμα μικρά διαμερίσματα. Οι Knox & Pinch (2009: 66), γράφουν πως σύμφωνα με τον Engles, το εμπορικό κέντρο του Μάντσεστερ, σε μεγάλο βαθμό χωρίς κατοίκους, περιστοιχιζόταν από: «[ ] αμιγείς περιοχές κατοικίας εργατών, που απλώνονταν σαν μεγάλη λωρίδα πάχους 1,5 περίπου μιλίου (περίπου 2,4χλμ.)[ ] Πιο έξω, πέρα από αυτή τη λωρίδα, ζει η υψηλή και η μεσαία αστική τάξη, η μεσαία τάξη σε περιοχές με κανονική ρυμοτομία κοντά στις εργατικές γειτονιές [ ], η υψηλή αστική τάξη σε πιο απομακρυσμένες επαύλεις με κήπους [..], στον ελεύθερο και καθαρό αέρα της εξοχής, σε όμορφες και άνετες κατοικίες από τις οποίες περνούν κάθε μισή ώρα ή κάθε τέταρτο μεταφορικά μέσα που πηγαίνουν στην πόλη. (Engels, 1844: 80)». Στη συνέχεια υποστηρίζουν πως, αυτό το σχήμα τον ομόκεντρων πόλεων του Burgess, όπου στο κέντρο βρίσκονται οι φτωχοί και στα προάστια η ελίτ, θα γίνει τυπικό γνώρισμα τον βιομηχανικών πόλεων, κυρίως του αγγλοσαξονικού κόσμου. Στο Λονδίνο, η κεντρική ζώνη χαρακτηρίζεται από υπερπληθυσμό και φτώχεια. Στη δεύτερη ζώνη συναντάται λιγότερη φτώχεια και λιγότερο συνωστισμό. Στην τρίτη ζούσε ο εργαζόμενος με μικρή καθημερινή μετακίνηση για εργασία ο οποίος ανήκε 13

15 στη χαμηλή μεσαία τάξη. Η τέταρτη ζώνη ανήκε αποκλειστικά στους πλουσίους. Λόγω του ανταγωνισμού για τη χωροθέτηση στο κέντρο, η τιμή της γης αυξήθηκε, με αποτέλεσμα η βιομηχανία άρχισε να φεύγει από το εμπορικό κέντρο. Εικόνα 2 Pittsburgh (1857) Πηγή Η Διαβίωση στη Βιομηχανική Πόλη Στη βιομηχανική πόλη του 19 ου αιώνα, όπως υπογραμμίζει ο Λαμπριανίδης (2000: 338), στην πρώτη φάση της ανάπτυξής της δε διέθετε ούτε το στοιχειώδη κοινωνικό εξοπλισμό. Οι συνθήκες υγιεινής και κατοικίας ήταν, τουλάχιστο για το βιομηχανικό προλεταριάτο, απαράδεκτες, οι κοινωνικές αντιθέσεις έντονες, η εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας σήμαινε ότι οι μισθοί των εργατών δεν ανταποκρίνονταν στο ελάχιστο όριο διαβίωσης. Το δίκτυο ύδρευσης-αποχέτευσης-γκαζιού ήταν συχνά ανεπαρκές. Σε αυτό το σημείο θα πάρουμε μια εικόνα για το πώς ήταν να ζει κανείς σε μια βιομηχανική πόλη. Όπως παραθέτει ο Καρύδης (2008: ), στην έκθεση του επιθεωρητή Υγείας για την κατάσταση της κατοικίας στο Newcastle το 1866: «Η μεγάλη συσσώρευση πλούτου τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έφερε σημαντική αύξηση και βελτίωση στην προσφερόμενη κατοικία για τα μεσαία στρώματα, των εμπόρων και των βιοτεχνών, αλλά δεν υπήρξε αντίστοιχη πρόοδος στην κατοικία των εργατικών στρωμάτων. [ ] Τα ψηλά, παλιά σπίτια στους στενούς και κακά αεριζόμενους δρόμους, στα οποία κάποτε κατοικούσαν κτηματίες κα έμποροι, και οι οποίοι τώρα τα εγκατέλειψαν φεύγοντας στα προάστια, νοικιάζονται σε εργάτες σε ψηλές τιμές». Για μια ακόμα κεντρική περιοχή στην Αγγλία, αυτή του Gateshead, μια άλλη επιθεώρηση υγείας έγραφε το 1850: «κανένα σχέδιο και καμία γραπτή περιγραφή δεν μπορούν να δώσουν σε κάποιον να καταλάβει την αληθινή κατάσταση των ενοικιαζομένων δωματίων και όσων κατοικούν σε αυτά. [ ] Οι τοίχοι είναι υγροί και σαθροί. Τα 14

16 παράθυρα είναι σπασμένα, παλιά κουρέλια, άχυρο και ξύλινες τάβλες αντικαθιστούν τα σπασμένα τζάμια και έτσι δεν υπήρχε φωτισμός και αερισμός. Δεν υπάρχει δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης» Τέλος, σειρά έχουν οι αρρώστιες, όπως αναφέρει ο Engels: «οι λεγόμενες φτωχές γειτονιές, όπου στοιβάζονται οι εργάτες, είναι εστίες όλων εκείνων των επιδημιών που από καιρό σε καιρό χτυπάνε τις πόλεις μας. Η χολέρα, ο τύφος, τυφοειδής πυρετός, η ευλογιά και άλλες εξολοθρευτικές αρρώστιες απλώνουν τα μικρόβια τους στον μολυσμένο αέρα και το δηλητηριασμένο νερό αυτών των εργατικών συνοικιών. και μόλις οι συνθήκες το επιτρέψουν εξελίσσονται σε επιδημίες και τότε εξαπλώνονται πέρα από τις αρχικές εστίες στα πιο καθαρά μέρη της πόλης όπου μένουν οι καπιταλιστές». Εικόνα 3 Ludgate Hill, London (1872) Πηγή

17 Προσπάθειες Αντιμετώπισης της Υποβάθμισης: «ουτοπικός» σοσιαλισμός και κινήματα πολεοδομικού σχεδιασμού18-20 ος Οι συνθήκες αυτές που περιγράψαμε προηγουμένως οδήγησαν βαθμιαία στην ανάπτυξη της κοινωνικής συνείδησης και στη διεκδίκηση καλύτερων συνθηκών ζωής στην πόλη. Οι κοινωνικοοικονομικές μεταβολές που συνόδευσαν την αστικοποίηση, η φτώχεια, η εξέλιξη της πολιτικής σκέψης, η συνειδητοποίηση ότι η κοινωνική ανισότητα δεν είναι αναπόφευκτη αλλά προϊόν μιας συγκεκριμένης κοινωνικής οργάνωσης, οδήγησαν στην ανάγκη διαχείρισης της πόλης στη σύγχρονη πολεοδομία (Λαμπριανίδης 2000: 338). Συνεπώς σε αυτό το σημείο θα αναφερθούμε σε μερικά από αυτά τα κινήματα που προσπάθησαν να λύσουν τα προβλήματα της βιομηχανικής πόλης. Οι ουτοπιστές σοσιαλιστές ήταν πρώτοι αυτοί που επιχείρησαν να δώσουν κάποιες λύσεις στα προβλήματα της βιομηχανικής πόλης. Αρχικά, ξεκινάν από το «φαλανστέριο» του Charles Francois Marie Fourier ( ), που ουσιαστικά είναι ένα κτιριακό συγκρότημα συγκεκριμένων διαστάσεων με συγκεκριμένο αριθμό ανθρώπων, όπου η κοινωνική συμβίωση θα στηριζόταν σε ένα είδος κοινωνικού συμβολαίου ομάδων με διαφορετική περιουσία. Έπειτα συνεχίζουν με το φαμιλιστέριο ή κοινωνικό ανάκτορο της Guise του Jean Baptiste Godin ( ), που ήταν ουσιαστικά μια μικρότερη εκδοχή του προτύπου του Fourier. Στη συνέχεια, είναι η πρόταση του Robert Owen τα Χωριά της Αρμονίας και της Συνεργασίας, που αναφέρεται σε μικρές αυτοδιοικούμενες κοινότητες με ιδιόκτητη γη τριγύρω. Αφήνοντας τους ουτοπιστές σοσιαλιστές, προχωράμε σε μια νεωτεριστική ιδέα του τελευταίου τέταρτου του 19 ου αιώνα, αυτή της Ciudad Lineal (Γραμμική Πόλη) του Don Arturo Soria y Mata ( ), που ουσιαστικά αποτελεί μια γραμμική πολεοδομική διάταξη, με έναν πολύ φαρδύ άξονα όπου εκατέρωθεν αυτού θα αναπτύσσονταν οι περιοχές κατοικίας. Μετέπειτα, ακολουθεί ίσως και η πιο γνωστή σε όλους, αναφερόμαστε στην κηπούπολη του Ebenezer Howard το Η κηπούπολη είχε σκοπό να συγκεντρώνει τα πλεονεκτήματα της υπαίθρου αλλά και της πόλης, αποφεύγοντας τα αρνητικά συμπτώματα και των δύο. Η μορφή της στηρίζεται σε μια εξαγωνική διάταξη, με έναν κύκλο στο κέντρο (που αντιπροσωπεύει πόλη κατοίκων) και έξη μικρότερους γύρω από αυτόν (που αντιπροσωπεύει ο καθένας μια κηπούπολη κατοίκων) (Καρύδης, 2008: ). Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε στη Cite Industrielle (Βιομηχανική Πόλη) του Antoine (Tony) Garnier ( ), πού είχε σα σκοπό την ικανοποίηση των αναγκών του ανθρώπου της βιομηχανικής εποχής και τη προσεγμένη διαίρεση του χώρου. Στην πρόταση του αναφέρεται στο διαχωρισμό σε ζώνες πρασίνου, ζώνες πεζών και αυτοκινήτου και στις διάφορες λειτουργίες της κατοικίας, εργασίας, ψυχαγωγίας, μορφώσεως κλπ. Το σχέδιό του αποτυπώνει μια σοσιαλιστική πόλη χωρίς τείχη και ατομική περιουσία, χωρίς εκκλησία, στρατώνες, αστυνομία και δικαστήρια. Οι ιδέες που τη διέπουν και η τυπολογία των κτιρίων, οι αυστηρές συνθήκες υγιεινής και το zoning επηρέασαν το έργο του Le Corbusier και τις αρχές της Χάρτας των Αθηνών στο CIAM (Διεθνές Συνέδριο Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής) του 1933 (Κομνηνός, 1986: 43-49). Επιπρόσθετα, θα πρέπει να επισημάνουμε και τα δύο σημαντικά προγράμματα αστικών αναπλάσεων: του John Nash στο Λονδίνο κατά 16

18 τις αρχές του 19 ου αιώνα, και του Hausmann στο Παρίσι του Ναπολέοντα ΙΙΙ κατά τα μέσα του 19 ου αιώνα. Τέλος, περνάμε πλέον στη μοντέρνα πόλη, με κύριο εκφραστή τον Le Corbusier ( ) με την Ακτινοβολούσα Πόλη, αλλά και μετέπειτα με την Λειτουργική Πόλη. Συμπεραίνουμε λοιπόν, πως η βιομηχανική πόλη αποτελεί σταθμό για την ιστορία και την εξέλιξη της πόλης. Μεταβάλλεται οριστικά η κοινωνικοχωρική δομή της προβιομηχανικής πόλης (αλλάζουν οι οικονομικές, κοινωνικές και θεσμικές πτυχές της κοινωνίας της πόλης), σηματοδοτώντας έτσι μια πορεία προς τη σύγχρονη πόλη της εποχής μας. Πλέον προχωράμε σε ένα υλιστικό σύστημα αξιών με επίκεντρο το χρήμα. Οι ευκατάστατες ομάδες προχωράνε προς τα προάστια ενώ το κέντρο κατακλύζεται από εργατική τάξη, φτωχούς και άπορους, όπου είναι μια περιοχή που λειτουργεί σαν πηγή επιδημιών. Λόγω αυτών των προβλημάτων σιγά σιγά αναπτύσσεται η ανάγκη οργανωμένου σχεδίου πόλεως. Συνεπώς, αρχίζουν να εμφανίζονται διάφορα κινήματα πολεοδομικού σχεδιασμού, που επηρέασαν σημαντικά τη μετέπειτα πολεοδομική και αρχιτεκτονική σκέψη. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας ήταν αυτή που άνθησε τη βιομηχανική πόλη, αλλά παράλληλα ήταν και αυτή που την κατέστρεψε. Τέλος, η βιομηχανική πόλη, συνιστά και τις απαρχές, στην ουσία, της ανάπτυξης και εξέλιξης/έντασης διάφορων φαινομένων όπως: της αστικοποίησης, των άθλιων συνθηκών διαβίωσης στο κέντρο-την υποβάθμισή του και της προαστιοποίησης Η Μεταβιομηχανική Πόλη Η μεταβιομηχανική πόλη, αναφέρεται κυρίως μετά τη κρίση του μοντέλου παραγωγής του αμερικανού Ford, γνωστό και ως φορντισμός, κατά τη δεκαετία του Πλέον περνάμε σε ένα νεοφορντιστικό ή μεταφορντιστικό σύστημα που επέτρεπε στις επιχειρήσεις να έχουν περισσότερη ευελιξία. Οι βιομηχανίες παραγωγής «ώριμων» προϊόντων μεταφέρθηκαν σε περιοχές χαμηλού κόστους, μακριά από τα δυτικά κράτη. Αποτέλεσμα ήταν η μαζική αποβιομηχάνιση. Παράλληλα παρακμάζει και η βαριά βιομηχανία στην καρδία της Βρετανίας αλλά και στις Η.Π.Α. Όμως, σιγά σιγά αρχίζει να εμφανίζεται ένα νέο μοντέλο χωροθέτησης βιομηχανιών, τα clusters. Ταυτόχρονα με αυτές τις εξελίξεις, ο τομέας των υπηρεσιών αρχίζει να αναπτύσσεται με γρήγορους ρυθμούς, καθώς η απασχόληση σε αυτόν το τομέα όλο και αυξανόταν. Η ανάπτυξη αυτή είχε σαν αποτέλεσμα την περαιτέρω ένταση της κοινωνικής πόλωσης, αφού από τους σχετικά καλοπληρωμένους εργάτες των βιομηχανιών, που τοποθετούνταν στο μέσο της εισοδηματικής κλίμακας, οι υπηρεσίες χαρακτηρίζονται άλλοτε από θέσεις με υψηλές αμοιβές και άλλοτε από χαμηλές αμοιβές. Η κοινωνική αυτή πόλωση, γίνεται πιο έντονη, λόγω της παγκοσμιοποίησης, σε οικουμενικές πόλεις (world cities) όπως την Νέα Υόρκη, το Λονδίνο και το Τόκιο, καθώς το καλοπληρωμένο προσωπικό των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών χρειάζεται πολλές καταναλωτικές υπηρεσίες, οι οποίες παρέχονται από εργαζομένους με χαμηλούς μισθούς. Αυτή η πόλωση εκφράζεται και στην κοινωνική 17

19 γεωγραφία, αφού ακριβές κατοικίες των εργαζομένων του χρηματοπιστωτικού τομέα, μπορεί να κατασκευάζονται δίπλα σε κατοικίες χαμηλής ποιότητας, όπως στα Ντόκλαντς του Λονδίνου (Knox & Pinch, 2009: 78-86), που πολλές φορές αυτό αποτελεί αποτέλεσμα της αναβάθμισης-εξευγενισνό. Γενικότερα όμως, η κοινωνικόχωρική δομή δεν μεταβλήθηκε ουσιαστικά, αφού τα πιο εύπορα στρώματα παραμένουν στα προάστια μακριά από τα χαμηλά στρώματα του κέντρου. Εικόνα 4 Νέα Υόρκη (21ος αιώνας) Πηγή 4 Εικόνα 5 Λονδίνο (21ος αιώνας) Πηγή

20 Συνεπώς, σε αυτό το κεφάλαιο δείξαμε ότι η κοινωνία βρίσκεται σε μια συνεχή εξέλιξη, η οποία χαρακτηρίζεται από κάποια κομβικά σημεία. Καθοριστικό ρόλο σε αυτήν την εξέλιξη διαδραματίζουν: η τεχνολογική εξέλιξη, η πληθυσμιακή αύξηση, η ανάπτυξη οικονομικών κ.α. θεσμών και η επιστημονική πρόοδος. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά δείξαμε την κοινωνικοχωρική δομή της προβιομηχανικής πόλης όπως αναφέρει ο Sjoberg και ο Vance, με την ελίτ να βρίσκεται στο κέντρο και τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα γύρω από αυτό που ζουν σε άσχημες συνθήκες κατοικίας. Στη συνέχεια αναφερθήκαμε στην βιομηχανική πόλη, που αποτελεί σταθμό στην εξέλιξη της δομής της πόλης, αφού οι κοινωνικοχωρικές μεταβολές είναι έντονες, διότι τα ευπορότερα κοινωνικά στρώματα μετακινούνται προς τα προάστια και τα χαμηλά προς το κέντρο, που πλέον αποτελεί εστία μόλυνσης. Επιπρόσθετα, λόγω αυτού δημιουργείται μια νέα τάση προσπάθειας αντιμετώπισης των κακών συνθηκών διαβίωσης. Τέλος αναφερθήκαμε στην μεταβιομηχανική πόλη, που δεν υπάρχει έντονη μεταβολή της κοινωνικοχωρικής δομής, οι βιομηχανίες πλέον μεταφέρονται μακριά από τα δυτικά κράτη σε περιοχές χαμηλού κόστους και ο τομέας των υπηρεσιών πλέον αναπτύσσεται, δημιουργώντας μια καινούργια κοινωνική πόλωση ανάμεσα στους υψηλόμισθους υπαλλήλους του χρηματοπιστωτικού τομέα και τους χαμηλόμισθους εργάτες. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό στην πορεία της δομής της πόλης, είναι η παγκόσμια αύξηση του πληθυσμού, και κυρίως του αστικού, συνιστώντας την εντεινόμενη αστικοποίηση, με αποτέλεσμα την μεγάλη συσσώρευση πληθυσμού στο κέντρο των πόλεων και κατ επέκταση την υποβάθμιση του και τελικά την προαστιοποίηση, με τις πόλεις να μην έχουν σαφή όρια (μητροπολιτικές περιοχές). Σε αυτή τη συνεχόμενη εξέλιξη της κοινωνίας, συντέλεσε η βιομηχανική επανάσταση, αφού με την εκβιομηχάνιση δημιούργησε πολλές θέσεις εργασίας, έλκοντας ανθρώπους κοντά στις βιομηχανίες (που ήταν στα κέντρα των πόλεων, άρα συνεπώς υπάρχει αστικοποίηση), που αργότερα λόγω της συσσώρευσης αυτών, υποβαθμίζεται η ζωή στο κέντρο, και τα ευπορότερα στρώματα αναζητούν κατοικία στα προάστια με αποτέλεσμα την περαιτέρω υποβάθμιση του κέντρου. Έτσι, από τις ολιγομελείς κοινωνίες με τις πιο απλές δομές, των προϊστορικών χρόνων, προχωρήσαμε λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης σε μια πόλη που δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες της κοινωνίας, αφού δεν μπορεί να «φιλοξενήσει» όλους τους κατοίκους της σύμφωνα με τα κατώτερα επίπεδα διαβίωσης, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ζωής σε αυτήν και εν τέλει, φτάνουμε σήμερα στην πολυπληθή κοινωνία με τις πολυσύνθετες δομές της, οι οποίες εκφράζονται δυναμικά στον κατά πολύ διευρυμένο αστικό χώρο (σύγχρονη πόλη). Στο επόμενο κεφάλαιο, λοιπόν θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε και να αναλύσουμε το φαινόμενο της υποβάθμισης των κέντρων πόλεων αλλά και τις προσπάθειες αναβάθμισης του. 19

21 2. Θεωρητικές Προσεγγίσεις Ανάλυσης του Φαινομένου της Υποβάθμισης και της Αναβάθμισης. Στο παρόν κεφάλαιο, θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε την υποβάθμιση αλλά και τις προσπάθειες αναβάθμισης μέσα από θεωρητικές προσεγγίσεις των κλασσικών κοινωνιολόγων, της σχολής τους Σικάγο αλλά και νεότερων προσεγγίσεων. Αρχικά, η υποβάθμιση και στη συνέχεια η αναβάθμιση των κέντρων τον πόλεων στην βιομηχανική και μεταβιομηχανική εποχή, συναντάται στον Αγγλόφωνο κόσμο, αφού στο μεγαλύτερο τμήμα του κόσμου, η ελίτ δεν εγκατέλειψε το κέντρο την εποχή της βιομηχανικής ανάπτυξης, αλλά οι βιομηχανικές δραστηριότητες και τα εργατικά στρώματα ήταν αυτά που εγκαταστάθηκαν στην περιφέρεια, αλλά και ο χώρος που απελευθέρωσαν οι βιομηχανικές χρήσεις ήταν λίγος και συνεπώς τα σενάρια περί ριζικής υποβάθμισης πριν και αναβάθμισης μετά δεν έστεκαν. Σε πολλές περιοχές της Βόρειας και Δυτικής Ευρώπης, δεν υπήρξε μαζική έξοδος εργατικού δυναμικού, αλλά συντονισμένες προσπάθειες κοινωνικής προστασίας και επανένταξης στην απασχόληση. Ο εξευγενισμός εμφανίστηκε ελάχιστα αφού στοχευόμενες πολιτικές επέβαλαν μέτρα σε αντιδιαχωριστική κατεύθυνση. Μετέπειτα, κάτι παρόμοιο συνέβαινε και στις πόλεις της Ανατολικής Ασίας, όπου το αναπτυξιακό κράτος με τις πολύμορφα εξισωτικές πολιτικές του στο εσωτερικό της αγοράς εργασίας, μείωσε σημαντικά τις συνέπειες της αποβιομηχάνισης. Συνεπώς, η συγκέντρωση της βιομηχανικής δραστηριότητας δίπλα στα επιχειρηματικά κέντρα του Αγγλόφωνου κόσμου, ανάγκασε τα υψηλότερα κοινωνικά στρώματα να ψάξουν για νέες περιοχές κατοικίας προς τα προάστια. Βέβαια, τα προβλήματα των κέντρων των βιομηχανικών πόλεων αντιμετωπίζονταν ως προβλήματα που χαρακτήριζαν τον αστικό χώρο στο σύνολό του και όχι μόνο του κέντρου, σε σχέση με τον αγροτικό, και σε μια προοπτική ραγδαίας αστικοποίησης με όχημα τη βιομηχανική ανάπτυξη (Lees 1985). Εν τέλει το κέντρο έγινε πρόβλημα, σε συνθήκες που δημιούργησε η κρίση του Φορντισμού και της Κεϋνσιανής διαχείρισης, η παγκοσμιοποίηση και η αποβιομηχάνιση στις μέχρι τότε προηγμένες βιομηχανικά χώρες και πόλεις. Συνεπώς, η υποβάθμιση τους κέντρου εμφανίζεται ως πρόβλημα της μεταβιομηχανικής πόλης, καθώς τα προβλήματα εισάγονται στην κοινωνική και πολιτική ημερήσια διάταξη. (Μαλούτας, 2013: 31-36). 20

22 2.1. Το Φαινόμενο της Υποβάθμισης Αστικοποίηση Η αστικοποίηση με αριθμούς Αρχικά πριν αναφερθούμε στο θεωρητικό υπόβαθρο της αστικοποίησης, ας δούμε πρώτα με ποσοτικά στοιχεία το φαινόμενο αυτό. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, λοιπόν, αρχίζει η έντονη αστικοποίηση, παρατηρεί ο Μαλούτας (2008: 27-28), όπου το Σικάγο αποτελεί παράδειγμα ταχείας αστικοποίησης αλλά και αθρόας εισαγωγής νέων μεταναστών. Όταν ουσιαστικά η αστικοποίηση ολοκληρώθηκε στις ευρωπαϊκές πόλεις, σταματά και η μετακίνηση από αγροτικές σε αστικές περιοχές, και το «κενό» αυτό γεμίζει με μετανάστες από άλλα κράτη (διακρατική μετανάστευση). Όλες οι σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες είναι έντονα εξαστισμένες, επισημαίνει ο Giddens (2002: ). Οι μεγαλύτερες πόλεις στις βιομηχανοποιημένες χώρες έχουν πληθυσμό που φτάνει τα είκοσι εκατομμύρια. Αρχικά, η Βρετανία, η πρώτη κοινωνία που βιομηχανοποιήθηκε, ήταν και από τις πρώτες που πέρασε από την φάση μιας αγροτικής στην φάση μιας προεξαρχόντως αστεακής χώρας. Το 1800 λιγότερο από το 20% του πληθυσμού ζούσε σε κωμοπόλεις ή πόλεις με περισσότερους από κατοίκους. Το 1900 το ποσοστό αυτό είχε ανέβει στο 74%. Το 1800 ο πληθυσμός του Λονδίνου έφτανε περίπου τους κατοίκους, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα ο πληθυσμός ξεπέρασε τα Έπειτα, τονίζει πως ο εξαστισμός των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών και των Η.Π.Α. σημειώθηκε κάπως αργότερα αλλά μπορεί να αναπτύχθηκε πιο γρήγορα. Το 1800 οι Η.Π.Α. ήταν μια κοινωνία περισσότερο αγροτική από ότι οι μεγαλύτερες χώρες της Ευρώπης την ίδια εποχή. Λιγότερο από το 10% του πληθυσμού ζούσε σε κοινότητες μεγαλύτερες των κατοίκων. Μεταξύ του 1800 και του 1900 ο πληθυσμός της Νέα Υόρκης ανέβηκε από τις στα 4,8 εκατομμύρια. Στον 20ο αιώνα, ο εξαστισμός έχει γίνει μια παγκόσμια διαδικασία. Πριν το 1900 οι σημαντικές αυξήσεις του πληθυσμού των πόλεων σημειωνόντουσαν στη Δύση, ενώ στον Τρίτο Κόσμο στα επόμενα πενήντα χρόνια υπήρχε κάποια αύξηση. Μεταξύ του 1960 και του 1962 ο αριθμός των κατοίκων των πόλεων σε ολόκληρο τον κόσμο αυξήθηκε κατά 14 εκατομμύρια. Επιπρόσθετα, οι πληθυσμοί των πόλεων αυξάνονται με ταχύτερους ρυθμούς από ότι ο συνολικός πληθυσμός της γης: το 39% του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσε σε αστεακές περιοχές το Το 2000 πρόβλεπαν ότι θα αντιστοιχεί το 50% και το 2025 το 63%. Η Ανατολική και Νότια Ασία θα έχει περίπου το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού το 2025 και την ίδια εποχή ο αστεακός πληθυσμός της Αφρικής και της Νότιας Αμερικής θα ξεπερνάει σε καθεμία από τις δύο αυτές περιοχές, τον πληθυσμό της Ευρώπης. Συμπερασματικά, ο εξαστισμός ή αλλιώς αστικοποίηση αποτελεί ένα διαχρονικόπαγκόσμιο φαινόμενο-που μπορεί να οφειλόταν είτε στην «εθνική-τοπική» μετανάστευση πληθυσμών από τις αγροτικές περιοχές, τα χωριά και τις μικρές πόλεις είτε στη «διεθνής» μετανάστευση-όπου αναμφισβήτητα έχει αρκετές επιπτώσεις, 21

23 Εικόνα 6Πληθυσμός Πόλεων Πηγή 6 Giddens (2002: 617) 22

24 τόσο στο δομημένο περιβάλλον (επέκταση των πόλεων), όσο και στο κοινωνικό περιβάλλον (φτώχεια, κακές συνθήκες διαβίωσης). Στην εικόνα που ακολουθεί, γίνεται εμφανές το αντίκτυπο της αστικοποίησης στον πληθυσμό των πόλεων κατά το πέρασμα τον χρόνων Κλασικοί Κοινωνιολόγοι Όπως είχαμε αναφέρει και παραπάνω, η υποβάθμιση άρχισε να εμφανίζεται στη βιομηχανική πόλη, λόγω της απότομης πύκνωσης του πληθυσμού στις πόλειςαστικοποίηση. Συνεπώς θα αναφερθούμε σε αυτό το φαινόμενο. Ο Marx και Engels, όπως αναφέρει ο Κομνηνός (1986α: 17-18) ανάγουν την αστικοποίηση και την διαμόρφωση της σύγχρονής πόλης στον καταμερισμό της εργασίας, στην αντίθεση πόλης-υπαίθρου και τέλος στην κίνηση των δυνάμεων της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Συνεχίζουν, υποστηρίζοντας ότι το χρηματικό κεφάλαιο που σχηματίσθηκε από την τοκογλυφία, την ληστεία και το εμπόριο δεν μπορεί να μετατραπεί σε βιομηχανικό μέσα στον συντεχνιακό έλεγχο των μεσαιωνικών πόλεων. Οι νέοι βιομήχανοι λοιπόν, εγκαθίστανται σε σημεία μακριά από τον έλεγχο των συντεχνιών και των παλιών δήμων και συμπαρασύρουν μαζί τους μεγάλες μάζες αγροτικού πληθυσμού. Έπειτα, ακολουθεί η άποψη του M. Weber, όπου η συγκρότηση της πόλης θεμελιώνεται πάνω στην οικονομία άλλα και αναγνωρίζει την ανάδυση νέων δυνάμεων που ανατρέπουν τις παραδοσιακές εξουσίες των βασιλέων και των ευγενών (Φραγκόπουλος, 2008: 17). Ακόμη, ο Durkheim (1967) εντοπίζει τον μοναδικό ρόλο της πόλης στο τέλος της μεσαιωνικής περιόδου στην κατάλυση των δεσμών της παραδοσιακής ηθικής και στην επιτάχυνση του καταμερισμού της εργασίας που οδηγεί στην σύγχρονη κοινωνία. Οι θεωρίες αυτές, των κλασικών, μένουν όμως στο περιθώριο της σχετικής προβληματικής για μεγάλο διάστημα. Οι αναφορές του Marx στην αντίθεση πόλης υπαίθρου και στον ρόλο της πόλης στον καπιταλισμό βρίσκουν συνέχεια μόλις μετά το Το δοκίμιο του Μ. Weber για την πόλη έρχεται στην επικαιρότητα το 1958, αν και η σκέψη του επηρεάζει την κυρίαρχη στην περίοδο σχολή του Σικάγο. Οι απόψεις του Durkheim μένουν χωρίς ουσιαστική συνέχεια μέχρι που θετικιστές κοινωνιολόγοι ξαναπροσεγγίζουν τα ζητήματα της αλλοτρίωσης και της ανομίας (Χαστάογλου 1984) Η Σχολή του Σικάγο Η Σχολή του Σικάγο, ήταν η πρώτη σχολή που προσπάθησε να ερμηνεύσει το φαινόμενο της αστικοποίησης και των επιπτώσεών της και «μιλάει για ένα μωσαϊκό φυσικών περιοχών, όπου οι συνοικίες δεν χωροθετούνται με τη λογική ενός σχεδίου, αλλά ο τρόπος χωροθέτησης πηγάζει απ τις αυθόρμητες τάσεις της αστικής πραγματικότητας» (Φραγκόπουλος, 2015: 29). Μια πρώτη προσέγγιση ήταν η αστεακή οικολογία ή αλλιώς οικολογική προσέγγιση. Στα πλαίσια, λοιπόν, της 23

25 οικολογικής προσέγγισης, όπως αναφέρει και η Νικολαΐδου (1993: 181), οι βασικότερες οικολογικές διαδικασίες είναι οι εξής: α) συγκέντρωσης (concentration): ατόμων και δραστηριοτήτων σε περιοχές με ευνοϊκότερες συνθήκες για την ικανοποίηση αναγκών. β) Κεντρικότητας (centralization): πύκνωση ατόμων και δραστηριοτήτων σε κεντρικά σημεία της πόλης. γ) Εξειδίκευσης (specialization): συγκέντρωση σε διαφορετικές υποπεριοχές της πόλης με παρόμοια χαρακτηριστικά. δ) Εισβολής (invasion): οι προαναφερθέντες περιοχές, «απειλούνται» από άλλες κοινωνικές ομάδες που τις διεκδικούν, πράγμα που συμβαίνει παράλληλα με τη μεγέθυνση της πόλης και τις μεταβολές των ανθρώπινων αναγκών, όπως και στον τρόπο ικανοποίησης αυτών. ε) Διαδοχής (succession): μετά την εισβολή παρατηρούνται μεταβολές ως προς τη χωρική κατανομή του πληθυσμού και των δραστηριοτήτων, οπότε με τη διαδοχή των κοινωνικών ομάδων αλλάζει και η κοινωνικοχωρική (και η οικονομική) οργάνωση των περιοχών, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά, δηλαδή, των νέων ομάδων. στ) Αποκέντρωσης (decentralization): τάση μερικών κοινωνικών ομάδων και λειτουργιών να απομακρύνονται από τα κεντρικά σημεία, λόγω προβλημάτων που επιφέρει ο συνωστισμός ανθρώπων (και υποδομών) και δραστηριοτήτων, δεδομένων, όμως και των αλλαγών που επιφέρει η τεχνολογική πρόοδος (ανάπτυξη μεταφορικών μέσων και δικτύων, προσβασιμότητα κτλ), όπως και εισοδηματικών μεταβολών (αύξηση). ζ) Τυποποίησης (routinization): η ρουτίνα που εμφανίζεται στον τρόπο ζωής των ανθρώπων (δραστηριότητες όπως η καθημερινή μετακίνηση από τον τόπο κατοικίας στον τόπο εργασίας). η) Κυριαρχίας: αφορά την ολοκλήρωση διάφορων δραστηριοτήτων σε μια περιοχή (οικονομική, πολιτική, ιδεολογική ή να αφορά ένα εξειδικευμένο προϊόν ή κάποιος συνδυασμός όλων αυτών). Σύμφωνα με τον Φραγκόπουλο (2015: 29), σε κάθε περιοχή κυριαρχεί και ένα τύπος πληθυσμού με ισχυρή οικονομία που έχει τη δυνατότητα να επιλέξει τη συνοικία που θα εγκατασταθεί. Οι περιοχές αυτές επηρεάζουν η μια την άλλη, ενώ μπορεί κα να μεταβάλλεται ο χαρακτήρας τους, καθώς δημιουργούνται εμφανίζονται συγκρουσιακές σχέσεις μεταξύ τους και εμφανίζονται σχέσεις εξάρτησης. Ουσιαστικά, στα αρχικά στάδια της ανάπτυξης των σύγχρονων πόλεων, οι βιομηχανίες συγκεντρώνονται σε περιοχές κατάλληλες για τις πρώτες ύλες που χρησιμοποιούν, κοντά στις γραμμές εφοδιασμού τους. Στη συνέχεια, ο πληθυσμός συγκεντρώνεται γύρω από αυτούς τους τόπους εργασίας και οι ανέσεις που δημιουργούνται γίνονται έτσι πιο ελκυστικές και αναπτύσσεται μεγαλύτερος ανταγωνισμός για την απόκτησή τους. Μετέπειτα, οι αξίες γης και οι φόροι ακίνητης περιουσίας αυξάνονται, καθιστώντας πιο δύσκολη την παραμονή των μη εύπορων οικογενειών στις κεντρικές περιοχές, εκτός αν συνωστίζονται σε μικρά-ετοιμόρροπα σπίτια όπου τα νοίκια είναι πιο χαμηλά. Το κέντρο αρχίζει να κυριαρχείται από τις επιχειρήσεις και τα κέντρα ψυχαγωγίας, ενώ οι πιο εύπορες οικογένειες, μετακινούνται προς τα έξω, δημιουργώντας προάστια-εμφάνιση της προαστικοποίησης. Χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η έννοια των ομόκεντρων κύκλων, δηλαδή οι πόλεις σχηματίζονται κατά ομόκεντρους κύκλους. Στο κέντρο βρίσκονται οι περιοχές του εσωτερικού δακτυλίου, ένα μείγμα ευμάρειας των μεγάλων επιχειρήσεων και 24

26 ιδιωτικών κατοικιών που καταρρέουν. Πέρα από αυτά ζουν εργάτες με μόνιμες χειρωνακτικές εργασίες, πιο πέρα είναι τα προάστια όπου τείνουν να ζουν οι εισοδηματικά ανώτερες πληθυσμιακές ομάδες. Ανάμεσα στα διάφορα τμήματα των ομόκεντρων κύκλων εμφανίζονται διαδικασίες εισβολής και διαδοχής (Giddens, 2002: ). Σχήμα 1 Διαδικασίες εισβολής-διαδοχής Πηγή 7 Ιδία επεξεργασία Συνεπώς, όταν υποβαθμίζονται οι ιδιοκτησίες στις περιοχές μέσα ή κοντά στο κέντρο, αρχίζουν να εγκαθίστανται εκεί εθνοτικές μειονοτικές ομάδες. Όσο προχωράει η εγκατάσταση τέτοιον ομάδων, όλο και περισσότεροι από τους παλιούς κατοίκους αρχίζουν να φεύγουν προς άλλες γειτονιές της πόλης ή προς τα προάστια Μεταπολεμικές Θεωρήσεις των Αστικών Μετασχηματισμών Στην μεταπολεμική φιλολογία για την αστικοποίηση, έχουμε τη σύνδεση της αστικοποίησης με την εκβιομηχάνιση, άρα και της εκβιομηχάνισης με την υποβάθμιση. Η προσέγγιση του Ν. Anderson (1964), που υποστηρίζει ότι μια χώρα με ψηλό επίπεδο εκβιομηχάνισης έχει και ψηλό επίπεδο αστικοποίησης (το τελευταίο μετριέται από το ποσοστό του πληθυσμού που ζει στις πόλεις) και στην συνέχεια επεξεργάζεται έννοιες όπως υπεραστικοποίηση και υποαστικοποίηση, υπερεκβιομηχάνιση και υποεκβιομηχάνιση. Όμως, στο τέλος της δεκαετίας του 1960, ο H. Lefebvre, εναποθέτει διαφορετικά τη σύνδεση αστικοποίησης-εκβιομηχάνισης. Η πόλη, επισημαίνει, αποτελεί ήδη μια ισχυρή κοινωνική πραγματικότητα όταν ξεκινάει η εκβιομηχάνιση και όταν γεννιέται ο ανταγωνιστικός καπιταλισμός με την βιομηχανική αστική του τάξη. Οι μεσαιωνικές πόλεις, γράφει ο Κομνηνός (1986α: 19), στο απόγειο της ανάπτυξης τους συγκεντρώνουν μια ανθούσα βιοτεχνία και ένα 25

27 μεγάλο χρηματικό πλούτο, από την τοκογλυφία και το εμπόριο. Αποτελούν τα κέντρα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, όπου συσσωρεύεται όχι μόνο το χρήμα αλλά και οι γνώσεις, οι τεχνικές, τα έργα τέχνης και τα μνημεία. Σ' αυτό το περιβάλλον η εκβιομηχάνιση προκαλεί μια ριζική μεταβολή, μέσω της επέκτασης των ανταλλαγών, της χρηματικής οικονομίας και της εμπορευματικής παραγωγής. Αν και η βιομηχανία που γεννιέται εγκαθίσταται έξω από τις πόλεις, γρήγορα αποδεικνύεται η θέση αυτή μη πρόσφορη και οι επιχειρήσεις προσεγγίζουν την πόλη. Παράλληλα η προϋφιστάμενη πόλη επιταχύνει τις διαδικασίες προσαρμογής της στην νέα κίνηση του κεφαλαίου και στις απαιτήσεις της παραγωγικότητάς του. Το φαινόμενο είναι πολύ πιο πολύπλοκο απ' ότι φαίνεται. Στην ουσία πρόκειται για μια διπλή διαδικασία ανάμεσα σε εκβιομηχάνιση και αστικοποίηση, σε αύξηση και σε ανάπτυξη, σε οικονομική παραγωγή και σε κοινωνική ζωή. Οι δύο πλευρές αυτής της διαδικασίας είναι αδιαχώριστες: έχουν και εσωτερική ενότητα και αντιφάσεις. Βέβαια όμως, η σχέση της εκβιομηχάνισης με την αστικοποίηση δεν είναι γραμμική, αφού σε πολλές πόλεις μια μαζική επέκταση της αστικοποίησης εμφανίζεται χωρίς παράλληλα εκβιομηχάνιση. Η αστικοποίηση στην Αφρική και στην Ν. Αμερική εκρήγνυται με το παιχνίδι των παγκόσμιων τιμών και της καταστροφής της αγροτικής οικονομίας κάτω από την πίεση των βιομηχανικών πόλων. Αλλά και σ' αυτή ακόμη την περίπτωση της αναντιστοιχίας ρυθμών εκβιομηχάνισης και αστικοποίησης, το πλαίσιο της τελευταίας είναι η εκβιομηχάνιση. Στη συνέχεια των θεωριών, επισημαίνει ο Κομνηνός (1986α: 20), βρίσκεται η προσέγγιση του Μ. Castells (1973). Εδώ η αστικοποίηση θεωρείται σαν μια διαδικασία οργάνωσης του χώρου που επαφίεται σε δύο σειρές γεγονότων: α) στην προηγούμενη αποδιάρθρωση των αγροτικών κοινωνικών δομών και την μετανάστευση του πληθυσμού προς τα προϋφιστάμενα αστικά κέντρα, όπου παρέχουν την αναγκαία στην εκβιομηχάνιση εργατική δύναμη, β) στο πέρασμα από μια οικιακή οικονομία σε μια οικονομία της μανουφακτούρας και στην συνέχεια σε μια οικονομία του εργοστασίου, γεγονός που επιφέρει την χωρική συγκέντρωση της εργατικής δύναμης, την δημιουργία αγοράς και την διαμόρφωση ενός βιομηχανικού περιβάλλοντος. Αλλά και η αντίστροφη πορεία είναι επίσης σημαντική. Εκεί που υπάρχουν λειτουργικά στοιχεία, πρώτες ύλες και μέσα μεταφοράς, η βιομηχανία εγκαθίσταται και προκαλεί την αστικοποίηση. Και στις δύο περιπτώσεις το κυρίαρχο στοιχείο είναι η βιομηχανία που οργανώνει τελείως το αστικό τοπίο. Τέλος, ο D. Harvey (1973: 216 στο Φραγκόπουλος, 2008: 11) σε μια «ορθόδοξη» μαρξιστική οικονομική ανάλυση, επισημαίνει ότι η αστικοποίηση και η πόλη δημιουργούνται από τη γεωγραφική συγκέντρωση του πλεονάζοντος κοινωνικού προϊόντος Το Γκέτο ως Μορφή Υποβάθμισης Αποτέλεσμα όμως, σύμφωνα με τον Λαμπριανίδη (2000: 340), της ανεξέλεγκτης εσωτερικής μετανάστευσης (κυρίως των φτωχών αγροτών) προς τα αστικά κέντρα ήταν: στις υποανάπτυκτες χώρες, την ανεξέλεγκτη δημιουργία αυθαίρετων οικισμών 26

28 και στις αναπτυγμένες χώρες, τη δημιουργία γκέτο, δηλαδή μια περιοχή στο εσωτερικό μιας πόλης, όπου διαμένει μια συγκεκριμένη φυλετική-εθνοτική ομάδα ανθρώπων με κύριο χαρακτηριστικό την υποβάθμιση αυτής της περιοχής. Ο όρος γκέτο χρησιμοποιείται για την περιγραφή μιας συγκεκριμένης αστικής περιοχής όπου η πλειοψηφία των κατοίκων της αποτελείται από ένα μειονοτικό πληθυσμό, και ο κυρίαρχος μηχανισμός κατανομής εντός του οικιστικού χώρου αποτελούσε ο ρόλος των δυσμενών διακρίσεων σε βάρος της μειονοτικής ομάδας (Χωριανόπουλος 2007: ). Το γκέτο έκανε για πρώτη φορά την εμφάνιση του επίσημα, στη Βενετία (gietto novo) του δέκατου έκτου αιώνα με σκοπό να περιορίσειαπομονώσει τους Εβραίους που ζούσαν στην Βενετία εκείνη την εποχή. Ο σχηματισμός του γκέτο, τονίζει ο Loic Wacquant (2010) πως, επέτρεπε στους Βενετσιάνους να εκμεταλλευτούν τους Εβραίους όσο περισσότερο μπορούσαν χωρίς όμως να έρχονται σε στενή επαφή μαζί τους, διότι πίστευαν ότι το εβραϊκό σώμα είναι διεφθαρμένο και φορέας ασθενειών και ιεροσυλίας. Οι Εβραίοι μπορούσαν να κυκλοφορούν ανενόχλητοι μέσα στην πόλη, φορούσαν όμως ένα διακριτικό ένδυμα (κίτρινο καπέλο ή μυτερό σκούφο) έτσι ώστε να τους καταλαβαίνουν οι Χριστιανοί και να τους αποφεύγουν, για να εκτελέσουν τα βασικά τους οικονομικά καθήκοντα κατά τη διάρκεια της μέρας, αλλά με το που κρυβόταν το φώς, επέστρεφαν πίσω από τις κλειδωμένες πύλες της συνοικίας τους υπό την απειλή αυστηρής τιμωρίας. Τέσσερις δεκαετίας αργότερα ξαναεμφανίζεται το γκέτο στις βορειοανατολικές και μεσοδυτικές πολιτείες των Η.Π.Α., όταν από το Νότο ομάδες μαύρων μετανάστευσαν στις αναπτυσσόμενες βιομηχανικές πόλεις που χρειάζονταν φτηνό εργατικό δυναμικό. Συνεπώς, επισημαίνει πως και για τον ίδιο λόγο, δημιουργήθηκαν τα γκέτο στις Η.Π.Α.-για να μην αναμειγνύονται οι μαύροι με τους λευκούς κατοίκους καθώς το χρώμα του δέρματος καθόριζε την κοινωνική τάξη. Παράδειγμα είναι η ιστορική Bronzeville του Σικάγο. Τέλος, και στις δύο περιπτώσεις σκοπός της δημιουργίας του γκέτο ήταν ο περιορισμός ή «φυλακισμός» όλων των μελών της μειονότητας, ανεξάρτητα από το εισόδημα και την κοινωνική θέση. Στο βενετσιάνικο γκέτο αλλά και στην Bronzeville του Σικάγο υπήρχαν πλούσιοι και φτωχοί μαζί. Στα σύγχρονα «γκέτο» των μητροπόλεων του δυτικού κόσμου (Αμερική και Ευρώπη) ο άτυπος χωρικός διαχωρισμός που επιβάλλει η οικονομική και κοινωνική ανισότητα αναφέρεται στην ακραία υποβάθμιση στις περιοχές των μεταναστών, των έγχρωμων, εθνοφυλετικών μειονοτήτων κλπ. 27

29 2.1.2 Προαστιοποίηση Η προαστικοποίηση αποτελεί την επόμενη φάση αστικής ανάπτυξης, μετά την αστικοποίηση (Klaassen & Scimeni, 1981), και είχε μεγάλη επίδραση στην περαιτέρω υποβάθμιση των πόλεων. Όπως αναφέραμε προηγουμένως, η Σχολή του Σικάγο δίνει ένα αναλυτικό πλαίσιο, σχετικά με την κατανομή του οικιστικού χώρου (από κέντρο ως τα προάστια), ενώ παράλληλα εξηγεί την προαστιοποίηση (και την αστική διάχυση), ως την τάση ορισμένων κοινωνικών ομάδων και λειτουργιών να απομακρύνονται από το συνωστισμένο και υποβαθμισμένο κέντρο, δεδομένης της επίδρασης της τεχνολογικής προόδου και της αύξησης του εισοδήματος στις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες (διαδικασία της αποκέντρωσης). Σύμφωνα με τους Mieszkowski & Mills (1993: 136), οι θεωρίες προαστιοποίησης ομαδοποιούνται σε δυο βασικές κατηγορίες: α) τη Θεωρία της Φυσικής Εξέλιξης (Natural Evolution Theory) και β) τη Θεωρία των Εξωτερικών Παραγόντων (Externalities Theory). Στην πρώτη προσέγγιση λοιπόν, η προαστιοποίηση συμβαίνει λόγω της τάσης της μεσαίας (και ανώτερης) τάξης να μετακινείται προς τα προάστια, όπου κτίζονται κατοικίες υψηλότερων προδιαγραφών (καλύτερος τρόπος διαβίωσης στα προάστια από το κέντρο). Έτσι, στο κέντρο κατευθύνονται τα κατώτερα στρώματα. Βασική αφορμή για την εξέλιξη αυτή αποτελεί η μεταβολή στο εισόδημα των κατοίκων. Η αύξηση του εισοδήματος επιφέρει την ανάγκη εξεύρεσης νέων περιοχών κατοικίας με καλύτερη διαβίωση. Στη δεύτερη κατηγορία, όμως, εξηγούνται οι φυγόκεντρες τάσεις του πληθυσμού, από την επίδραση εξωτερικών παραγόντων. Πιο συγκεκριμένα, δίνεται έμφαση στα προβλήματα του κέντρου της πόλης (κοινωνικά, οικονομικά και χωρικά/πολεοδομικά) π.χ. κακής ποιότητας υποδομές, εγκληματικότητα, υπερσυγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριοτήτων κ.α., τα οποία απωθούν τις μεσαίες και ανώτερες τάξεις προς την περιφέρεια, εκμεταλλευόμενοι την άνοδο του εισοδήματος. Σημαντικός είναι και ο παράγοντας του φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο στα προάστια είναι πιο ποιοτικό, όπως και η εξέλιξη του τομέα των μεταφορών (δίκτυα, συστήματα μαζικής μεταφοράς, εξέλιξη αυτοκινήτου) και επικοινωνίας (τηλέφωνο). Συνεπώς, η πρώτη προσέγγιση εστιάζει στα αποτελέσματα της αύξησης εισοδήματος στις επιλογές για κατοικία των νοικοκυριών, ενώ η δεύτερη στους παράγοντες που «αναγκάζουν» τα νοικοκυριά σε αναζήτηση νέας ποιοτικότερης κατοικίας. 28

30 2.2. Το Φαινόμενο της Αναβάθμισης Στα προηγούμενο υποκεφάλαιο, αναφερθήκαμε στο φαινόμενο της υποβάθμισης της πόλης, μέσα από το πρίσμα της έντονης αστικοποίησης και μετέπειτα της προαστικοποίησης. Σε αυτό το σημείο, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το αντίθετο φαινόμενο της υποβάθμισης, αυτό της αναβάθμισης. Η προσέγγιση του φαινομένου, θα γίνει μέσω της διαδικασίας τους εξευγενισμού ή αλλιώς gentrification. Ο όρος gentrification έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές, επιστήμονες και ερευνητές για την απόδοση του σωστού ορισμού καθώς επίσης και για την παρατήρηση της εφαρμογής του και του ιδιαίτερου τρόπου αυτού, στις εκάστοτε περιοχές και χώρες όπου εμφανίζεται. Η διχογνωμία για τον ακριβή προσδιορισμό του όρου στα ελληνικά ως «εξευγενισμός», μαρτυρά, την δυσκολία απόδοσης ενός μόνο ορισμού, κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Κάτι το οποίο είναι αναμενόμενα φυσικό και επακόλουθο, καθώς οι διαφορετικές μορφές έκφανσης δηλώνουν τον πολυεπίπεδο χαρακτήρα του όρου (Στεφανάτου, 2010). Η πρώτη προσπάθεια απόδοσης του ορισμού, δόθηκε από την κοινωνιολόγο Ruth Glass στο Λονδίνο του 1964, η οποία μίλησε για την κοινωνική μεταβολή που επήλθε στην πρώην εργατική συνοικία Islington του Λονδίνου (Καλαντίδης, 2005: 11). Η πρώτη περιγραφή του όρου αναφέρεται σε μια ξεχωριστή διαδικασία κατά την οποία «η μεσαία τάξη διεισδύει σε εργατικές συνοικίες μίας πόλης, αγοράζει και μετατρέπει σε πολυτελείς και ακριβές όσες κατοικίες έχει λήξει η περίοδος μίσθωσής τους, μέχρι να μετατοπιστούν όλοι οι αυτόχθονες εργάτες και να αλλάξει όλος ο κοινωνικός χαρακτήρας της περιοχής» (Δημόπουλος, 2010: 317, Κουβέλα, 2012: 13-21). Σύμφωνα με την Lees (2008 στο Στεφανάτου, 2010: 37-40), το gentrification ορίζεται ως η μετατροπή της εργατικής τάξης ή μιας υποβαθμισμένης περιοχής, σε μια κεντρική πόλη που διαμένει η νέα μεσαία τάξη, ή μετατροπή μιας περιοχής σε εμπορική ζώνη, που είναι αναμφίβολα από τα πιο σημαντικά θέματα στην αστική έρευνα. «Το gentrification δεν είναι μία μονοσήμαντη διαδικασία. Είναι πολυκεντρική, διαφέρει ανάμεσα στις διαφορετικές πόλεις, και εξαρτάται από τη γη και τους θεσμούς σε κάθε χώρα» (Lees, 2012: 163). Το gentrification έχει προσελκύσει ευρύτατη προσοχή παγκοσμίως από την γέννησή του στην Αγγλία (Lees L. et al., 2007). Σύμφωνα με τον Smith (1996), ο όρος gentrification προέρχεται από το ουσιαστικό «gentry» που υποδηλώνει τους ανθρώπους που ανήκουν στην «καλή» κοινωνία, τους μεγαλοαστούς, αυτούς με υψηλή κοινωνική θέση ή κατά το παρελθόν τους ανώτερους ευγενείς της Αγγλικής υπαίθρου. Στην ελληνική απόδοση, ο όρος δύσκολα προσδιορίζεται και η ακριβής μετάφραση είναι σχετικά περιορισμένη, δεδομένου ότι υπάρχουν λέξεις οι οποίες περισσότερο περιγράφουν το φαινόμενο παρά το ορίζουν, όπως «αναβάθμιση», «εξωραϊσμός», «αναπαλαίωση», «συγκέντρωση της αστικής τάξης», με επικρατέστερη την λέξη «εξευγενισμός» (Στεφανάτου, 2010: 37-40). Ο Neil Smith(1996 στο Knox & Pinch, 2009: 265), υποστηρίζει ότι το φαινόμενο του «εξευγενισμού» εντάσσεται στην διαδικασία ανάπτυξης του καπιταλισμού και 29

31 ειδικότερα ότι αποτελεί μέρος των προσπαθειών του κεφαλαίου να ανακόψει την πτωτική πορεία του ποσοστού κέρδους. Επίσης, αναγνωρίζει ότι στις οικονομίες των πόλεων η ανταλλακτική αξία των ακινήτων τις περισσότερες φορές είναι πολύ υψηλότερη από το κόστος της αναγκαίας εργασίας για την κατασκευή τους, εξαιτίας των πολλών ισχυρών δυνάμεων προσφοράς και ζήτησης στην αγορά. Συνεπώς συνεχίζουν ότι, η υποβάθμιση των κεντρικών περιοχών και η συνεχιζόμενη προαστικοποίηση έχει οδηγήσει σε ένα χάσμα γαιοπροσόδου (rent gap), που ουσιαστικά είναι η διαφορά ανάμεσα στη δυνητική γαιοπρόσοδο, την οποία μπορούν να αποφέρουν τα ακίνητα που βρίσκονται στα κέντρα των πόλεων και στην πραγματική γαιοπρόσοδο που αποφέρουν. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, οι εργολάβοικατασκευαστές να αποκτήσουν μεγάλο κέρδος, εάν αγοράσουν φθηνά και υποβαθμισμένα ακίνητα και πληρώσουν το κόστος κατασκευής τους και στη συνέχεια πουλήσουν τα νέα-ανακαινισμένα κτίρια. Οπότε, το φαινόμενο του «εξευγενισμού», καταλήγουν οι Knox & Pinch, (2009: 265), αποτελεί μια διαδικασία «επιστροφής στην πόλη» από την μεριά του κεφαλαίου. Έπειτα, ο Smith θεωρεί ότι αυτή η επιστροφή αποτελεί μια μορφή εκδίκησης εκ μέρους των ισχυρών της κοινωνίας για την ηθική και οικονομική απαξίωση της ζωής στην πόλη η οποία προέκυψε από τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που έλαβαν χώρα τη δεκαετία του 1960, εξού και ο όρος «εκδικητική πόλη» (revanchist city). Στη συνέχεια, ο David Ley (1996 στο Knox & Pinch, 2009: 266) με βάσει την εμπειρία από τις καναδικές πόλεις, συνδέει τον «εξευγενισμό» των κεντρικών περιοχών των πόλεων με τη μεγέθυνση του κλάδου των υπηρεσιών προς μεγάλες επιχειρήσεις -υπηρεσίες που συνήθως απασχολούν δυναμικό και υψηλά αμειβόμενους νέους επαγγελματίες- και την ανάδυση ομάδων της μεσαίας τάξης οι οποίες διαπνέονται από νέες αξίες και προσδοκίες. Επίσης, ο Ley (1996) συσχετίζει τις αξίες με την πολιτισμική εξέγερση η οποία άντλησε έμπνευση από το κίνημα των χίπις τη δεκαετία του 1960, επειδή εκείνοι που αναζητούν «εναλλακτικούς» τρόπους ζωής και εναντιώνονται στη συμβατική, γεμάτη ρουτίνα, ζωή των προαστίων, αποτελούν το πρώτο «κύμα» των ομάδων που μετεγκαταστάθηκαν στον εσωτερικό δακτύλιο των πόλεων. Όμως, τα επόμενα κύματα ομάδων της μεσαίας τάξης που εισήλθαν στις περιοχές αυτές, έφεραν μαζί τους ισχυρές δυνάμεις καταναλωτισμού που κατευθύνθηκαν στα bars, στα εστιατόρια, στα καταστήματα και σε ότι άλλο προσφέρεται στις «εξευγενισμένες» περιοχές. Όσοι έχουν ασχοληθεί με το φαινόμενο αυτό, του «εξευγενισμού», τονίζουν πάλι οι Knox & Pinch, (2009: 266), αναγνωρίζουν τη συμβολή τόσο των οικονομικών όσο και των πολιτισμικών διαδικασιών. Όμως, δημιουργείται ένα ερώτημα ποιος παράγοντας είναι πιο σημαντικός. Εάν οι δυνάμεις του κεφαλαίου θεωρηθούν ότι είναι κυρίαρχες και ακατανίκητες σύμφωνα με τις στρουκτουραλιστικές προσεγγίσεις- τότε το δρών υποκείμενο δεν μπορεί να επιτύχει πολλά πράγματα χωρίς μεγάλης κλίμακας μεταρρυθμίσεις στη λειτουργία των κεφαλαιαγορών. Εάν όμως, υπήρχαν μεγαλύτερα περιθώρια ώστε τα πολιτισμικά κινήματα να αναπτύξουν 30

32 αυτόνομο ρόλο, τότε αυτά θα μπορούσαν να επηρεάσουν την ίδια τη φύση της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Επομένως, προκύπτει ότι η σχετική βαρύτητα των οικονομικών και των πολιτισμικών παραγόντων διαφοροποιείται μεταξύ των πόλεων, για παράδειγμα, το χάσμα γαιοπροσόδου φαίνεται ότι ήταν πιο σημαντικό στην περίπτωση της Νέας Υόρκης παρά στις πόλεις του Καναδά. Στη συνέχεια, ο Marcuse (1992:80 στο Καλαντίδης, 2005: 11) γράφει ότι, «η αναβάθμιση μιας περιοχής κατοικίας εργατών και ατόμων χαμηλών εισοδημάτων μέσα από μηχανισμούς αγοράς και με αλλαγή της πληθυσμιακής της σύνθεσης, η απομάκρυνση (dislocation) είναι στόχος του εξευγενισμού, όχι μια παρενέργεια». Πολλοί μελετητές συμφωνούν στην αλυσιδωτή αντίδραση κάποιων πραγμάτων, τα οποία καθίστανται για το gentrification, ως αναγκαίες συνθήκες. Αυτά είναι η αύξηση των ανώτερων αστικών στρωμάτων, η επιστροφή στην πόλη, η ύπαρξη νέων κατοικιών σε πρώην εργατικές περιοχές, η κοινωνική μεταβολή και η γενικότερη αντικατάσταση των κοινωνικών τάξεων. Στη διεθνή βιβλιογραφία, ειδικοί πάνω στο φαινόμενο του gentrification, όπως οι Smith (1996) και Williams (1986, στο Στεφανάτου,2010:37-40), εστιάζουν πάνω σε δύο συνιστώσες για τον προσδιορισμό του ορισμού, στον ταξικό και φυλετικό χαρακτήρα του gentrification. Τον ορίζουν ως «την αποκατάσταση των εργατικών ή εγκαταλελειμμένων κατοικιών και την συνεπαγόμενη μεταμόρφωση μιας περιοχής σε γειτονιά μεσαίας τάξης». H Zukin (1987: 129) υιοθετεί την άποψη πως το φαινόμενο gentrification «είναι η μετατροπή των κοινωνικά περιθωριακών περιοχών καθώς και των περιοχών της εργατικής τάξης στην πόλη, σε οικιστικές χρήσεις της μεσαίας τάξης Το gentrification ήταν εμφανές περισσότερο στην αρχιτεκτονική αναπαλαίωση των παρακμασμένων σπιτιών και στην συγκρότηση νέων πολιτιστικών θελκτικοτήτων στο κέντρο της πόλης». Τέλος, ο Hamnett C. (1984:284 στο Στεφανάτου,2010:37-40) οριοθετεί το gentrification ως «ένα φυσικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό φαινόμενο, το οποίο περιλαμβάνει την εισβολή των μεσαίων τάξεων ή των ομάδων υψηλού εισοδήματος στις περιοχές που υπήρξαν μέχρι πρότινος γειτονιές της εργατικής τάξης ή «ζώνες του λυκόφωτος» και την αντικατάσταση ή τον εκτοπισμό πολλών από τους προηγούμενους κατοίκους. Περιλαμβάνει, επίσης, τη φυσική αποκατάσταση του παρακμασμένου οικιστικού αποθέματος, το οποίο αναβαθμίζεται, με βάση τις απαιτήσεις των νέων ιδιοκτητών. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής το οικιστικό απόθεμα υποβάλλεται σε μία σημαντική ανατίμηση, είτε ανακαινίζεται, είτε όχι. Αυτή η διαδικασία της μεταμόρφωσης της γειτονιάς συχνά οδηγεί σε ένα βαθμό σε μετατροπή του καθεστώτος κατοχής από μισθωτικό σε ιδιοκτησιακό». 31

33 Στο κεφάλαιο αυτό λοιπόν, παραθέσαμε κάποιες βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις των φαινομένων αστικοποίησης, προαστιοποίησης και αναβάθμισης/gentrification. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά δείξαμε ποσοτικά στοιχεία της αστικοποίησης. Στη συνέχεια αναφερθήκαμε στις θεωρίες των κλασσικών κοινωνιολόγων για την αστικοποίηση. Ο Marx και ο Engels, στηρίζουν την αστικοποίηση στον καταμερισμό της εργασίας, στην αντίθεση πόλης-υπαίθρου και στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Στη συνέχεια παραθέσαμε τις ερμηνείες της Σχολής του Σικάγου, οι οποίες αποτυπώνουν τις κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες, που προσδιορίζουν τη μορφή και το χαρακτήρα του αστικού χώρου. Μετέπειτα, ακολούθησαν οι μεταπολεμικές θεωρήσεις που συνδέουν την αστικοποίηση με την εκβιομηχάνιση, με τον Anderson να υποστηρίζει ότι μια χώρα με υψηλό επίπεδο εκβιομηχάνισης έχει και υψηλό επίπεδο αστικοποίησης αλλά αντίθετα ο Lefebvre επισημαίνει πως όταν ξεκινάει η εκβιομηχάνιση, η πόλη ήδη αποτελεί μια ισχυρή κοινωνική πραγματικότητα. Ακολουθεί η θεωρία τους Castells όπου, η αστικοποίηση θεωρείται σαν μια διαδικασία οργάνωσης του χώρου που επαφίεται σε δύο σειρές γεγονότων: α) στην προηγούμενη αποδιάρθρωση των αγροτικών κοινωνικών δομών και την μετανάστευση του πληθυσμού προς τα προϋφιστάμενα αστικά κέντρα, όπου παρέχουν την αναγκαία στην εκβιομηχάνιση εργατική δύναμη, β) στο πέρασμα από μια οικιακή οικονομία σε μια οικονομία της μανουφακτούρας και στην συνέχεια σε μια οικονομία του εργοστασίου. Στη συνέχεια του κεφαλαίου, ακολουθούν οι θεωρίες του Mieszkowski & Mills για την προαστιοποίηση, όπου η πρώτη προσέγγιση εστιάζει στα αποτελέσματα της αύξησης εισοδήματος στις επιλογές για κατοικία των νοικοκυριών, ενώ η δεύτερη στους παράγοντες που «αναγκάζουν» τα νοικοκυριά σε αναζήτηση νέας ποιοτικότερης κατοικίας. Έπειτα αναφερθήκαμε στην αναβάθμιση μέσω της διαδικασίας του εξευγενισμού/gentrification. Ο όρος αυτός, gentrification έχει απασχολήσει πολλούς μελετητές, επιστήμονες και ερευνητές για την απόδοση του σωστού ορισμού καθώς επίσης και για την παρατήρηση της εφαρμογής του και του ιδιαίτερου τρόπου αυτού, στις εκάστοτε περιοχές και χώρες όπου εμφανίζεται και ουσιαστικά περιγράφεται σαν ένα σύνθετο φαινόμενο όπου η μεσαία και ανώτερη τάξη, αγοράζει ακίνητα σε υποβαθμισμένες περιοχές και τα μετατρέπει σε πολυτελείς και ακριβές κατοικίες μέχρι να μετατοπιστούν οι παλιοί κάτοικοι και να αλλάξει όλη η κοινωνική φυσιογνωμία της περιοχής. 32

34 3. Διεθνής και Ελληνική Εμπειρία Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε αυτά τα φαινόμενα μέσα από διεθνή αλλά και ελληνικά παραδείγματα. Αρχικά, θα αναφερθούμε στο φαινόμενο της υποβάθμισης, μέσα από την έντονη αστικοποίηση αλλά και από την προαστικοποίηση. Κυρίως σαν παραδείγματα χρησιμοποιούμε τις Η.Π.Α. και τη Μεγάλη Βρετανία διότι εκεί έγιναν αρχικά εμφανή τα παραπάνω φαινόμενα. Θα προσπαθήσουμε να δείξουμε λοιπόν, πότε περίπου άρχισαν αυτά τα φαινόμενα για να καταλάβουμε την πορεία της υποβάθμισης. Στη συνέχεια, θα δώσουμε παραδείγματα αναβάθμισης ή αλλιώς εξευγενισμού (gentrification) περιοχών, για να δούμε αν όντως τελικά συμβάλει στην μεταβολή της κοινωνικής γεωγραφίας μιας περιοχής Η Υποβάθμιση στο Εξωτερικό και στην Ελλάδα Η Υποβάθμιση στην Αμερική Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, λοιπόν, αρχίζει η έντονη αστικοποίηση, παρατηρεί ο Μαλούτας (2008: 27-28), όπου το Σικάγο αποτελεί παράδειγμα ταχείας αστικοποίησης αλλά και αθρόας εισαγωγής νέων μεταναστών. Όταν ουσιαστικά η αστικοποίηση ολοκληρώθηκε στις ευρωπαϊκές πόλεις, σταματά και η μετακίνηση από αγροτικές σε αστικές περιοχές, και το «κενό» αυτό γεμίζει με μετανάστες από άλλα κράτη (διακρατική μετανάστευση). Το 1800 οι Η.Π.Α. ήταν μια κοινωνία περισσότερο αγροτική από ότι οι μεγαλύτερες χώρες της Ευρώπης την ίδια εποχή. Λιγότερο από το 10% του πληθυσμού ζούσε σε κοινότητες μεγαλύτερες των κατοίκων. Μεταξύ του 1800 και του 1900 ο πληθυσμός της Νέα Υόρκης ανέβηκε από τις στα 4,8 εκατομμύρια (Giddens, 2002: 616). Μετά τον πόλεμο, στις ΗΠΑ εμφανίστηκε πολύ έντονα η ανάπτυξη των προαστίων με αποκορύφωση τις δεκαετίες του 1950 και Όπου σύμφωνα με τον Garreau (1992: 113) διακρίνονται τρεις τύποι προαστιακών αστικών σχηματισμών, οι οποίοι ενσωματώθηκαν στις αναπτυσσόμενες, χωρικά, πόλεις. Αυτοί οι τύποι είναι: οι «uptowns» (περιφερειακοί προϋπάρχοντες οικισμοί που ενσωματώθηκαν από την αστική εξάπλωση), οι «boomers» (κλασσικοί πυρήνες αστικής ανάπτυξης χωροθετημένοι σε διασταυρώσεις αυτοκινητόδρομων) και οι «greenfields» (οικιστικές αναπτύξεις σε χιλιάδες πρώην αγροτικά στρέμματα από ιδιωτικές κατασκευαστικές εταιρείες). Την περίοδο εκείνη οι κεντρικές πόλεις παρουσίαζαν μια αύξηση της τάξης του 10%, ενώ η αύξηση των προαστίων ανήρχετο σε 48%. Το μεγαλύτερο ποσοστό των μετακινούμενων οικογενειών ήταν λευκές οικογένειες, αναφέρει ο Giddens(2002: ). Η αιτία ήταν ο συνδυασμός, της υποχρεωτικής φυλετικής ανάμιξης στα σχολεία, η ρύπανση της ατμόσφαιρας, ο συνωστισμός και τα υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας στον εσωτερικό δακτύλιο. Ακόμα, τους μετακινούμενους πληθυσμούς, τους προσέλκυαν οι χαμηλότεροι φόροι ακίνητης περιουσίας και η προοπτική πιο ευρύχωρων σπιτιών ή να έχουν ένα σπίτι με κήπο 33

35 αντί ένα διαμέρισμα. Τέλος, η κατασκευή οδικών αρτηριών συνέβαλε δραματικά στο φαινόμενο αυτό. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα οργανωμένων προαστίων, όπου ήταν και το κυριότερο μοντέλο ανάπτυξης ολόκληρων μητροπολιτικών περιοχών αργότερα, είναι η περίπτωση της Orange County, μίας περιοχής στα όρια του Λος Άντζελες. Σύμφωνα με τον Soja (1996: 238), η περιοχή αυτή αποτελεί μία προεικόνα της μεταμοντέρνας εκδοχής των πόλεων, το πρότυπο μορφής και οργάνωσης της οποίας ακολουθούν πόλεις και σε άλλες περιοχές των Η.Π.Α., όπως η Βοστόνη, η Νέα Υόρκη, το Σαν Φρανσίσκο, το Μαϊάμι, ενώ αποτελεί μία παραδειγματική περίπτωση νέων μορφών αστικοποίησης και βιομηχανοποίησης που εμφανίζονται στο αμερικανικό τοπίο. Αυτό το μοντέλο σχετίζεται και με την ανάπτυξη των περιφραγμένων κοινοτήτων (gated communities), στην περιφέρεια των πόλεων, στις οποίες διαμένουν κάτοικοι μόνο υψηλών κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων (σχήματα κοινωνικού διαχωρισμού). Ενώ κατά κύριο λόγο τα προάστια στις ΗΠΑ κατοικούνταν από λευκούς, ολοένα και περισσότερα μέλη φυλετικών και εθνοτικών μειονοτήτων μετακινούνται προς αυτά. Από το 1980 μέχρι το 1990 ο μαύρος πληθυσμός των προαστίων αυξήθηκε κατά 34,4%, των Λατίνων κατά 69,3% και των Ασιατών κατά 125,9% ενώ αντιθέτως ο πληθυσμός των λευκών αυξήθηκε μόνο κατά 9,2%. Τέλος, το 1990 οι μειονοτικές ομάδες αντιπροσωπεύουν μόλις το 18% του συνολικού πληθυσμού των προαστίων. Τέλος ο Giddens(2002: 631) επισημαίνει πως, σύμφωνα με τον Πρόεδρο της Οικιστικής Αρχής του Σικάγο, «ο προαστισμός δεν συνδέεται πια με τις φυλές αλλά με τις κοινωνικές τάξεις. Κανείς δε θέλει να ζει κοντά σε φτωχούς ανθρώπους, εξαιτίας όλων των προβλημάτων που συνδέονται με τους φτωχούς: κακά σχολεία, δρόμοι γεμάτοι κινδύνους, συμμορίες» (αναφέρεται στο DeWitt 1994). Μια ενδιαφέρον άποψη, διότι φανερώνει ότι πλέον οι λευκές οικογένειες έχουν μάθει να συμβιώνουν με ανθρώπους από διαφορετικές φυλές και έθνη και συνεπώς οι λόγοι που φεύγουν δεν έχουν να κάνουν τόσο με φυλετικό ρατσισμό, όσο με όλα τα δεινά της φτώχειας Η Υποβάθμιση στην Ευρώπη Η πιο έντονα αστικοποιημένη ζώνη της Ευρώπης είναι ο άξονας της ονομαζόμενης μπλε μπανάνας, που εκτείνεται από την δυτική Αγγλία έως τις Κάτω Χώρες, τον άξονα του Ρήνου και το Μιλάνο, όπου παρουσιάζονται υψηλές πυκνότητες και υψηλός βαθμό αστικοποίησης. Στον άξονα αυτό συγκεντρώνεται το 40% του ευρωπαϊκού πληθυσμού και περιλαμβάνει πόλεις, όπως το Λονδίνο, το Άμστερνταμ, τις Βρυξέλλες, τη Φρανκφούρτη, τη Ζυρίχη, το Μιλάνο κ.α.. Συχνά γίνονται αναφορές, όμως, και για την ύπαρξη άλλων αναπτυξιακών αξόνων, όπως του άξονα ανατολής-δύσης από το Παρίσι έως τη Βαρσοβία, όπως και του μεσογειακού άξονα Μιλάνου Βαλένθιας (Hospers, 2002: 1-3). 34

36 Η Βρετανία, η πρώτη κοινωνία που βιομηχανοποιήθηκε, ήταν και από τις πρώτες που πέρασε από την φάση μιας αγροτικής στην φάση μιας προεξαρχόντως αστεακής χώρας. Το 1800 λιγότερο από το 20% του πληθυσμού ζούσε σε κωμοπόλεις ή πόλεις με περισσότερους από κατοίκους. Το 1900 το ποσοστό αυτό είχε ανέβει στο 74%. Το 1800 ο πληθυσμός του Λονδίνου έφτανε περίπου τους κατοίκους, ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα ο πληθυσμός ξεπέρασε τα (Giddens, 2002: 616). Στη Βρετανία συναντάμε σχήματα κοινωνικής μεταβολής παρόμοια με αυτά που συναντήσαμε στην μεταπολεμική Αμερική. Τα τελευταία τριάντα χρόνια εμφανίζεται μια τάση μείωσης του πληθυσμού όλων των μεγαλύτερων κεντρικών πόλεων του Ηνωμένου Βασιλείου, κυρίως εξαιτίας της μετακίνησής του προς τα προάστια και πόλεις-υπνωτήρια (κωμοπόλεις κοντά στην πόλη, όπου το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων εργάζονται στην πόλη) ή χωριά. Βέβαια, σύμφωνα με τον Batty (2001), όπως τον παραθέτει ο Λαγαρίας (2013: 27) η προαστιακή ανάπτυξη στην Ευρώπη είναι, συνήθως μικρότερης έντασης από ότι στις Η.Π.Α. Μαζί με την μετακίνηση αυτή, απομακρύνθηκαν πολλές βιομηχανικές επιχειρήσεις από τον εσωτερικό δακτύλιο των πόλεων. Γενικότερα, η προαστικοποίηση και η ταυτόχρονη υποβάθμιση τους εσωτερικού δακτυλίου, δεν ήταν τόσο έντονη όσο στις ΗΠΑ, όμως υπάρχουν και εξαιρέσεις όπως η πόλη του Λίβερπουλ, όπου το κέντρο ήταν τόσο ερειπωμένο όσο και πολλές γειτονιές των αμερικανικών πόλεων. Ένα παράδειγμα, σύμφωνα με τον Giddens(2002: 635), για να καταλάβουμε πως ήταν ο εσωτερικός δακτύλιος των πόλεων, αποτελεί η Έκθεση της Αγγλικανικής Εκκλησίας του 1985, με τίτλο «Η Πίστη στις Πόλεις»: «Γκρίζοι τοίχοι, βρόμικοι δρόμοι, παράθυρα χωρίς παραθυρόφυλλα, γκράφιτι, χαλάσματα και σκουπίδια αποτελούν τα ίδια θλιβερά χαρακτηριστικά των περιοχών και των ενοριών που εξετάζουμε ( ) οι κατοικίες στον εσωτερικό δακτύλιο είναι παλαιότερες από άλλες περιοχές. Γύρω στο ένα τέταρτο των σπιτιών της Αγγλίας έχουν χτιστεί πριν από το 1919, το ποσοστό όμως στον εσωτερικό δακτύλιο ποίκιλλε από 40% έως 60%» (Church of England 1985). Στην Βρετανία, όπως και στην Αμερική, συναντάμε την εγκατάσταση των βιομηχανιών μακριά από τον εσωτερικό δακτύλιο, όμως στη διαδικασία αυτή βοήθησε η προγραμματισμένη δημιουργία νέων πόλεων, όπως το Μίλτον Κέηνς στο Μπάκινγκχαμερ. Ακόμα, δημιουργήθηκαν κάποια προγράμματα, με σκοπό την αποκατάσταση κατοικιών από τους ιδιοκτήτες τους ή φορολογικά κίνητρα για την προσέλκυση επιχειρήσεων, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Το 1981 τα προβλήματα στον εσωτερικό δακτύλιο άρχισαν να συσσωρεύονται με σημείο αναφοράς τις ταραχές στο Μπρίξτον του Λονδίνου. Όμως, το 1985 ξεσπάνε για ακόμα μια φόρα ταραχές σε διάφορες περιοχές όπως, στο Μπρίξτον και στο Αγρόκτημα Μπροντγουότερ στο Τότενχαμ του Βόρειου Λονδίνου. Ακόμα, το 1990 και το 1991 σημειώθηκαν πάλι ταραχές αλλά σε άλλες πόλεις όπως, στην Οξφόρδη, στο Μπρίστολ κ.ά. ενώ το 1995 για τρίτη φορά ξεσπούν ταραχές στο Μπρίξτον. 35

37 Τέλος, o Giddens(2002: 636) αναφέρει πως, ο Πολ Χάρισον(1983) μετά την περιγραφή του για έναν από τους πιο φτωχούς δήμος του Λονδίνου, το Χάνκι, μεταδίδει μια ατμόσφαιρα απελπισίας και προειδοποιεί ότι σε τέτοιες περιοχές δημιουργείται «μια κοινωνία που αυτοαμύνεται πίσω από οδοφράγματα» και που ταυτόχρονα χαρακτηρίζεται από «μια σταθερή διάβρωση των πολιτικών ελευθεριών». Μια κυβερνητική επιτροπή που υπέβαλλε έκθεση για τον εσωτερικό δακτύλιο του Λονδίνου, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι η κακή διοίκηση της πόλης και ιδιαίτερα η έλλειψη δημόσιων υπηρεσιών συνέβαλε για τα προβλήματα της Νέας Υόρκης και πως το Λονδίνο, ακολουθεί τον ίδιο δρόμο. Για την αντιμετώπιση της περαιτέρω υποβάθμισης του εσωτερικού δακτυλίου, δημιουργήθηκε ένα κυβερνητικό πρόγραμμα το «Δράση για τις Πόλεις» το Το συγκεκριμένο πρόγραμμα, προέβλεπε περισσότερο στις ιδιωτικές επιχειρήσεις και στις δυνάμεις της ελεύθερης αγοράς, για τη δημιουργία βελτιώσεων, παρά στην κρατική παρέμβαση. Σύμφωνα με την τότε κυβέρνηση, στις άπορες περιοχές εισέρευσαν από ιδιωτικές αναπτυξιακές πηγές γύρω στα 900 εκατομμύρια αγγλικές λίρες μέχρι το 1990, όμως η συμβολή ήταν πολύ μικρότερη από αυτήν που αναμενόταν. Συμπερασματικά, προκύπτει πως οι κεντρικές πόλεις δημιουργούν ουσιαστικά προβλήματα, που δεν αρκεί μόνο η ιδιωτική πρωτοβουλία χωρίς σημαντικές κρατικές δαπάνες για την αντιμετώπισή τους, αλλά ο συνδυασμός και των δυο Η Υποβάθμιση στην Ελλάδα Σε αντίθεση με τις θεωρίες που υποστηρίζουν ότι η αστικοποίηση είναι αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης, στην Αθήνα η συγκέντρωση του πληθυσμού σχετίζεται, προ πολεμικά, με τη διάβρωση του αγροτικού χώρου και την εισροή των προσφύγων από τη Μικρά Ασία το 1922 (Χατζημιχάλης, 1988). Η Αθήνα την δεκαετία του 1950 ήταν πρωτεύουσα μιας χώρας που στηριζόταν στον πρωτογενή τομέα, καθώς το ποσοστό των οικονομικά ενεργών στον τομέα αυτό ήταν 55,3% (Φράγκος, 1980, στο Μαλούτας, 2008: 30), και η οποία είχε υποστεί πόλεμο, κατοχή και εμφύλιο πόλεμο. Λόγω λοιπόν των προβλημάτων της αγροτικής οικονομίας αλλά και των συνθηκών διαβίωσης -κυρίως για τους ηττημένους του εμφυλίου- σε κλειστές κοινωνίες (χωριά, μικρές πόλεις), ώθησαν μέρος αυτού να κατευθυνθεί προς την ανωνυμία των μεγαλουπόλεων και κυρίως της Αθήνας (Kayser, 1968, Ρόκος, 1994 στο Μαλούτας, 2008: 30). Συνεπώς, τότε αρχίζει να εμφανίζεται η αστικοποίηση στην Ελλάδα και μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1970 ο πληθυσμός της Αθήνας τριπλασιάστηκε. Αν παρατηρήσει κανείς τα βασικά δημογραφικά μεγέθη του κεντρικού δήμου της Αθήνας, βλέπει πως η αύξηση του πληθυσμού, κατά τις δεκαετίες του '50 και '60, ακολουθεί εν μέρει τη ραγδαία αύξηση του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Όμως μετά τη σταθεροποίηση κατά τη δεκαετία του '70 οδηγείται σε συρρίκνωση (Μαλούτας, 2013: 36-37). 36

38 Γράφημα 1 Πηγή 8 Μαλούτας (2013: 37) Συνεπώς, σε αυτό το διάγραμμα βλέπουμε την πληθυσμιακή έκρηξη του Νομού Αττικής αλλά και του Δήμου Αθηναίων από το 1951 έως το Όπου ενώ ο πληθυσμός της Αττικής συνεχώς αυξάνεται και από κατοίκους το 1951 φθάνει στους το 2001, ο Δήμος Αθηναίων, από το 1951 έως το 1981 ακολουθεί ανοδική πορεία, και από το 1981 και έπειτα ο πληθυσμός του κεντρικού δήμου μειώνεται. Επομένως, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, εμφανίζεται η προαστικοποίηση στην Αθήνα, όπου δημιουργεί δύο αντίθετες κινήσεις, την μετακίνηση προς την ανατιμημένη περιφέρεια και την ερήμωση του υποτιμημένου κέντρου. Όμως η ερήμωση αυτή είχε σαν αποτέλεσμα, την εισροή στην πόλη νέων ομάδων με περιορισμένους πόρους που εγκαταστάθηκαν στα υποτιμημένα κτίρια. Το ευρύτερο κέντρο της Αθήνας, επισημαίνει ο Μαλούτας (2013), χαρακτηρίστηκε κατά τις δεκαετίες του '80 και '90 από πληθυσμιακή συρρίκνωση. Η συρρίκνωση αυτή, δε σημαίνει ότι η Αθήνα έστω και αργοπορημένα ακολούθησε το πρότυπο υποβάθμισης του κέντρου που χαρακτήριζε τη βιομηχανική πόλη του Αγγλόφωνου κόσμου. Τα αίτια της υποβάθμισης ήταν διαφορετικά. Ο τρόπος με τον οποίο δομήθηκαν αυτές οι περιοχές, οπού επιδείνωσαν ραγδαία τις συνθήκες κατοικίας, ενώ σημαντικό μέρος είχε και η ατμοσφαιρική ρύπανση. Το 1981 το ποσοστό των κατοίκων που ήταν υπήκοοι άλλων χωρών ήταν 2% και το 2001 το ποσοστό αυτό μετατράπηκε σε 20%. Τέλος, ο Δήμος Αθηναίων (ο κεντρικό Δήμος) το 1951 αποτελούσε το 35,7% του πληθυσμού της μητρόπολης ενώ το 2001 το 20,1%. 37

39 Πίνακας 1 Πηγή 9 Μαλούτας (2013: 39) Την περίοδο , υπάρχει σημαντική μετατόπιση των βασικών κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών. Όπως έχει μελετήσει ο Μαλούτας (2013: 39-40), τα υψηλού κύρους επαγγέλματα (π.χ. διευθυντές στο δημόσιο-ιδιωτικό τομέα, ελεύθεροι επαγγελματίες), μετατοπίστηκαν, όσον αναφορά τον τόπο κατοικίας, σε νέες περιφερειακές περιοχές υψηλής κοινωνικής φυσιογνωμίας, όπου από 6,1% το 1971 μετατράπηκαν σε 24,8% το Το ποσοστό τους στο κέντρο υποδιπλασιάστηκε και συνεπώς υπάρχει μια απομάκρυνση από το κέντρο προς περιφερειακές περιοχές κατοικίας υψηλής κοινωνικής φυσιογνωμίας. Ενώ από την άλλη οι ανακατατάξεις για τους μισθωτοί εργάτες ήταν ελάχιστες. Αντίθετα, ο Εμμανουήλ (2013: 63) υποστηρίζει πως η μείωση του πληθυσμού στο Δήμο Αθηναίων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε δημογραφικούς παράγοντες, αφού υπάρχει μεγάλη πτώση της γεννητικότητας τη δεκαετία του '80. Μεταξύ '81 και '90 οι γεννήσεις ανά 1000 άτομα μειώθηκαν από άνω του 15 σε 10. Συνεπώς, τα νοικοκυριά της δεκαετίας του 2001 είχαν πολύ λιγότερα παιδιά σε σύγκριση με το Έπειτα τη δεκαετία υπήρξε μείωση του αριθμού των γηγενών νοικοκυριών κατά - 7,62% στο Δ. Αθηναίων, ενώ αντίθετα στο σύνολο της Αττικής είχαμε μια μικρή αύξηση κατά 4,9%. Συμπερασματικά, καταλήγει πως η συνολική ζήτηση της απλής κατοικίας δεν μειώθηκε και πως η ορισμένη μείωση του πληθυσμού οφείλεται στη δραστική μείωση του μεγέθους των γηγενών νοικοκυριών, λόγω των τάσεων υπογεννητικότητας. Έπειτα, αν συμπεριλάβει κανείς τα αυξημένα επίπεδα εισοδήματος, κατανάλωσης και των επενδύσεων (λόγω της αύξησης του δανεισμού), ο προβληματισμός περί κρίσης κατοικίας λόγω μαζικής εγκατάλειψης δεν είναι απόλυτα σωστός διότι παρερμηνεύει τα πληθυσμιακά στοιχεία. Αν και όντως υπήρξε 38

40 μια τάση μείωσης των γηγενών νοικοκυριών. Όμως, αναφέρει πως η τάση μετακίνησης, των νοικοκυριών που ήθελαν να αλλάξουν σπίτι, προς τις άλλες περιοχές, δικαιολογείται διότι το κέντρο ήταν κορεσμένο και δεν υπήρχαν νέες κατοικίες. Οπότε αν αγνοήσουμε όλους τους άλλους παράγοντες, η πιθανότητα να εγκατασταθεί στην υπόλοιπη πόλη είναι της τάξης του 80% και 90% όταν πρόκειται για νέα κατοικία. Έπειτα, τη μεγαλύτερη συμβολή στο φαινόμενο της προαστικοποίησης την είχε η εισροή του μεγάλου κύματος των οικονομικών μεταναστών με αφετηρία τη δεκαετία του Σύμφωνα με την απογραφή πληθυσμού του 2001, το ποσοστό των ξένων υπηκόων στην Ελλάδα ανερχόταν σε 8,1%, εκ των οποίων 1,3% προερχόταν από ανεπτυγμένες χώρες. Για την Αττική ήταν 11,1% και 1,6% αντίστοιχα και για το Δήμο Αθηναίων 20% (!) και 2,1%. Επειδή, αναφέρει ο Χριστόπουλος(2004, στο Μαλούτας, 2008: 52), οι μετανάστες δεν έγιναν αντικείμενο στεγαστικής μέριμνας, αφού καθ όλη σχεδόν τη δεκαετία του 1990, η παρουσία του ήταν επισήμως παράνομη, κινήθηκαν προς την ιδιωτική ενοικιαζόμενη κατοικία. Προτιμούσαν παλιά σπίτια, λίγων τετραγωνικών, χαμηλού ορόφου σε πυκνοδομημένες περιοχές γύρο από το κέντρο. Η παρουσία των μεταναστών δεν έφερε στην Αθήνα νέες μορφές στεγαστικού διαχωρισμού (πχ. γκετοποίηση), τουλάχιστον εκείνη την περίοδο, αλλά συντέλεσε στην υποβάθμιση αυτών των περιοχών. Αντίθετα, ο Εμμανουήλ (2013) υποστηρίζει ότι σε επίπεδο απογραφικών τομέων (3-4 οικοδομικά τετράγωνα) από τα στοιχεία του 2001, δεν εμφανίζεται ο μηχανισμός κοινωνικού διαχωρισμού του Schelling (1971), όπου μετά από κάποιο ποσοστό "κατάληψης" των άμεσα γειτονικών κατοικιών ενός γηγενούς από ξένους, προκαλείται είτε αλλαγή κατοικίας με εγκατάσταση στην ίδια περιοχή ή πιο συχνά εγκατάλειψη της περιοχής. Τέλος, τονίζει ότι η μείωση του μόνιμου πληθυσμού του Δ. Αθηναίων έχει αυξηθεί την περίοδο , από -3,3% το σε -16,9%. Αυτό ίσως οφείλεται στη μετακίνηση των πιο ώριμων μεταναστών, αλβανικής καταγωγής αλλά και από τη μεγάλη αύξηση οικοδόμησης νέων κατοικιών τη δεκαετία σε σύγκριση με την προηγούμενη (κατά 34%) που ως επί το πλείστον γίνεται εκτός Δ. Αθηναίων. Συνεπώς, καταλήγει πως, τα δεδομένα αυτά του 2011 δεν δείχνουν κάποια επιδείνωση των τάσεων εγκατάλειψης λόγω ξενοφοβίας-ρατσιστικού χαρακτήρα. 39

41 Γράφημα 2 Πηγή 10 Μαλούτας (2013: 38) Τέλος, οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 συντέλεσαν και αυτοί με το μέρος τους στο φαινόμενο αυτό. Καθώς με την κατασκευή σημαντικών υποδομών στα πλαίσια των Ολυμπιακών Αγώνων, μειώθηκαν οι χρονοαποστάσεις στην πόλη και συνεπώς δημιουργήθηκαν νέες κινήσεις προς τις νέες ευνοϊκές θέσεις. 40