ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΟΝΣΟΥΛΑ Κ. ΤΟΚΜΑΚΙΔΗΣ ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΣΤΟ ΓΕΝΙ ΤΖΑΜΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕ ΣΑΡΩΤΗ LASER ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ : ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ : ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΣΤΟ ΓΕΝΙ ΤΖΑΜΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕ ΣΑΡΩΤΗ LASER ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΚΟΝΣΟΥΛΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Κ. ΤΟΚΜΑΚΙΔΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2

3 Πρόλογος ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή εκπονήθηκε στα πλαίσια του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού, με κατεύθυνση Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Αρχιτεκτονικών Μνημείων, της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Σκοπός της διατριβής αυτής είναι η τρισδιάστατη αποτύπωση στο Γενί Τζαμί Θεσσαλονίκης (Πρώην Αρχαιολογικό Μουσείο). Συγκεκριμένα πραγματοποιήθηκε αποτύπωση του μνημείου, εξωτερικά και εσωτερικά, με τον τρισδιάστατο σαρωτή Faro Focus 3D, με σκοπό τη δημιουργία σχεδίων όψεων, κατόψεων και τομών. Από τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Καθηγητή κ. Κ. Τοκμακίδη τόσο για την ανάθεση της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής όσο και για την υποστήριξη και καθοδήγηση που μου παρείχε κατά την εκπόνηση και συγγραφή αυτής. Θα πρέπει να τονίσω ότι η διατριβή αυτή θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί χωρίς τη συνεχή επιστημονική καθοδήγηση και συμμετοχή του κ. Παναγιώτη Τοκμακίδη ιδιαίτερα στο στάδιο επεξεργασίας των μετρήσεων και τον οποίο ευχαριστώ θερμά. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την αρχιτέκτονα Κατερίνα - Βασιλική Γαλιτσίδου για τη βοήθειά της και τις ουσιαστικές υποδείξεις της στο στάδιο της γραμμικής απόδοσης των σχεδίων. Ακόμη οφείλω να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στην Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κα. Ο. Γεωργούλα και στον Καθηγητή κ. Γ. Καραδέδο για την καθοδήγησή τους κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακού καθώς και για τη συμμετοχή τους στην εξεταστική επιτροπή. Ολοκληρώνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους γονείς μου και τα αδέρφια μου για την υποστήριξη που μου παρείχαν καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Α. Α. Κόνσουλα Δεκέμβριος 2012 i

4 Περίληψη ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το Γενί Τζαμί (Νέο Τζαμί) της Θεσσαλονίκης (Πρώην Αρχαιολογικό Μουσείο) ήταν το τελευταίο τζαμί που κτίστηκε στη Θεσσαλονίκη και το μοναδικό της συνοικίας Χαμηδιέ. Το κτίριο θεμελιώθηκε το 1900 και κατασκευάστηκε με χρηματοδότηση των Ντονμέδων της Θεσσαλονίκης σε σχέδια του ιταλού αρχιτέκτονα Vitaliano Poselli. Το τζαμί, σαν δημιούργημα της κοσμοπολίτικης περιόδου της οθωμανικής αρχιτεκτονικής, είναι ένα τυπικό δείγμα εκλεκτικισμού με κυρίαρχα μορφολογικά στοιχεία Αναγέννησης και Baroque, χωρίς να λείπουν οι βυζαντινές, ισλαμικές και νεοκλασικές επιδράσεις, και όλα αυτά ιδωμένα με μια έντονα διακοσμητική διάθεση κυρίαρχη στη δυτική αρχιτεκτονική των αρχών του αιώνα. Αντικείμενο της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής είναι η τρισδιάστατη αποτύπωση με σαρωτή laser στο Γενί Τζαμί. Παράλληλα, γίνεται μια σύντομη αναφορά στον αρχιτέκτονα Vitaliano Poselli, στα έργα του, καθώς και στην τυπολογία και μορφολογία του εν λόγω κτιρίου, στηριζόμενη σε βιβλιογραφικές πηγές. Επίσης παρουσιάζονται οι μέθοδοι γεωμετρικής τεκμηρίωσης των μνημείων και συγκεκριμένα η μέθοδος της τρισδιάστατης αποτύπωσης, περιγράφοντας τα είδη των σαρωτών, την αρχή λειτουργίας τους, τη μεθοδολογία και την επεξεργασία των μετρήσεων. Μέσα από την περιγραφή όλων των σταδίων της αποτύπωσης του μνημείου αλλά και της επεξεργασίας των δεδομένων γίνεται μια προσπάθεια ανάδειξης των πλεονεκτημάτων και της χρησιμότητας της μεθόδου. Αποτέλεσμα της εν λόγω εργασίας αποτελούν τα σχέδια κατόψεων, όψεων, άνοψης και τομών σε κλίμακα 1:50, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκε ένα βίντεο περιήγησης σε μια προσπάθεια προαγωγής της γνωριμίας με αυτό το όχι ιδιαίτερα γνωστό αλλά πολύ ξεχωριστό και σημαντικό μνημείο της Θεσσαλονίκης. ii

5 Abstract ABSTRACT The Yeni Mosque (New Mosque) in Thessaloniki (former Archaeological Museum) was the last mosque built in Thessaloniki and the only one in a neighborhood called Chamidie. The building was founded in 1900 and its construction was funded by Thessaloniki s Donme. The designs were made by the Italian architect Vitaliano Poselli. The mosque, being a creation of the cosmopolitan period of Ottoman architecture, is a typical example of eclecticism with dominant Renaissance s and Baroque s morphological features, which, however, bears Byzantine, Islamic and neoclassical influences as well. Furthermore, a highly decorative attitude, dominant in western architecture of the early century, is observed. The purpose of the present study is the three-dimensional laser scanning of the Yeni Mosque. In addition there is a brief reference to the architect Vitaliano Poselli, his projects, as well as the typology and morphology of the building, based on bibliographic resources. Moreover, the methods of geometric documentation of monuments are presented. The method of three-dimensional mapping is illustrated in particular, by describing the types of scanners, the principle of operation, methodology and process of measurements. The benefits and usefulness of this method are attempted to be highlighted through the description of all the steps of the monument scanning and data processing. The results of this work comprise the floor plans, facades, sections and top view in a 1:50 scale. Furthermore, a tour video, has been created in an attempt to promote the acquaintance with a not well-known but very unique and important monument of Thessaloniki. iii

6 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... i ΠΕΡΙΛΗΨΗ... ii ABSTRACT... iii 1. ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΓΕΝΙ ΤΖΑΜΙ Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli Η αρχιτεκτονική του Vitaliano Poselli Τα έργα του αρχιτέκτονα Vitaliano Poselli Το Γενί Τζαμί (Πρώην Αρχαιολογικό Μουσείο) Η τυπολογία του κτιρίου Η μορφολογία του κτιρίου Η εσωτερική διακόσμηση ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Μέθοδοι αποτύπωσης αρχιτεκτονικών μνημείων Αποτύπωση με χρήση τρισδιάστατου σαρωτή (3D Laser Scanner) Τα είδη και η αρχή λειτουργίας των τρισδιάστατων σαρωτών (3D Laser Scanners) Μεθοδολογία των μετρήσεων Λογισμικά και επεξεργασία των μετρήσεων Εφαρμογές στην αποτύπωση μνημείων ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΣΤΟ ΓΕΝΙ ΤΖΑΜΙ ΜΕ ΤΟ ΣΑΡΩΤΗ FARO FOCUS 3D Η διαδικασία αποτύπωσης του μνημείου Η επεξεργασία των μετρήσεων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ iv

7 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί 1 ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΓΕΝΙ ΤΖΑΜΙ 1.1 Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli O Vitaliano Poselli (Εικόνα 1) γεννήθηκε στις 7 Ιουνίου 1838 στο Castiglione της Σικελίας. Ήταν ένα από τα 4 παιδιά του Giuseppe και της Ida Poselli. Αμέσως μετά την αποφοίτησή του μετακόμισε στη Ρώμη όπου πιθανότατα άρχισε τις σπουδές του στην αρχιτεκτονική. Τα πρώτα του έργα τα έκτισε στην Κατάνη. Το 1867 ένας καθολικός παπάς, ο Don Bosco, του ανέθεσε να κτίσει την εκκλησία Santo Stefano στην Κωνσταντινούπολη και έτσι εγκαταστάθηκε στην Οθωμανική πρωτεύουσα. Τον καιρό εκείνο πολλοί ήταν οι ξένοι τεχνικοί Γάλλοι Ιταλοί Γερμανοί που δούλευαν στα αστικά κέντρα της Ανατολής λόγω ελλείψεως ειδικευμένου ντόπιου προσωπικού [7, 30]. Εικόνα 1. Ο Vitaliano Poselli [7]. Ο Poselli έχοντας ζήσει κάποια χρόνια στην Οθωμανική πρωτεύουσα, το 1886 στάλθηκε στη Θεσσαλονίκη από την Οθωμανική Κυβέρνηση με σκοπό να κτίσει τη Δημόσια Προπαρασκευαστική Σχολή Idadie (σημερινή Φιλοσοφική Σχολή Α.Π.Θ.) [30]. Το 1888 σε ηλικία 50 χρονών παντρεύτηκε την 18χρονη Luisa Sancchioni Ιταλίδα από την Perugia. Μετά το γάμο του εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Θεσσαλονίκη όπου τον καλούσαν οι επαγγελματικές του υποχρεώσεις. Πράγματι, από το 1886 του είχε ανατεθεί να κτίσει μια σειρά κτιρίων του Τουρκικού δημοσίου [7]. Εκείνη την εποχή, ξένες αντιπροσωπείες και ιεραποστολές όπως επίσης πλούσιοι έμποροι και τραπεζικοί, του εμπιστεύτηκαν τη δημιουργία αρκετών δημόσιων, εμπορικών και ιδιωτικών κτιρίων [30]. 1

8 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Στη Θεσσαλονίκη γεννήθηκαν και τα 8 παιδιά του, ο Primo, ο Secondo, ο Terzo, η Ida, ο Quarto, η Letizia, ο Quinto και ο Emilio. Από το 1895 και μετά έμεναν στην οδό Δαγκλή 6-8 σε ένα διώροφο σπίτι που είχε κτίσει ο ίδιος. Το γραφείο του στεγαζόταν διαδοχικά στη Στοά Lombardo και στη Στοά Saul. Στη Θεσσαλονίκη σαν αρχιτέκτονας γνώρισε μεγάλη επιτυχία και εκτός από δημόσια κτίρια που είχε κτίσει, είχε σχεδιάσει μια σειρά ιδιωτικών επαύλεων και εμπορικών κτιρίων για πλούσιους λεβαντίνους και εβραίους της πόλης, όπως τους Modiano, Allatini, Morpurgo και Lombardo. Παράλληλα ασχολήθηκε και με τη μελέτη και εκτέλεση διάφορων θρησκευτικών κτιρίων. Για τους λόγους αυτούς στην κοινωνία της Θεσσαλονίκης κατείχε υψηλή θέση και οι ίδιοι οι Τούρκοι τον υπολόγιζαν, αφού ο Αβδούλ Χαμίτ ο Β τον τίμησε με παράσημο για τις υπηρεσίες του στο κτίσιμο του Διοικητηρίου. Επίσης για την καθολική εκκλησία του δόθηκε εύφημος μνεία, ενώ για την αναστήλωση του Ιταλικού νοσοκομείου (κτίσμα του Pierro Arrigoni) ο Vittorio Emannelle III του δώρισε ασημένιο σερβίτσιο με τα αρχικά του. Το 1911 λόγω του Ιταλοτουρκικού πολέμου και των συνθηκών που επικρατούσαν κατέφυγε στην Bologna μαζί με τους δύο μεγάλους του γιους. Το 1913 έχασε τη γυναίκα του από ξαφνικό θάνατο σε ηλικία 43 χρονών και ο ίδιος πέθανε στις 23 Σεπτεμβρίου 1918, 80 χρονών. Ο οικογενειακός του τάφος βρίσκεται στο νεκροταφείο του Zeitenlic [7]. 1.2 Η αρχιτεκτονική του Vitaliano Poselli Τα κτίρια του Vitaliano Poselli κτισμένα ανάμεσα στα , σε μια εποχή όπου στη Δύση έχει ωριμάσει ο εκλεκτικισμός, αποτελούν δείγματα ενός στυλιστικού πλουραλισμού χωρίς όμως να λείπουν επιδράσεις από σύγχρονες τάσεις της δυτικής αρχιτεκτονικής, βιομηχανική επανάσταση και Art Nouveau [7]. Τα δημόσια κτίρια του V. Poselli, εκτός ότι διέφεραν από προηγούμενους τύπους και μορφές, παρουσίαζαν επιπλέον μια εντυπωσιακή μορφολογική ομοιότητα. Κατά την επιλογή του αρχιτεκτονικού ρυθμού στην περίπτωση της Φιλοσοφικής Σχολής, του Διοικητηρίου και του Γ Σώματος Στρατού (βλ. Κεφ 1.3 σελ. 8), δεν λήφθηκε υπόψη η λειτουργία τους αλλά υπογραμμίστηκε η σημασία τους ως δημόσια κτίρια, αντικατοπτρίζοντας το νέο πρόσωπο ενός εκμοντερνισμένου κράτους. Το γιγαντιαίο μέγεθος αυτών των κτιρίων δεν ήταν μόνο αποτέλεσμα των συνεχώς αυξανόμενων υπηρεσιών που καλούνταν να φιλοξενήσουν αλλά επιπλέον η απάντηση στην αρχή ότι ο πολίτης θα πρέπει να αντιλαμβάνεται το μεγαλείο ενός κράτους που αναδιοργανώνεται σύμφωνα με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά μοντέλα. Επιπλέον η 2

9 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί baroque τάση προς τον εκλεκτικισμό 1, η οποία υιοθετήθηκε από τον Poselli, υποδήλωνε την μοναδικότητα του ρυθμού που επεδίωκε η κεντρική Οθωμανική Κυβέρνηση ενώ τόνιζε τη διαφορά του από τις υπόλοιπες τάσεις προς τον εκλεκτικισμό τις οποίες προτιμούσαν οι διάφορες εθνικοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης [30]. Συγκεκριμένα οι συνθετικές αρχές που ακολουθεί είναι βασικά κλασικιστικές, όπως η πλαστική διαμόρφωση του όγκου στις τρεις διαστάσεις και η ορθογωνική συνήθως συμμετρική κάτοψη γύρω από έναν κεντρικό χώρο. Ο χώρος αυτός άλλοτε ενσωματώνεται στον κυρίως όγκο του κτιρίου (επαύλεις), άλλοτε είναι καλυμμένος (Τράπεζα Θεσσαλονίκης, στοά Lombardo) κι άλλοτε μένει ακάλυπτος, αίθριο (Διοικητήριο, Φιλοσοφική Σχολή). Εξαίρεση αποτελεί το Γ Σώμα Στρατού όπου η κάτοψη διαμορφώνεται από τη μια και την άλλη μεριά του κεντρικού αυτού χώρου. Επιπλέον στα δημόσια κτίρια χαρακτηριστικά είναι τα κύρια κλιμακοστάσια που μετά το πλατύσκαλο διαιρούνται σε δυο σκέλη. Στις όψεις κυριαρχεί ο χωρισμός του κτιρίου σε βάση, κορμό και επίστεψη. Αυτό επιτυγχάνεται με τις συνεχείς σειρές των ανοιγμάτων, τα κορνιζώματα, τα γείσα και τα περιμετρικά στηθαία στα τελειώματα των κτιρίων. Στην πρόσοψη των πρώτων του έργων (Δημόσια κτίρια) κυριαρχεί κατά κανόνα ένας κύριος άξονας ο οποίος ορίζεται από μια μνημειακή είσοδο, αλλού με πρόστωο κι αλλού διαμορφωμένη σε εσοχή, το κεντρικό κλιμακοστάσιο, τους εξώστες, κλειστούς και ανοιχτούς και τα αετώματα της επίστεψης, καμπύλο για τη Φιλοσοφική Σχολή και μπαροκίζον για το Διοικητήριο και το Γ Σώμα Στρατού. Σε μεταγενέστερα έργα του (Villa Allatini, μύλοι Allatini, στοά Lombardo) δεν λείπει ο κεντρικός άξονας, αλλά συνυπάρχει με άλλους λιγότερο έντονους οι οποίοι επαναλαμβάνονται συμμετρικά. Η αρχή του υπερτονισμένου κεντρικού άξονα ξανασυναντάται και στα τελευταία του έργα, Τράπεζα Θεσσαλονίκης (1906), Villa Μπαρτζανκιάν (1907). Τα ανοίγματα είναι πάντοτε συμμετρικά ως προς τον κεντρικό και τους επιμέρους άξονες και διαφοροποιούνται ανάλογα με τους ορόφους. Σχεδιάζει ανοίγματα ορθογωνικά, τοξωτά, με χαμηλωμένο τόξο, ημικυκλικά, δίλοβα, συχνά με τύμπανο ή με κλειδί. Η ποικιλία που παρατηρείται στα ανοίγματα επεκτείνεται και στη μορφή των περιγραμμάτων τους και στη μεταξύ τους σχέση. Με αυτούς τους συνδυασμούς ο αρχιτέκτονας πετυχαίνει άλλοτε τον 1 Ο εκλεκτικισμός συνδυάζει μορφές που ανήκουν σε διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς και οι οποίες αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους, ομογενοποιούνται και συνυπάρχουν σε ένα νέο σύστημα ιδιαίτερης συμβολικής αξίας [6]. 3

10 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί τονισμό του κεντρικού άξονα (πάντα με τρία ανοίγματα), άλλοτε το χωρισμό της όψης σε κατακόρυφα τμήματα κι άλλοτε την ενοποίηση ή το διαχωρισμό των ορόφων. Για τους ίδιους λόγους χρησιμοποιεί μορφολογικά στοιχεία όπως οι παραστάδες, ψευδοκίονες, διπλούς κίονες, μπαλουστράδες. Διακοσμητικό ρόλο παίζουν οι μπιζουτέ τοιχοποιίες (Villa Allatini), οι τούβλινες διακοσμήσεις (μύλοι, Villa Allatini), οι κυφώσεις, οι γύψινες διακοσμήσεις των πλαισίων των παραθύρων, τα μάρμαρα στις εισόδους και τα κλιμακοστάσια, η υπερβολική χρήση των κονιαμάτων, η διαμόρφωση των σιδηρών κιγκλιδωμάτων, και οι ανάγλυφες μεταλλίκες απολήξεις των συνδετήρων (μύλοι Allatini) [7]. Ο Poselli παρουσίασε έναν νέο τύπο τράπεζας στο αρχιτεκτονικό πανόραμα της Θεσσαλονίκης. Το κύριο χαρακτηριστικό του ήταν η οργάνωση των χώρων γύρω από έναν εσωτερικό διάδρομο καλυμμένο με γυάλινη οροφή ο οποίος συγκέντρωνε και διένειμε όλες τις λειτουργίες και κινήσεις και καθιστούσε το ταμείο την καρδιά του πιστωτικού ιδρύματος. Και η Οθωμανική αλλά και η Τράπεζα της Θεσσαλονίκης αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του τύπου κτιρίου, ενώ η μορφολογική τους μοναδικότητα αποδεικνύει την ποικιλία των λύσεων που παρέχει ο εκλεκτικισμός στον αρχιτέκτονα όταν τον διαχειριστεί με έμπνευση και φαντασία. Όσον αφορά τη στοά Lombardo, αποδεικνύει την ικανότητα του Poselli να παντρεύει τα μοντέρνα μεταλλικά πλαίσια και τις γυάλινες οροφές με τις επιβλητικές εκλεκτικιστικές όψεις των εξωτερικών τοίχων. Νέοι τύποι κτιρίων παρουσιάστηκαν και με τα νέα εργοστάσια της Θεσσαλονίκης. Ο μύλος Allatini αποδεικνύει τη γνώση του Poselli πάνω στις σχέσεις που διέπουν την αρχιτεκτονική σύνθεση, τις ανάγκες συνδυασμένες με τη λειτουργικότητα και την παραγωγή, τις νέες μεθόδους κατασκευής και τις συνθήκες εργασίας. Σε αυτήν την περίπτωση η συνεισφορά του εκλεκτικισμού έχει περιοριστεί στη διακόσμηση ορισμένων λεπτομερειών των υλικών κατασκευής ή στον τονισμό των οριζόντιων και κάθετων διαχωρισμών των όψεων. Η δραστηριοποίηση του Poselli στον τομέα της οικιστικής αρχιτεκτονικής ήταν περιορισμένη. Παρολ αυτά οι πέντε περιπτώσεις που έχουν αναγνωριστεί ως έργα του Poselli είναι ενδεικτικές της ποικιλίας των τύπων και μορφών μέσω των οποίων μπορεί να ερμηνεύσει την ιδιωτική αρχιτεκτονική ένας χαρισματικός αρχιτέκτονας: πολυτελές ιταλικό μέγαρο (Villa Allatini, Villa Ida), διώροφη κατοικία (Villa Μπαρτζανκιάν) και κτίριο διαμερισμάτων (Χάνι Nasimbe). 4

11 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Όταν κάποιος περιδιάβαινε την κύρια οδό της νέας περιοχής Χαμηδιέ, την Εξοχική οδό, εντυπωσιαζόταν από τη ξεχωριστή τούβλινη διακόσμηση στη Villa Allatini και τη σοφή διαχείριση των όγκων των τούβλων. Όσον αφορά τη Villa Μπαρτζανκιάν, την οποία είχε εμπνευστεί από τις baroque ιταλικές villas, μπορούσε κανείς να εκτιμήσει την επιτυχή άρθρωση των διακοσμητικών λεπτομερειών του κτιρίου. Στο γειτονικό Χάνι Nasimbe, η συνύπαρξη της νεοκλασικής και αυστηρά συμμετρικής όψης με έναν οθωμανικό πύργο αποτελούσε ορόσημο για το σταυροδρόμι δύο πολύ σημαντικών οδών της περιοχής Χαμηδιέ. Τέλος η Villa Ida αποτελούσε ενδεικτικό παράδειγμα της προτίμησης που επιδείκνυαν οι Εβραίοι της πόλης για τα σύγχρονα ευρωπαϊκά μοντέλα, εμπνευσμένα από την ιταλική villa, τα ελβετικά σαλέ και την αναβίωση της αποικιακής αρχιτεκτονικής [30]. Τα θρησκευτικά κτίρια προορισμένα να εξυπηρετήσουν μικρές μειονότητες ξένων δογμάτων, δεν παρουσιάζουν κανένα χαρακτηριστικό, ούτε αρχιτεκτονικό, ούτε μορφολογικό. Εξαίρεση αποτελεί το Γενί Τζαμί (βλ. Κεφ 1.4 σελ. 19). Τα ακριβά υλικά και η αρχιτεκτονική του που αποτελεί κράμα επιδράσεων και στυλ, φανερώνει τον πλούτο και τη μικτή μουσουλμανική και ευρωπαϊκή κουλτούρα των Ντονμέδων. Και εδώ ακολουθούνται οι ίδιες βασικές συνθετικές αρχές που αναφέρθηκαν παραπάνω, αλλά με μεγαλύτερη ποικιλία μορφών. Το τζαμί, σαν δημιούργημα της κοσμοπολίτικης περιόδου της οθωμανικής αρχιτεκτονικής είναι ένα τυπικό δείγμα εκλεκτικισμού με κυρίαρχα μορφολογικά στοιχεία Αναγέννησης και Baroque, χωρίς να λείπουν οι βυζαντινές, ισλαμικές και νεοκλασικές επιδράσεις, και όλα αυτά ιδωμένα με μια έντονα διακοσμητική διάθεση κυρίαρχη στη δυτική αρχιτεκτονική των αρχών του αιώνα. Είναι ένας όγκος στατικός, ομαλός, γεωμετρικός, που προκαλεί μια δυνατή εντύπωση προερχόμενη από την κατασκευαστική του σταθερότητα και τη συμμετρία που χαρίζουν οι καθαρές γεωμετρικές φόρμες. Στις καθολικές εκκλησίες είναι φανερή η αναγεννησιακή επίδραση, όπως στην κάλυψη του κεντρικού κλίτους με ημικυλινδρικό θόλο (Καθολική εκκλησία Θεσσαλονίκης) ή σταυροθόλια (Santo Stefano), στη μορφή των ανοιγμάτων και των εσωτερικών κιονοστοιχιών και στη διακόσμηση της κόγχης του ιερού και των εσωτερικών επιφανειών. Στην Αρμένικη εκκλησία, με την οργάνωση της όψης παρατηρείται μια προσπάθεια μεταφοράς μορφολογικών στοιχείων της παραδοσιακής αρμένικης αρχιτεκτονικής, όπως το καμπαναριό πάνω από την πρόσοψη των ναών, οι πυραμιδοειδείς τρούλοι, τα οξυκόρυφα τόξα. Αυτή η μορφή των τόξων συναντάται και στο Γενί Τζαμί (διαμόρφωση άνω τμήματος πλαισίου παραθύρων στην κύρια αίθουσα) και ακόμη στους μύλους Allatini (διαμόρφωση πλαισίου παραθύρων 5 ου ορόφου) [7]. 5

12 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί 1.3 Τα έργα του αρχιτέκτονα Vitaliano Poselli 2 Η Εκκλησία Santo Stefano Η εκκλησία Santo Stefano (Εικόνα 2) είναι μια μικρή απλή εκκλησία στο προάστιο Yesilkoy της Κωνσταντινούπολης. Είναι βασιλική μονόκλιτη με τοξωτά ανοίγματα και κάλυψη με σταυροθόλια. Στο ίδιο συγκρότημα, το οποίο χτίστηκε από το 1867 έως το 1888 ανήκουν τα κτίρια της μονής των Καπουτσίνων μοναχών, διαταγμένα γύρω από μια εσωτερική αυλή [7]. Εικόνα 2. Η εκκλησία Santo Stefano στην Κωνσταντινούπολη [7]. Η Δημόσια Προπαρασκευαστική Σχολή Idadie (σημερινή Φιλοσοφική Σχολή Α.Π.Θ.) (Εθνικής Αμύνης 50) Το κτίριο της σημερινής Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. είναι το πρώτο που σχεδίασε ο Poselli στη Θεσσαλονίκη και ιδρύθηκε το [30] επί της οδού Χαμηδιέ, σημερινή Εθνικής Αμύνης, προς το Β.Α. άκρο της πόλης (Εικόνα 3). Το κτίριο αυτό κτίστηκε από το Τουρκικό Δημόσιο με σκοπό να στεγάσει τη Δημόσια Προπαρασκευαστική Σχολή Idadie. Οι περισσότερες σχολές Idadie ιδρύθηκαν περί το 1888 επί του Αβδούλ Χαμίτ του Β, στη 2 Με σημειώνονται τα κτίρια τα οποία σώζονται μέχρι και σήμερα, ενώ με σημειώνονται τα κτίρια για τα οποία υπάρχουν γραπτά στοιχεία ότι αποτελούν έργα του Poselli [7]. 6

13 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί βασιλεία του οποίου η εκπαίδευση στην Τουρκία γνώρισε μεγάλη άνθιση. Οι σχολές αυτές κτιζόταν στις πρωτεύουσες των νομών και ο στόχος τους ήταν η μόρφωση των διοικητικών υπαλλήλων καθώς και η προετοιμασία των μαθητών για τις εισαγωγικές εξετάσεις των Ανωτάτων Σχολών. Οι σχολές συντηρούνταν από το δημόσιο [7]. Εικόνα 3. Η Δημόσια Προπαρασκευαστική Σχολή Idadie (σημερινή Φιλοσοφική Σχολή Α.Π.Θ.) [30, 14]. Το 1908 ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός των μαθητών ανάγκασε τη διεύθυνση της Σχολής Idadie να ζητήσει με έγγραφο της προς το Υπουργείο Παιδείας, την επέκταση του κτιρίου. Τότε πρέπει να έγινε και η προσθήκη των δύο διώροφων παράπλευρων πτερύγων. Μετά την απελευθέρωση της πόλης, το 1912, το κτίριο ήταν ακόμη πολύ καινούριο αλλά το 1913 υπέστη μερικές ζημιές από επεισόδια με τους Βούλγαρους. Στη συνέχεια στεγάστηκε σε αυτό το Β Στρατιωτικό Νοσοκομείο (χειρουργικό) ενώ το 1927 μεταφέρθηκε το Πανεπιστήμιο από τη Villa Allatini. Από τότε το κτίριο διασκευάζεται συνέχεια και επεκτείνεται με την προσθήκη 3 ου ορόφου στις παράπλευρες πτέρυγες, την προσθήκη της πίσω πτέρυγας και τη διαμόρφωση των εκτεταμένων υπογείων σε Χημεία. Όλες αυτές οι επεμβάσεις άλλαξαν ανεπανόρθωτα την αρχική μορφή του κτιρίου. Έτσι το κτίριο λαμβάνει την οριστική του μορφή το Το χρησιμοποιείται σαν Γερμανικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο ενώ μέχρι και σήμερα στεγάζεται σε αυτό η Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ [7]. Το Διοικητήριο (Πλατεία Διοικητηρίου) Το σημερινό Διοικητήριο άρχισε να κτίζεται το 1891 λίγο χαμηλότερα από το παλιό κονάκι το οποίο κατεδαφίστηκε την ίδια χρονιά. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1894 ενώ το νέο αυτό κτίριο θεωρήθηκε αριστούργημα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής της πόλης. Το 1907 στο Διοικητήριο στεγάστηκε η Τούρκικη Νομική Σχολή ενώ το 1911 κατέλυσε σε αυτό ο Σουλτάνος Μωάμεθ ο Ε όταν επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη. Στις 25 Μαρτίου

14 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί αποφασίστηκε η επισκευή του και η συγκέντρωση όλων των υπηρεσιών της Γενικής Διοίκησης. Η επισκευή και η ανακαίνισή του με την προσθήκη του τετάρτου ορόφου ολοκληρώθηκε το 1955 ενώ σήμερα φιλοξενεί τη Γενική Γραμματεία Μακεδονίας Θράκης (Εικόνα 4) [7, 30]. Εικόνα 4. Το Διοικητήριο [46, 14]. Το Γ Σώμα Στρατού (Λεωφόρος Στρατού) Το νέο Αρχηγείο του Γ Αυτοκρατορικού Σώματος, το οποίο εγκαινιάστηκε στις 19 Αυγούστου 1903 με αφορμή την 29 η επέτειο της ενθρόνισης του Αβδούλ Χαμίτ, εγκαταστάθηκε στην τοποθεσία όπου βρισκόταν η κατασκήνωση Champs de Mars του πεζικού (Εικόνα 5). Οι επιπρόσθετες εγκαταστάσεις περιλαμβάνουν έναν αριθμό υπόστεγων τα οποία έχουν κτιστεί συμμετρικά γύρω από το πεδίο ασκήσεων [30]. Από το 1912 ανήκει στον Ελληνικό Στρατό όπου στεγάζονται οι υπηρεσίες του Γ Σώματος Στρατού [7]. Εικόνα 5. Το Γ Σώμα Στρατού [46, 44]. 8

15 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Σημαντική επέμβαση στο μνημείο αποτελεί ο χρωματισμός των εξωτερικών όψεων το σύμφωνα με πρόταση του καθηγητή Ν. Μουτσόπουλου, όπου η υπάρχουσα μονοχρωμία των όψεων αντικαταστάθηκε με τη πολυχρωμία με την οποία εμφανίζεται και σήμερα το κτίριο. Η αρχική χρωματική οργάνωση των όψεων δεν είναι γνωστή, ενώ με την τελευταία επέμβαση που έγινε στο κτίριο μετά τους σεισμούς του 78, με την αποξήλωση και την ανακατασκευή των εξωτερικών επιχρισμάτων, χάθηκε η δυνατότητα μελλοντικής έρευνας των διαφόρων στρωμάτων χρώματος, η οποία θα οδηγούσε πιθανόν στον αρχικό χρωματισμό [16]. Η Καθολική Εκκλησία της Αμιάντου Συλλήψεως της Θεοτόκου (Οδός Φράγκων 19) Το 1897 ο Poselli σχεδίασε μια εκκλησία για την Καθολική κοινότητα της Θεσσαλονίκης η κατασκευή της οποίας ολοκληρώθηκε το 1900 (Εικόνα 6) [7, 30]. Η νέα εκκλησία ιδρύεται στην οδό Φράγκων στην περιοχή όπου βρισκόταν το Νοσοκομείο του Αγίου Παύλου και η Γαλλική Αποστολή. Εικόνα 6. Η Καθολική Εκκλησία της Αμιάντου Συλλήψεως της Θεοτόκου [7, 44]. 9

16 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Το καμπαναριό, ύψους 40m θεωρήθηκε ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του Poselli στον τομέα της κατασκευής ενώ το ρολόι που τοποθετήθηκε σε αυτό ήταν ορατό από όλη την πόλη. Η εκκλησία βομβαρδίστηκε κατά την διάρκεια του 2 ου Παγκοσμίου Πολέμου και ο κυλινδρικός της θόλος αντικαταστάθηκε από μια τσιμεντένια οροφή [30]. Η Αρμένικη Εκκλησία (Οδός Διαλέττη 4) Η εκκλησία κτίστηκε το 1903 χάρις στη συνεισφορά της Αρμένικης κοινότητας της πόλης καθώς και των αρμένιων της Αιγύπτου και της Ευρώπης. Πρόκειται για μια εκκλησία μικρών διαστάσεων η οποία τοποθετείται πίσω από τρία επιβλητικά καμπαναριά, σαφώς επηρεασμένα από την Αρμένικη θρησκευτική αρχιτεκτονική (Εικόνα 7) [30]. Εικόνα 7. Η Αρμένικη Εκκλησία [30, 44]. Στην αυλή της εκκλησίας είχε κτιστεί σχολείο το οποίο άρχισε να λειτουργεί το 1909 με 18 μαθητές. Το κτίριο του σχολείου έφτανε μέχρι τον τοίχο του ναού και ήταν διώροφο. Στη θέση του κτίστηκε το 1975 το καινούριο κτίριο γραφείων της εκκλησίας [7]. 10

17 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Η Συναγωγή Bet Saul (Οδός Σααδή Λεβή) Η συναγωγή κτίστηκε το 1898 από την οικογένεια Saul Modiano και ήταν ο μοναδικός Εβραϊκός ναός στη συνοικία Χαμηδιέ (Εικόνα 8) [30]. Μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 χρησιμοποιήθηκε ως κεντρική συναγωγή μέχρι την καταστροφή της, Σε αυτήν οι Θεσσαλονικείς εβραίοι δεξιώνονταν το βασιλιά και τους Έλληνες και ξένους επισήμους. Οι Γερμανοί την ανατίναξαν και την κατέστρεψαν συθέμελα μόλις ολοκληρώθηκε η εκτόπιση των Ισραηλιτών της Θεσσαλονίκης το 1943 [7]. Εικόνα 8. Η Συναγωγή Bet Saul [7]. Το Γενί Τζαμί (Οδός Αρχαιολογικού Μουσείου 30) Για το συγκεκριμένο κτίριο το οποίο αποτελεί αντικείμενο της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής γίνεται εκτενής αναφορά σε ξεχωριστό κεφάλαιο (βλ. Κεφ. 1.4 σελ. 19). Η Τράπεζα Θεσσαλονίκης (Πλατεία Χρηματιστηρίου) Η Τράπεζα της Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 1888 από τους αδερφούς Allatini με τη συμμετοχή της Lander Bank της Βιέννης. Το 1906 ο Poselli σχεδίασε τα γραφεία της Τράπεζας στη Φράγκικη γειτονιά (πλατεία Τραπέζης, σημερινή Χρηματιστηρίου), κοντά στην Οθωμανική Τράπεζα και στα υπόλοιπα σημαντικά εμπορικά ιδρύματα της πόλης (στο κτίσμα αυτό περισσότερο από κάθε άλλο έργο του V. Poselli, είναι εμφανείς οι επιδράσεις του 11

18 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί αρχιτέκτονα από την ιταλική σχολή) (Εικόνα 9) [7, 30, 16]. Το οικόπεδο άνηκε στον Edmondo Allatini και περιελάμβανε ένα μαγαζί και έναν κήπο. Τον Ιούλιο του 1907 χωρίστηκε το οικόπεδο και πούλησε ο Allatini στον άντρα της κόρης του Ματθίλδης το μαγαζί ενώ ο ίδιος κράτησε τον κήπο όπου κτίστηκε η Τράπεζα (τον ίδιο μήνα ξεκίνησε και η κατασκευή του κτιρίου). Με την ολοκλήρωση της κατασκευής της (Δεκέμβριος 1908), την πούλησε στον Alfredo Allatini, ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος διευθυντής της Τράπεζας [7]. Από τότε το ρολόι στο baroque αέτωμα του κτιρίου σημάδεψε έναν από τους πιο πολυσύχναστους δρόμους του εμπορικού τομέα της πόλης [30]. Εικόνα 9. Η Τράπεζα Θεσσαλονίκης [30, 43, 17]. Γύρω στα 1925 στο οικόπεδο της Τράπεζας δόθηκε τμήμα του δρόμου στο οποίο κτίστηκε η σημερινή προσθήκη επί της οδού Συγγρού. Η Τράπεζα έκλεισε το 1940 ενώ στη διάρκεια της κατοχής είχαν επιτάξει το κτίριο οι Γερμανοί. Μεταπολεμικά και μέχρι το στεγάστηκε η Τράπεζα Χίου ενώ το 1954 αγοράστηκε από τους αδερφούς Βορεόπουλου στους οποίους ανήκει μέχρι και σήμερα. Το κτίριο υπέστη αρκετές μετατροπές κυρίως στο υπόγειο και στο ισόγειο προκειμένου να χρησιμοποιηθεί για διάφορους εμπορικούς σκοπούς, μετονομάστηκε σε Στοά Μαλακοπή και κηρύχτηκε διατηρητέο μνημείο τον Μάρτιο του 1980 [7]. 12

19 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Η Οθωμανική Αυτοκρατορική Τράπεζα (Οδός Φράγκων 15) Το αρχικό κτίριο αποτελούσε ιδιοκτησία της οικογένειας του εμπόρου και πρόξενου της Αγγλίας, Τζέικ Άμποτ, ο πλούτος του οποίου του επέτρεψε να κατασκευάσει ένα πολυτελές αρχοντικό στο Φραγκομαχαλά της Θεσσαλονίκης, σίγουρα πριν το 1858 και πιθανόν γύρω στο Μετά την οικονομική καταστροφή του Τζέικ Άμποτ, το 1863 το κτίριο πωλείται στην Οθωμανική Αυτοκρατορική Τράπεζα η οποία το μετέτρεψε σε υποκατάστημά της. Ωστόσο στις 29 Απριλίου 1903 μια ομάδα Βούλγαρων εξτρεμιστών βομβαρδίζει το υποκατάστημα, το οποίο καταστράφηκε ολοσχερώς εκτός από την πρόσοψη, την πτέρυγα που βρισκόταν το ταμείο και το θησαυροφυλάκιο στο υπόγειο [3]. Εικόνα 10. Η Οθωμανική Αυτοκρατορική Τράπεζα [3, 14]. Το νέο κτίριο της Οθωμανικής Αυτοκρατορικής Τράπεζας, σχεδιάστηκε από τον Poselli και εγκαινιάστηκε στις 20 Ιουνίου του 1904 ενώ αναφερόταν ως ένα από τα αξιοθέατα της πόλης σε όλους τους ταξιδιωτικούς οδηγούς της εποχής (Εικόνα 10) [3, 30]. Το 1930 το κτίριο έπαψε να λειτουργεί ως τράπεζα και το 1949 περιέρχεται στην ιδιοκτησία του Ι.Κ.Α. και στεγάζει διάφορες υπηρεσίες του. Το 1977 το κτίριο κηρύσσεται διατηρητέο και στη συνέχεια εγκαταλείπεται για 6 χρόνια ( ) λόγω των ζημιών που είχε υποστεί από το σεισμό του Μετά το 1985 και την αποκατάσταση των ζημιών από το Τμήμα Μελετών της ΥΑΣΒΕ, και έως σήμερα το κτίριο λειτουργεί ως Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης [3]. Η Στοά Lombardo (Οδός Φράγκων) Η Στοά Lombardo εγκατεστημένη στη συμβολή τριών δρόμων, Βέρροιας, Φράγκων και Λέοντος Σοφού πίσω από την Οθωμανική Τράπεζα, αποτελούσε ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά παραδείγματα μεταλλικής αρχιτεκτονικής στην πόλη. Άνηκε στον Ιταλό 13

20 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί έμπορο Lombardo και στέγαζε αρκετά εμπορικά και οικονομικά πρακτορεία καθώς και το γραφείο του ίδιου του αρχιτέκτονα (Εικόνα 11) [7, 30]. Μετά την πυρκαγιά του 1917 με το νέο σχέδιο της πόλης η οδός Φράγκων μετατοπίστηκε νοτιότερα και έτσι τμήμα της βορεινής πτέρυγας της στοάς ανακατασκευάστηκε ακολουθώντας τη νέα χάραξη του δρόμου. Το 1967 η στοά γκρεμίζεται [7]. Εικόνα 11. Η Στοά Lombardo [7]. Η Στοά Saul (Οδός Βασιλέως Ηρακλείου 15 και Βενιζέλου 15) Ο Poselli σχεδίασε μια εμπορική στοά για τον Saul Modiano γνωστή ως Στοά Saul (Εικόνα 12). Μετά την πυρκαγιά του 1917 στο κτίριο έγιναν κατά καιρούς πολλές αλλαγές και προσθήκες με αποτέλεσμα να μην έχει μείνει κανένα σχεδόν στοιχείο από το αρχικό κτίριο που έκτισε ο Poselli. Το κτίριο ανακατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1920 από τον μηχανικό Ε. Modiano [7, 30]. Συγκεκριμένα η χάραξη της Ερμού και της Ίωνος Δραγούμη, σύμφωνα με το πολεοδομικό σχέδιο του Hebrard, περιορίζει την αρχική έκταση της Στοάς. Τα όρια της Βενιζέλου και της Βασ. Ηρακλείου διατηρούνται, διότι διατηρούνται και οι δρόμοι αντίστοιχα. Το 1929, με σχέδια του Charles Modiano, κτίζεται το νέο τμήμα της στοάς που βλέπει κύρια τη Βενιζέλου και γίνεται η σύνδεση με το τμήμα που σώθηκε από την πυρκαγιά και βλέπει τη Βασ. Ηρακλείου [16]. 14

21 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Εικόνα 12. Η Στοά Saul [17]. Οι Μύλοι Allatini (Οδός Λασκαράτου και Ανθέων 42) Ο πρώτος ατμόμυλος κατασκευάζεται στη Θεσσαλονίκη το 1854 από τη Darblay de Corblay σε συνεργασία με τους αδερφούς Αλλατίνη. Το 1883 ο μύλος περιήλθε στην κυριότητα των αδερφών Αλλατίνη και ιδρύθηκε η ομώνυμη επιχείρηση. Μετά την ολοκληρωτική καταστροφή του από πυρκαγιά, το 1898, εμπιστεύτηκαν τη σχεδίαση του νέου κτιρίου στον αρχιτέκτονα V. Poselli [7, 30]. Ωστόσο το 1950 κάηκε και το 1954 ξανακτίστηκε πάνω στα ερείπια του πρώτου κτιρίου χρησιμοποιώντας σκελετό από beton-arme (υποστηλώματα δοκάρια πλάκες). Το κτίριο υπέστη αρκετές τροποποιήσεις όπως η καθαίρεση αρκετών τούβλινων διακοσμήσεων οι οποίες είχαν μισοκαταστραφεί από τη φωτιά ενώ ο 5 ος όροφος κτίστηκε από την αρχή εξ ολοκλήρου (Εικόνα 13) [7]. Εικόνα 13. Οι Μύλοι Allatini [7, 44]. 15

22 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Η Villa Allatini (Βασιλίσσης Όλγας 198) Η έπαυλη κτίστηκε το 1895 σαν εξοχική κατοικία του Ιταλοεβραίου Charles Allatini, ανάμεσα στα κεραμεία και τους πύργους των οποίων ήταν ιδιοκτήτης. Κτισμένη στο Β.Α. άκρο της πόλης αποτελούσε την τελευταία Villa της περιοχής Εξοχών καθώς και τη μεγαλύτερη και πολυτελέστερη Villa της πόλης. Εκείνη την εποχή δέσποζε στη Θεσσαλονίκη με απέραντη θέα προς τη θάλασσα και το Χορτιάτη [7]. Η φήμη της έφτασε μέχρι και την Κωνσταντινούπολη και το 1909 αγοράστηκε από το Γ Σώμα Στρατού με σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως φυλακή για τον πρώην σουλτάνο Abdul Hamid II μετά την αποτυχημένη επανάστασή του, ο οποίος παρέμεινε στη Villa μέχρι την απελευθέρωση της πόλης, το 1912 [7, 30]. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε σε αυτήν κάποια στρατιωτική μονάδα και το 1926 άρχισε να λειτουργεί η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ωστόσο το κτίριο δεν ήταν κατάλληλο για να στεγάσει τη σχολή και το 1927 το Πανεπιστήμιο μεταφέρθηκε στο τότε Β Στρατιωτικό νοσοκομείο επί της οδού Χαμηδιέ. Το 1929 επισκευάστηκε και προστέθηκαν 2 νέες πτέρυγες, ενώ το 1948 επισκευάστηκε ξανά λόγω των καταστροφών που υπέστη στην κατοχή. Έπειτα χρησιμοποιήθηκε ως παράρτημα του 424 Στρατιωτικού Νοσοκομείου ενώ από το 1979 στο κτίριο στεγάζονται υπηρεσίες της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης [7]. Η Villa Allatini βρίσκεται στο κέντρο μιας ιδιαίτερα μεγάλης και εκτεταμένης αυλής. Από την κατασκευή της μέχρι σήμερα έχει δεχθεί πολλές επεμβάσεις και προσθήκες που αλλοιώνουν την αρχική της μορφή (Εικόνα 14) [16]. Εικόνα 14. Η Villa Allatini [46, 14]. 16

23 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Η Villa Ida (Βασιλίσσης Όλγας 45) Η διώροφη κατοικία Villa Ida στη Βασιλίσσης Όλγας 45, κτίστηκε μεταξύ του 1886 και 1890 και αποτελούσε κατοικία του τραπεζίτη Levi Saul Modiano ενώ πήρε το όνομά της από τη σύζυγό του, Ida (Εικόνα 15). Το 1911 αγοράστηκε από τον Houloussi Bey ο οποίος την πούλησε στο ιταλικό κράτος το 1921 [7, 30]. Το 1920, στεγάστηκε σε αυτήν το Τούρκικο Προξενείο ενώ μέχρι τον πόλεμο και για μερικά χρόνια κατά τη διάρκεια αυτού, , λειτούργησε στη Villa το Ιταλικό Σχολείο Βασίλισσα Μαργαρίτα, Δημοτικό και Νηπιαγωγείο και στο πίσω κτίσμα η Μέση Εμπορική Σχολή Umberto Ι. Το 1943 περιήλθε λόγω κατοχής στο Ελληνικό Δημόσιο και λειτούργησε ως στρατιωτικό νοσοκομείο μέχρι το τέλος του εμφυλίου πολέμου με μια διακοπή δύο χρόνων όπου στεγάστηκαν τα Εκπαιδευτήρια Κοραής. Μετά τον εμφύλιο πόλεμο χρησιμοποιήθηκε λίγα χρόνια σαν ξενώνας αξιωματικών και το 1952 αποδόθηκε στο ιταλικό κράτος και παρέμεινε κλειστό μέχρι το Το 1958 έγινε η μεταβίβαση και των δύο κτιρίων στο Ιταλικό Μονοπώλιο Καπνού για να κατεδαφιστεί το και στη θέση του να κτιστεί το σημερινό κτίριο του Ιταλικού Μονοπωλίου Καπνού [7]. Εικόνα 15. Η Villa Ida [30]. Η Villa Morpurgo (Χαιρώνειας 16) Η Villa Morpurgo βρίσκεται μεταξύ των οδών Χαιρώνειας, Πλάτωνος και Θέρμης (Εικόνα 16). Το ακίνητο αυτό άνηκε στη Φανή Morpurgo στην οποία περιήλθε το Το 1952 υπήρξε μισθωμένη στο ΠΙΚΠΑ ενώ τον Μάιο του 1952 πουλήθηκε στον Νίκο Ζαρτινίδη οποίος έκανε πολλές αλλαγές στην αρχική μορφή και κάτοψη του κτιρίου [7]. Το 1984 η 17

24 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Villa Morpurgo με τον περιβάλλοντα χώρο της καθώς και το γειτονικό συγκρότημα Ουζιέλ χαρακτηρίζονται με υπουργική απόφαση ως έργα τέχνης που χρειάζονται ειδική κρατική προστασία [16]. Εικόνα 16. Η Villa Morpurgo [43]. Η Villa Μπαρτζανκιάν (Βασιλίσσης Όλγας 12) Η Villa Μπαρτζανκιάν βρισκόταν στο νούμερο 12 της οδού Βασιλίσσης Όλγας και κτίστηκε το 1907 από τον Poselli για την οικογένεια Hassid (Εικόνα 17). Το 1914 πουλήθηκε στον Ουμπέρτο Ισαάκ Σιαλώμ ενώ το 1933 αγοράστηκε από την οικογένεια Μπαρτζανκιάν για να την πουλήσει με τη σειρά της το 1939 στην οικογένεια Μορτζικιάν. Κατά τη διάρκεια της κατοχής επιτάχθηκε από τους Γερμανούς για να στεγάσει το κέντρο της Γερμανικής προπαγάνδας και στη συνέχεια κατεδαφίστηκε το 1961 [7]. Εικόνα 17. Η Villa Μπαρτζανκιάν [7]. 18

25 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Το Χάνι Nasimbe (Παρασκευοπούλου και Βασιλίσσης Όλγας) Το Χάνι κτίστηκε το 1909 στη διασταύρωση δύο από τους πιο σημαντικούς δρόμους της περιοχής Χαμηδιέ (Παρασκευοπούλου και Βασιλίσσης Όλγας) (Εικόνα 18) και αποτελούσε ένα από τα σπάνια παραδείγματα χανίων της Θεσσαλονίκης. Κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του 1960 [30]. Εικόνα 18. Το Χάνι Nasimbe [43]. 1.4 Το Γενί Τζαμί (Πρώην Αρχαιολογικό Μουσείο) Εικόνα 19. Το Γενί Τζαμί [44]. 19

26 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Το Γενί Τζαμί κτισμένο στη σημερινή συνοικία του Φαλήρου της Θεσσαλονίκης, άνηκε στη άλλοτε συνοικία Χαμηδιέ, ήταν κτισμένο στη συμβολή των οδών Χατζή-Χαϊρί Πασά (Αρχαιολογικού Μουσείου) και Σεζάι (Πραξιτέλους). Σήμερα το μνημείο καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα του οικοδομικού τετραγώνου που περικλείεται από τις οδούς Αρχαιολογικού Μουσείου, Πραξιτέλους, Ζαΐμη και Ε. Ροστάν (Εικόνα 20, 21) [8]. Εικόνα 20. To οικοδομικό τετράγωνο όπου στεγάζεται το Γενί Τζαμί [49]. Εικόνα 21. Οι οδοί που περικλείουν το οικοδομικό τετράγωνο [48]. 20

27 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Σύμφωνα με το Β. Δημητριάδη ήταν το τελευταίο τζαμί που ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη και το μοναδικό της συνοικίας Χαμηδιέ. Πληροφορίες για το ιστορικό της ανέγερσης του τζαμιού, που χρηματοδοτήθηκε από τους Ντονμέδες 3, αντλούνται από την επιγραφή, η οποία βρέθηκε στην αυλή και ήταν πιθανότατα τοποθετημένη κάτω από το αέτωμα της εισόδου. Σύμφωνα με την εν λόγω επιγραφή το κτίριο θεμελιώθηκε το έτος 1316 (1900) και εγκαινιάστηκε στις 19 Αυγούστου του 1318 (1902) [8, 5]. Το Γενί Τζαμί (Νέο Τζαμί) κτίστηκε σε σχέδια του Vitaliano Poselli και ήταν το πρώτο από τα έργα του αρχιτέκτονα που ταυτίστηκε και χρονολογήθηκε. Ως εμπνευστής του έργου φέρεται ο διοικητής του Γ Σώματος Στρατού, Haci Mehmed Hayri Pasa, ο οποίος κατοικούσε στην απέναντι έπαυλη [5]. Μια άλλη επιγραφή, που βρισκόταν πάνω από την είσοδο του διπλανού σπιτιού, το οποίο πρέπει να είχε σχέση με το τζαμί, υποδεικνύει τον πιθανό κατασκευαστή του κτιρίου. Φέρει χαραγμένο το θυρεό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και από κάτω τις λέξεις Ο εκτελεστής του έργου Hamdi από την Καισαρεία 1320 (1904). Όσο για τον αρχιτέκτονα που εκπόνησε τη μελέτη δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, μια και αναφέρεται από τρίτη δίγλωσση επιγραφή με τις λέξεις Αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli 1319 (1903) (Εικόνα 22) [8]. 3 Οι ρίζες των Ντονμέδων (στη σύγχρονη τουρκική γλώσσα ο όρος είναι ταυτόσημος του εξισλαμισθέντος) εντοπίζονται στον μεσσιανικό ραβίνο Shabtai Tzvi, ο οποίος ασπάστηκε το Ισλάμ το 1666 υπό την απειλή του θανάτου. Αντίθετα με τους υπόλοιπους Μουσουλμάνους οι Ντονμέδες διατηρούσαν την πεποίθηση ότι ο Shabtai Tzvi ήταν ο μεσσίας [22]. Στην Θεσσαλονίκη, οι Ντονμέδες ή αλλιώς οι εξισλαμισμένοι εβραίοι, έδωσαν μια διαφορετική όψη. Παρόλο που είναι δύσκολο να προσδιοριστεί ο ακριβής αριθμός τους καθώς για την Οθωμανική Αυτοκρατορία θεωρούνταν μουσουλμάνοι, ωστόσο το 1900 εκτιμάται ότι ήταν Διατηρούσαν την δική τους διοίκηση και οι επαφές τους με την επίσημη Οθωμανική Κυβέρνηση ήταν περιορισμένες [18]. Στην πλειοψηφία τους άνηκαν σε υψηλά εισοδηματικά στρώματα και ήταν θερμοί υποστηρικτές της επιστήμης και της προόδου [5]. Οι Ντονμέδες ήταν διακεκριμένοι τραπεζίτες, έμποροι υφασμάτων και καπνού οι οποίοι χρηματοδοτούσαν οι ίδιοι τις επιχειρήσεις τους και έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην τοπική οικονομία καθώς και στο παγκόσμιο εμπόριο. Προτιμούσαν να έχουν δική τους επιχείρηση χωρίς συνέταιρους και να συνεργάζονται μόνο με συγγενείς. Επιπλέον ζούσαν σε κλειστές κοινωνίες Ντονμέδων, παντρευόντουσαν μόνο μεταξύ τους, έθαβαν τους νεκρούς τους σε ξεχωριστά κοιμητήρια και διατηρούσαν τα δικά τους έθιμα, δηλαδή είχαν διαμορφώσει ένα γκέτο πλουσίων στο οποίο δεν μπορούσε να παρεισφρήσει κανείς. Είχαν ιδρύσει ακόμη και δικά τους σχολεία ώστε οι νέοι να κοινωνικοποιούνται μόνο μεταξύ τους και τα οποία ήταν τα πρώτα στην Αυτοκρατορία όπου διδάσκονταν γαλλικά με σκοπό να μπορούν να επεκτείνουν τις επιχειρήσεις τους διεθνώς [22]. Υπήρχε η πεποίθηση ότι ποτέ δεν έπαψαν να τηρούν τους νόμους της ιουδαϊκής θρησκείας, ενώ οι ίδιοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως libres penseurs. Δεν είναι περίεργο επίσης ότι πολλοί Ντονμέδες άνηκαν σε μασονικές στοές και ήταν οπαδοί των Νεότουρκων. Τους κατηγορούσαν επίσης συχνά ότι μόνον ενώπιον των τουρκικών αρχών παρουσιάζονταν ως μουσουλμάνοι, ότι δεν τηρούσαν τις νηστείες, ότι οι γυναίκες τους δεν είχαν καλυμμένο το πρόσωπό τους και ότι γενικά η ζωή τους ήταν πολύ φιλελεύθερη. Το Γενί Τζαμί, όπου στο αέτωμα διακρίνεται περίτεχνα συγκαλυμμένο το άστρο του Δαβίδ (Εικόνα 34), δεν αποτελούσε γι αυτούς παρά μια επίδειξη υπερβολικής θρησκευτικότητας, στενά συνδεδεμένης με την ευρωπαϊκή μόρφωση και το κοσμοπολίτικο πνεύμα τους και μια απάντηση στην εικόνα που είχαν γι αυτούς οι υπόλοιπες κοινότητες της πόλης [5]. 21

28 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Εικόνα 22. Η επιγραφή που αναφέρει τον αρχιτέκτονα του κτιρίου και βρίσκεται αριστερά της εισόδου [17]. Τέλος σύμφωνα με δύο ακόμα επιγραφές, το ρολόι στον μεσημβρινό τοίχο του τζαμιού 4 (Εικόνα 23) αφιερώθηκε από το διευθυντή της Αυτοκρατορικής Προπαρασκευαστικής Σχολής Μοναστηρίου, συνταγματάρχη Ali Sahli από την Προύσα, ενώ η μια από τις δύο βρύσες του περιβόλου από τον πρώην Γενικό Διευθυντή του Τηλεγραφείου και Ταχυδρομείου Θεσσαλονίκης Agah Bey από τις Σέρρες [8]. Εικόνα 23. Το ηλιακό ρολόι στον μεσημβρινό τοίχο του τζαμιού [17]. 4 Η Οθωμανική επιγραφή που φέρει το ηλιακό ρολόι Γυρίστε τα ρολόγια σας 10 λεπτά πίσω, μπορεί να αποτελεί αναφορά στη συνήθεια των Ντονμέδων να εκπληρώνουν δημόσια όλες τις απαιτήσεις της ισλαμικής θρησκείας αλλά με μικρές αλλαγές. Για παράδειγμα οι Ντονμέδες σταματούσαν το Ραμαζάνι καθημερινά 5 λεπτά πιο νωρίς από την επίσημη λήξη του [23]. 22

29 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Για ελάχιστο μόνο χρονικό διάστημα το κτίριο χρησιμοποιήθηκε ως τζαμί. Το 1922 οι Ντονμέδες ακολούθησαν αναγκαστικά την ανταλλαγή των πληθυσμών και το πολυτελές και ευρωπαΐζον Γενί Τζαμί χρησιμοποιείται ως κατάλυμα προσφύγων για τρία χρόνια. Την περίοδο αυτή κατεδαφίστηκε ο μιναρές και καταστράφηκαν τα περισσότερα μουσουλμανικά εμβλήματά του, θύματα ενός κακώς εννοούμενου σωβινισμού (Εικόνα 24) [8, 5]. Εικόνα 24. Το Γενί Τζαμί ( ) [46]. 23

30 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Το 1925 το Γενί Τζαμί μετατρέπεται σε μουσείο, συγκεκριμένα στεγάζει το Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης. Το 1938 κηρύσσεται διατηρητέο μνημείο, γεγονός όμως που δεν στάθηκε αρκετό για να εμποδίσει την ανεπανόρθωτη αλλοίωση του περιβάλλοντα χώρου του (καταστροφή μεγάλου τμήματος του κήπου και διάνοιξη της οδού Αρχαιολογικού Μουσείου [5]. Συγκεκριμένα το καλοκαίρι του 1980 γκρεμίστηκε ο περίβολος, τα προσκτίσματα και κόπηκαν τα πεύκα. Πρόκειται για μια επέμβαση που καταστρέφει το άμεσο περιβάλλον του μνημείου καθώς και τις αναγνώσιμες ιστορικές φάσεις του [7]. Με την έναρξη του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου το Γενί Τζαμί κλείνει. Ξανάνοιξε το 1953 με την ευκαιρία της πραγματοποίησης του 9 ου Συνεδρίου Βυζαντινολογίας στη Θεσσαλονίκη. Τότε έγιναν ορισμένες τροποποιήσεις στο εσωτερικό του, που στόχευαν στην αύξηση και βελτίωση των εκθεσιακών χώρων. Με την ίδρυση του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου το Γενί Τζαμί απογυμνώθηκε σταδιακά από τα εκθέματά του και το 1968 έκλεισε οριστικά. Από τότε και ως το 1986 χρησιμοποιήθηκε ως χώρος αποθήκευσης και εργαστηρίων του Μουσείου [8]. Εκείνο το έτος περιέρχεται στην πολιτιστική υπηρεσία του Δήμου Θεσσαλονίκης και χρησιμοποιείται ως εκθεσιακός χώρος μέχρι και σήμερα [5] Η τυπολογία του κτιρίου Τούρκικο ως προς τον αρχιτεκτονικό τύπο, με στοιχεία βυζαντινά, baroque, αναγεννησιακά και ισλαμικά, που δίνουν στη σύνθεση εκλεκτικιστικό ύφος, το Γενί Τζαμί φέρει και μερικά χαρακτηριστικά από την αρχιτεκτονική των συναγωγών της εποχής του. Τόσο στην κάτοψη, όσο και στο ύψος, το τζαμί παρουσιάζει έκδηλη γεωμετρικότητα, καθώς αποτελείται από δύο εφαπτόμενα, άνισα, ορθογώνια παραλληλεπίπεδα. Η εντύπωση αυτή δεν καταστρέφεται από τον ημισφαιρικό θόλο που καλύπτει το μεγαλύτερο, ούτε από τη χαμηλή τετράριχτη στέγη του μικρότερου. Οι γενικές εξωτερικές διαστάσεις του οικοδομήματος είναι 23.30m x 14.20m x 19.80m. Όπως συνηθίζεται στα τούρκικα τζαμιά, βασικό πυρήνα του οικοδομήματος αποτελεί μια τετράγωνη αίθουσα προσευχής (mescit), πλευράς 13.70m που ταυτόχρονα γίνεται και η βάση του μεγαλύτερου παραλληλεπιπέδου. Στην ανατολική της πλευρά, που βρίσκεται στην κατεύθυνση της Μέκκας, δημιουργείται η αψίδα του mihrab, σε σχήμα ημικυκλικό εσωτερικά και ορθογωνικό εξωτερικά. Οι μικρές διαστάσεις της (μήκος ίσο με το 1/4 της πλευράς της 24

31 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί αίθουσας, ελάχιστο πλάτος και ύψος ίσο με το 1/3 του συνολικού ύψους του οικοδομήματος) συντελούν στη διατήρηση της καθαρότητας και της γεωμετρικότητας του όγκου (Εικόνα 25). Εικόνα 25. Η αψίδα του mihrab σε σχήμα ημικυκλικό εσωτερικά και ορθογωνικό εξωτερικά [17]. Στη δυτική πλευρά της αίθουσας προσευχής προσκολλάται ένα παραλληλόγραμμο, που έχει αναλογία 3:4 με το τετράγωνο και περιλαμβάνει τον προθάλαμο και το son cemaat yeri. Ο προθάλαμος διαμορφώνεται ως συνέχεια της αίθουσας προσευχής, από την οποία τον χωρίζει μια κιονοστοιχία αποτελούμενη από δύο κίονες και τις εκατέρωθεν τους παραστάδες. Δημιουργούνται έτσι στο χώρο αυτό τρία νοητά διαμερίσματα, από τα οποία τα μεσαίο χρησιμεύει ως διάδρομος και τα δύο πλάγια, που έχουν υπερυψωμένο δάπεδο, συνιστούν το huncar mahfil, δηλαδή τη θέση των προυχόντων (Εικόνα 26). Η προσθήκη του προθαλάμου μεγαλώνει το μήκος της αίθουσας προσευχής και προσφέρει μια ικανοποιητική στάση στον προσκυνητή πριν εισέλθει σ αυτήν, προσθέτοντας στην εντύπωση που δημιουργεί ο ψηλός θόλος της. Το son cemaat yeri χωρίζεται από τον προθάλαμο με χοντρό τοίχο. Στην αριστερή για τον εισερχόμενο πλευρά του βρίσκεται το κλιμακοστάσιο που ανεβάζει στον δεύτερο όροφο. Στις δύο γωνίες τοποθετούνταν, κλεισμένοι σε ντουλάπια, οι μηχανισμοί των ρολογιών της κύριας όψης, από τους οποίους μόνο ο βόρειος διατηρείται μέχρι σήμερα. 25

32 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Εικόνα 26. Ο προθάλαμος αποτελούμενος από το διάδρομο και τη θέση των προυχόντων [17]. Πάνω από τον προθάλαμο και το son cemaat yeri διαμορφώνεται γυναικωνίτης, στον οποίο επαναλαμβάνεται η ίδια διάταξη των χώρων του ισογείου. Εδώ ο προθάλαμος χωρίζεται από την αίθουσα προσευχής με πεσσοστοιχία και το τμήμα του δαπέδου του ανάμεσα στους δύο πεσσούς προεκτείνεται, δημιουργώντας μικρή εξέδρα προς την αίθουσα προσευχής. Στην νότια γωνία του προθαλάμου τοποθετείται το κλιμακοστάσιο που ανεβάζει στη στέγη και από εκεί στον εσωτερικό εξώστη ο οποίος περιτρέχει την αίθουσα προσευχής στο ύψος της γένεσης του θόλου. Ο γυναικωνίτης έχει οριζόντια εσωτερικά οροφή, που εξωτερικά καλύπτεται με χαμηλή τετράριχτη στέγη. Το δευτερεύον παραλληλεπίπεδο επιστέφεται με στηθαίο, στις δύο ελεύθερες γωνίες του οποίου τοποθετούνται πυργίσκοι με ρολόγια. Ο μιναρές εφάπτονταν στην νοτιοδυτική πλευρά του τζαμιού και προς τη μεριά της κύριας όψης, σε αντίθεση με τον παραδοσιακό κανόνα που καθορίζει τη θέση του στη βορειοδυτική γωνία του κτιρίου. Όπως φαίνεται σε καρτ-ποστάλ του , ο μιναρές είχε κυκλικό εξώστη, κάτω από τον οποίο τοποθετούνταν δύο σειρές σταλακτίτες. Δεν διακρίνεται αν ο 26

33 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί κορμός του έφερε ή όχι ραβδώσεις, πάντως κάτω από τον εξώστη δημιουργούνταν υποτραχήλιο, που χωριζόταν από τον κορμό με αστράγαλο (Εικόνα 27). Εικόνα 27. Το Γενί Τζαμί Καρτ ποστάλ ( ) [46]. Τα ανοίγματα διατάσσονται σε τρεις οριζόντιες ζώνες στον κύριο όγκο του τζαμιού και σε δύο στον δευτερεύοντα. Η κύρια είσοδος στη νοτιοδυτική όψη έχει πεταλόμορφο υπέρθυρο και ιδιαίτερα μεγάλο ύψος, που φτάνει πάνω από το δάπεδο του γυναικωνίτη. Το άνοιγμα του τόξου είναι εικονικό και μένει πάντα κλειστό με κούφωμα. Μια δεύτερη είσοδος στη βορειοδυτική όψη εισάγει κατευθείαν στο κλιμακοστάσιο κάνοντας το γυναικωνίτη προσιτό από την αυλή (Εικόνα 28β). 27

34 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Στις δύο κατώτερες ζώνες των όψεων του κύριου όγκου ανοίγονται από τρία δίλοβα παράθυρα. Αυτά απουσιάζουν τόσο από την κόγχη του mihrab (Εικόνα 25) όσο και πάνω από αυτήν, για χάρη όμως της συμμετρίας και της κανονικότητας τα περιγράμματά τους σχηματίζονται πάνω στον τοίχο. Τα δύο παράθυρα εκατέρωθεν της κόγχης και το μεσαίο της κατώτερης ζώνης στις δύο πλάγιες όψεις έχουν εκ των υστέρων κλειστεί, πιθανότατα κατά τις επισκευές του Στην ανώτερη ζώνη και στον κατακόρυφο άξονα κάθε όψης τοποθετείται ένα παράθυρο όμοιο με τα υπόλοιπα. Συμμετρικά εκατέρωθεν του σχηματίζονται δύο ομοιώματα μονόλοβων παραθύρων. Από δύο δίλοβα παράθυρα περιλαμβάνουν οι δύο ζώνες όλων των όψεων του δευτερεύοντα όγκου. Αυτά στην πρόσοψη διατάσσονται εκατέρωθεν της εισόδου. Ένα από τα παράθυρα της κατώτερης ζώνης στην νοτιοανατολική όψη διαθέτει ένα μόνο λοβό, ενώ ο άλλος παραμένει ασχημάτιστος, στοιχείο που φανερώνει τη θέση επαφής της βάσης του μιναρέ με το τζαμί (Εικόνα 28α). Στη βορειοδυτική πλευρά ο λοβός ενός από τα παράθυρα της κατώτερης και πάλι σειράς μετατρέπεται σε είσοδο για το κλιμακοστάσιο (Εικόνα 28β). Εικόνα 28. α) Παράθυρο νοτιοανατολικής όψης με έναν λοβό β) Είσοδος κλιμακοστασίου βορειοδυτικής όψης [17]. 28

35 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Οι αρχικές προθέσεις του V. Poselli για το Γενί Τζαμί διακρίνονται σε σχέδιό του (Εικόνα 29) και δεν διαφέρουν ουσιαστικά από το πραγματοποιημένο οικοδόμημα. Οι μοναδικές διαφοροποιήσεις επισημαίνονται στην επίστεψη. Αντί για στηθαίο στην κύρια όψη του χαμηλότερου όγκου, όπου και η είσοδος, διαμορφωνόταν τριγωνικό αέτωμα, που φανέρωνε νεοκλασικές επιδράσεις. Η ελληνικότητα της καταγωγής του στοιχείου αυτού, τελείως ασυμβίβαστη με τα ισλαμικά πρότυπα, υπήρξε μάλλον ο λόγος της τελικής κατάργησής του. Στις πλάγιες όψεις του ίδιου όγκου το στηθαίο είχε σχεδιαστεί χαμηλότερο από το σημερινό και συμπαγές. Εικόνα 29. Το Γενί Τζαμί Δυτική όψη. Σχέδιο του Vitaliano Poselli [8]. 29

36 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Το στηθαίο απουσίαζε από τον κύριο όγκο του τζαμιού, δίνοντας τη δυνατότητα στον τρούλο να δεσπόζει σ όλες τις όψεις. Το ημισφαίριο του τελευταίου μάλιστα κατέληγε σε κοίλο γείσο που κάλυπτε και τα λοφία, ενώ την αλλαγή καμπυλότητας όριζε οριζόντιος αστράγαλος. Με τη μορφή αυτού του τρούλου το Γενί Τζαμί πλησίαζε περισσότερο στα πρότυπα της οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Το στηθαίο είναι καθαρά νεοκλασική επίδραση και απουσιάζει από τα τζαμιά των προηγούμενων περιόδων της οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Η βάση του μιναρέ είχε σχεδιαστεί τετράγωνη και ψηλή ως το επίπεδο του γυναικωνίτη. Ο μιναρές έφερε χαρακτηριστικά κίονα. Διέθετε βάση σχήματος κόλουρου κώνου, δεκαοκταγωνικό κορμό με ελαφρά κοίλες πλευρές, ώστε να υπενθυμίζουν ραβδώσεις, ενώ η βάση του εξώστη του μουεζίνη έμοιαζε με δωρικό κιονόκρανο. Στο σχέδιο διακρίνονται εχίνος τεταρτοκυκλικής διατομής, ιμάντες και αρκετά ανεπτυγμένο υποτραχήλιο, χωριζόμενο από τον κορμό με αστράγαλο. Ο κορμός έφερε επιπλέον μείωση, συνεχιζόταν πάνω από τον εξώστη με μικρότερη διάμετρο και στεφόταν με οξυκόρυφο κώνο, στη βάση του οποίου τοποθετούνταν διακοσμητικά οξυκόρυφα γλωσσίδια, ενώ στην κορυφή του το άλεμ. Το στηθαίο του εξώστη σχηματιζόταν από θωράκια κοσμούμενα με ανάγλυφα ρωμαϊκά γεωμετρικά μοτίβα [8] Η μορφολογία του κτιρίου Οι όψεις του κύριου όγκου του τζαμιού διαρθρώνονται σύμφωνα με τα αναγεννησιακά πρότυπα σε βάση, κορμό και στέψη, που χωρίζονται μεταξύ τους με οριζόντια γείσα διατομής κυματίου. Τα δύο πρώτα τμήματα, που αντιστοιχούν στο ισόγειο και στο γυναικωνίτη είναι ισοϋψή, ενώ το ανώτερο, που περιλαμβάνει τα τόξα τα οποία στηρίζουν τον τρούλο, γίνεται ψηλότερο. Πόδιο από άσπρο μάρμαρο, που φτάνει ως το ύψος του περβαζιού των κατώτερων παραθύρων επενδύει τη βάση του κτιρίου. Ατελείς ψευδοπαραστάδες με τη μορφή απλής προχώρησης του τοίχου τονίζουν όλες τις γωνίες, ακόμη και εκείνες που έρχονται σε επαφή με τον δευτερεύοντα όγκο. Τα τόξα που φέρουν τον τρούλου εμφανίζονται και κυριαρχούν στους εξωτερικούς τοίχους, χαρακτηριστικό της βυζαντινής αρχιτεκτονικής το οποίο χρησιμοποιήθηκε και από τη μουσουλμανική. Οι εσωτερικές παραστάδες, όπου στηρίζονται τα τόξα, εμφανίζονται επίσης στους εξωτερικούς τοίχους, τοποθετημένες σε επαφή με τις γωνιακές και παίρνοντας όμοια με αυτές μορφή. Ο κύριος όγκος του τζαμιού καταλήγει άνω σε ελαφρύ γείσο, στην κάτω επιφάνεια του οποίου σχηματίζονται δύο επάλληλες σειρές σταλακτιτών, θέμα εξαιρετικά αγαπητό από την οθωμανική αρχιτεκτονική. Κάτω από αυτούς 30

37 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί τοποθετούνται ρωμανικά μικρά τυφλά τοξύλια στη σειρά, που καθώς βάφονται στο χρώμα του τοίχου δεν αποκτούν ιδιαίτερη σημασία για το σύνολο. Ο αρχιτέκτονας μεταχειρίζεται μορφολογικά όμοια και το δευτερεύοντα όγκο, ο οποίος όμως περιορίζεται σε δύο μόνο προς το ύψος τμήματα (βάση και κορμό). Σ αυτόν απουσιάζουν οι ψευδοπαραστάδες από τις γωνίες εκείνες που έρχονται σε επαφή με τον κύριο όγκο, καθώς και οι σταλακτίτες και τα τυφλά τοξύλια κάτω από το γείσο. Τα δύο παραλληλεπίπεδα επιστέφονται με στηθαίο αποτελούμενο από αναγεννησιακούς πεσσίσκους και θωράκια διάτρητα από εξαγωνικά αστέρια. Στους γωνιακούς πεσσίσκους, που γίνονται πλατύτεροι επικάθονται πυργίσκοι, οι οποίοι για το Γενί Τζαμί έχουν καθαρά διακοσμητική σημασία. Οι εν λόγω πυργίσκοι μιμούνται αυτούς ορισμένων τζαμιών της Κωνσταντινούπολης. Ειδικότερα η βολβώδης, baroque βάση τους διακοσμείται με φύλλα ενώ ο κορμός αποτελείται από γωνιακούς πεσσίσκους γεφυρωμένους με τόξα, το άνοιγμα μεταξύ των οποίων κλείνεται με τυφλά κλιμακωτά αψιδώματα και στέφεται με ημισφαιρικό θολίσκο, στην κορφή του οποίου τοποθετείται το άλεμ (Εικόνα 30α). Εικόνα 30. α) Πυργίσκοι κύριου όγκου β) Πυργίσκοι δευτερεύοντα όγκου [17]. Οι δύο πυργίσκοι του δευτερεύοντα όγκου παρουσιάζονται ριζικά διαφορετικοί και φέρουν ρολόγια σε καθεμιά από τις τρείς πλευρές τους. Η βάση τους γίνεται λίθινη, ενώ το ανώτερο 31

38 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί τμήμα τους σιδερένιο σύμφωνα με τις επιταγές του Art Nouveau. Ο κορμός τους χωρίζεται σε δύο τμήματα, από τα οποία το κατώτερο είναι συμπαγές και περιλαμβάνει το μηχανισμό και το ανώτερο διατρυπάται από αστερίσκους και καταλήγει άνω σε γείσο. Οι πυργίσκοι καλύπτονται με κρεμμυδοειδείς τρουλίσκους που φέρουν λεπιδοειδή κεραμίδια, διακοσμητικές νευρώσεις και το άλεμ στην κορφή (Εικόνες 30β, 31). Εικόνα 31. Έλληνες φρουροί στη στέγη στο Γενί Τζαμί (1915) [45]. 32

39 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Ο πεσσίσκος που αντιστοιχεί στη μέση κάθε πλευράς του στηθαίου στον κύριο όγκο γίνεται πλατύτερος και φέρει μικρό πυραμιδοειδή τρουλίσκο, τονίζοντας έτσι το κλειδί του τόξου το οποίο βρίσκεται ακριβώς από κάτω του. Ο τρούλος του κύριου όγκου φέρει διακοσμητικές νευρώσεις και στην κορυφή το άλεμ. Η τετράριχτη στέγη του δευτερεύοντα όγκου επιστρώνεται με γαλλικά κεραμίδια (Εικόνα 32). Εικόνα 32. Ο τρούλος του κύριου όγκου και η τετράριχτη στέγη του δευτερεύοντα [17]. Η κύρια είσοδος αποκτά μνημειώδες περίθυρο. Το πεταλόμορφο υπέρθυρο στηρίζεται σε ραδινούς κίονες οι οποίοι πατούν σε ψηλό βάθρο, έχουν χαμηλή βάση και αρράβδωτο κορμό. Τα κιονόκρανά τους γίνονται κορινθιακά με τρεις σειρές φύλλων ακάνθου και διακοσμούνται με πέταλα και κρίνα, ενώ στον άβακά τους χαράσσεται η ημισέληνος. Στο τόξο του υπερθύρου δημιουργούνται με το επίχρισμα θολίτες, οι οποίοι εναλλάξ έχουν μεγαλύτερο μέγεθος και κυφώσεις. Ολόκληρο το άνοιγμα περιβάλλεται από ορθογώνιο περίθυρο, πάνω στο οποίο χαράσσονται ραβδώσεις, οριζόντιες στις παραστάδες και σε απομίμηση θολιτών στο οριζόντιο πρέκι. Η ενδιάμεση επιφάνεια φέρει ανάγλυφη διακόσμηση σε απομίμηση των 33

40 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί αραβικών στούκο, που με τη σειρά τους μιμούνται ρομβοειδείς καφασωτές ξύλινες κατασκευές. Κυκλικός δίσκος τοποθετείται πάνω από το κλειδί του υπέρθυρου. Πάνω από το περίθυρο διαμορφώνονται δύο επάλληλα ορθογώνια πλαίσια όπου υπήρχαν τουρκικές επιγραφές, οι οποίες σήμερα έχουν αφαιρεθεί. Το σύνολο επιστέφεται με τρία μικρά τριγωνικά αετώματα, η επιφάνεια των οποίων κοσμείται με ανάγλυφα αραβουργήματα. Τα καταέτια γείσα τους φέρουν ανεστραμμένους μικρούς λοβούς (Εικόνα 33, 34, 35). Εικόνα 33. Η κύρια είσοδος [17]. 34

41 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Εικόνα 34. Το πεταλόμορφο υπέρθυρο και τα κιονόκρανα της κύριας εισόδου [17]. Εικόνα 35. Το αέτωμα της κύριας εισόδου [17]. 35

42 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Τα δίλοβα παράθυρα των δύο κατώτερων ζωνών ανοιγμάτων στον κύριο και δευτερεύοντα όγκο του τζαμιού πλαισιώνονται με δίδυμες ψευδοπαραστάδες και οι λοβοί τους χωρίζονται με έναν κιονίσκο. Πάνω στις ψευδοπαραστάδες και στον κιονίσκο, που ανήκουν στο ίδιο στυλ με τους κίονες της κύριας εισόδου, διαμορφώνεται φαρδύ επιστύλιο, το οποίο καταλήγει άνω στο διαχωριστικό γείσο μεταξύ των ορόφων, Οι ψευδοπαραστάδες και το επιστύλιο χαρίζουν στα παράθυρα νεοκλασική χροιά. Το οξυκόρυφο υπέρθυρο που διαμορφώνεται πάνω από το επιστύλιο στα παράθυρα της ανώτερης ζώνης περιβάλλεται από κορνίζα ορθογωνικής διατομής. Χάρη σ αυτό τα παράθυρα αποκτούν περισσότερο οθωμανικό ύφος. Συμμετρικά εκατέρωθεν του κεντρικού παραθύρου στην ανώτερη ζώνη κάθε πλευράς του κύριου όγκου δημιουργούνται πάνω στην εξωτερική παρειά του τοίχου δύο ομοιώματα οξυκόρυφων μονόλοβων παραθύρων. Αποτελούνται και πάλι από δίδυμες ψευδοπαραστάδες, πάνω στις οποίες επικάθεται ορθογωνικής διατομής κορνίζα, η οποία υποτίθεται ότι υπογραμμίζει το ανύπαρκτο υπέρθυρο (Εικόνα 36). Εικόνα 36. Η μορφή των παραθύρων [17]. Τα εξωτερικά μορφολογικά χαρακτηριστικά του τζαμιού αποτελούν δάνεια στοιχεία από ποικίλους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς γεγονός που δίνει στο τζαμί εκλεκτικιστικό χαρακτήρα [8]. 36

43 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Η εσωτερική διακόσμηση Στο εσωτερικό του τζαμιού, πλούσια διακοσμημένη είναι μόνο η αίθουσα προσευχής, ενώ το son cemaat yeri και ο προθάλαμος παραμένουν γυμνοί. Τα μορφολογικά στοιχεία που εμφανίζονται έχουν την καταγωγή τους στην Αναγέννηση, τον Νεοκλασικισμό και φυσικά στην ισλαμική αρχιτεκτονική. Το δάπεδο επιστρώνεται με άσπρα και μαύρα πλακάκια. Η αίθουσα προσευχής χωρίζεται σε δύο ως προς το ύψος τμήματα, από τα οποία το κατώτερο περιλαμβάνει τους τοίχους ως το ύψος της οροφής του γυναικωνίτη και το ανώτερο τα αψιδώματα και το θόλο. Ο χωρισμός επιτυγχάνεται με ένα φαρδύ οριζόντιο γείσο, που περιτρέχει την αίθουσα στο ύψος της γένεσής των τόξων. Το γείσο έχει αναγεννησιακή μορφή και στηρίζεται σε φουρούσια, παλιότερα επιχρυσωμένα, ανάμεσα στα οποία τοποθετούνται ρόδακες. Η εξοχή του γείσου προστίθεται στη βαθμίδα που προκύπτει από τη μείωση του πάχους του τοίχου πάνω από αυτό σχηματίζοντας στενό εξώστη. Ο τελευταίος φέρει σιδερένιο κιγκλίδωμα μορφής Art Nouveau (Εικόνα 37). Εικόνα 37. Ο εξώστης που περιτρέχει την αίθουσα, τα φουρούσια και το σιδερένιο κιγκλίδωμα [17]. Το mihrab περιβάλλεται από μεγάλο, ορθογώνιο, άσπρο, μαρμάρινο πλαίσιο του οποίου το περίγραμμα τονίζει κορνίζα με ανάγλυφο αραβικό διακοσμητικό σχέδιο. Πάνω από το τόξο της αψίδας υπάρχει τουρκική επιγραφή με ανάγλυφα επίχρυσα γράμματα 5. Οι υπόλοιπες 5 Η Αραβική επιγραφή που φέρει το μάρμαρο πάνω από το mihrab, Γύρισε το πρόσωπό σου στην κατεύθυνση του Ανώτερου Ιερού, καλεί τους Ντονμέδες να σταματήσουν να προσεύχονται προς την Ιερουσαλήμ όπως οι εβραίοι και να στραφούν προς την Μέκκα. Η ίδια επιγραφή συναντάται και σε άλλα Οθωμανικά τζαμιά ωστόσο στο συγκεκριμένο έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς μπορεί να τονίζει ότι οι Ντονμέδες μόνο δημόσια 37

44 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί επιφάνειες του πλαισίου κοσμούνται με εγχάρακτα γεωμετρικά μοτίβα σύμφωνα με τα μουσουλμανικά πρότυπα. Το σύνολο επιστέφεται με αέτωμα που σχηματίζεται από δύο πολύλοβα τόξα τοποθετημένα με το κοίλο προς τα επάνω, των οποίων οι άκρες καταλήγουν σε αραβικά ανθέμια. Η επιφάνεια του αετώματος φέρει και πάλι εγχάρακτα γεωμετρικά μοτίβα (Εικόνα 38). Εικόνα 38. Το mihrab [17]. Ο διαχωριστικός τοίχος του προθάλαμου και της αίθουσας προσευχής αποτελείται από δύο επάλληλες τοξοστοιχίες. Στο ισόγειο η τοξοστοιχία στηρίζεται σε δύο κοντόχοντρους κίονες από ολόσωμο μάρμαρο. Η βάση απουσιάζει από τους κίονες, ο κορμός παραμένει αρράβδωτος και τα κιονόκρανα είναι σχηματοποιημένα κορινθιακά, με ρηχά ανάγλυφα φύλλα τα οποία διατάσσονται σε δύο ζώνες (Εικόνα 39). Στον όροφο οι κίονες μετατρέπονται σε ατελείς πεσσούς, που είναι όμοιες με τις ψευδοπαραστάδες των πλάγιων τοίχων. Το στηθαίο του γυναικωνίτη διατρυπάται από αστερίσκους (Εικόνα 40). τηρούσαν τους κανόνες της ισλαμικής θρησκείας ώστε να εξαπατούν τους μουσουλμάνους σχετικά με τις αληθινές τους πεποιθήσεις. Επομένως το γεγονός ότι δημόσια προσεύχονταν όπως οι μουσουλμάνοι ή ακόμη χτίζοντας ένα τζαμί δεν σήμαινε απαραίτητα ότι οι Ντονμέδες ήταν όπως όλοι οι μουσουλμάνοι [23]. 38

45 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Στο ανώτερο τμήμα της αίθουσας προσευχής, που περιλαμβάνει τις καμπύλες επιφάνειες, κυριαρχεί η γραπτή διακόσμηση. Τόσο τα τόξα όσο και ο τρούλος χωρίζονται σε διάχωρα, στο καθένα από τα οποία ξεχωριστά αναπτύσσεται η τοιχογραφία, που παριστάνει αλληλοσυμπλεκόμενα φυτικά μοτίβα κατά τα ισλαμικά πρότυπα (Εικόνα 41). Η διακόσμηση του son cemaat yeri περιορίζεται στο πολυτελές από γκρίζο μάρμαρο περίθυρο της πόρτας που οδηγεί στον προθάλαμο. Για περισσότερη επιβλητικότητα το πάχος του τοίχου στο τμήμα αυτό αυξάνει σχηματίζοντας κλιμακωτή διάταξη με κοιλόκυρτη διατομή baroque. Το περίθυρο παίρνει αναγεννησιακή μορφή με τη χάραξη ραβδώσεων σε απομίμηση θολιτών και τον τονισμό του κλειδιού, που γίνεται από άσπρο μάρμαρο. Το σύνολο επιστέφεται με κοίλο γείσο (Εικόνα 39) [8]. Εικόνα 39. Το περίθυρο της πόρτας που οδηγεί στον προθάλαμο [17]. Εικόνα 40. Ο γυναικωνίτης και το διάτρητο από αστερίσκους στηθαίο [17]. Οι επιδράσεις στα έργα του V. Poselli από παλαιότερα κτίρια στην Ευρώπη και η σχέση τους με τα σύγχρονα είναι εμφανείς και στην περίπτωση του Γενί Τζαμιού. Συγκεκριμένα συγκρίνοντας τον τρούλο με αυτόν του Mihrimah Sultan στην Κωνσταντινούπολη, παρατηρείται η ίδια τεχνοτροπία στην εσωτερική διακόσμηση όπως επίσης παρατηρείται παρόμοια διαμόρφωση δίλοβων ανοιγμάτων σε κατοικία στη Λίλλη (Εικόνες 41, 42,43,44,45,46) [7]. 39

46 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Εικόνα 41. Η διακόσμηση του τρούλου στο Γενί Τζαμί [17]. Εικόνα 42. Ο εσωτερικός διάκοσμος στο Γενί Τζαμί [17]. 40

47 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Εικόνα 43. Η διακόσμηση του τρούλου στο Mihrimah Sultan στην Κωνσταντινούπολη [17]. Εικόνα 44. Ο εσωτερικός διάκοσμος στο Mihrimah Sultan στην Κωνσταντινούπολη [17]. 41

48 1. Το μνημείο μελέτης: Γενί Τζαμί Εικόνα 45. Δίλοβο παράθυρο στο Γενί Τζαμί [17]. Εικόνα 46. Δίλοβα παράθυρα σε κατοικία στη Λίλλη [7]. 42

49 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων 2 ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Η λέξη μνημείο παράγεται από το ρήμα μνάομαι-μιμνήσκω, στα λατινικά moneo-monere και εκφράζει την ανάμνηση για ένα γεγονός. Το μνημείο δηλαδή είναι αναμνηστικό σήμα. Μέχρι το πρόσφατο παρελθόν μνημεία θεωρούνταν τα ιδιαίτερα προϊόντα της ανθρώπινης δραστηριότητας, που λόγω μεγέθους, ιστορικού ενδιαφέροντος και καλλιτεχνικής αξίας θεωρήθηκαν ορόσημα της ιστορίας της αρχιτεκτονικής. Από της αρχές του 20 ου αιώνα η έννοια του μνημείου διευρύνεται και περιλαμβάνει όχι μόνο την υψηλή αρχιτεκτονική αλλά και τα απλά κτίρια. Με τη διεύρυνση αυτή το περιβάλλον αποκτά αυτόνομη αξία και θεωρείται από μόνο του μνημείο, άξιο να προστατευτεί. Έτσι σύμφωνα με το Χάρτη της Βενετίας που διατυπώθηκε στη Βενετία το 1964, η έννοια ενός ιστορικού μνημείου δεν καλύπτει μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο, αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία, που μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, μια ενδεικτική εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες, αλλά και για τα ταπεινά έργα που με τον καιρό απέκτησαν πολιτισμική σημασία. Στις μέρες μας η έννοια του μνημείου μπορεί να συμπεριλαμβάνει μνημεία της φύσης, όπως είναι ένα τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, ή ιστορικά τοπία τα οποία συνδέονται με ιστορικά γεγονότα. Τέσσερις είναι οι βασικές ιδιότητες που κάνουν ένα έργο να κριθεί ως μνημείο: 1. Πρωτοτυπία ή γνησιότητα. Κάθε μνημείο είναι προϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή. Στη δημιουργία του συνέτειναν πολλοί παράγοντες όπως η επιθυμία του φορέα, οι οικονομικές παράμετροι, η ποιότητα του αρχιτεκτονικού σχεδίου και η ικανότητα του αρχιτέκτονα, η ιδεολογία και η κουλτούρα της εποχής, τα οικοδομικά υλικά και οι τεχνικές, το κλίμα, η μορφολογία του εδάφους, η ποιότητα της εκτέλεσης, κ.λ.π. Όλοι αυτοί οι παράγοντες έχουν συντεθεί μεταξύ τους με έναν τρόπο μοναδικό και ανεπανάληπτο. Σ αυτήν ακριβώς τη μοναδικότητα στηρίζεται η πρωτοτυπία ή γνησιότητα του κάθε μνημείου, που το καθιστά ανεπανάληπτο, έστω και αν αντιγραφεί πιστά σε μια άλλη χρονική στιγμή. 2. Χρόνος ή ιστορικότητα. Από τη σύλληψη της μορφής ενός μνημείου από τον αρχικό δημιουργό του και την έναρξη της υλοποίησής του, σε μια ορισμένη χρονική στιγμή, έχουμε το ξεκίνημα της ζωής του. Από τη στιγμή αυτή έως ότου φτάσει στα χέρια μας και έως να αναγνωριστεί ως μνημείο, δεν παραμένει στατικό, αλλά υφίσταται φυσικές αλλοιώσεις, όσο και τροποποιήσεις από τον άνθρωπο. Όλες αυτές οι στρωματώσεις που 43

50 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων σημαδεύουν το μνημείο και οφείλονται στο έργο του ανθρώπου και στη δράση του χρόνου αποτελούν την ιστορικότητά του. 3. Ποιότητα. Η ιδιότητα αυτή είναι συνάρτηση διαφόρων παραγόντων (καλλιτεχνικών, κατασκευαστικών, πολιτιστικών, κ.λ.π.), καθώς και της ιδεολογίας που επικρατεί σε κάθε εποχή και έχει χαρακτήρα υποκειμενικό και αστάθμητο, επειδή συνδέεται με αξιολογικά συστήματα διαφόρων εποχών. Δεν παύει όμως να είναι μια ιδιότητα σημαντική, αφού δημιουργεί κάθε φορά προβληματισμό για τα μνημεία. 4. Ιδέα ή συμβολισμός. Η ιδιότητα αυτή σχετίζεται με το πνευματικό περιεχόμενο κάθε μνημείου, το οποίο είναι φορέας ενός μηνύματος από το παρελθόν, μιας ιδέας που περιέχεται σε αυτό και εκφράζεται με τη συγκεκριμένη μορφή. Αν ένα αρχιτεκτονικό έργο έχει μόνο τις δύο πρώτες ιδιότητες μπορεί να είναι ιστορικό ντοκουμέντο, όχι όμως μνημείο με την ευρύτερη πολιτιστική έννοια. Αν έχει μόνο τις δύο τελευταίες, είναι υποκατάστατο μνημείου. Μόνο οι τέσσερις ιδιότητες μαζί χαρακτηρίζουν ένα έργο ως ολοκληρωμένο μνημείο [4]. Ως γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων ορίζεται η διαδικασία συλλογής, επεξεργασίας, απόδοσης και καταχώρησης στοιχείων για τα μνημεία, η οποία περιλαμβάνει μεταξύ των άλλων, την τοπογραφική αποτύπωση. Στόχος της γεωμετρικής τεκμηρίωσης, είναι η καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης και η παραγωγή σχεδίων τα οποία θα αποτελέσουν το υπόβαθρο των άλλων ειδικών μελετητών προσφέροντας σε αυτούς χρόνο και αξιοπιστία. Η γεωμετρική τεκμηρίωση είναι μια από τις αρχικές διαδικασίες καταγραφής της υπάρχουσας κατάστασης των μνημείων [13]. Η καταγραφή της θέσης, των διαστάσεων και του σχήματος ενός μνημείου είναι απαραίτητη διαδικασία για κάθε μελέτη που σχετίζεται με τη συντήρηση και αποκατάσταση της πολιτιστικής κληρονομιάς και αποτελεί σημαντικό στοιχείο στην τεκμηρίωση και την ανάλυση. Για παράδειγμα, γνωρίζοντας το μέγεθος και το σχήμα ενός τοπογραφικού σχήματος σε έναν αρχαιολογικό χώρο μπορεί να βοηθήσει τους αρχαιολόγους να προσδιορίσουν τη σπουδαιότητά του. Γνωρίζοντας την ταχύτητα με την οποία διαβρώνεται μια λιθοτεχνία μπορεί να βοηθήσει το συντηρητή να επιλέξει την κατάλληλη μέθοδο προστασίας όπως επίσης η ακριβής καταγραφή της όψης ενός κτιρίου συμβάλλει στον προγραμματισμό των εργασιών αποκατάστασής της. Συνήθως η γεωμετρική τεκμηρίωση ενός μνημείου παρουσιάζεται με τη μορφή σχεδίων όψεων, κατόψεων και τομών τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο πεδίο εργασιών [24]. Ωστόσο με την ανάπτυξη της τεχνογνωσίας και της πληροφορικής σήμερα είναι δυνατή 44

51 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων η απόδοση της αποτύπωσης ενός μνημείου στο χώρο των τριών διαστάσεων με αντίστοιχες δυνατότητες επεξεργασίας για τρισδιάστατες και φωτορεαλιστικές απεικονίσεις που χρησιμεύουν στην αναπαράσταση, στην ανάπλαση, στη μελέτη επανάχρησης και γενικά στον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του μνημείου. Επιπλέον οι απαιτήσεις των χρηστών (αρχιτέκτονες, αρχαιολόγοι, ιστορικοί τέχνης, πολιτικοί μηχανικοί, αναστηλωτές, κ.α.) για λεπτομερή διαγράμματα μεγάλης ακρίβειας επιβάλλουν την εφαρμογή εξειδικευμένων μεθόδων και τεχνικών, σε ολόκληρο το φάσμα των δραστηριοτήτων παραγωγής των σχεδίων ή των ηλεκτρονικών αρχείων, μέσω των οποίων απεικονίζεται η παρούσα κατάσταση του μνημείου [13]. 2.1 Μέθοδοι αποτύπωσης αρχιτεκτονικών μνημείων Με τον όρο «αποτύπωση» Μνημείου νοείται: i. η συλλογή των μετρικών εκείνων πληροφοριών που καθορίζουν αξιόπιστα τη μορφή και την θέση του στον ευρύτερο χώρο τόσο του μνημείου, όσο και του κάθε δομικού στοιχείου του. Επίσης η κατανομή των μνημείων στον αρχαιολογικό χώρο, ii. η λεπτομερής καταγραφή των ποιοτικών, (ή θεματικών), πληροφοριών σχετικά με τα υλικά δομής και την παθολογία τους, (διάβρωση, αποσάθρωση, αντικατάσταση, κόπωση, αστοχία, αποτελέσματα εξωτερικών παραγόντων όπως σεισμοί κ.λ.π.), iii. η παρουσίασή τους σε εύκολα αναγνώσιμα, (κατάλληλη πυκνότητα πληροφορίας), και αξιόπιστα αλληλοσυμπληρούμενα τελικά προϊόντα, (π.χ. όψεις, κατόψεις, τομές, αξονομετρικά, προοπτικά, ψηφιακά αρχεία, στερεοράματα κ.λ.π.) και iv. η αρχειοθέτηση των παραπάνω στοιχείων, ώστε να γίνεται δυνατή η εύκολη ανεύρεση και χρησιμοποίησή τους, όταν το απαιτήσουν οι περιστάσεις. Ανάλογα με την έκταση, την επιδιωκόμενη μετρική αξιοπιστία, (εκφρασμένη ως μέσο τετραγωνικό σφάλμα ή και ως λόγος αβεβαιότητας προς απόσταση ή και ως κλίμακα ή κλίμακες σχεδίων), τη θεματική πληρότητα των τελικών προϊόντων και τους στόχους της αποτύπωσης, (τεκμηρίωση ή μελέτη παραμορφώσεων - μικρομετακινήσεων), διακρίνονται οι εξής γενικές κατηγορίες αποτυπώσεων: Αναγνωριστικές αποτυπώσεις: Στόχος τους είναι αφενός η απόκτηση γενικής εικόνας της κατανομής μνημείων στο χώρο και αφετέρου μια πρώτη τεκμηρίωση της πραγματικής μορφής κάθε μνημείου. Οι μέθοδοι αποτύπωσης που μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι η φωτοερμηνεία, οι γεωφυσικές διασκοπήσεις του εδάφους και οι με απλές και γρήγορες 45

52 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων τοπογραφικές μεθόδους αποτυπώσεις ή εντάξεις σημαντικών στοιχείων του χώρου σε υπάρχοντα τοπογραφικά διαγράμματα. Αποτυπώσεις τεκμηρίωσης: Τεκμηρίωση ονομάζεται η πλήρης καταγραφή του μνημείου έτσι ώστε σε περίπτωση καταστροφής να μπορεί να ξαναφτιαχτεί όπως ήταν στην αρχική του μορφή. Στόχος τους είναι η καταγραφή της επικρατούσας κατάστασης όσον αφορά την πραγματική μορφή τόσο μεμονωμένων μνημείων, όσο και της κατανομής μνημείων στο χώρο. Τα διαγράμματα στην πρώτη περίπτωση είναι κλίμακας 1:100-1:50 και στη δεύτερη περίπτωση 1:1000-1:200. Οι μέθοδοι αποτύπωσης που χρησιμοποιούνται εδώ είναι οι επίγειες τοπογραφικές, οι φωτογραμμετρικές ή συνδυασμός τους, ανάλογα με το αντικείμενο και το σκοπό της αποτύπωσης. Ειδικές αποτυπώσεις υψηλής ακρίβειας: Οι αποτυπώσεις αυτές γίνονται σε κλίμακα 1:20-1:5 και χρησιμοποιούνται για τη μελέτη και παρακολούθηση μικρομετακινήσεων ή όταν πρόκειται να γίνει αποσυναρμολόγηση ενός μέρους του μνημείου και στη συνέχεια επανασυναρμολόγησή του. Οι μέθοδοι που μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι είτε οι τοπογραφικές, (π.χ. εκτέλεση μικροτριγωνισμού για την ανίχνευση μικρομεταβολών), είτε φωτογραμμετρικές, ανάλογα με τη φύση του αντικειμένου αποτύπωσης. Η αποτύπωση ενός αρχιτεκτονικού μνημείου μπορεί να εκτελεστεί με εφαρμογή μιας από τις παρακάτω μεθόδους ή με συνδυασμό περισσοτέρων μεθόδων, γεγονός που είναι και συνηθέστερο. 1. Αποτύπωση με πολικές συντεταγμένες (κλασική μέθοδος). Κατά τη μέθοδο αυτή ορίζεται το σημείο στάσης, που είναι συνήθως κορυφή πολυγωνικής όδευσης και ονομάζεται πόλος, και ένας άξονας, ο οποίος διέρχεται από τον πόλο και ονομάζεται πολικός άξονας, (συνήθως πλευρά πολυγωνικής όδευσης). Το τυχόν σημείο λεπτομέρειας ορίζεται τότε από τις πολικές του συντεταγμένες που είναι αφενός μεν η οριζόντια γωνία μεταξύ του πολικού άξονα και της διεύθυνσης του σημείου, αφετέρου δε η απόσταση του σημείου από τον πόλο. Οι γωνίες μετρούνται μέσω θεοδολίχου με αφετηρία τον πολικό άξονα και δεξιόστροφα. Οι αποστάσεις μετρούνται με μετροταινία ή με ηλεκτρομαγνητικό όργανο ή ταχυμετρικά, ανάλογα με την απαιτούμενη ακρίβεια και τις συνθήκες του εδάφους. 2. Τοπομετρική μέθοδος. Ο χώρος αποτυπώνεται με μηκομετρήσεις τριγώνων, διαγωνίων, πλευρών, αποκλίσεων και υψομετρικών διαφορών χρησιμοποιώντας νήμα στάθμης, αλφαδολάστιχο και μετροταινία [13]. Η αρχική καταγραφή των μετρήσεων γίνεται σε σκαρίφημα και η μελλοντική μεταφορά των χαρακτηριστικών του μνημείου 46

53 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων σε ψηφιακή μορφή (ψηφιοποίηση) γίνεται σε ένα δεύτερο στάδιο με χειροκίνητη εισαγωγή των στοιχείων συνήθως σε ένα αρχείο σχεδίασης σε περιβάλλον CAD (Computer Aided Design). Οι μετρήσεις στηρίζονται σε μια αυθαίρετα ορισμένη αρχή και διεύθυνση ενός άξονα του συστήματος συντεταγμένων [2]. 3. Μέθοδος του καννάβου. Με τοπογραφικές τεχνικές υλοποιείται κάνναβος σταθερής πλευράς και με βάση τον κάνναβο αυτό αποτυπώνονται με μηκομετρήσεις οι λεπτομέρειες. Εφαρμόζεται κυρίως σε ανασκαφές και πολύ σπάνια σε αποτυπώσεις κτιρίων. 4. Μέθοδος της τηλεσκοπικής ράβδου. Μετρούνται οι κεκλιμένες αποστάσεις από τα σημεία λεπτομερειών προς το όργανο χρησιμοποιώντας την τηλεσκοπική ράβδο. Πρόκειται για ράβδο μεταβλητού μήκους που χρησιμοποιείται για τη σκόπευση των σημείων λεπτομερειών, αλλά και για την ανάρτηση της μετροταινίας. 5. Μέθοδος με εμπροσθοτομίες στο χώρο. Στη μέθοδο αυτή το σημαντικότερο πρόβλημα είναι η υλοποίηση των σημείων λεπτομερειών με σαφήνεια που γίνεται είτε με συσκευή Laser, είτε με αυτοκόλλητους στόχους. 6. Μέθοδος με τη χρήση γεωδαιτικού σταθμού. Το βασικό πλεονέκτημα της χρησιμοποίησης γεωδαιτικού σταθμού για την αποτύπωση μνημείων είναι η δυνατότητα που παρέχουν τα όργανα αυτά για αυτόματη καταγραφή των μετρήσεων που εκτελούν. Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν τέτοιοι σταθμοί με δυνατότητα μέτρησης χωρίς ανακλαστήρα, (reflectorless) και ενσωματωμένο καταγραφικό. 7. Φωτογραμμετρική μέθοδος. Η μέθοδος αυτή εφαρμόζεται συχνά για αποτυπώσεις μνημείων κυρίως στις εξωτερικές όψεις. Έχει τη δυνατότητα αποτύπωσης άπειρων σημείων. Η απόδοση των σημείων αυτών στο σύνολό τους μέσα από μια ανηγμένη μετρική φωτογραφία ή μια ορθοφωτογραφία αποτελεί ένα τρόπο αποτύπωσης ειδικών στοιχείων όπως τοιχογραφημένες επιφάνειες, επίπεδες όψεις, εικόνες κ.λ.π. Η ακρίβεια της φωτογραμμετρικής αποτύπωσης εξαρτάται άμεσα και καθοριστικά από το δίκτυο των φωτοσταθερών ή σημείων προσαρμογής των φωτογραφιών. Τα φωτοσταθερά προσδιορίζονται και υπολογίζονται με τοπογραφικές μεθόδους από πολυγωνομετρικά σημεία. Η ακρίβεια των φωτοσταθερών και άρα έμμεσα της φωτογραμμετρικής απόδοσης επηρεάζεται από την υλοποίησή τους στο πεδίο. 8. Μέθοδος με τη χρήση laser scanner. Τα όργανα αυτά έχουν τη δυνατότητα μέτρησης χιλιάδων σημείων το δευτερόλεπτο και αποτυπώνουν μόνα τους τρισδιάστατα το χώρο γύρω τους. 47

54 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων Η τοπογραφία και οι τεχνικές της έλυσαν βασικά προβλήματα των αναστηλωτών - συντηρητών όπως είναι η ενιαία ακρίβεια σε όλη την έκταση του μνημείου και η σύνδεση των ανεξάρτητων χώρων μεταξύ τους σ' ένα σύστημα αναφοράς. Η σύγχρονη αντίληψη σχετικά με τη μεθοδολογία της γεωμετρικής τεκμηρίωσης των μνημείων αποτελεί ένα συνδυασμό της τοπομετρικής, της τοπογραφικής και της φωτογραμμετρικής μεθόδου. Η τοπογραφική μέθοδος παρέχει τα δίκτυα εξάρτησης (τριγωνομετρικό, πολυγωνομετρικό, χωροσταθμικό, τοποσταθερά σημεία και φωτοσταθερά), η φωτογραμμετρική μέθοδος αποτυπώνει τις λεπτομέρειες στο χώρο μεταξύ των φωτοσταθερών και η τοπομετρική συμπληρώνει τις άλλες δύο εκεί που είτε δεν είναι δυνατό είτε κρίνεται ασύμφορο να χρησιμοποιηθούν [13]. Στην παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή όπου σκοπός είναι η γεωμετρική τεκμηρίωση στο Γενί Τζαμί εφαρμόστηκε η σύγχρονη μέθοδος της τρισδιάστατης αποτύπωσης με 3D Laser Scanner. 2.2 Αποτύπωση με χρήση τρισδιάστατου σαρωτή (3D Laser Scanner). Τρισδιάστατοι Σαρωτές Laser (3D Laser Scanners) ονομάζονται οι συσκευές που συλλέγουν τρισδιάστατες συντεταγμένες μιας δεδομένης περιοχής της επιφάνειας ενός αντικειμένου αυτόματα και σε ένα συστηματικό μοτίβο με υψηλό ρυθμό επιτυγχάνοντας τα αποτελέσματα σχεδόν σε πραγματικό χρόνο [24]. Συγκεκριμένα βασική αρχή λειτουργίας τους είναι η μέτρηση των τρισδιάστατων πολικών συντεταγμένων (των 2 γωνιών διεύθυνσης και της απόστασης) κάθε σημείου που προσπίπτει ο παλμός laser, με αρχή του συστήματος συντεταγμένων τον σαρωτή laser. Με τη χρήση του πρώτου θεμελιώδους προβλήματος της τοπογραφίας καθώς και των σχέσεων της τριγωνομετρικής υψομετρίας είναι δυνατός ο υπολογισμός των τρισδιάστατων καρτεσιανών συντεταγμένων των σημείων που έχουν μετρηθεί. Ανάλογα με τον τρόπο προσδιορισμού της απόστασης μεταξύ του σαρωτή και του σαρωμένου σημείου, οι σαρωτές laser διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες (βλ. Κεφ σελ. 51) [11]. Σε γενικές γραμμές η τεχνολογία laser αποτελεί μια επανάσταση στη διαδικασία συλλογής τρισδιάστατων σημειοσυνόλων, παρά τα όποια προβλήματα προκύπτουν στη χρήση της, λόγω είτε της θέσης, της διάταξης ή της μορφολογίας του αντικειμένου, είτε του υψηλού κόστους που συνεπάγεται η χρήση της. Σε κάθε περίπτωση πάντως γεγονός παραμένει ότι τα προϊόντα της χρήσης laser αντιπροσωπεύουν στην πλειονότητα τους άριστο πρωτογενές υλικό τόσο για την ορθοαναγωγή όσο και για τη δημιουργία υψηλής ποιότητας εικονικών 48

55 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων φωτορεαλιστικών μοντέλων αντικειμένων του πραγματικού κόσμου [13]. Το προϊόν αυτό της σάρωσης είναι ένα νέφος σημείων 6 που απεικονίζει στον θεατή τη χωρική κατανομή του θέματος. Το νέφος σημείων μπορεί επίσης να περιλαμβάνει πρόσθετες πληροφορίες, όπως η ένταση του ανακλώμενου σήματος με την οποία προσδιορίζεται η υφή του αντικειμένου ή ακόμη και η ένταση του χρώματος. Γενικά ένα νέφος σημείων περιέχει ένα σχετικά μεγάλο αριθμό συντεταγμένων σε σύγκριση με τον όγκο που καταλαμβάνει [24]. Η μέθοδος αυτή παρουσιάζει τόσο πλεονεκτήματα όσο και μειονεκτήματα. Πλεονεκτήματα: Είναι ταχύτατη και αξιόπιστη μέθοδος αποτύπωσης. Παρέχει ακριβέστερα προϊόντα από οποιαδήποτε άλλη μεθοδολογία. Απαιτεί λιγότερη προεπεξεργασία αλλά και μικρότερο χρόνο εργασίας στο γραφείο. Η χρήση του laser scanner στο πεδίο είναι απλούστερη από τη χρήση οποιουδήποτε άλλου τοπογραφικού οργάνου καθώς το όργανο λειτουργεί με αυτόματο τρόπο. Συνδυάζει την ακρίβεια της τοπογραφικής αποτύπωσης και την πληρότητα και συνέχεια αποτύπωσης της φωτογραμμετρικής. Παρέχει μεταβλητή ανάλυση στο έδαφος ανάλογα με την απαιτούμενη ακρίβεια του τελικού προϊόντος. Παρέχει συνολική αποτύπωση των 3D αντικειμένων χωρίς επιπλέον κόπο ή χρόνο εργασίας [2]. Μειονεκτήματα: Η μέθοδος της σάρωσης απαιτεί οπτική επαφή με το αντικείμενο που αποτυπώνεται πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορεί να δει διαμέσου αντικειμένων (συμπεριλαμβανόμενης της πυκνής βλάστησης) και δεν μπορεί να δει γύρω από γωνίες. Ορισμένα είδη σαρωτών laser μπορεί να αντιμετωπίζουν προβλήματα με την ανάκλαση από συγκεκριμένα υλικά, όπως το μάρμαρο ή οι επιχρυσωμένες επιφάνειες [24]. Όταν το αντικείμενο έχει σχετικά απλό σχήμα ή/και μικρό μέγεθος είναι ασύμφορη η χρήση της μεθόδου σάρωσης λόγω του υψηλού κόστος του τεχνικού εξοπλισμού και της επεξεργασίας που θα ακολουθήσει τη διαδικασία των μετρήσεων. 6 Ως νέφος σημείων ορίζεται ένα σύνολο σημείων που μοιράζονται το ίδιο τρισδιάστατο καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων. Κάθε σημείο φέρει πληροφορία που το τοποθετεί σε μία συγκεκριμένη θέση μέσα στον τρισδιάστατο χώρο και αντιστοιχεί σε μια θέση πάνω στην επιφάνεια που ψηφιοποιήθηκε. Η πληροφορία αυτή είναι τρεις διαφορετικές τιμές, μία για κάθε άξονα (x,y,z) [2]. 49

56 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων Η περαιτέρω επεξεργασία για τη μορφοποίηση των επιφανειών του μοντέλου χώρου απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις και έμπειρο χειρισμό από κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό σε περιβάλλον σχεδίασης CAD. Το κόστος αγοράς εξοπλισμού είναι μεγάλο ενώ το κόστος της αποτύπωσης μπορεί να είναι ιδιαίτερα χαμηλό λόγω του μειωμένου χρόνου παραμονής των ειδικευμένων επιστημόνων στον τόπο καταγραφής και του περιορισμένου αριθμό εργατοωρών που απαιτούνται για τη δημιουργία του συνολικού 3D μοντέλου [2]. Οι σαρωτές laser μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε κάθε στάδιο μιας μελέτης συντήρησης και αποκατάστασης ενός μνημείου. Οι εργασίες που θα μπορούσαν να θεωρηθούν δυνητικά κατάλληλες για την εφαρμογή της μεθόδου της τρισδιάστατης σάρωσης είναι οι εξής: Συμβάλλει στην καταγραφή πριν από την αναστήλωση ενός αντικειμένου ή ενός χώρου η οποία θα βοηθήσει στη διαδικασία σχεδιασμού, καθώς και στη δημιουργία αρχείου. Συμβάλλει σε μια λεπτομερή καταγραφή, όπου ένα στοιχείο, μια κατασκευή ή ένας χώρος μπορεί να χαθεί ή να αλλάξει για πάντα, όπως σε μια αρχαιολογική ανασκαφή ή σε έναν χώρο που βρίσκεται σε κίνδυνο. Συμβάλλει στην παρακολούθηση και καταγραφή της δομής εξετάζοντας πώς η επιφάνεια ενός αντικειμένου αλλάζει με την πάροδο του χρόνου λόγω καιρικών συνθηκών, ρύπανσης ή βανδαλισμού. Παρέχει ένα ψηφιακό γεωμετρικό μοντέλο ενός αντικειμένου από το οποίο μπορεί να παραχθεί ένα αντίγραφο με σκοπό την έκθεση του ή την αντικατάσταση σε μια εργασία αποκατάστασης. Συμβάλλει στην δημιουργία τρισδιάστατων μοντέλων, video πλοήγησης και απεικονίσεων οι οποίες θα χρησιμοποιηθούν σε κέντρα επισκεπτών, μουσεία, στο διαδίκτυο αλλά και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης καθιστώντας το μνημείο προσιτό σε όλους και βοηθώντας στην καλύτερη κατανόηση του. Βοηθάει στην ερμηνεία των αρχαιολογικών στοιχείων και τη σχέση τους σε ένα τοπίο, συμβάλλοντας έτσι στην κατανόηση της εξέλιξης ενός τόπου και της σημασίας του σε μια περιοχή, Παρέχει μια ποικιλία από κλίμακες συμβάλλοντας έτσι στην αποκάλυψη, μέχρι πρότινος, απαρατήρητων σημαντικών αρχαιολογικών στοιχείων, όπως τα σημάδια του εργαλείου σε ένα τέχνημα ή ενός τοπίου καλυμμένου με βλάστηση ή δάση. Παρέχει τη δυνατότητα της χωρικής ανάλυσης, που είναι αδύνατη χωρίς τα δεδομένα τριών διαστάσεων, όπως η οπτική επαφή και η υπέρβαση καθ ύψος [24]. 50

57 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων Τα είδη και η αρχή λειτουργίας των τρισδιάστατων σαρωτών (3D Laser Scanners). Οι σαρωτές που χρησιμοποιούνται στην αποτύπωση μνημείων είναι οι σαρωτές απόστασης (Non-contact Scanners). Οι σαρωτές αυτού του τύπου αντίθετα με την τεχνολογία των σαρωτών επαφής χρησιμοποιούν την ακτινοβολία για να εντοπίσουν τη θέση των σημείων που πρόκειται να μετρηθούν και διακρίνονται στους παθητικούς και στους ενεργούς σαρωτές. Οι παθητικοί σαρωτές (Non-contact Passive Scanners) είναι όργανα τα οποία δεν εκπέμπουν κάποια ακτινοβολία κατά τη διάρκεια των μετρήσεων αλλά διαθέτουν δέκτες οι οποίοι λαμβάνουν την ακτινοβολία την οποία εκπέμπουν τα προς αποτύπωση αντικείμενα. Οι σαρωτές αυτοί έχουν τη δυνατότητα εκτός από το ορατό φάσμα να κάνουν μετρήσεις και στο υπέρυθρο. Πρόκειται για μικρούς, εύχρηστους δέκτες με αρκετά μικρές απαιτήσεις σε υπολογιστική ισχύ οι οποίοι κατά συνέπεια δεν απαιτούν κάποιο εξειδικευμένο λογισμικό. Ωστόσο η ακρίβειά τους σχετικά με αυτήν των ενεργών σαρωτών είναι περιορισμένη όπως και οι εφαρμογές τους. Η τεχνολογία που χρησιμοποιείται καθώς επίσης και η επεξεργασία για την παραγωγή των τελικών προϊόντων ακολουθούν συνήθως τη φωτογραμμετρική λογική. Οι ενεργοί σαρωτές εκπέμπουν κάποιο είδος ακτινοβολίας και ανιχνεύοντας την αντανάκλαση της σε κάποιο αντικείμενο μπορούν να υπολογίσουν την απόσταση αυτού. Το είδος της ακτινοβολίας μπορεί να είναι οπτική (με τη μορφή laser στη συντριπτική πλειοψηφία), υπερηχητική ή ακτίνες Χ [12]. Ανάλογα με τον τρόπο προσδιορισμού της απόστασης μεταξύ του σαρωτή και του σαρωμένου σημείου, οι ενεργοί σαρωτές laser διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες. Τριγωνισμού (Triangulation). Αυτός ο τύπος σαρωτή αποτελείται από τη συσκευή μετάδοσης, η οποία στέλνει μια ακτίνα laser πάνω στο αντικείμενο με ένα κάτοπτρο καθορισμένα και βαθμιαία περιστρεφόμενο, που βρίσκεται στο ένα άκρο της μηχανικής βάσης, και μια κάμερα CCD (Charge Coupled Device) που βρίσκεται στο άλλο άκρο της βάσης και η οποία ανιχνεύει την κουκκίδα laser (ή τη γραμμή laser) (Εικόνα 47) [26]. Ο σαρωτής κάνοντας χρήση της μεγάλης οπτικής ευκρίνειας της δέσμης laser που προβάλλεται επί του αντικειμένου και με χρήση εξισώσεων φωτογραμμετρίας υπολογίζει τη θέση του κάθε σημείου που φωτίζεται από την ακτίνα laser στον τρισδιάστατο χώρο. Σημαντικό ρόλο στην επιτυχημένη λειτουργία του σαρωτή laser παίζει η ύπαρξη των κατάλληλων συνθηκών φωτισμού του αντικειμένου καθώς η αρχή λειτουργίας του στηρίζεται στον εντοπισμό του στίγματος της ακτίνας laser στην εικόνα του αντικειμένου που 51

58 2. Γεωμετρική τεκμηρίωση μνημείων συλλαμβάνεται από τον ενσωματωμένο οπτικό αισθητήρα CCD [2, 11]. Για παράδειγμα οι σαρωτές τριγωνισμού δεν λειτουργούν σωστά σε συνθήκες έντονου ηλιακού φωτός γι αυτό είναι απαραίτητη η προσωρινή σκίαση (Εικόνα 50) [24]. Σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις υπάρχουν δύο οπτικοί αισθητήρες CCD που με παρόμοιο τρόπο με αυτόν της φωτογραμμετρικής εμπροσθοτομίας μπορεί να εντοπίσει στο χώρο ένα σημείο εφόσον ανιχνευτούν οι εικονοσυντεταγμένες του σε δύο εικόνες των οποίων η σχετική θέση είναι γνωστή (απέχουν κατά μία γνωστή απόσταση που ονομάζεται και βάση) (Εικόνα 48) [2, 11]. Εικόνα 47. Αρχή λειτουργίας σαρωτή τριγωνισμού [10]. Εικόνα 48. Μέθοδος τριγωνισμού για τον υπολογισμό των συντεταγμένων των σημείων στον τρισδιάστατο χώρο με χρήση ενός και δύο οπτικών αισθητήρων [2]. Η τεχνολογία αυτή πήρε το όνομά της από το τρίγωνο που σχηματίζουν, ο πομπός laser, η εικόνα του laser πάνω στο αντικείμενο και η κάμερα (Εικόνα 49). Σε αυτό το τρίγωνο τα γνωστά στοιχεία είναι η βάση (b, απόσταση πομπού laser και κάμερας, σταθερά σαρωτή), η γωνία με την οποία βλέπει ο σαρωτής το αντικείμενο (α) και η γωνία που σχηματίζει η κουκίδα laser πάνω στο αντικείμενο με την οπτική ευθεία του δέκτη (β). Τα στοιχεία αυτά 52