ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 22, 2008

Transcript

1

2 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 22, 2008 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

3 Γενική επιμέλεια έκδοσης Πολυξένη Αδάμ - Βελένη Κατερίνα Τζαναβάρη Διορθώσεις κειμένων Πολυξένη Αδάμ - Βελένη Κατερίνα Τζαναβάρη Μιχάλης Ιντζές ΙSSN ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ KAI ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ, ΑΡIΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, 2011 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή

4 Περιεχόμενα Γεωργία Στρατούλη, Τάσος Μπεκιάρης Αυγή Καστοριάς: στοιχεία της βιογραφίας του νεολιθικού οικισμού Avgi Kastorias: tracing the biography of the Neolithic settlement Georgia Stratouli, Tassos Bekiaris 1 Ελίνα Αηδονά Αρχαιομαγνητική μελέτη καμένων δομών από τον νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς Archaeomagnetic study of burned structures from the Neolithic settlement at Avgi Kastorias Elina Aidona 11 Γιάννης Σταυριδόπουλος Δισπηλιό 2008: νότιος τομέας Dispilio 2008: south section Yiannis Stavridopoulos 17 Ελένη Σαμαρτζίδου Η παλαιοπαθολογία των ζώων στο νεολιθικό Δισπηλιό Animal Palaeopathology in Neolithic Dispilio Eleni Samartzidou 25 Μαρία Τσιάπαλη Ανασκαφική έρευνα στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης Excavations in the Prefectures of Grevena and Kozani Maria Tsiapali 31 Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη Εορδαία 2008: Η έρευνα στη Σπηλιά και τη Μαυροπηγή Eordaia 2008: archeological research in Spilia and Mavropigi Georgia Karamitrou-Mentessidi 39 Αγγελική Καραθάνου, Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη Η αρχαιοβοτανική έρευνα στη νεολιθική θέση Κρεμαστή Κοιλάδας Archaeobotanical research in the Neolithic site of Kremasti Koiladas Aggeliki Karathanou, Soultana-Maria Valamoti 57 περιεχομενα vii

5 Αντώνιος Πέτκος, Βασιλική Καλταπανίδου-Πυροβέτση Ανάδειξη κάστρου Σερβίων The embellishment of the Servia Castle Antonios Petkos, Vasiliki Kaltapanidou-Pyrovetsi 71 Αναστασία Χρυσοστόμου Έδεσσα Τα νέα τμήματα της οχύρωσης στην Πλατεία Βαροσίου Edessa The new parts of the fortification at Varosi square Anastasia Chrysostomou 79 Γιώργος Σκιαδαρέσης Ανασκαφικά και αναστηλωτικά Γιαννιτσών On excavations and restorations at Yannitsa Giorgos Skiadaresis 89 Πασχάλης Ανδρούδης Ο «τουρμπές του Αχμέτ Μπέη Εβρενόσογλου» στα Γιαννιτσά The so-called türbe (tomb) of Ahmed Beğ Evrenosoğlu at Giannitsa Paschalis Androudis 97 Κυριάκος Φαλελάκης, Αργυρώ Στεφανάκη, Γιώργος Σκιαδαρέσης, Αιμιλία Στεφανίδου, Χρήστος Ιγνατάκης Μελέτη αποκατάστασης και δομοστατική ανάλυση του οθωμανικού λουτρού του «Σεΐχη Ιλάχη» στα Γιαννιτσά Structural analysis and proposal for the restoration of the ottoman bath of Sheikh Ilache at Yannitsa k yriakos Falelakis, Argyro Stefanaki, Giorgos Skiadaresis, Aimilia Stefanidou, Christos Ignatakis 105 Αικατερίνη Παπανθίμου, Εύη Παπαδοπούλου Η ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό του Αρχοντικού Γιαννιτσών κατά την περίοδο 2008 Excavation at the Neolithic settlement at Archontico Yiannitson during 2008 Aikaterini Papanthimou, Evi Papadopoulou 113 Αναστασία Χρυσοστόμου, Παύλος Χρυσοστόμου Σωστική ανασκαφή στο δυτικό νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας κατά το 2008 Rescue excavation in the west cemetery of the ancient settlement at Archontiko Pellas Αnastasia Chrysostomou, Pavlos Chrysostomou 119 Παύλος Χρυσοστόμου Πέλλης βασίλειον The Palace of Pella (Pella s Vassileion) Pavlos Chrysostomou 129 viii το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

6 Ιωάννης Ακαμάτης Αρχαιολογική δραστηριότητα στην Πέλλα το Γενικά συμπεράσματα Archaeological activity at Pella during 2008: general conclusions Ioannis Akamatis 141 Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Νίκος Ακαμάτης Ένα νέο εργαστήριο κεραμικής στην Πέλλα A new pottery workshop in Pella Maria Lilimbaki-Akamati, Nikos Akamatis 147 Θεοδωρος Κουρεμπανάς Αναλύσεις μετάλλου των ευρημάτων από το αρχαίο νομισματοκοπείο της Πέλλας Metal analysis of finds from the ancient mint of Pella Theodoros Kourebanas 155 Νεκτάριος Πουλακάκης Αρχαίο θέατρο Μίεζας: η ανασκαφική έρευνα των ετών 2007 και 2008 Ancient theater of Mieza. Excavation project in 2007 and 2008 Nektarios Poulakakis 159 Ιωάννης Γραικός Σωστικά Βέροιας 2008 Rescue excavations in Veroia during 2008 Ioannis Graikos 169 Χρυσούλα Παλιαδέλη, Αθανασία Κυριάκου, Ελένη Μητσοπούλου, Αλέξανδρος Τούρτας Παλαιές υποχρεώσεις και νέα ευρήματα στις Αιγές Old engagements and new finds at Aegae Chrysoula Paliadeli, Athanasia Kyriakou, Eleni Mitsopoulou, Alexandros Tourtas 177 Χρ υ σ ο ύλ α Παλιαδέλη, Παρασκευή Παπαγεωργίου, Γιάννης Μανιάτης, Σεβαστή Τρ ι α ν ταφύλ λου, Αθανασία Κυριάκου, Αλέξανδρος Τούρτας Μικροανασκαφή σ ένα αναπάντεχο εύρημα από την αγορά των Αιγών: η διεπιστημονική προσέγγιση Microexcavation of an unexpected find from the agora of Aegae: the interdisciplinary approach Chrysoula Paliadeli, Paraskevi Papageorgiou, Yiannis Maniatis, Sevasti Triantaphylloy, Athanasia Kyriakou, Alexandros Tourtas 183 Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Το αρχαιολογικό έργο στην περιοχή αρμοδιότητας της ΙΖʹ EΠΚΑ Archaeological work at the area of administration of the 17th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities Maria Lilimpaki-Akamati 191 περιεχομενα ix

7 Αντωνιοσ Πετκοσ Eκτέλεση εργασιών από την 11η ΕΒΑ σε μουσεία, μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους στους νομούς Ημαθίας, Πέλλας, Κοζάνης, Γρεβενών, Φλώρινας και Καστοριάς 11th Ephorate of Byzantine Antiquities: works in museums. monuments, and archaeological sites in the Prefectures of Emathia, Pella, Kozani, Grevena, Florina and Kastoria Antonios Petkos 201 Στέφανος Γιματζίδης, Reinhard Jung Νέα στοιχεία για την εποχή χαλκού και σιδήρου από την Πιερία: Κάστρο Νεοκαισάρειας και Μοσχοχώρι New evidence on the Bronze and Iron Age from Pieria: the Castle of Neokaisareia and Moschohori Stefanos Gimatzidis, Reinhard Jung 211 Γεώργιος Βελένης, Ευάγγελος Παπαθανασίου Το κάστρο Βοηνάς και το υπόμνημα της ίδρυσής του The Voenas castle and its founding memorandum Georgios Velenis, Evangelos Papathanassiou 219 Ματθαίος Μπέσιος, Φωτεινή Αδακτύλου Τάφρος της τελικής νεολιθικής στον Κάτω Αγιάννη Πιερίας A ditch of the Final Neolithic era at Kato Ayiannis in Pieria Mathaios Besios, Photeini Adaktylou 235 Ματθαίος Μπέσιος, Αθηνά Αθανασιάδου, Κωνσταντίνος Νούλας Ανασκαφή Μεθώνης Excavation at Methoni Matthaios Besios 241 Γιάννης A. Πίκουλας Διασχίζοντας τον Όλυμπο: Οδικό δίκτυο και άμυνα στην Περραιβία ( ). H έρευνα του 2008 Crossing Olympus: passages and defence in Perrhaibia (2008) Yianis A. Pikoulas 249 Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Εσθήρ Σολομών Από την ανασκαφή στην έκθεση: μουσειολογικές παράμετροι της περιοδικής έκθεσης «Τα Καλίνδοια, μία αρχαία πόλη στη Μακεδονία» From the excavation to the exhibition: museological parameters of the temporary exhibition Kalindoia, an ancient city in Macedonia Polyxeni Adam-Veleni, Esther Solomon 255 Λίλλιαν Αχειλαρά ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης Το αρχαιολογικό έργο της ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ Thessaloniki METRO The archaeological work of the 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities. Lillian Acheilara 265 x το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

8 Ευτέρπη Μαρκή, Αλέξανδρος Χατζηϊωαννίδης Θεσσαλονίκη, ανασκαφή οικοπέδου οδού Φράγκων 28 Thessaloniki, plot of Frangon str. 28 Euterpi Marki, Alexandros Hatziϊoannidis 273 Μαρία Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Ηρώ Λυκίδου Θεσσαλονίκης ίχνη. Η περίπτωση της «Στοάς Hirsch» Traces of ancient Thessaloniki. The case of Stoa Hirsch Maria Tsimbidou-Avlonitou, Iro Lykidou 281 Χαρίκλεια Σιαξαμπάνη-Στεφάνου Συντήρηση, διαμόρφωση, ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου της οδού Ιασωνίδου, στη Θεσσαλονίκη Conservation, arrangement, evaluation of the archaeological site at Iasonidou Street in Thessaloniki Charikleia Siaxabani-Stefanou 289 Ευτέρπη Μαρκή, Στέλλα Βασιλειάδου ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης Το έργο της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Thessaloniki METRO The archaeological work of the 9th Ephorate of Byzantine Antiquities Euterpi Marki, Stella Vasileiadou 297 Άννα Ζόμπου-Ασημή, Κωνσταντίνος Ράπτης Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης: στερέωση και αποκατάσταση της παλαιοχριστιανικής βασιλικής Αcheiropoietos, Thessaloniki: consolidation and restoration of the Early Christian basilica Anna Zombou-Asimi, Konstantinos Raptis 307 Κωνσταντίνος Ράπτης, Θεοφάνης Ομήρου, Βασίλειος Ξανθός Hamza Bey Τζαμί (Αλκαζάρ) Θεσσαλονίκης: προστασία και ανάδειξη του πρώιμου οθωμανικού μνημείου (2008) Hamza Bey Camiι (Alkazar), Thessaloniki: protection of the early ottoman monument (2008) Konstantinos Raptis, Theophanis Omirou, Vassileios Xanthos 315 Στέλιος Ανδρέου, Καλλιόπη Ευκλείδου Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης, 2008 The University excavation in Toumba Thessaloniki, 2008 Stelios Andreou, Kalliopi Eukleidou 323 Μιχάλης Τιβέριος, Ελένη Μανακίδου, Δέσποινα Τσιαφάκη Ανασκαφικές έρευνες στο Καραμπουρνάκι κατά το 2008: ο αρχαίος οικισμός Excavations at Karabournaki during 2008: the ancient settlement Michalis Tiverios, Eleni Manakidou, Despoina Tsiafaki 329 περιεχομενα xi

9 Δέσποινα Ιγνατιάδου, Sophie Descamps, Ευρυδίκη Κεφαλίδου, Anaïs Boucher Mikra Karaburun 1917: ανακτώντας αρχαιολογικά συμφραζόμενα Mikra Karaburun 1917: regaining the archaeological context Despoina Ignatiadou, Sophie Descamps, Eurydice Kefalidou, Anaïs Boucher 335 Μαρία Παππά, Αναστάσιος Αντωνάρας, Ευαγγελία Βλιώρα, Στράτος Νανόγλου Νεολιθικός οικισμός Θέρμης Neolithic settlement of Thermi Maria Pappa, Anastasios Antonaras, Evangelia Vliora, Stratos Nanoglou 343 Βικτώρια Αλλαμανή-Σουρή Σουρωτή: η εξέλιξη του ανασκαφικού έργου στο αρχαίο νεκροταφείο Souroti: the progress of excavation in the ancient cemetery Victoria Allamani-Souri 351 Μανόλης Μανωλεδάκης, Ευτέρπη Μαρκή Το υδραγωγείο του Χορτιάτη The aqueduct of Hortiatis Manolis Manoledakis, Euterpi Marki 361 Αστέριος Λιούτας, Λάζαρος Τόρκος Ψηφιοποίηση αρχείου αρχαιολογικών χώρων επαρχίας Λαγκαδά Digitization of he archive of the archaeological sites of the Lagada Province Asterios Lioutas, Lazaros Torkos 369 Νίκος Παζαράς, Βασίλης Ξανθός Σωστικές και στερεωτικές εργασίες στον πύργο του Αγίου Βασιλείου στη λίμνη Κορώνεια της Θεσσαλονίκης Rescue and stabilization works at the tower of Agios Vasileios in the lake Koroneia of Thessaloniki Nikos Pazaras, Vasilis Xanthos 375 Κωνσταντίνος Σισμανίδης Συγκρότημα Σεβαστείου Καλινδοίων: η εξέδρα και άλλα The Sebasteion complex at Kalindoia: the Exedra and other issues Konstantinos Sismanidis 381 Νί κο ς Πουλιανός Η θέση ανεύρεσης του κρανίου του Ανθρώπου των Πετραλώνων: αναδρομή σε δεδομένα μισού αιώνα The discovery site of the Petralona Man s skull. Retrospection on the data of half a century Nikos Poulianos 387 xii το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

10 Κώστας Παπαστάθης, Ολυμπία Νασιώκα, Μιχάηλ Βιολατζής, Κατερίνα Αμανατίδου Αρχαιολογικές έρευνες στη βορειοανατολική Χαλκιδική: Παλαιόκαστρο, Ιερισσός (Άκανθος), Στρατώνι (Στρατονίκη) Archaeological research in north east Chalcidice: Paliokastro, Ierissos (Akanthos), Stratoni (Stratonike) Kostas Papastathis, Olympia Nasioka, Michaεl Violatzis, Katerina Amanatidou 399 Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Διονύσης Γερμένης Ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Κασσάνδρεια Excavation in Ancient Kassandreia Vasiliki Misailidou-Despotidou, Dionisis Germenis 411 Λίλλιαν Αχειλαρά, Ξενοφώντας Γιαννάκης, Ελισάβετ-Μπεττίνα Τσιγαρίδα, Σπύρος Βασιλείου, Δημήτρης Πάτησ Ανάδειξη και διαμόρφωση αρχαιολογικού χώρου Άμμωνος Διός The embellishment of the Ammon Zeus sanctuary archaeological site Lillian Acheilara, Xenofontas Yiannakis, Elisabeth-Bettina Tsigarida, Spyros Vasileiou, Dimitris Patis 419 Ελισάβετ-Μπετίνα Τσιγαρίδα, Σπύρος Βασιλείου Στοιχεία από την ανασκαφή στο οικόπεδο Τριανταφυλλίδη στη Σίβηρη Χαλκιδικής. Η χερσόνησος της Κασσάνδρας μετά από τον Φίλιππο Βʹ Evidence from the excavation at Triantafyllides plot in Siviri, Chalcidice: the Kassandra peninsula after Phillip II Elisabeth-Bettina Tsigarida, Spyros Vasileiou 427 Sarah P. Morris Προϊστορική Τορώνη ( ): προκαταρκτικά αποτελέσματα των ανασκαφών στη θέση «Λήκυθος» Prehistoric Torone ( ): first results of excavations at the site of Lekythos Sarah P. Morris 435 Πλούταρχος Θεοχαρίδης, Νικόλαος Μερτζιμέκης, Ιωάννης Ταβλάκης Ανασκαφική έρευνα στη μονή Ζωγράφου και στοιχεία για την αναπαράσταση του παλιού περιβόλου της Excavations at the Zografou Monastery and some evidence for the reconstruction of its old enclosure Ploutarhos Theocharides, Nikolaos Mertzimekis, Ioannis Tavlakis 443 Πλούταρχος Θεοχαρίδης, Βαγγέλης Μαλαδάκης, Ιωάννης Ταβλάκης Ανασκαφικές έρευνες στη Μεγίστη Λαύρα: η νοτιοανατολική πτέρυγα και το βόρειο κωδωνοστάσιο Excavations at the Great Lavra, Mt Athos: the south-eastern wing and the north belfry Ploutarchos Theocharides, Vangelis Maladakis, Ioannis Tavlakis 453 περιεχομενα xiii

11 Θώμη Σαββοπούλου, Γιάννης Γιαννάκης Ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου Ευρωπού: από τον σχεδιασμό στην υλοποίηση Presentation of the archaeological site of Europos. From concept, to implementation. Thomi Savvopoulou - Yiannis Giannakis 461 Μαγδαληνή Βάλλα, Ευνίκη Μίχα, Μαρια Νασιουλα, Αντωνησ Πεξαρασ Μικρό Δάσος Κιλκίς: πρώτες πληροφορίες από ένα νεκροταφείο της ενδοχώρας Mikro Dasos of Kilkis: first evidence about a cemetery in the inland Magdalene Valla, Evniki Micha, Maria Nasioula, Antonis Pexaras 469 Αθηνά Τοκμακίδου, Βασίλης Ξανθός Το φρούριο του Γυναικόκαστρου. Εργασίες The castle at Gynaikokastro. Works of the years Athena Tokmakidou, Vasilis Xanthos 477 Χαρίκλεια Κω τ σ ί δου Ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου Παλατιανού. Αποκατάσταση κτισμάτων της αρχαίας πόλης The embellishment of the archaeological site at Palatiano: reconstruction of ancient city s buildings Charikleia Kotsidou 485 Μαρία Τόλ ι α-χρ ι σ τά κου Ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στον Νομό Σερρών κατά τη διάνοιξη του κάθετου άξονα της Εγνατίας οδού Excavations and surface surveys in the Serres District during the construction of the vertical axis of the Egnatia Odos Maria Tolia - Christakou 491 Κατερίνα Περιστέρη Αρχαία Βέργη. Ανασκαφική έρευνα στον αρχαίο οικισμό Ancient Vergi. Excavations in the ancient settlement during Katerina Peristeri 499 Μαρία Τόλ ι α-χρ ι σ τά κου, Σουλτάνα Σιώπη Σωστική ανασκαφική έρευνα στον προϊστορικό οικισμό του Αγίου Πνεύματος νομού Σερρών Salvage excavation of the prehistoric settlement at Agio Pnevma, Serres District Maria Tolia-Christakou Soultana Siopi 505 Ηλέκτρα Ζωγράφου, Μαρία Κυρανούδη «Κρυονέρι» Ν. Κερδυλλίων: το ρωμαϊκό νεκροταφείο και η περίπτωση διατήρησης οργανικών ινών σε χάλκινα νομίσματα Kryoneri of Ν. Kerdyllia: the Roman cemetery and the case of preservation of organic fibers on copper coins Elektra Zografou, Maria Kyranoudi 513 xiv το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

12 Μάγδα Παρχαρίδου-Αναγνώστου Εκκλησιαστικό Μουσείο της Ιεράς Μητροπόλεως Δράμας: η καταγραφή και η μελέτη των εκτιθέμενων αντικειμένων The ecclesiastical museum of Hiera Metropolis of Drama: cataloguing and studying the objects on display Maria Parcharidou-Anagnostou 521 Pascal Darcque, Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Δήμητρα Μαλαμίδου, Ζωή Τσιρτσώνη Νέο ερευνητικό πρόγραμμα στον προϊστορικό οικισμό του Ντικιλί Τας: οι γενικοί στόχοι και η πρώτη ανασκαφική περίοδος (2008) A new research program for the prehistoric settlement at Dikili Tas: general aims and the first period of excavation (2008) Pascal Darque, Chaϊdo Koukouli-Chrysanthaki, Dimitra Malamidou, Zoe Tsirtsoni 529 Λεωνίδας Λεοντάρης, Σταύρος Πλυμάκης, Κωνσταντίνος Χαχλάκης, Μαρία Νικολαΐδου, Γιώργος Καραδέδος Ρυθμιστικό σχέδιο αρχαίου Φάγρητα και αποκατάσταση-ανάδειξη του Μακεδονικού τάφου 537 Master plan of ancient Phagres and the reconstruction-embellishment of the Macedonian tomb Leonidas Leontaris, Stavros Plymakis, Konstantinos Chachlakis, Maria Nikolaϊdou, Giorgos Karadedos Σαπφώ Τάνου, Μιχάλης Λυχούνας Βασιλική κάτωθεν του Χαλήλ Μπεή τζαμιού A basilica under the Chalel Bey mosque Sappho Tanou, Michalis Lychounas 547 Ιωάννης Ηλιάδης Το μεσαιωνικό υδραγωγείο Καβάλας: νυχτερινός φωτισμός The medieval aqueduct of Kavala: night lighting Yiannis Iliadis 555 Tony Kozelj, Manuela Wurch-Kozelj Τυχαία ευρήματα από τη Θάσο Random finds from Thasos Tony Kozelj, Manuela Wurch-Kozelj 563 Κωνσταντίνα Καλλιντζή, Στέφανος Τσολάκης, Κυριακή Χατζηπροκοπίου, Μαρία Χρυσάφη «Γιατί να πάμε στον αρχαιολογικό χώρο Αβδήρων;». Τέσσερις απαντήσεις στο ερώτημα του υποψήφιου επισκέπτη Why visit the archaeological site of Abdera?. Four answers to the question of the future visitor Konstantina Kallintzi, Stefanos Tsolakis, Kyriaki Chatziprokopiou, Maria Chrysafi 573 Ιωάννης Καλαφατζής, Δέσποινα Μακροπούλου, Γιώργος Καραδέδος Η Χάνα στην αρχαία Τραïανούπολη. Πρόταση αποκατάστασης The building of Chana in ancient Trajanopolis: a proposal for reconstruction Ioannis Kalafatzis, Despoina Makropoulou, Giorgos Karadedos 581 περιεχομενα xv

13 ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ F.Y.R.O.M. Μελενικίτσι Δράμα Παλατιανό Μικρό Δάσος Κάτω Χριστός Άγ. Πνεύμα Ντικιλί Τας Άβδηρα Ευρωπός Άγ. Γερμανός Γυναικόκαστρο Έδεσσα Αρχοντικό Βέργη Κρυονέρι Καβάλα Φλώρινα Λαγκαδάς Αμύνταιο Μίεζα Γιαννιτσά Φάγρητας Σπηλιά Πέλλα Θεσσαλονίκη Άγ. Βασίλειος Θάσος Χορτιάτης Δισπηλιό Μαυροπηγή Βέροια Θέρμη Καλίνδοια Αυγή Καστοριάς Κρεμαστή Παλαιόκαστρο Αιγές Σουρωτή Στρατώνι Άργος Ορεστικό Μεθώνη Πετράλωνα Ιερισσός Σιάτιστα Νεοκαισάρεια Μονή Ζωγράφου Βελβεντό Κ. Αγιάννης Αιανή Βοηνάς Νέα Ποτίδαια Σέρβια Μεγίστη Λαύρα Γρεβενά Καλλιθέα Περραιβία Σίβηρη Τορώνη Τορνίκι Τραϊανούπολη ΤΟΥΡΚΙΑ Χάρτης των περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης που αναφέρονται στο ΑΕΜΘ 22, 2008.

14 Ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στον Νομό Σερρών κατά τη διάνοιξη του κάθετου άξονα της Εγνατίας οδού Μαρία Τόλια-Χριστάκου Το χρονικό διάστημα από το φθινόπωρο του 2006 ως τον Νοέμβριο του 2008, κατά το οποίο η υπογράφουσα είχε την ευθύνη της επίβλεψης του έργου διάνοιξης του κάθετου άξονα της Εγνατίας οδού «Δερβένι Σέρρες-Προμαχώνας»*, πραγματοποιήθηκαν μικρές ανασκαφικές εργασίες τόσο στο τμήμα «Στρυμονικό- Λευκώνας-Χριστός (60.2.2)», όσο και στο τμήμα «Κάτω Αμπέλα-Α/Ν Πετριτσίου (60.3.3)». Παράλληλα, και για λόγους προστασίας των μη εντοπισμένων αρχαιοτήτων διεξήχθησαν εκτεταμένες επιφανειακές έρευνες τόσο σε περιοχές πλησίον του άξονα, όσο και σε περιοχές γύρω από τους χώρους απόληψης υλικών. Ανασκαφή στη θέση Χ.Θ του τμήματος Κ. Αμπέλα-Α.Κ. Πετριτσίου (60.3.3) Συντεταγμένες 1 : Χ: 6.645, Ψ: (3421/8) Το καλοκαίρι του 2007 διεξήχθη μικρή σωστική ανασκαφή στη θέση μικρού τεχνικού έργου στην πεδινή έκταση 1,00 χλμ. νοτιοδυτικά του οικισμού της Κάτω Αμπέλας 2 και περίπου 3,00 χλμ. νότια του Σιδηροκάστρου, όπου ήρθαν στο φως λείψανα μικρής εγκατάστασης υστερορωμαϊκών χρόνων. Αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια τοίχου από αργο- * Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στους αρχαιολόγους Αθ. Σαλονικιό και Σ. Σιώπη που είχαν την ευθύνη των ημερολογίων των ανασκαφών, στον φοιτητή αρχαιολογίας Β. Τρέντζιο και τον Ν. Λασκαράκη που διεξήγαν το δύσκολο έργο της επίβλεψης των εκσκαφικών εργασιών, στην αρχιτέκτονα της ΚΗʹ ΕΠΚΑ Στ. Παπότη για την εκπόνηση των τοπογραφικών διαγραμμάτων, στις συντηρήτριες Μ. Κυρανούδη και Ελ. Σελερίδου, καθώς και στον αρχαιοφύλακα του Μουσείου Σερρών Ι. Λιούμπα για την υλικοτεχνική υποστήριξη των ανασκαφών. 1. Όλες οι θέσεις προσδιορίζονται γεωγραφικά με ορθογώνιες αζιμουθιακές συντεταγμένες εξαρτημένες από το Εθνικό Τριγωνομετρικό Δίκτυο και συγκεκριμένα από το Κέντρο Φύλλου Χάρτη 1: «ΣΕΡ- ΡΑΙ» με στοιχεία φ = 41 15ʹ και λ = 0 15ʹ απ Αθηνών της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (Γ.Υ.Σ.) (προβολικό σύστημα HATT). Σε παρένθεση δίνεται ο αριθμός του αντίστοιχου τοπογραφικού διαγράμματος σε κλίμακα 1:5000 της Γ.Υ.Σ. 2. Οι αποστάσεις δίνονται σε ευθεία επί χάρτου, ενώ οι αντίστοιχες από τους οικισμούς υπολογίζονται από τα όρια των τελευταίων. λιθιδομή και παρακείμενο φρέαρ, ενώ πολύ κοντά στα δυτικά εντοπίστηκαν δύο τάφροι ανοιγμένες στο φυσικό έδαφος και ανοικτό όρυγμα για τη συλλογή νερού. Επιφανειακές έρευνες ανατολικά του Στρυμόνα ποταμού Οι επιφανειακές έρευνες ανατολικά του ποταμού Στρυμόνα (Σχ. 1) επικεντρώθηκαν αφενός δυτικά της εθνικής οδού Σερρών-Σιδηροκάστρου στη χαμηλότερη ημιπεδινή ζώνη πριν από τον βάλτο του Στρυμόνα και αφετέρου στην ημιορεινή περιοχή βορειοανατολικά του σύγχρονου οικισμού του Άνω Χριστού και βόρεια του οικισμού του Λευκώνα. Μελενικίτσι Ι (Σχ. 1, αρ. 1) Συντεταγμένες: Χ: 3.774, Ψ: (3432/5) Η παράνομη απόληψη υλικών από την ανάδοχο εταιρεία, περίπου 1,50 χλμ. νοτιοδυτικά του Μελενικιτσίου, αποκάλυψε στρώμα πλούσιο σε χειροποίητη προϊστορική κεραμική, καθώς και λείψανα πηλοκατασκευής από ωμά πλιθιά. Το στρώμα αυτό εντοπίστηκε κάτω από επίχωση, 7,00 μ. περίπου, που δημιουργήθηκε από τις προσχώσεις παρακείμενου χειμάρρου. Η ανακάλυψη της προϊστορικής αυτής θέσης είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς είναι η πρώτη που διαπιστώνεται σε ημιπεδινή έκταση πλησιέστερα στη λεκάνη του ποταμού και όχι στις υπώρειες των ορεινών όγκων, όπου παραδοσιακά εντοπίζονται οι οικισμοί της κοιλάδας του Στρυμόνα 3. Ωστόσο, οι προσχωσιγενείς επιχώσεις που την κάλυψαν πιθανόν δημιουργήθηκαν μετά τη ρωμαϊκή περίοδο, όπως φανερώνει η ύπαρξη στρώματος με κεραμική ρω- 3. Την πιθανότητα ύπαρξης προϊστορικών οικισμών στις πεδινότερες περιοχές της λεκάνης των Σερρών είχε υποστηρίξει ο Ι. Ασλάνης στο Ι. Ασλάνης, Η Προϊστορία της Μακεδονίας Ι. Η Νεολιθική Εποχή (1992) 70, όπου η επιχειρηματολογία επικεντρώνεται κυρίως στην απουσία θέσεων της αρχαιότερης νεολιθικής. Ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στον Νομό Σερρών κατά τη διάνοιξη του κάθετου άξονα της Εγνατίας 491

15 Εικ. 1. Άποψη της ανασκαφής στη θέση «Λαγοκορυφή» Μελενικιτσίου. Σχ. 1. Χάρτης με τις νέες θέσεις της περιοχής ανατολικά του Στρυμόνα Ποταμού. μαϊκών χρόνων που εντοπίστηκε 500 μ. περίπου νότια της προϊστορικής θέσης κάτω από επίχωση ύψους 15,00 μ. περίπου και το οποίο φαινόταν ότι συνέχιζε προς τα δυτικά, έξω από τα όρια της εκσκαφής 4. Μελενικίτσι ΙΙ, θέση «Λαγοκορυφή» Συντεταγμένες: Χ: Ψ: (3432/5) Στην ίδια ημιπεδινή ζώνη δυτικά της εθνικής οδού Σερρών-Σιδηροκάστρου, στη δυτική πλαγιά χαμηλού υψώματος μ. δυτικά του Μελενικιτσίου (Σχ. 1, αρ. 2), εντοπίστηκε νεκροταφείο αβέβαιης χρονολόγησης. Προς το παρόν δεν στάθηκε δυνατό να συσχετιστεί με κάποια αρχαία θέση. ωστόσο, σε απόσταση μόλις 300 μ. προς τα βόρεια (Σχ. 1, αρ. 3) βρέθηκε κατά τις εργασίες απόληψης υλικών από την ανάδοχο εταιρεία μικρή εγκατάσταση πιθανότατα αγροτικού χαρακτήρα με πασσαλόπηκτους τοίχους κατασκευασμένους από καλάμωση και πηλό 5 (Εικ. 1), η οποία, όπως φάνηκε από τη μικρή ανασκαφική έρευνα που ακολούθησε, είχε καταστραφεί από φωτιά. Η επίχωσή της περιείχε άφθονη κεραμική, ως επί το πλείστον αβαφή 4. Με τη ρωμαϊκή αυτή θέση ίσως σχετίζεται εκτεταμένο νεκροταφείο που είχε εντοπιστεί στη θέση «Σλάνιτσα», περίπου 300 με 500 μ. στα βορειοανατολικά, αμέσως δυτικά της εθνικής οδού Σερρών- Σιδηροκάστρου, βλ. Μ. Βάλλα, ΑΔ 50, 1995, Χρον. Βʹ2, Η χρήση πασσαλόπηκτων τοίχων κατασκευασμένων με ωμό πηλό και καλάμωση δεν είναι άγνωστη στους ιστορικούς χρόνους. Πρβλ. πηλόμαζες με αποτυπώματα κλαδιών από αγροικία στη θέση «Κομπολόι», στην περιοχή των αρχαίων Λειβήθρων Πιερίας, Π. Αδάμ-Βελένη, Ε. Πουλάκη, Κ. Τζαναβάρη, Αρχαίες Αγροικίες σε Σύγχρονους Δρόμους (2003) 173, αρ. 16 και 174, αρ. 17. αντίστοιχα παραδείγματα από τις Πέτρες Φλώρινας, βλ. Γ. Βελένης, Π. Αδάμ-Βελένη, ΑΕΜΘ 2, 1988, και κακοψημένη. Μεταξύ των καλύτερων δειγμάτων περιλαμβάνεται τμήμα ερυθροβαφούς αμφορίσκου, καθώς και θραύσματα λύχνων, ανάμεσά τους και του λεγόμενου τύπου «Εφέσου» 6, τα οποία μαζί με νόμισμα κοπής Θεσσαλονίκης 7 χρονολογούν την εγκατάσταση στους υστεροελληνιστικούς-πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους. Κάτω Χριστός Ι (Σχ. 1, αρ. 4) Συντεταγμένες: Χ: 1.465, Ψ: (3432/7) Σε χαμηλό ύψωμα 700 μ. περίπου δυτικά-βορειοδυτικά του Κάτω Χριστού και εντός ζώνης κατάληψης του άξονα εντοπίστηκε μικρή προϊστορική εγκατάσταση. Μεγάλο τμήμα του υψώματος, το οποίο ανατολικά πλαισιώνεται από μικρό ρέμα, κόπηκε κατά την κατασκευή της εθνικής οδού Σερρών-Σιδηροκάστρου. Επιφανειακά διαπιστώθηκαν τμήματα πίθου, καθώς και μικρή διασπορά χειροποίητης κεραμικής της εποχής χαλκού. Κάτω Χριστός ΙΙ (Σχ. 1, αρ. 5) Συντεταγμένες: Χ: 2.000, Ψ: (3432/5) Περίπου μ. βορειοδυτικά του Κάτω Χριστού, σε χαμηλό ύψωμα δυτικά της εθνικής οδού Σερρών- Σιδηροκάστρου, εντοπίστηκε νεκροταφείο με αβέβαιη χρονολόγηση. Τμήμα του βρίσκεται εντός ζώνης κατάληψης του άξονα και η ανασκαφή του εκκρεμεί 8. Άνω Χριστός Ι (Σχ. 1, αρ. 6) Συντεταγμένες: Χ: +327, Ψ: (3432/8) Στη βόρεια έξοδο του χωριού του Άνω Χριστού εντοπίστηκε συστάδα λακκοειδών τάφων που, όπως προκύπτει από τα άφθονα όστρακα αγγείων που εντοπίστη- 6. P. Bruneau, Les lampes. Exploration archéologique de Délos 26 (1965) 73, πίν. 18 (πλησιέστερα στο αρ. 3006). 7. Πρβλ. H. Gaebler, Die antiken Münzen von Makedonia und Paionia, Die antiken Münzen Nord-Griechenlands III (1935) , αρ. 24, πίν. XXIII, Κατά τις εκσκαφικές εργασίες για τη διάνοιξη του άξονα εντοπίστηκε καλυπτήρια πλάκα τάφου. 492 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

16 καν πλησίον, μεταξύ των οποίων τμήματα μελαμβαφών αγγείων, μικρό θραύσμα ερυθρόμορφου κρατήρα και θραύσματα οξυπύθμενων αμφορέων Μένδης και Θάσου, χρονολογείται στους κλασικούς χρόνους. Άνω Χριστός, θέση «Άγιος Αντώνιος» (Σχ. 1, αρ. 7) Συντεταγμένες: Χ: +645, Ψ: (3432/6) Μία μικρή συστάδα τάφων ρωμαϊκών χρόνων εντοπίστηκε 1,00 χλμ. περίπου βορειοανατολικά του Άνω Χριστού, σε μικρό ύψωμα με νεόκτιστο εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου στην κορυφή. Αρκετοί τάφοι με κάλυψη από πωρολιθικές πλάκες καταστράφηκαν από τη διάνοιξη χωματόδρομου που οδηγεί στο εξωκκλήσι. Άνω Χριστός, θέση «Αγία Παρασκευή» (Σχ. 1, αρ. 8) Συντεταγμένες: Χ: +1149, Ψ: (3432/6) Δύο χιλιόμετρα περίπου βορειοανατολικά της κοινότητας του Άνω Χριστού, στην περιοχή γύρω από το νεόκτιστο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, εντοπίστηκε εκτεταμένη θέση με επιφανειακά μεγάλη διασπορά, αλλά σχετικά μικρή πυκνότητα, κεραμικής ρωμαϊκών χρόνων. Η θέση αναπτύσσεται σε πλάτωμα στην κορυφή υψώματος που πλαισιώνεται από βαθιές κοίτες χειμάρρων 9. Βόρεια του εξωκκλησίου διάσπαρτες πωρολιθικές πλάκες και σπασμένα κεραμίδια υποδεικνύουν ότι στην περιοχή αυτή πρέπει να βρίσκεται το νεκροταφείο της αρχαίας θέσης 10. περίπου 2,50 χλμ. βόρεια του χωριού στην κορυφή και τη νότια πλαγιά χαμηλού υψώματος, όπου σήμερα υπάρχει εγκατάσταση εκτροφής στρουθοκαμήλων. Διαπιστώθηκε μικρή διασπορά αβαφούς και ερυθροβαφούς ρωμαϊκής κεραμικής, αλλά και αρκετής εφυαλωμένης οθωμανικών χρόνων, ενώ εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ήταν η ανεύρεση πολλών απολιθωμένων όστρεων σε όλη την περιοχή 11. Επιφανειακές έρευνες δυτικά του Στρυμόνα ποταμού Η έρευνα από την πλευρά αυτή του ποταμού επικεντρώθηκε αφενός δυτικά και βόρεια του σύγχρονου οικισμού του Στρυμονικού και αφετέρου στην περιοχή γύρω από τον σύγχρονο οικισμό της Τριάδας. Στην περιοχή του Στρυμονικού ήταν μέχρι σήμερα γνωστές δύο αρχαίες θέσεις: το ύψωμα «Καστρί 12», στο οποίο έχουν εντοπιστεί επιφανειακά ευρήματα της ύστερης νεολιθικής περιόδου και ύστερης εποχής χαλκού, και το ύψωμα «Καλέ» 13, όπου σώζονται λείψανα περιβόλου οχυρωματικού χαρακτήρα υστερορωμαϊκών χρόνων. Όλες οι νέες θέσεις βρίσκονται σε σχετικά μικρή απόσταση μεταξύ τους και αναπτύσσονται στα χαμηλά υψώματα στις υπώρειες των Κρουσίων Ορέων, εκατέρωθεν του μεγάλου ρέματος του Στρυμονικού, που διέρχεται την περιοχή από τα δυτικά προς τα ανατολικά (Σχ. 2). Λευκώνας, θέση «Βύσιανη» Ι (Σχ. 1, αρ. 9) Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3432/8) Η θέση βρίσκεται περίπου 1,00 χλμ. βόρεια-βορειοδυτικά του χωριού και απλώνεται στη νότια πλαγιά χαμηλού σχετικά υψώματος, το οποίο πλαισιώνεται σε κάποια απόσταση από τα δυτικά από διερχόμενο ρέμα. Διαπιστώθηκε μεγάλη πυκνότητα επιφανειακών ευρημάτων, κυρίως σπασμένα κεραμίδια, πέτρες και αβαφής κεραμική, η οποία μαζί με την τυχαία ανεύρεση χάλκινου νομίσματος Θεοδοσίου Αʹ χρονολογούν τουλάχιστον κάποια φάση του οικισμού στους ύστερους ρωμαϊκούςπαλαιοχριστιανικούς χρόνους. Λευκώνας, θέση «Βύσιανη» ΙΙ (Σχ. 1, αρ. 10) Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3432/6) Η δεύτερη θέση στην περιοχή του Λευκώνα εντοπίστηκε 9. Τη θέση είχε επισκεφτεί για πρώτη φορά το 1994 η αρχαιολόγος Μ. Βάλλα, η οποία και αναφέρεται σύντομα σε αυτή στο Ημερολόγιο Τυχαίων ΙΙΙ, 9 της τότε αρμόδιας ΙΗʹ ΕΠΚΑ. 10. Σε μία αδρά επεξεργασμένη και χωρίς ιδιαίτερη διαμόρφωση πωρολιθική πλάκα διαστάσεων 0,55 0,35 0,15 μ., διακρίνονταν εγχάρακτα τα λατινικά γράμματα CVII. Ίσως πρόκειται για ορόσημο με αναγραφή χιλιομετρικής θέσης, που σε δεύτερη χρήση χρησιμοποιήθηκε ως καλυπτήρια πλάκα σε τάφο. Σχ. 2. Τοπογραφικό διάγραμμα με τις αρχαίες θέσεις στην περιοχή του Στρυμονικού. 11. Πολλά απολιθωμένα όστρεα παρατηρήθηκαν και στην περιοχή γύρω από το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου 800 μ. περίπου βόρειαβορειοανατολικά του Άνω Χριστού, όπου εντοπίστηκαν, επίσης, και τάφοι πιθανόν εποχής τουρκοκρατίας, καθώς και εφυαλωμένη κεραμική. 12. Δ. Γραμμένος, Μ. Φωτιάδης, Ανθρωπολογικά 1, 1980, Δ. Σαμσάρης, Ιστορική Γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την Αρχαιότητα (1976) 172. Η Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, ΑΔ 36, 1981, Χρον. Βʹ2, 346, αναφέρει, επίσης, την ανεύρεση κιβωτιόσχημου τάφου στην περιοχή του Στρυμονικού με αγγεία του δεύτερου μισού του 4ου αι. π.χ. Ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στον Νομό Σερρών κατά τη διάνοιξη του κάθετου άξονα της Εγνατίας 493

17 Εικ. 2. Κεραμική των αρχών της ύστερης νεολιθικής περιόδου από τη θέση Στρυμονικό ΙΙ. Εικ. 3. Κεραμική εποχής χαλκού από τη θέση Στρυμονικό V-VI. Στρυμονικό I Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/6) Ένας εκτεταμένος οικισμός ρωμαϊκών χρόνων εντοπίστηκε περίπου 500 μ. βόρεια του Στρυμονικού, σε πεδινή έκταση αμέσως βόρεια της εθνικής οδού Σερρών-Θεσσαλονίκης. Στο ανατολικό κυρίως τμήμα της έκτασης παρατηρήθηκε και σχετικά πυκνή εφυαλωμένη κεραμική οθωμανικών χρόνων. Στρυμονικό ΙΙ Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/6) Περίπου 1,00 χλμ. δυτικά του Στρυμονικού, βόρεια της εθνικής οδού Σερρών-Θεσσαλονίκης, σε χαμηλό σχετικά ύψωμα, στην κορυφή του οποίου υπάρχει τριγωνομετρικό σημείο της Γ.Υ.Σ., εντοπίστηκε οικισμός των αρχών της ύστερης νεολιθικής περιόδου. Η διασπορά και η πυκνότητα των επιφανειακών ευρημάτων δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλη και εντοπίζεται κυρίως στη δυτική πλευρά του υψώματος. Μεταξύ των ευρημάτων που συλλέχτηκαν περιλαμβάνονται τμήματα μελανοστεφών αγγείων, ορισμένων με ρυτιδωτή (rippled) διακόσμηση, θραύσμα από λαβή «λυχνίας» (Εικ. 2), πηλόμαζες, καθώς και φολίδες και τμήματα λεπίδων πυριτολίθου. Στρυμονικό ΙΙΙ Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/6) Περίπου 250 μ. από τον προϊστορικό οικισμό, στη νότια πλαγιά του ίδιου υψώματος, εντοπίστηκε εκτεταμένος οικισμός ρωμαϊκών χρόνων. Από την επιφανειακή έρευνα προέκυψε ότι η διασπορά της κεραμικής συνεχίζεται και νότια της εθνικής οδού Σερρών-Θεσσαλονίκης περίπου ως το ρέμα του Στρυμονικού, ενώ τμήμα του αρχαίου οικισμού πιθανόν καταστράφηκε κατά τη διάνοιξη της τελευταίας. Μπάζα από την καταστροφή βρέ- θηκαν εντός της ζώνης κατάληψης του υπό κατασκευή κάθετου άξονα της Εγνατίας οδού (αμέσως νότια της υφιστάμενης οδού Σερρών-Θεσσαλονίκης), κυρίως πέτρες, όστρακα αγγείων και σπασμένα κεραμίδια, χωρίς, ωστόσο, να αποκαλυφθούν κατά τη μικρή έρευνα που ακολούθησε λείψανα κατά χώραν. Από την κεραμική που συλλέχτηκε ξεχωρίζουν όστρακα ανοικτών ερυθροβαφών αγγείων της κατηγορίας terra sigillata, τμήμα χυτροειδούς αγγείου, καθώς και λαβή πήλινου ιγδίου (piecrust handle) 14. Με τον παραπάνω οικισμό σχετίζεται εκτεταμένο νεκροταφείο που εντοπίστηκε δυτικά του τελευταίου, τμήμα του οποίου βρίσκεται, επίσης, εντός ζώνης κατάληψης του υπό κατασκευή άξονα τόσο βόρεια, όσο και νότια της υφιστάμενης εθνικής οδού. Στρυμονικό IV Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/6) Στο γειτονικό ύψωμα αμέσως ανατολικά της πιο πάνω ρωμαϊκής θέσης εντοπίστηκε μικρή θέση πιθανότατα υστεροκλασικών-ελληνιστικών χρόνων. Η επιφανειακή κεραμική χαρακτηρίζεται κυρίως από όστρακα αβαφών αγγείων από πορτοκαλέρυθρο και γκρίζο πηλό, ανάμεσά τους και τμήμα από το χείλος λεκάνης που διαμορφώνει πλακίδιο με κυματοειδές πέρας πάνω από την οριζόντια λαβή 15. Ενδεικτικό στοιχείο για τη χρονολόγηση της θέσης παρέχει ενσφράγιστη λαβή οξυπύθμενου αμφορέα Ακάνθου με κυκλικό σφράγισμα, όπου διαβάζεται η αναγραφή ΦΙ[ «επί τα λαιά»] και χρονολογείται στα τέλη του 4 ου -αρχές 3 ου αι. π.χ Το σχήμα είναι γνωστό κυρίως από τα ελληνιστικά χρόνια, χωρίς, ωστόσο, να λείπουν και παραδείγματα ρωμαϊκών χρόνων, πρβλ. P. Matteucci, StClOr 36, 1986, , S.I. Rottroff, Hellenistic Pottery. The Plain Wares, Athenian Agora 33 (2006) , εικ , πίν Πρβλ. S. Rottroff, ό.π. (σημ. 14) 111, εικ. 42, πίν. 35, αρ Y. Garlan, ΑΕΜΘ 18, 2004, , του ίδιου, BCH 130, 2006, το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

18 Εικ. 4. Άποψη της θέσης του προϊστορικού οικισμού στη θέση Στρυμονικό VIII, από τα νοτιοανατολικά. Εικ. 5. Χειροποίητη προϊστορική κεραμική από τη θέση Στρυμονικό VIII. Στρυμονικό V-VI Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/6) Μία ιδιαίτερα σημαντική θέση εντοπίστηκε νότια του ρέματος του Στρυμονικού, σε απόσταση 1,00 χλμ. περίπου νοτιοδυτικά του σύγχρονου ομώνυμου οικισμού και μ. περίπου ανατολικά του υψώματος «Καλέ». Η θέση καταλαμβάνει την ανατολική-βορειοανατολική πλαγιά χαμηλού υψώματος, η έκτασή της, ωστόσο, δεν στάθηκε δυνατό να υπολογιστεί με ακρίβεια, εξαιτίας της πυκνής θαμνώδους βλάστησης που κάλυπτε το ύψωμα. Σε καλλιεργήσιμο αγρό που ερευνήθηκε επιφανειακά εντοπίστηκαν όστρακα αγγείων εποχής χαλκού (Εικ. 3), λίγα όστρακα αρχαϊκών χρόνων, κυρίως, όμως, κεραμική υστεροκλασικών-ελληνιστικών χρόνων. Στην τελευταία περιλαμβάνονται όστρακα μελαμβαφών αγγείων, ανάμεσά τους θραύσματα από κανθάρους και πινάκια, όστρακα ανάγλυφων σκύφων, καθώς και μελαμβαφών αγγείων με διακόσμηση της κατηγορίας «δυτικής κλιτύος». Αμέσως στα νοτιοδυτικά σε ένα δεύτερο αγρό, στον οποίο διαπιστώθηκε βαθιά άροση και μερική ισοπέδωση, εντοπίστηκαν ασβεστολιθικές πλάκες που πρέπει να προέρχονται από τάφους, θραύσματα αγγείων, καθώς και διάσπαρτα οστά από ταφές. Από τη μικρή έρευνα στο ύψωμα αμέσως στα νοτιοδυτικά (Στρυμονικό VI), μέσα στην πυκνή βλάστηση παρατηρήθηκαν λιθοσωροί, διάσπαρτα σπασμένα κεραμίδια και όστρακα αγγείων. Στρυμονικό VIΙ Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/6) Βορειοανατολικά του υψώματος «Καλέ», μεταξύ του ρέματος και της υφιστάμενης εθνικής οδού Θεσσαλονίκης-Σερρών, μία παράνομη εκσκαφή της αναδόχου εταιρείας αποκάλυψε νεκροταφείο αβέβαιης χρονολόγησης, η ανασκαφή του οποίου εκκρεμεί. Επιφανειακά διακρίνονται σκάμματα τάφων, ενώ διαπιστώθηκαν διάσπαρτα οστά. Μοναδικό εύρημα αποτελεί χάλκινο ψέλιο, ενώ δεν εντοπίστηκε κεραμική. Στρυμονικό VIIΙ Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/6) Περίπου 2,00 χλμ. δυτικά του σύγχρονου οικισμού του Στρυμονικού και αμέσως βόρεια του υψώματος «Καλέ» και της εθνικής οδού Σερρών-Θεσσαλονίκης εντοπίστηκε προϊστορικός οικισμός, ο οποίος καταλαμβάνει τη νότια πλαγιά χαμηλού υψώματος με πυκνή θαμνώδη βλάστηση. Τμήμα του βρίσκεται εντός χάραξης του υπό κατασκευήν άξονα και η ανασκαφή του εκκρεμεί (Εικ. 4). Κατά την επιφανειακή έρευνα διαπιστώθηκαν όστρακα αβαφών χειροποίητων αγγείων, εξαιρετικά κακοψημένων, καθώς και ορισμένων καλύτερης ποιότητας με λεπτότερα τοιχώματα και ερυθρή στίλβωση (Εικ. 5). Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα ήταν τα αποτελέσματα των επιφανειακών ερευνών στην περιοχή γύρω από τον σύγχρονο οικισμό της Τριάδας (Σχ. 3). Από την περιοχή γνωρίζαμε μόνο την ύπαρξη τάφων ρωμαϊκής εποχής περίπου 1,50 χλμ. ανατολικά του χωριού, στη θέση «Νοσοκομεία», που ανασκάφηκαν το 1992 από τον Β. Πούλιο 17, στο πλαίσιο των εργασιών για την κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου, καθώς και αναφορά του Γ. Καφτατζή σε ανεύρεση δύο ακέφαλων γυναικείων αγαλμάτων το 1959 και το 1971 αντίστοιχα Β. Πούλιος, ΑΔ 47, 1992, Χρον. Βʹ2, Γ. Καφτατζής, Ιστορία της Πόλεως των Σερρών και της Περιφερείας της, Ι (1967) 139, σημ. 3. Ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στον Νομό Σερρών κατά τη διάνοιξη του κάθετου άξονα της Εγνατίας 495

19 Τριάδα Ι-ΙΙ Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/1) Κατά την επιφανειακή έρευνα εντοπίστηκε σε χαμηλό ύψωμα, περίπου 300 με 500 μ. βόρεια του χωριού, μία σχετικά εκτεταμένη θέση με πολλές φάσεις κατοίκισης. Την κορυφή του υψώματος καταλαμβάνει μικρή εγκατάσταση ρωμαϊκών χρόνων (Τριάδα Ι), πιθανόν αγροικία, όπως φανερώνει μικρή διασπορά αβαφούς και ερυθροβαφούς κεραμικής, ενώ στο σχετικά επίπεδο πλάτωμα που διαμορφώνεται στη νότια-νοτιοανατολική πλευρά του (Τριάδα ΙΙ), συλλέχτηκαν ευρήματα που χρονολογούνται στην αρχή της ύστερης νεολιθικής περιόδου, ανάμεσά τους τμήματα «λυχνίων» και στιλβωμένη κεραμική με ρυτιδωτή (rippled) διακόσμηση, καθώς και κεραμική της εποχής του χαλκού, ενώ κάποια όστρακα πρέπει να ανήκουν και στην πρώιμη εποχή του σιδήρου. Σχ. 3. Τοπογραφικό διάγραμμα με τις αρχαίες θέσεις στην περιοχή της Τριάδας. Τριάδα ΙΙΙ Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/2) Ένας ακόμη νεολιθικός οικισμός εντοπίστηκε στην κορυφή χαμηλού υψώματος ανατολικά-νοτιοανατολικά του ρέματος της Τριάδας. Από τα ευρήματα που συλλέχτηκαν ξεχωρίζουν τμήματα αγγείων με μελανή στιλβωμένη επιφάνεια και ρυτιδωτή (rippled) διακόσμηση, κεραμική με ερυθρή στίλβωση, αβαφή, λίθινα εργαλεία, πηλόμαζες, καθώς και πήλινος πεσσός σφενδόνης (Εικ. 6). Τριάδα ΙV, θέση «Τσοπόγλου Τούμπα» Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/1) Μία προσπάθεια παράνομης εκσκαφής για απόληψη υλικών από την ανάδοχο εταιρεία, τον Φεβρουάριο του 1997, περίπου 500 μ. νοτιοανατολικά του σύγχρονου οικισμού, στη θέση «Τσοπόγλου Τούμπα», έφερε στο φως ένα ιδιαίτερα εκτεταμένο νεκροταφείο. Το νεκροταφείο απλώνεται στη νότια πλαγιά χαμηλού φυσικού υψώματος, βόρεια του ρέματος της Τριάδας που διατρέχει την περιοχή με διεύθυνση ανατολικά-βορειοανατολικά εκβάλλοντας στον Στρυμόνα ποταμό. Η ανεύρεση κατά την επιφανειακή έρευνα που ακολούθησε τμήματος αττικού μελαμβαφούς σκύφου και οστράκων κορινθιακών αγγείων (Εικ. 7) υποδεικνύουν ότι μία από τις αρχαιότερες φάσεις του νεκροταφείου πρέπει να τοποθετηθεί στους υστεροαρχαϊκούς χρόνους. Είναι, ωστόσο, βέβαιο ότι το τελευταίο χρησιμοποιείται και στα υστερορωμαϊκά χρόνια, όπως μαρτυρεί η παρουσία ανάμεσα στα ευρήματα τμημάτων από αβαφείς οινοχόες με οριζόντιες ραβδώσεις στο σώμα, θραυσμάτων από χυτροειδή αγγεία, καθώς και τμημάτων πινακίων με οδοντωτό (scalloped) περιχείλωμα και κυπέλλων με εμπίεστη διακόσμηση 19 της κατηγορίας των «γκρίζων μακεδονικών» 20. Η ανεύρεση, τέλος, ενός ψελίου μέσων βυζαντινών χρόνων 21 υποδεικνύει τη συνέχιση της χρήσης του νεκροταφείου και κατά την εποχή αυτή. Τριάδα V Συντεταγμένες: Χ: , Ψ: (3440/1) Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα ήταν, επίσης, τα αποτελέσματα επισταμένων επιφανειακών ερευνών που πραγματοποι- Εικ. 6. Κεραμική εποχής χαλκού και πρώιμης εποχής σιδήρου(;) από τη θέση Τριάδα ΙΙΙ. 19. V. Sokolovska, MacActaA 2, 1976, Για την κατηγορία, βλ. J.W. Hayes, Late Roman Pottery (1972) , V.R. Anderson-Stojanović, «Macedonian Terra Sigillata Grise from Stobi: A New Typology for the Ware», στο Studien zur römischen Keramik, Vorträge des 13 internationalen Kongresses der Rei Cretariae Romanae Fautores in München (1984) , της ίδιας, Stobi I. The Hellenistic and Roman Pottery (1992) 61-69, L. Staikova, ReiCretActa 29-30, 1991, , J.W. Hayes, Roman Pottery. Fine-Ware Imports (2008) 91, με σημ. 18 και Για τον τύπο, πρβλ. ενδεικτικά στο Το Ελληνικό Κόσμημα Χρόνια Παράδοση (1997) 210, αρ. 243 με βιβλιογραφία. 496 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

20 Εικ. 7. Τμήμα μελαμβαφούς σκύφου και όστρακα κορινθιακών αγγείων από το νεκροταφείο στη θέση «Τσοπόγλου Τούμπα» (Τριάδα ΙV). Εικ. 8. Όστρακα με υποπρωτογεωμετρική διακόσμηση από τη θέση Τριάδα V. Εικ. 9. Θραύσματα κυλίκων με πουλιά (bird bowls) από τη θέση Τριάδα V. Εικ. 10. Όστρακο αγγείου της πρώιμης εποχής σιδήρου από τη θέση Tριάδα V. Εικ. 11. Κεραμική αρχαϊκών χρόνων από τη θέση Τριάδα VI-VII. Εικ. 12. Τμήμα ερυθρόμορφου κιονωτού κρατήρα και όστρακα μελανόμορφων αγγείων από τη θέση Τριάδα VI-VII. Εικ. 13. Μελαμβαφής κεραμική από τη θέση Τριάδα VI- VII. ήθηκαν γύρω από την περιοχή του νεκροταφείου. Βορειοανατολικά του τελευταίου, στην ανατολική πλαγιά χαμηλού υψώματος με μικρή κλίση και υψόμετρο περίπου 65,00 μ., διαπιστώθηκε μεγάλη διασπορά επιφανειακών ευρημάτων που φθάνει περίπου τα 60 στρέμματα. Η επιφανειακή κεραμική που συλλέχτηκαν ανήκει στους υπογεωμετρικούς και πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους και περιλαμβάνει όστρακα τοπικών αγγείων με υποπρωτογεωμετρική διακόσμηση (Εικ. 8), θραύσματα ωοκέλυφων κυλίκων, ορισμένων με ερυθρό επίχρισμα 22, αλλά και αγγείων εισαγμένων από ιωνικά εργαστήρια, όπως κύλικες με πουλιά (bird bowls) του τέλους του 7 ου αι. π.χ. (Εικ. 9), καθώς και τμήματα αβαφών αγγείων, ανάμεσά τους και χειροποίητα της πρώιμης εποχής του σιδήρου Ωοκέλυφες κύλικες με ερυθρό επίχρισμα είναι γνωστές κυρίως από θέσεις στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, βλ. Μ. Τιβέριος, Από τα απομεινάρια ενός προελληνικού ιερού «περί τον Θερμαίον κόλπον», στο Μνήμη Λαζαρίδη. Πόλις και Χώρα στην Αρχαία Μακεδονία και Θράκη (1990) 75-76, του ίδιου, ΑΕΜΘ 4, 1990, 322 με σημ. 18 και εικ. 10, του ίδιου, ΑΕΜΘ 5, 1991, εικ. 7, M. Τιβέριος, Ε. Μανακίδου, Δ. Τσιαφάκη, ΑΕΜΘ 15, 2001, , εικ. 5, Κ. Τζαναβάρη, Κ. Φίλης, ΑΕΜΘ 17, 2003, 156, εικ Μεταξύ των θραυσμάτων χειροποίητων αγγείων ξεχωρίζει όστρακο (Εικ. 10) με συνδυασμό στικτής και αυλακωτής διακόσμησης που θυμίζει αντίστοιχα παραδείγματα από τον κεντροευρωπαϊκό χώρο, πρβλ. ενδεικτικά B. Hänsel, Beiträge zur regionalen und chronologischen Gliederung der älteren Hallstattzeit an der unteren Donau (1976) πίν. 27, Τριάδα VI-VII Συντεταγμένες: X: , Ψ: (3440/1) Στις νότιες πλαγιές των υψωμάτων δυτικά του νεκροταφείου τα αποτελέσματα της επιφανειακής έρευνας ήταν εξίσου ενδιαφέροντα. Η πλαγιά στην περιοχή αυτή είναι εξίσου ομαλή με εκείνη στα ανατολικά, έχει, ωστόσο, μεγαλύτερη κλίση και υψόμετρο που κυμαίνεται από 80,00 ως 100 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Η διασπορά της κεραμικής φθάνει περίπου τα 50 στρέμματα και χρονολογείται από τα αρχαϊκά μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια. Μεταξύ της αρχαϊκής κεραμικής ξεχωρίζουν όστρακο θασίτικης κύλικας τύπου «Φαρί 24», τμήμα λεκάνης από κιτρινωπό πηλό, πιθανόν τοπική μίμηση λεκανών από αρ. 8 και 16 (Pšeničevo Gruppe). 24. F. Blondé, J.Y. Perreault, C. Péristeri, «Un atelier de potier archaïque à Phari (Thasos)», στο F. Blondé, Y. Perreault (επιμ.), Les ateliers de potiers dans le monde grec aux époques géométrique, archaïque et classique. Actes de la Table Ronde organisée à l École français d Athènes (2 et 3 octobre 1987), BCH Suppl. 23 (1992) Μ. Τιβέριος, ΑΕΜΘ 3, 1989, Παραδείγματα της κατηγορίας έχουν βρεθεί σε θέσεις της κοιλάδας του Στρυμόνα, όπως στον Νέο Σκοπό (αρχαία Βέργη), βλ. Μ. Βάλλα, ΑΕΜΘ 17, 2003, 122, εικ. 5 και 123, εικ. 10, Κ. Περιστέρη, Β. Χαλκιοπούλου, ΑΕΜΘ 19, 2005, 120 και 126, εικ. 8, αλλά και στο νεκροταφείο βορειοανατολικά του «Λόφου 133» κοντά στην Αμφίπολη, βλ. Δ. Μαλαμίδου, ΑΕΜΘ 20, 2006, 189 με σημ. 21. Ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στον Νομό Σερρών κατά τη διάνοιξη του κάθετου άξονα της Εγνατίας 497

21 το πιο πάνω εργαστήριο, λαβή κορινθιακού αγγείου, θραύσμα πιθανότατα χιώτικου αμφορέα, αλλά και παραδείγματα της λεγόμενης κεραμικής ιωνικού τύπου από τοπικά εργαστήρια 25 (Εικ. 11). Ιδιαίτερα έντονη είναι και η παρουσία της αττικής κεραμικής του ύστερου 6 ου και του 5 ου αι. π.χ., στην οποία περιλαμβάνονται όστρακα μελανόμορφων αγγείων, θραύσμα ερυθρόμορφου κιονωτού κρατήρα (Εικ. 12), αλλά και τμήματα μελαμβαφών σκύφων και κυλίκων (Εικ. 13). Στον 4 ο αι. π.χ. και τους ελληνιστικούς χρόνους ανήκουν όστρακα μελαμβαφών κανθάρων και ανάγλυφων σκύφων, καθώς και χάλκινα νομίσματα Κασσάνδρου, Αντίγονου Γονατά, και αυτόνομης κοπής Πέλλας του 2 ου αι. π.χ. Μικρή διασπορά ευρημάτων ρωμαϊκών χρόνων (Τριάδα VII), στα οποία εκτός της κεραμικής περιλαμβάνονται και χάλκινα νομίσματα του 4 ου αι. μ.χ., διαπιστώθηκε στα νοτιοδυτικά του νεκροταφείου και στο χαμηλό ύψωμα νότια του ρέματος. Βρέθηκαν, επίσης, και λίγα εφυαλωμένα όστρακα βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων. Από τα προαναφερθέντα προκύπτει ότι στην περιοχή νότια-νοτιοανατολικά του σύγχρονου οικισμού της Τριάδος εντοπίζεται ένας οικισμός με διάρκεια ζωής από τα υπογεωμετρικά ως τα μεταβυζαντινά χρόνια. Η πρωιμό- τερη εγκατάσταση τοποθετείται στην ημιπεδινή έκταση ανατολικά του νεκροταφείου, φαίνεται, ωστόσο, ότι από τους ύστερους αρχαϊκούς χρόνους και μετά ο οικισμός μετατοπίζεται προς τα δυτικά σε πλαγιά με μεγαλύτερο υψόμετρο πάντα, ωστόσο, πλησίον του ρέματος. Ο οικισμός απέχει μόλις μ. από την παλιά κοίτη του ποταμού και επικοινωνεί με αυτόν μέσω του μεγάλου ρέματος στα νότια. Η θέση του πλησίον του πλωτού Στρυμόνα ερμηνεύει και την παρουσία εισαγμένης κεραμικής ήδη από τα τέλη του 7 ου αι. π.χ., επιβεβαιώνοντας τη χρήση του ποταμού ως μέσο διακίνησης και προώθησης τόσο βορειότερα από τα παράλια προϊόντων από εργαστήρια του αθηναϊκού Κεραμεικού, της Θάσου και της ανατολικής Ελλάδας, αλλά και τοπικών εργαστηρίων ιωνικών πόλεων των παραλίων της Μακεδονίας. Το μέγεθος του οικισμού που αποκάλυψαν οι επιφανειακές έρευνες καθιστά πιθανή την υπόθεση ότι ίσως πρόκειται για μία σημαντική πόλη της βόρειας Βισαλτίας. Οι τοπογραφικές ενδείξεις, ωστόσο, που παρέχουν οι γραπτές πηγές δεν είναι επαρκείς και καθιστούν το εγχείρημα της ταύτισης εξαιρετικά δύσκολο, πριν τη διεξαγωγή συστηματικών ανασκαφών. Σέρρες, ΚΗʹ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Abstract Excavations and surface surveys in the Serres District during the construction of the vertical axis of the Egnatia Odos Between autumn 2006 and November 2008, small-scale excavations were conducted along the «Derveni-Serres- Promahonas» vertical axis of the Egnatia Odos, in particular the sections of «Strymoniko-Lefkonas-Christos (60.2.2)» and between Kato Ambela and Neo Petritsi Interchange (60.3.3). These areas of the «Derveni-Serres-Promahonas» vertical axis and the quarries used for the construction of the highway underwent intensive surveys. Α salvage excavation undertaken 3 km south of Sidirokastro produced occupation remains from the Late Roman period. Work in a modern quarry uncovered a Late Hellenistic-Early Roman rural building made of wattle and daub. Maria Tolia - Christakou Surface surveys east of the Struma River identified ten unknown sites from prehistoric through the Roman era. Other seven sites were discovered on the foothills west of the Struma. The most important of these sites is Strymonikon V-VI, with a sequence dating from the Late Bronze Age through the Hellenistic period. A very important settlement dating from the Subgeometric through the post-byzantine times was found in the area of the modern village of Triada. The surface finds from this site include imported bird bowls of the late 7 th c. B.C., attic pottery of the 6 th -4 th c. B.C., as well as pottery from Thasos and the Macedonian coast, confirming the use of the Struma River for trade. 25. X. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Αρχαία Βέργη, στο Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Μύρτος. Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου (2000) το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008