1ο Κεφάλαιο: Συντακτικές Κατηγορίες

Transcript

1 1ο Κεφάλαιο: Συντακτικές Κατηγορίες Σύνοψη Αυτό το κεφάλαιο πραγματεύεται μια σειρά από εισαγωγικές έννοιες που θα χρησιμεύσουν στα επόμενα κεφάλαια. Παρουσιάζεται καταρχάς η έννοια της (Καθολικής) Γραμματικής και τα βασικά χαρακτηριστικά της, καθώς και η έννοια της μορφοσύνταξης. Συζητάμε επίσης τι είναι οι συντακτικές κατηγορίες, καθώς και τον διαχωρισμό τους σε λεξικές και λειτουργικές με βάση έναν αριθμό κριτηρίων. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η πραγμάτωση διαφόρων λειτουργικών κατηγοριών σε περιπτώσεις γλωσσικών διαταραχών. Εξηγείται γιατί το μικρό μέγεθος ή η φωνολογική ομοιότητα των λειτουργικών κατηγοριών μεταξύ τους δεν δίνουν πλήρη απάντηση για τα ελλείμματα που παρουσιάζουν ως προς αυτές οι διάφοροι πληθυσμοί με γλωσσικές διαταραχές καθώς και τη χρησιμότητα του να μελετάμε διαφορετικούς πληθυσμούς ως προς το ίδιο γραμματικό φαινόμενο. 1 Εισαγωγή Πριν προχωρήσουμε στην ανάπτυξη των εννοιών που θα μας απασχολήσουν σε αυτό το κεφάλαιο, θα αφιερώσουμε λίγο χρόνο σε κάποιους γενικούς όρους και γνώσεις που αποτελούν απαραίτητη υποδομή για την καλύτερη κατανόηση αυτών που θα ακολουθήσουν. Η πρώτη από αυτές τις έννοιες είναι η έννοια Γραμματική. Η σύγχρονη γλωσσολογία χρησιμοποιεί τον όρο Γραμματική τουλάχιστον με τρεις τρόπους: καταρχάς, για να αναφερθεί στις σιωπηρές γνώσεις που έχει ο φυσικός ομιλητής για τη γλώσσα του. Με άλλα λόγια, με τον όρο Γραμματική η γλωσσολογική θεωρία αναφέρεται σε όλα αυτά που ξέρει ο φυσικός ομιλητής για τη γλώσσα του, χωρίς απαραίτητα να του τα έχουν διδάξει. Αυτά μπορεί να είναι γνώσεις του φωνολογικού συστήματος, του μορφολογικού, του συντακτικού, κλπ. Ο όρος Γραμματική αναφέρεται επίσης στη σαφή και συγκεκριμένη περιγραφή (ή θεωρία) που διατυπώνει ο γλωσσολόγος για τις γνώσεις του φυσικού ομιλητή. Το δημιούργημα του γλωσσολόγου, το οποίο περιγράφει τις γνώσεις του φυσικού ομιλητή, ονομάζεται επίσης Γραμματική, ανεξάρτητα από ποιον από τους τομείς της Γλώσσας περιγράφει, δηλ., το φωνολογικό σύστημα, τη μορφολογία, τη σύνταξη, κλπ. Τέλος, με τον όρο Γραμματική αναφερόμαστε στους τομείς της Σύνταξης και της Μορφολογίας μαζί. Να θυμηθούμε ότι η Μορφολογία μελετά πώς σχηματίζονται οι λέξεις από μικρότερες μονάδες με νόημα, τα μορφήματα, και η Σύνταξη πώς συνδυάζονται οι λέξεις για να σχηματιστούν οι φράσεις και οι προτάσεις. Συχνά αυτοί οι δύο τομείς μαζί αναφέρονται ως Μορφοσύνταξη. Όπως θα διαπιστώσουμε συχνά σε επόμενα κεφάλαια, αυτοί οι δύο τομείς της γλώσσας σε πολλές περιπτώσεις συνδέονται στενά. Για να πάρουμε μία ιδέα από τώρα ως το προς το πότε και πώς συμβαίνει αυτό, ας δούμε μια παθητική πρόταση, (1β), η οποία ουσιαστικά είναι μία πρόταση που έχει προέλθει από μία ενεργητική, (1α), της οποίας το αντικείμενο έγινε υποκείμενο και το υποκείμενο βρέθηκε σε μία προθετική φράση, το γνωστό από την παραδοσιακή γραμματική ποιητικό αίτιο. (1) α. Το ακροατήριο χειροκροτεί τη Μαρία β. Η Μαρία χειροκροτείται <τη Μαρία> [από το ακροατήριο] Αυτές οι διαδικασίες περιγράφονται με τα βελάκια στην πρόταση (1β) και προφανώς αφορούν τη Σύνταξη. Προσέξτε όμως ότι εκτός από τη διαδικασία που περιγράφουν τα βελάκια, ταυτόχρονα αλλάζει και το ρήμα της πρότασης και από «χειροκροτεί», (1α), γίνεται «χειροκροτείται», (1β). Αυτή η αλλαγή αφορά τη Μορφολογία. Μάλιστα έχει υποστηριχτεί, όπως θα δούμε στο κεφάλαιο 6, ότι το αντικείμενο της 1

2 ενεργητικής πρότασης γίνεται υποκείμενο της παθητικής, ακριβώς επειδή άλλαξε η μορφολογία του ρήματος. Αυτό το βιβλίο εστιάζει κυρίως στη Σύνταξη, παρότι, όπως θα έγινε μάλλον κατανοητό από το προηγούμενο παράδειγμα, ο τομέας της (κλιτικής) μορφολογίας είναι πολλές φορές άμεσα συνδεδεμένος με τη σύνταξη. Η συντακτική θεωρία που υιοθετούμε είναι αυτή της Γενετικής Σύνταξης (ή Γενετικής Γραμματικής), θεωρίας που οφείλει την ύπαρξή της στον Chomsky. Οι λόγοι που βασιζόμαστε σε αυτήν τη θεωρία, αντί για κάποια άλλη, θα εξηγηθούν αργότερα σε αυτό το κεφάλαιο. Σε κάθε περίπτωση, ήδη από τις αρχές του 60, ο Νoam Chomsky διέκρινε ανάμεσα στις έννοιες: α) γλωσσική ικανότητα (linguistic competence) και β) γλωσσική επιτέλεση (linguistic performance), (Chomsky 1965). Η γλωσσική ικανότητα αναφέρεται σε όλα αυτά που γνωρίζει ο φυσικός ομιλητής για τη μητρική του γλώσσα, χωρίς να του τα έχει διδάξει κανείς. Συνεπώς, ο όρος είναι συνώνυμος με τον πρώτο ορισμό της έννοιας Γραμματική που παραθέσαμε λίγο πιο πριν. Ο φυσικός ομιλητής δεν έχει απαραίτητα συνειδητή γνώση των κανόνων της μητρικής του γλώσσας. Παρόλα αυτά, μπορεί να ξεχωρίσει μία ορθά σχηματισμένη (δηλ., γραμματική) από μία μη ορθά σχηματισμένη (δηλ., αντιγραμματική) πρόταση, ακόμη και χωρίς να μπορεί να εξηγήσει πάντα τον λόγο. Η γλωσσική επιτέλεση, γνωστή και ως γλωσσική συμπεριφορά ή γλωσσική πλήρωση, είναι αυτό που τελικά παράγει ο φυσικός ομιλητής όταν μιλάει. Είναι δηλ., κατά κάποιον τρόπο η εφαρμογή της γλωσσικής του ικανότητας, ή, αλλιώς, η γλωσσική ικανότητα σε πραγματική χρήση. Η γλωσσική επιτέλεση μπορεί να διαφέρει από τη γλωσσική ικανότητα λόγω διαφόρων εξωγλωσσικών παραγόντων που παρεμβάλλονται, όπως η κούραση, η συναισθηματική φόρτιση, περιορισμοί μνήμης, κ.α. Η περιγραφή των γνώσεων του φυσικού ομιλητή, δηλ., η περιγραφή της γλωσσικής του ικανότητας, και η διατύπωσή τους με σαφήνεια είναι ουσιαστικά αυτό που καλείται να κάνει ο γλωσσολόγος και που καλούμαστε να αναπτύξουμε σε ένα βιβλίο Σύνταξης. Γιατί όμως να το κάνουμε στο πλαίσιο του συγκεκριμένου βιβλίου και των στόχων του; Το κάνουμε γιατί θέλουμε να ξέρουμε τι ξέρει ο τυπικός φυσικός ομιλητής επειδή με αυτόν τον τρόπο: 1 α) θα είμαστε σε θέση να διαπιστώσουμε αν υπάρχει απόκλιση από αυτά που ξέρει ο τυπικός φυσικός ομιλητής, στις περιπτώσεις που μας ενδιαφέρουν, δηλ., στις περιπτώσεις γλωσσικών διαταραχών, β) θα μπορούμε να διατυπώσουμε με ακρίβεια σε τι συνίσταται αυτή η απόκλιση και, γ) θα μπορούμε να συστηματοποιήσουμε τα σημεία στα οποία παρατηρείται απόκλιση. Στη διαδικασία εύρεσης, περιγραφής και διατύπωσης των κανόνων που διέπουν την ανθρώπινη γλώσσα, θα πρέπει να έχουμε υπόψη δύο αξιοθαύμαστα χαρακτηριστικά που αφορούν την κατάκτησή της από τα παιδιά: την ταχύτητα και την ομοιομορφία της. Ας πάρουμε αυτά τα χαρακτηριστικά με τη σειρά. Θεωρείται ότι η γλώσσα κατακτάται με εξαιρετική ταχύτητα επειδή μεγάλο μέρος της έχει κατακτηθεί πριν ακόμη το παιδί κατακτήσει πλήρως άλλες γνωστικές διαδικασίες, ακόμη και διαδικασίες που έχουν άμεση σχέση με την γραμματική πρόταση που παράγει. Όπως αναφέρουν οι Fromkin et al. (2003: 342), παρότι η γλώσσα είναι ένα πολύπλοκο σύστημα, ήδη πριν από την ηλικία των 5 ετών τα παιδιά έχουν κατακτήσει τις περισσότερες δυσκολίες της. Επίσης, πριν ακόμη είναι σε θέση να προσθέσουν 2+2 ξέρουν να κάνουν ερωτήσεις, να φτιάχνουν αρνητικές προτάσεις, αναφορικές προτάσεις ή να χρησιμοποιούν τις κατάλληλες αντωνυμίες. 2 Θεωρούμε ότι η γλώσσα κατακτάται με αξιοθαύμαστη ομοιομορφία επειδή, ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη γλώσσα και το μέρος του κόσμου στο οποίο μεγαλώνει ένα παιδί, τα βασικά χαρακτηριστικά της γλώσσας του κατακτώνται στην ίδια ηλικία. Για παράδειγμα, και αναφερόμενοι πάντα σε τυπική γλωσσική ανάπτυξη, στην ηλικία του ενός έτους τα παιδιά παράγουν προτάσεις μιας λέξης, στα δύο έτη προτάσεις δύο λέξεων, κλπ., ανεξάρτητα από τη γλώσσα που μαθαίνουν ως μητρική. Η ταχύτητα και η ομοιομορφία με την οποία κατακτάται η γλώσσα θεωρούνται σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα συγκεκριμένων βιολογικών εφοδίων του ανθρώπου. Αυτά τα βιολογικά εφόδια είναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους και συνιστούν την Καθολική Γραμματική (Universal Grammar). Αποτέλεσμα της Καθολικής Γραμματικής είναι οι κοινές δομές καθώς και πολλές κοινές γλωσσικές διαδικασίες που παρατηρούνται, ανεξάρτητα από τη γλώσσα των φυσικών ομιλητών. Θα αναφερθούμε σε μερικές από τις κοινές δομές, καθώς και στον τρόπο με τον οποίο διαφέρουν, τόσο σε αυτό όσο και σε επόμενα κεφάλαια. 3 2

3 1.1 Καθολική Γραμματική: Αρχές και Παράμετροι Οι κανόνες της Καθολικής Γραμματικής είναι γνωστοί ως Αρχές της Καθολικής Γραμματικής, δηλαδή, αρχές ή κανόνες που είναι κοινοί για όλες τις γλώσσες. Είναι προφανές όμως ότι, παρά την ύπαρξη κοινών κανόνων, δεν είναι όλες οι γλώσσες ίδιες. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η κάθε γλώσσα δεν περιγράφεται μόνο από τις Αρχές της Καθολικής Γραμματικής, αλλά περιλαμβάνει και επιπλέον στοιχεία, τα οποία χαρακτηρίζουν τη συγκεκριμένη γλώσσα και διαφέρουν διαγλωσσικά, δηλ., από γλώσσα σε γλώσσα. Καταλήγουμε λοιπόν στο ότι κάθε γλώσσα περιλαμβάνει και την εκμάθηση: α) του λεξιλογίου, και β) της δομής Η δομή περιλαμβάνει και την ρύθμιση των Παραμέτρων, οι οποίες ουσιαστικά είναι οι τρόποι με τους οποίους διαφέρουν οι Αρχές. Κάθε Αρχή διαφοροποιείται ως προς δύο Παραμέτρους, όπως θα δούμε αμέσως πιο κάτω. Για να έχουμε μία ιδέα για το πώς μπορεί να είναι η Καθολική Γραμματική και οι Παράμετροί της, ας πάρουμε τη διαφοροποίηση μεταξύ των γλωσσών ως προς το αν έχουν ή όχι τη δυνατότητα να μην εκφράζουν το υποκείμενό τους. Η Ελληνική ανήκει στην πρώτη κατηγορία και επιτρέπει στις προτάσεις να μην εμφανίζουν το υποκείμενό τους, (2), κάτι που οδηγεί σε αντιγραμματική πρόταση στην Αγγλική, (3). (2) Πήγε στο γυμναστήριο. (3) *(She) went to the gym. 4 Υποθέτουμε λοιπόν ότι υπάρχει μία Αρχή της Καθολικής Γραμματικής σύμφωνα με την οποία: Κάθε πρόταση έχει υποκείμενο. Αυτή η Αρχή έχει δύο Παραμέτρους: Παράμετρος 1: Το Υποκείμενο της Πρότασης πρέπει να έχει φωνολογικό περιεχόμενο (δηλ., να είναι ορατό). Παράμετρος 2: Το Υποκείμενο της Πρότασης δεν χρειάζεται να έχει φωνολογικό περιεχόμενο. Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλον που μιλιέται η Ελληνική, αρκετά νωρίς ρυθμίζουν τη συγκεκριμένη Αρχή ως προς την Παράμετρο 2, δηλ., επιλέγουν την Παράμετρο 2. Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε περιβάλλον που μιλιέται η Αγγλική, αρκετά νωρίς, επιλέγουν την Παράμετρο 1. Το πώς ακριβώς γίνεται η ρύθμιση ως προς την συγκεκριμένη παράμετρο, έχει αποτελέσει θέμα μεγάλης επιστημονικής αντιπαράθεσης, και δύο κλασσικά άρθρα για τη ρύθμιση της συγκεκριμένης Παραμέτρου είναι αυτά της της Hyams (1989) και της Valian (1990). 1.2 Ιδιότητες της Γραμματικής Είπαμε ότι στόχος της Γενετικής Σύνταξης είναι να ανακαλύψει και να διατυπώσει τους κανόνες που διέπουν τον συντακτικό τομέα της ανθρώπινης γλώσσας. Σε αυτή τη διαδικασία, όπως και στη διαδικασία διατύπωσης οποιωνδήποτε κανόνων της γλώσσας, θα πρέπει, σύμφωνα με τη Γενετική Γλωσσολογία, να φροντίζουμε ώστε οι κανόνες να πληρούν κάποιες «προδιαγραφές». Αυτές οι προδιαγραφές εκφράζονται μέσα από τις τρεις ιδιότητες που ακολουθούν: α) την ιδιότητα της παρατηρητικής επάρκειας, β) την ιδιότητα της περιγραφικής επάρκειας, γ) την ιδιότητα της ερμηνευτικής επάρκειας Σύμφωνα με την παρατηρητική επάρκεια (observational adequacy), οι κανόνες θα πρέπει να είναι σε θέση να διαχωρίζουν τις γραμματικές από τις αντιγραμματικές προτάσεις. Σύμφωνα με την περιγραφική επάρκεια (descriptive adequacy), οι κανόνες πρέπει να είναι σε θέση να εξηγούν γιατί οι γραμματικές προτάσεις είναι γραμματικές και οι αντιγραμματικές είναι αντιγραμματικές. Τέλος, σύμφωνα με την 3

4 ερμηνευτική επάρκεια (explanatory adequacy) οι κανόνες θα πρέπει να είναι εύλογοι προς μάθηση από το παιδί. Με άλλα λόγια, με βάση αυτήν την ιδιότητα οι κανόνες θα πρέπει να είναι σε θέση να απαντούν γιατί το παιδί δημιουργεί τη γραμματική που δημιουργεί μέσα από τα γλωσσικά δεδομένα που δέχεται από το περιβάλλον του, αντί να δημιουργήσει κάποια άλλη. Γιατί δηλαδή επιλέγει ένα συγκεκριμένο κανόνα, αντί για κάποιον άλλο, και τι κάνει αυτόν τον κανόνα πιο εύλογο ή πιο εύκολο. Η τελευταία ιδιότητα αποτελεί θεμελιώδη συμβολή της Γενετικής Γλωσσολογίας στη μελέτη της Γλώσσας, και έναν από τους πιο σημαντικούς λόγους για τον οποίο χρησιμοποιούμε αυτό το γλωσσολογικό μοντέλο σε πολλές σχετικές μελέτες αλλά και σε αυτό εδώ το βιβλίο: αυτό το μοντέλο δεν ενδιαφέρεται μόνο να περιγράψει και να διατυπώσει τους κανόνες της γλώσσας, αλλά και να λάβει υπόψη του και τον τρόπο με τον οποίο ενσωματώνει τους κανόνες ο φυσικός ομιλητής, καθώς και πώς επιλέγει μέσα από εναλλακτικούς πιθανούς κανόνες. Λίγο-πολύ οι ίδιες ανησυχίες απασχολούν, ή θεωρούμε ότι πρέπει να απασχολούν, και τη μελέτη των γλωσσικών διαταραχών, τόσο ως προς την κατανόηση, όσο και ως προς την αντιμετώπισή τους. Συχνά στην προσπάθειά αντιμετώπισης των γλωσσικών διαταραχών η έμφαση δίνεται στο δεύτερο παράγοντα, δηλ., στον ομιλητή και στο πώς πρέπει να αντιμετωπιστεί το γλωσσικό του πρόβλημα. Θεωρούμε όμως ότι θα πρέπει να μας απασχολεί, εξίσου σοβαρά ίσως, και το ποιους κανόνες θα πρέπει να περιμένουμε να ξέρει ο φυσικός ομιλητής, κάτι που κατά τη γνώμη μου συχνά παραμελείται. Αντίστοιχα, στη Γενετική Σύνταξη, παρότι συχνά διατυπώνονται οι πλέον λεπτομερείς και άρτιοι κανόνες για την περιγραφή και κατανόηση μιας σειράς γλωσσικών φαινομένων, παραμελείται συχνά η ανθρώπινη διάσταση, το πώς δηλαδή, τα ευρήματα και οι κανόνες που διατυπώνονται συμβαδίζουν με την αρχή της ερμηνευτικής επάρκειας. Σε κάθε περίπτωση, το γεγονός και μόνο ότι η αρχή της ερμηνευτικής επάρκειας περιλαμβάνεται στις βασικές διακηρύξεις της Γενετικής Γλωσσολογίας, κάνει την επιλογή της ως την πλέον κατάλληλη για την πρωταρχική επιδίωξη αυτού του βιβλίου, δηλ., τη μελέτη και την κατανόηση του συντακτικού τομέα της γλώσσας στην περίπτωση των γλωσσικών διαταραχών. 2 Συντακτικές Κατηγορίες Οι λέξεις, ή οι ομάδες λέξεων που φτιάχνουν μια πρόταση δεν είναι όλες του ίδιου τύπου, αλλά χωρίζονται σε διάφορες συντακτικές, ή αλλιώς, γραμματικές, κατηγορίες. Αυτό είναι γνωστό από τα μέρη του λόγου και την παραδοσιακή γραμματική για την οποία είναι κατηγορίες όπως: ρήμα, ουσιαστικό, επίθετο, άρθρο, πρόθεση, επίρρημα, κλπ. Η ύπαρξη αυτών των κατηγοριών χαρακτηρίζει όλες τις γλώσσες του κόσμου, αποτελεί δηλαδή στοιχείο της Καθολικής Γραμματικής. Πώς θα μπορούσαμε να ορίσουμε όμως την έννοια της συντακτικής, κατηγορίας; Ένας αρκετά ακριβής τρόπος ορισμού της είναι ότι συνιστά ένα σύνολο γλωσσικών εκφράσεων που έχουν κοινά γραμματικά χαρακτηριστικά. Τα Ρήματα, για παράδειγμα, εμφανίζουν τα κοινά γραμματικά χαρακτηριστικά του Προσώπου, του Αριθμού, του Χρόνου και της Έγκλισης. Τα Ουσιαστικά, τα οποία εδώ αποκαλούμε Ονόματα, εμφανίζουν τα χαρακτηριστικά του Γένους, του Αριθμού και της Πτώσης, και εισάγονται από άρθρο. Να επισημάνουμε ότι αυτά στα οποία αναφερθήκαμε ως γραμματικά χαρακτηριστικά στα δύο προηγούμενα παραδείγματα πραγματώνονται ως μορφολογικά χαρακτηριστικά, υποδεικνύοντας άλλη μία περίπτωση άμεσης σχέσης ανάμεσα στη σύνταξη και τη μορφολογία. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω χαρακτηριστικά, σε μια πρόταση όπως η (4), οι λέξεις «Γιάννης» και «Μαρία» είναι Ονόματα, η λέξη «φύγει» είναι (κύριο) Ρήμα, η λέξη «είχε» είναι (βοηθητικό) Ρήμα και η λέξη «μετά» είναι Πρόθεση. (4) Ο Γιάννης είχε φύγει μετά τη Μαρία. Παρόλα αυτά, τα μορφολογικά κριτήρια από μόνα τους δεν είναι πάντα αρκετά για να αποφανθούμε σε ποιες γραμματικές κατηγορίες ανήκουν οι λέξεις. Αυτό γίνεται περισσότερο εμφανές: α) στις γλώσσες που δεν έχουν πλούσια μορφολογία, αλλά και 4

5 β) στις γλώσσες με πλούσια μορφολογία, όταν πρόκειται για κάποιες γλωσσικές εκφράσεις/λέξεις που τυχαίνει να μην έχουν κλιτική μορφολογία. Αρχίζοντας με τη δεύτερη περίπτωση, δείτε τις παρακάτω δύο προτάσεις της Ελληνικής, μιας γλώσσας που είναι ιδιαίτερα πλούσια μορφολογικά. Είναι δύσκολο να ισχυριστούμε ότι η έκφραση επάνω ανήκει στην ίδια κατηγορία και στις δύο προτάσεις, και η αδιαφανής έως ανύπαρκτη μορφολογία της δεν μας βοηθάει να αποφασίσουμε: (5) Ο Γιάννης έτρεξε επάνω. (6) Ο Γιάννης ακούμπησε το βιβλίο επάνω της. Έτσι, ενώ στην πρόταση (5) το «επάνω» είναι αναμφισβήτητα (τοπικό) Επίρρημα, στην πρόταση (6) δεν μπορεί να θεωρηθεί Επίρρημα, αφού τα επιρρήματα δεν παίρνουν αντικείμενο. Καταλήγουμε λοιπόν ότι στην πρόταση (6), το «επάνω» θα πρέπει να θεωρηθεί Πρόθεση, ακριβώς επειδή έχει αντικείμενο. Αυτό βέβαια είναι κάτι που αρκετοί θα το δεχτούν με δυσκολία, αν και χωρίς επιχειρήματα, επειδή είναι επηρεασμένοι από την παραδοσιακή γραμματική. Σε κάθε περίπτωση, προκειμένου να αποφασίσουμε σε ποια συντακτική κατηγορία ανήκει μία γλωσσική έκφραση στις περιπτώσεις που δεν βοηθάει η μορφολογία, επιστρατεύουμε τα συντακτικά κριτήρια, δηλ., τη θέση που καταλαμβάνει η έκφραση μέσα στην πρόταση. Αυτό ακριβώς κάναμε με τις προτάσεις (5) και (6): παρότι η Ελληνική είναι μία γλώσσα με πλούσια μορφολογία, στη συγκεκριμένη περίπτωση η μορφολογία δεν μας βοήθησε να καταλήξουμε σε ποια συντακτική κατηγορία ανήκει η λέξη «επάνω». Αυτό συνέβη επειδή η συγκεκριμένη λέξη αποτελείται από ένα και μόνο μόρφημα, το οποίο δεν δίνει κάποια ένδειξη για την κατηγορία της. Άλλες εμφανείς περιπτώσεις της χρησιμότητας των συντακτικών, αντί μορφολογικών, κριτηρίων προκειμένου να αποφασίσουμε για τη συντακτική κατηγορία στην οποία ανήκει μία γλωσσική έκφραση (ή, απλά, λέξη), προέρχονται από την Αγγλική. Αυτό συμβαίνει επειδή η Αγγλική δεν έχει πλούσια μορφολογία, δηλ., η κλιτική μορφολογία των ρημάτων, ουσιαστικών και επιθέτων συχνά είναι η ίδια, και πολύ συχνά, μηδενική: (7) α. Take a guess! β. I don t think I can guess. (8) α. I had a bad cough last week. β. I think these patients cough a lot. (9) α. He looked very worried. β. He worried a lot about the exams. Δείτε ότι στα τρία παραπάνω ζεύγη προτάσεων, η ίδια λέξη ανήκει σε διαφορετική κατηγορία: στην (7α) η λέξη «guess» είναι Όνομα, αλλά στην (7β) είναι Ρήμα, στις (8α) και (8β) η λέξη «cough» είναι Όνομα και Ρήμα αντίστοιχα, και στις (9α) και (9β) η λέξη «worried» είναι Επίθετο και Ρήμα αντίστοιχα. Τι συμπεριφορά μπορούμε να περιμένουμε ότι θα έχουν τα άτομα με γλωσσικές διαταραχές ως προς λέξεις που είναι οι ίδιες φωνολογικά, αλλά ανήκουν σε διαφορετικές συντακτικές κατηγορίες; Θα περίμενε κανείς, για παράδειγμα, ότι οι αφασικοί Broca, οι οποίοι, εκτός από το ότι έχουν προβλήματα με τις λειτουργικές κατηγορίες γενικά, έχουν και προβλήματα με τα ρήματα ειδικότερα, θα δυσκολεύονται στις (β) προτάσεις των ζευγαριών (7)-(9), αλλά όχι στις (α) παρά το γεγονός ότι οι λέξεις που έχουμε συζητήσει, και που έχουν σημειωθεί με πλαγιαστά γράμματα στις προτάσεις (7)-(9), έχουν ακριβώς το ίδιο φωνολογικό περιεχόμενο. Είναι ενδιαφέρον ότι πράγματι υπάρχουν τέτοια ευρήματα, αν και από άλλες συντακτικές κατηγορίες. H Froud (2001) μελέτησε έναν αφασικό ασθενή με μητρική γλώσσα την Αγγλική, ο οποίος είχε πρόβλημα ως προς την ανάγνωση λειτουργικών κατηγοριών. Θα συζητήσουμε με λεπτομέρεια τις διαφορές μεταξύ λειτουργικών και λεξικών κατηγοριών αργότερα σε αυτό το κεφάλαιο, αλλά θεωρούμε 5

6 προς το παρόν ότι η βασική τους διαφορά είναι γνωστή. Ο ασθενής που μελέτησε η Froud, αν και κατανοούσε τη σημασία των λειτουργικών κατηγοριών, δεν μπορούσε να τις διαβάσει. Όταν έπρεπε να το κάνει, για τις ανάγκες του πειράματος, τις αντικαθιστούσε με άλλες λέξεις. Αντίθετα, δεν είχε πρόβλημα ως προς την ανάγνωση των λεξικών κατηγοριών. Η Froud λοιπόν βρήκε ότι ο συγκεκριμένος ασθενής μεταχειριζόταν διαφορετικά κάποιες λέξεις που ήταν ομόηχες, αλλά ανήκαν σε διαφορετική κατηγορία, και συγκεκριμένα κάποιες τοπικές προθέσεις. Για παράδειγμα, ενώ διάβαζε τις λέξεις (10α-β) διαφορετικά από αυτό που έβλεπε, διάβαζε εκφράσεις όπως η (10γ) σωστά. Προφανώς αυτό γινόταν επειδή στην πρόταση (10γ) το «behind» είναι Όνομα, ενώ στις άλλες περιπτώσεις ήταν Πρόθεση. 5 (10) α. behind forward, β. behind the elephant the elephant, before, after, before the elephant, γ. the behind of the elephant the behind of the elephant. Τέτοια επιλεκτική συμπεριφορά ως προς τις γλωσσικές εκφράσεις και τις συντακτικές κατηγορίες που είναι οι ίδιες φωνολογικά μας δείχνει πρώτα απ όλα ότι αυτό που φαίνεται δεν είναι πάντα μόνο αυτό που είναι στη γλώσσα. Μας δείχνει επίσης ότι, αφού το φωνολογικό περιεχόμενο από μόνο του, προφανώς, δεν μπορεί να εξηγήσει τη διαφορετική συμπεριφορά των ομόηχων εκφράσεων δεδομένου ότι παραμένει αμετάβλητο κάτι άλλο θα πρέπει να είναι υπεύθυνο για τη διαφορετική συμπεριφορά. Αυτό το κάτι άλλο δεν μπορεί παρά να είναι οι συντακτικές ιδιότητες των γλωσσικών εκφράσεων, εύρημα που προβάλλει τη συμβολή της σύνταξης στην κατανόηση των γλωσσικών διαταραχών, καθώς και την ανάγκη διερεύνησης πέρα από το πώς φαίνονται τα πράγματα με πρώτη ματιά. 2.1 Είδη συντακτικών κατηγοριών Οι συντακτικές κατηγορίες χωρίζονται ως προς δύο διαστάσεις: καταρχάς, ως προς το αν είναι μόνες τους ή ακολουθούνται από κάποια άλλη λέξη (ή ομάδα λέξεων) με την οποία σχηματίζουν ένα αυτοτελές σύνολο. Ως προς αυτήν τη διάσταση, οι συντακτικές κατηγορίες χωρίζονται σε λεξικές και φραστικές κατηγορίες, ή Φράσεις. Οι συντακτικές κατηγορίες χωρίζονται επίσης ανάλογα με το ποια λειτουργία επιτελούν στην πρόταση. Ως προς αυτήν τη διάσταση χωρίζονται σε λεξικές κατηγορίες και λειτουργικές κατηγορίες Φραστικές κατηγορίες (Φράσεις) Ας εξετάσουμε τον πρώτο διαχωρισμό των συντακτικών κατηγοριών, λαμβάνοντας υπόψη την παρακάτω πρόταση: (11) Ο Γιάννης συνάντησε το κορίτσι με το καπέλο. Οι Φράσεις «ο Γιάννης» και «το κορίτσι» είναι Ονοματικές Φράσεις (ΟΦ). Η Φράση «με το καπέλο» είναι Προθετική Φράση (ΠροθΦ), η Φράση «συνάντησε το κορίτσι» είναι Ρηματική Φράση (ΡΦ), κοκ. Όλες τους είναι φραστικές κατηγορίες ή Φράσεις. Η κάθε Φράση παίρνει το όνομά της από την κατηγορία της λέξης που την εισάγει, και η οποία λέγεται Κεφαλή της αντίστοιχης Φράσης. Για παράδειγμα, η Πρόθεση «με» είναι η Κεφαλή της Προθετικής Φράσης «με το καπέλο» στην πρόταση (11), το Ρήμα «συνάντησε» είναι η Κεφαλή της Ρηματικής Φράσης «συνάντησε το κορίτσι», κλπ. Μπορούμε να ξεχωρίσουμε ποια λέξη αποτελεί την Κεφαλή κάθε Φράσης με βάση τα παρακάτω κριτήρια: (12) α. Η Κεφαλή καθορίζει την κατανομή της φράσης της οποίας είναι μέρος. β. Η Κεφαλή είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της φράσης σημασιολογικά. Είναι προφανές ότι στην περίπτωση μίας Ρηματικής Φράσης δεν χρειάζεται απαραίτητα να επικαλεστούμε αυτά τα κριτήρια, επειδή βλέποντας μία Φράση που περιέχει Ρήμα είναι εύκολο να πούμε ποια είναι η Κεφαλή της. Με άλλα λόγια, είναι εύκολο να πούμε ότι η γλωσσική έκφραση «συνάντησε το κορίτσι» είναι ΡΦ, και η Κεφαλή της είναι το Ρήμα «συνάντησε». Τα κριτήρια (12) είναι πολύ πιο χρήσιμα για τον 6

7 εντοπισμό της Κεφαλής μίας Φράσης όταν η Φράση αποτελείται από ίδιες συντακτικές κατηγορίες. Δείτε για παράδειγμα τις παρακάτω Φράσεις που είναι και οι δύο Ονοματικές Φράσεις, (13). Πώς βρίσκουμε ποιο από τα δύο Ονόματα (=ουσιαστικά) που τις αποτελούν («δαμαστής» - «λιοντάρια» και «πλατείες» - «Πάτρα» αντίστοιχα) είναι η Κεφαλή της κάθε Φράσης; (13) α. Ο δαμαστής των λιονταριών β. Οι πλατείες της Πάτρας Σε αυτή την περίπτωση το κριτήριο της κατανομής (12α) είναι ιδιαίτερα χρήσιμο. Βλέπουμε πως όταν η κάθε μία από αυτές τις Ονοματικές Φράσεις είναι σε θέση υποκειμένου, το ρήμα της πρότασης συμφωνεί ως προς τον αριθμό με το πρώτο Όνομα, όχι με το δεύτερο, (14). (14) α. Ο δαμαστής των λιονταριών κατάγεται/*κατάγονται από την Καλαμάτα. β. Οι πλατείες της Πάτρας σκουπίζονται/*σκουπίζεται συχνά. Όταν πάλι οι παραπάνω Φράσεις είναι σε θέση αντικειμένου, θέση η οποία συνήθως δέχεται αιτιατική πτώση, μόνο το πρώτο Όνομα φέρει αιτιατική πτώση (ενώ η πτώση του δεύτερου δεν αλλάζει). (15) α. Γνώρισα τον δαμαστή των λιονταριών. β. Επισκέφτηκα τις πλατείες της Πάτρας. Βλέπουμε λοιπόν ότι και στις δύο προηγούμενες περιπτώσεις Ονοματικών Φράσεων, το Όνομα που αλλάζει χαρακτηριστικά ανάλογα με την κατανομή του, είναι το πρώτο. Συνεπώς, το πρώτο Όνομα είναι η Κεφαλή της Ονοματικής Φράσης που αποτελείται από δύο Ονόματα. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια Φράση που έχει Κεφαλή αλλά όχι συμπλήρωμα. Η Ρηματική Φράση στην πρόταση (16), για παράδειγμα, αποτελείται μόνο από την Κεφαλή, δηλαδή το Ρήμα «κολυμπάει». (16) Η Μαρία κολυμπάει. Παρότι μπορεί να υπάρξει Φράση με Κεφαλή, αλλά χωρίς Συμπλήρωμα, όπως η παραπάνω Ρηματική Φράση, δεν μπορεί να υπάρξει Συμπλήρωμα χωρίς Κεφαλή. Το αν η Κεφαλή προηγείται ή ακολουθεί τη Φράση Συμπλήρωμα διαφέρει από γλώσσα σε γλώσσα, αλλά σε γενικές γραμμές, δεν υπάρχουν διαφοροποιήσεις μέσα στην ίδια γλώσσα. Στην Ελληνική, για παράδειγμα, το Ρήμα είναι στην αρχή, δηλαδή, στα αριστερά, της Ρηματικής Φράσης, (18) και (20α), και η Πρόθεση είναι στην αρχή της Προθετικής Φράσης, (19) και (20β). (17) Ο Γιώργος διαβάζει ένα βιβλίο. (18) ΡΦ: διαβάζει ένα βιβλίο [Ρ ΟΦ] (19) Η Μαρία δουλεύει στην Αθήνα. (20) α. ΡΦ: δουλεύει στην Αθήνα. [Ρ ΠροθΦ] β. ΠροθΦ: στην Αθήνα [Προθ ΟΦ] Στα Τούρκικα συμβαίνει το αντίθετο, το ίδιο και στα Βασκικά. Για την ακρίβεια, το ίδιο συμβαίνει και σε πολλές άλλες γλώσσες, αλλά αναφέρουμε αυτές τις δύο επειδή είναι οι πιο κοντινές μας γεωγραφικά. Τα παρακάτω παραδείγματα είναι από τα Τούρκικα και βλέπουμε ότι το Ρήμα είναι στα δεξιά της Ρηματικής Φράσης, (22) και (24α), και η Πρόθεση είναι στα δεξιά της Προθετικής Φράσης, (24β). 7

8 (21) Elif kitabi okuyo. Ελήφ βιβλίο διαβάζει Η Ελήφ διαβάζει το βιβλίο. (22) ΡΦ: βιβλίο διαβάζει [ΟΦ Ρ] (23) Ahmet Antalya da çalişiyor Αχμέτ Ατάλεια-σε δουλεύει Ο Αχμέτ δουλεύει στην Ατάλεια. (24) α. ΡΦ: Αττάλεια-σε δουλεύει [ΠροθΦ Ρ] β. ΠροθΦ: Αττάλεια-σε [ΟΦ Προθ] Η θέση της Κεφαλής μέσα στη Φράση, αν δηλαδή η Κεφαλή είναι αριστερά ή δεξιά από το συμπλήρωμά της, αποτελεί μια ακόμη από τις Παραμέτρους της Γενετικής Σύνταξης, την Παράμετρο της Κεφαλής (Head Parameter). Θεωρούμε λοιπόν ότι υπάρχει η Καθολική Αρχή σύμφωνα με την οποία: Κάθε φράση έχει μία μόνο κεφαλή. Αυτή η Αρχή έχει τις εξής δύο Παραμέτρους: (25) α. Παράμετρος 1: Η Κεφαλή της Φράσης βρίσκεται πριν από το Συμπλήρωμά της. β. Παράμετρος 2: Η Κεφαλή της Φράσης βρίσκεται μετά από το Συμπλήρωμά της. Αυτές οι γνώσεις που έχουμε είναι μέρος της Καθολικής Γραμματικής, άρα μέρος των βιολογικών καταβολών του ανθρώπου σε σχέση με τη γλώσσα. Αυτό που κάνει ο φυσικός ομιλητής στη διαδικασία κατάκτησης της γλώσσας είναι να ρυθμίσει την αντίστοιχη παράμετρο για τη γλώσσα του, δηλ., να ανακαλύψει αν στη γλώσσα μέσα στην οποία μεγαλώνει η Κεφαλή είναι πριν ή μετά από το συμπλήρωμά της. Το πώς γίνεται κάτι τέτοιο, δηλ., ποια στοιχεία της γλώσσας βοηθούν τον φυσικό ομιλητή στη διαδικασία ρύθμισης των παραμέτρων, δεν είναι απλό θέμα, και έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτεταμένων ερευνών, όπως αναφέραμε ήδη στην περίπτωση της Παραμέτρου του Κενού Υποκειμένου. Ας επανέλθουμε στο θέμα μας όμως, δηλαδή, το διαχωρισμό των γλωσσικών εκφράσεων σε λεξικές και φραστικές κατηγορίες, θέτοντας την ερώτηση: γιατί χρειάζεται να ξέρουμε να χωρίζουμε τις προτάσεις, ή τις γλωσσικές εκφράσεις γενικότερα, σε Φράσεις; Πρώτα απ όλα, επειδή οι λέξεις που απαρτίζουν μια πρόταση δεν τοποθετούνται τυχαία, αλλά συμμετέχουν με συγκεκριμένη δομή φτιάχνοντας τις Φράσεις. Ο συνδυασμός των Φράσεων μας δίνει την πρόταση, που είναι κι αυτή μια Φράση. Ο τομέας της Σύνταξης μελετά ακριβώς τη δομή της πρότασης και των επιμέρους Φράσεων που την αποτελούν. Γιατί όμως μας αφορά αυτή η μελέτη και αυτή η γνώση; Επειδή θα πρέπει να είμαστε σε θέση να καταλαβαίνουμε αν η γλώσσα των ατόμων με γλωσσικά ελλείμματα έχει δομή ή αποτελείται απλά από λέξεις τη μία μετά την άλλη. Θα πρέπει να ξέρουμε δηλαδή ποια σύνολα λέξεων αποτελούν Φράσεις και ποια όχι, ώστε να μπορούμε να αναλύσουμε τη γλώσσα. Εναλλακτικά, θα πρέπει να ξέρουμε κατά πόσον ο ομιλητής με γλωσσική διαταραχή μπορεί να σχηματίσει μια Ρηματική Φράση, μια Ονοματική Φράση, κλπ., γιατί αυτή η γνώση μας επιτρέπει να καταλάβουμε σε τι συνίσταται η διαταραχή του και σε ποιο βαθμό διαφέρει η γλώσσα του από την τυπική γλώσσα, δηλαδή, τη γλώσσα που δεν παρουσιάζει προβλήματα. 2.2 Λεξικές και λειτουργικές κατηγορίες Ένας ακόμη τρόπος διαχωρισμού των συντακτικών κατηγοριών είναι σε λεξικές κατηγορίες (lexical categories) και λειτουργικές κατηγορίες (functional categories). Οι λεξικές διαχωρίζονται από τις λειτουργικές κατηγορίες με βάση μία σειρά από κριτήρια, τα οποία παρουσιάζονται στη συνέχεια Σημασιολογικό φορτίο Το σημασιολογικό κριτήριο αποτελεί το πιο γνωστό κριτήριο διαχωρισμού των συντακτικών κατηγοριών σε λεξικές και λειτουργικές. Σύμφωνα με αυτό το κριτήριο οι λεξικές κατηγορίες έχουν σημασιολογικό 8

9 περιεχόμενο (ή, αλλιώς, σημασιολογικό φορτίο), γι αυτό είναι γνωστές και ως λέξεις περιεχομένου(content words). Με βάση αυτό το κριτήριο λοιπόν, τα Ρήματα και τα Ονόματα ανήκουν στις λεξικές κατηγορίες. 6 Αντίθετα, οι λειτουργικές κατηγορίες περιέχουν κυρίως πληροφορίες σχετικά με τη γραμματική λειτουργία των γλωσσικών εκφράσεων μέσα στην πρόταση. Προσέξτε ότι δεν είναι ακριβές να πούμε ότι οι λειτουργικές κατηγορίες στερούνται τελείως σημασιολογικού φορτίου, αφού το πρόθεμα ε-, για παράδειγμα, το οποίο πραγματώνει τη λειτουργική κατηγορία του παρελθοντικού Χρόνου στην Ελληνική, μας δίνει την πληροφορία ότι το Ρήμα αναφέρεται στο παρελθόν, άρα, έχει σημασία. 7 Με την ίδια λογική τα οριστικά και αόριστα άρθρα, τα οποία επίσης αποτελούν λειτουργικές κατηγορίες, δεν μπορούμε να πούμε ότι δεν έχουν σημασιολογικό φορτίο, αφού σαφώς επιλέγουν διαφορετικού είδους Ονόματα. Αντί λοιπόν να πούμε ότι οι λειτουργικές κατηγορίες δεν φέρουν σημασιολογικό φορτίο, είναι πιο ακριβές να πούμε ότι δεν προσδίδουν θεματικούς ρόλους (έννοια για την οποία θα μιλήσουμε στο επόμενο κεφάλαιο). 8 Εκτός όμως από αυτήν τη θεμελιώδη και ευρέως γνωστή διαφορά μεταξύ λεξικών και λειτουργικών κατηγοριών, υπάρχει και μία σειρά από επιπλέον χαρακτηριστικά ως προς τα οποία διαφέρουν οι λεξικές από τις λειτουργικές κατηγορίες (Corver & van Riemsdijk 2001) Μορφοφωνολογικό βάρος Οι λειτουργικές κατηγορίες συχνά είναι μορφολογικά και φωνολογικά εξαρτώμενες από κάποια λεξική κατηγορία, κάτι που δεν συμβαίνει με τις λεξικές κατηγορίες. Με άλλα λόγια, οι λειτουργικές κατηγορίες είναι συνήθως κλιτικά, άτονες λέξεις ή παραθήματα και χρειάζονται μία λεξική κατηγορία πάνω στην οποία να μπορούν να στηριχτούν. Σε γενικές γραμμές, δηλαδή, είναι στοιχεία με μικρότερο φωνολογικό βάρος (δηλ., μικρότερες σε μέγεθος) απ ό,τι οι λεξικές κατηγορίες στις οποίες συνήθως προσαρτώνται. Σε όλες τις παρακάτω φράσεις, για παράδειγμα, οι λειτουργικές κατηγορίες, οι οποίες εμφανίζονται με πλαγιαστά γράμματα, είναι σαφώς μικρότερες σε μέγεθος από τις λεξικές που ακολουθούν. (26) α. το ποτήρι β. ότι έφυγες γ. της έδωσα κ.ο.κ. Αυτό το κριτήριο δεν υπονοεί ότι δεν υπάρχουν και λεξικές κατηγορίες που έχουν μικρό μέγεθος, δηλ., μικρό μορφοφωνολογικό βάρος, π.χ., «πριν», «μπω», «βγω», κλπ. Όμως είναι δύσκολο να βρούμε πολλές τέτοιες λεξικές κατηγορίες και από την άλλη πλευρά δεν μπορούμε να βρούμε λειτουργικές κατηγορίες που να είναι μεγάλες σε μέγεθος. Συμπερασματικά, η αντιστοιχία μικρού-μεγάλου μεγέθους με λειτουργικές-λεξικές κατηγορίες είναι αρκετά ακριβής, καθώς και η μορφοφωνολογική εξάρτηση που έχουν οι πρώτες από τις δεύτερες Είδος συμπληρώματος Οι λειτουργικές κατηγορίες διαφέρουν από τις λεξικές ως προς το ότι οι πρώτες έχουν ως συμπλήρωμά τους συγκεκριμένη γραμματική κατηγορία. Αυτό δεν συμβαίνει με τις λεξικές κατηγορίες, οι οποίες μπορούν να έχουν συμπληρώματα από διαφορετικές κατηγορίες. 9 Τα Άρθρα, για παράδειγμα, τα οποία είναι λειτουργικές κατηγορίες, μπορεί να έχουν ως συμπλήρωμά τους μόνο Όνομα. Στα παρακάτω παραδείγματα, παρότι το «μαγείρεμα» και το «μαγειρεύω» είναι πολύ κοντά σημασιολογικά, μόνο το πρώτο, το οποίο είναι Όνομα, μπορεί να αποτελέσει συμπλήρωμα ενός Άρθρου (και όχι το δεύτερο, το οποίο είναι Ρήμα). 10 (27) α. το μαγείρεμα β. *το μαγειρεύω Αντίθετα από τα Άρθρα, ένα Όνομα, το οποίο είναι λεξική κατηγορία, μπορεί να έχει ως συμπλήρωμά του είτε ένα άλλο Όνομα, είτε ακόμη και μια πρόταση: 9

10 (28) α. η καταστροφή της πόλης β. το γεγονός ότι μας εξαπάτησε Η Κλίση, η οποία είναι λειτουργική κατηγορία και στη συγκεκριμένη περίπτωση πραγματώνεται από το μόριο να, μπορεί να έχει ως συμπλήρωμα μόνο Ρηματική Φράση, (29α), όχι Ονοματική Φράση (29β): (29) α. να διαβάσει το βιβλίο β. *να διάβασμα του βιβλίου Αντίθετα, το Ρήμα, το οποίο είναι λεξική κατηγορία μπορεί να έχει διαφόρων ειδών συμπληρώματα, (30), ή και να μην έχει καθόλου συμπλήρωμα. (30) α. αισθάνομαι ευχαριστημένος β. αισθάνομαι καλά γ. αισθάνομαι ότι κάνει κρύο Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν, βλέπουμε ότι ο διαχωρισμός σε λεξικές και λειτουργικές κατηγορίες δεν βασίζεται μόνο στο διαφορετικό σημασιολογικό φορτίο με το οποίο συνδέεται η κάθε κατηγορία, που μάλλον είναι και το πιο γνωστό κριτήριο διαφοροποίησής τους, αλλά και σε μία σειρά από επιπλέον παράγοντες, οι οποίοι θεμελιώνουν ακόμη περισσότερο τη διάσταση μεταξύ των δύο κατηγοριών. Κάποιοι από αυτούς τους παράγοντες μάλιστα έχουν χρησιμοποιηθεί για να εξηγήσουν τα προβλήματα που έχουν πληθυσμοί με διαταραχές ως προς τις λειτουργικές κατηγορίες, όπως θα δούμε παρακάτω. Ως εκ τούτου, αν ρωτούσε κάποιος γιατί χρειάζεται να ξέρουμε να διαχωρίζουμε τις λέξεις, ή τις συντακτικές κατηγορίες, σε λεξικές και λειτουργικές κατηγορίες, καθώς και αυτές σε διάφορες υποκατηγορίες, όπως θα δούμε αργότερα, η απάντηση είναι: α) επειδή δεν έχει τόση σημασία ποιες λέξεις παράγουν τα άτομα με γλωσσικές διαταραχές, όσο σε ποιες κατηγορίες ανήκουν αυτές οι λέξεις, και β) για να ξέρουμε αν ο ομιλητής παράγει περισσότερες λέξεις από τη μια ή την άλλη κατηγορία, επειδή αυτές οι γνώσεις μας βοηθούν τόσο στη διάγνωση του γλωσσικού προβλήματος, όσο και στη θεραπεία του. 3 Λεξικές, λειτουργικές κατηγορίες και γλωσσικές διαταραχές Οι λειτουργικές κατηγορίες είναι αυτές ακριβώς οι γλωσσικές εκφράσεις που εμφανίζονται ιδιαίτερα προβληματικές σε μία σειρά από γλωσσικές διαταραχές. Η αφασία Broca (αγραμματισμός/agrammatism) και η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (Specific Language Impairment/SLI) αποτελούν τις κατεξοχήν γλωσσικές διαταραχές με ελλείμματα στις λειτουργικές κατηγορίες. Παρόλα αυτά, και σε άλλες διαταραχές οι λειτουργικές κατηγορίες δεν φαίνεται να παραμένουν άθικτες. Δείτε ενδεικτικά τις πηγές που ακολουθούν σχετικά με τις γλωσσικές ικανότητες γενικότερα, συμπεριλαμβανομένων και των λεξικών-λειτουργικών κατηγοριών, όσον αφορά το σύνδρομο Down και Williams (Christodoulou 2011, 2013, Christodoulou & Grohmann 2014, Joffe & Varlokosta 2007α,β, Perovic & Wexler 2007, 2010, Stathopoulou 2010, Stathopoulou & Clahsen 2010 ). Μία πρώτη εξήγηση που δόθηκε για τα ελλείμματα των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (ΕΓΔ) ως προς τις λειτουργικές κατηγορίες ήταν αυτή του Leonard (1989), ο οποίος απέδωσε τα ελλείμματα στο μικρό μορφοφωνολογικό βάρος των λειτουργικών κατηγοριών. Μελέτες που ακολούθησαν όμως απέδειξαν ότι το μικρό μορφοφωνολογικό βάρος των λειτουργικών κατηγοριών δεν είναι αρκετό για να εξηγήσει από μόνο του τα ελλείμματα. 11 Συγκεκριμένα, σε μια σειρά από μελέτες παιδιών με ΕΓΔ και μητρική γλώσσα την Αγγλική, οι Rice & Wexler (1996) διερεύνησαν έναν αριθμό από δεσμευμένες λειτουργικές κατηγορίες της Αγγλικής, μεταξύ 10

11 των οποίων κάποιες είναι ακριβώς οι ίδιες φωνολογικά, και άρα έχουν το ίδιο (μικρό) μορφοφωνολογικό βάρος, πλην όμως έχουν διαφορετική γραμματική λειτουργία. Πρόκειται για το μόρφημα s της Αγγλικής, το οποίο μελέτησαν στις τρεις παρακάτω περιπτώσεις: (31) α. book-s β. write-s γ. John-s Στη λέξη (31α) το s πραγματώνει τον πληθυντικό αριθμό, στην (31β) το 3 ο πρόσωπο ενικού αριθμού του Ρήματος στον ενεστώτα, και στην (31γ) την γενική κτητική. Αν ο παράγοντας που είναι υπεύθυνος για τα προβλήματα που έχουν οι πληθυσμοί με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή ως προς τις λειτουργικές κατηγορίες ήταν μόνο το μικρό μορφοφωνολογικό τους βάρος, θα περίμενε κανείς να υπάρχουν παρόμοια ελλείμματα στις τρεις περιπτώσεις του s. Ωστόσο, τα αποτελέσματα των ερευνών των Rice & Wexler δεν έδειξαν κάτι τέτοιο. Αντίθετα, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και μητρική γλώσσα την Αγγλική βρέθηκε να έχουν πολύ μεγαλύτερα προβλήματα ως προς το s στην περίπτωση (31β), δηλ., ως προς το μόρφημα του τρίτου ενικού του Ρήματος. 12 Δεν θα απαντήσουμε σε αυτό το σημείο ποιος μπορεί να είναι ο λόγος για το μεγαλύτερο έλλειμμα ως προς αυτήν τη λειτουργική κατηγορία, αλλά ελπίζουμε να έχει γίνει κατανοητό ότι: α) το πρόβλημα των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή ως προς το s δεν είναι δυνατόν να πηγάζει από το μικρό μορφοφωνολογικό του βάρος και μόνο, αλλά και από τη λειτουργία που επιτελεί αυτό το μόρφημα. Διαφορετικά, και τα τρία s στις λέξεις στο (31) θα ήταν ελλειμματικά στον ίδιο βαθμό, β) δεν μπορεί να είναι το μικρό μορφοφωνολογικό βάρος από μόνο του υπεύθυνο για τα προβλήματα που έχουν ως προς τις λειτουργικές κατηγορίες τα παιδιά με ΕΓΔ γενικότερα. Υπάρχουν πολλές λειτουργικές κατηγορίες που έχουν την ίδια φωνολογική μορφή, αλλά διαφορετική λειτουργία στις διάφορες γλώσσες. Στην Ελληνική, για παράδειγμα, η κλιτική αντωνυμία της, στην πρόταση (32α) και το οριστικό άρθρο, της στην πρόταση (32β) είναι λειτουργικές κατηγορίες με το ίδιο μορφοφωνολογικό βάρος, και μάλιστα με μικρό μορφοφωνολογικό βάρος, αλλά σαφώς διαφορετική λειτουργία: (32) α. Της έδωσε ένα φιλί στο μάγουλο. β. Έδωσε της Μαρίας ένα φιλί στο μάγουλο. Δεν αποτελεί έκπληξη λοιπόν που αρκετές μελέτες έχουν βρει διαφορετική συμπεριφορά των πληθυσμών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή σε αυτές τις δύο κατηγορίες, με τις κλιτικές αντωνυμίες να είναι περισσότερο προβληματικές απ ό,τι τα ομόηχα οριστικά άρθρα ως προς την παραγωγή τους (Tsimpli 2001, Smith 2009, Smith et al. 2008). Η δοκιμασία σε πραγματικό χρόνο των Chondrogianni et al. (2015), βρήκε πως τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή που μελέτησαν, ενώ μπορούσαν να αντιληφθούν τις παραλείψεις των οριστικών άρθρων σε αντιγραμματικές προτάσεις που κλήθηκαν να ακούσουν με μεγαλύτερη ευαισθησία όταν οι ΟΦ που τα περιείχαν ήταν σε θέση υποκειμένου παρά σε θέση αντικειμένου δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν τις παραλείψεις των κλιτικών αντωνυμιών, παρότι οι δύο τύποι έχουν το ίδιο φωνολογικό βάρος. Ενδεικτικές αντιγραμματικές προτάσεις που τους δόθηκαν ήταν οι παρακάτω, με τα άρθρα, (33α-β) και τα κλιτικά, (33γ), σε παρένθεση να είναι τα στοιχεία που είχαν παραλειφθεί: (33) α. Χτες ένα δελφίνι έπαιζε στη θάλασσα με τα άλλα ζώα. Αργά το απόγευμα (το) δελφίνι κυνήγησε τα ψάρια. β. Χτες ένα καγκουρώ έπαιζε με μία πράσινη μπάλα. Το καγκουρώ κλώτσησε (τη) μπάλα στο γήπεδο. γ. Το λιοντάρι ήθελε να φάει το ελάφι. Το ελάφι τρόμαξε πολύ όταν το λιοντάρι (το) δάγκωσε στη ζούγκλα. 11

12 Θα πρέπει να επισημάνουμε όμως ότι υπάρχουν μελέτες που δεν βρήκαν διαφορές μεταξύ κλιτικών και άρθρων (Stavrakaki & Tsimpli 1999). Εκτίμησή μου είναι ότι αυτό τείνει να συμβαίνει όταν ο πληθυσμός που εξετάζεται έχει ή πολύ υψηλά ποσοστά σωστών απαντήσεων και στις δύο κατηγορίες, ή πολύ χαμηλά (στην τελευταία περίπτωση ανήκει η προηγούμενη μελέτη). Αλλιώς, αυτό που φαίνεται να συμβαίνει είναι πως, όταν υπάρχει διαφορά μεταξύ κλιτικών και άρθρων, τα παιδιά με ΕΓΔ έχουν χαμηλότερη απόδοση στα κλιτικά. Αυτό το εύρημα από μόνο του είναι σημαντικό για την εδραίωση της διαφορετικότητας μεταξύ των ομόφωνων λειτουργικών κατηγοριών η οποία και αποτελεί το κύριο θέμα αυτής της ενότητας. 13 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο 3, σε μία από τις πρώτες έρευνες Ελληνόφωνων αγραμματικών, οι Stavrakaki & Kouvava (2003) μελέτησαν μία σειρά από λειτουργικές κατηγορίες, τόσο της Ρηματικής όσο και της Ονοματικής περιοχής. Οι περισσότερες όμως είχαν διαφορετική φωνολογική μορφή κι έτσι δεν θα πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη το ότι οι αγραμματικοί έδειξαν διαφορετική συμπεριφορά σε κάθε μία από τις κατηγορίες που μελετήθηκαν (αν και η φωνολογική μορφή από μόνη δεν είναι καθοριστικής σημασίας, απ ό,τι είδαμε). Έχουμε καταλήξει λοιπόν σε δύο σημαντικά συμπεράσματα έως τώρα σε σχέση με τις λειτουργικές και λεξικές κατηγορίες, καθώς και τα ελλείμματα που έχουν ως προς τις πρώτες οι πληθυσμοί με γλωσσικές διαταραχές. Καταρχάς, το φωνολογικό σχήμα των κατηγοριών από μόνο του δεν είναι δυνατό να εξηγήσει τα ελλείμματα με τα οποία μπορεί να συνδέονται κάποιες λειτουργικές κατηγορίες, παρότι το μικρό μορφοφωνολογικό βάρος φαίνεται ότι συμβάλλει καθοριστικά. Στην Αγγλική, έρευνες σε λειτουργικές και λεξικές κατηγορίες που είχαν ακριβώς το ίδιο φωνολογικό σχήμα έδειξαν ότι υπάρχει διαφορετική συμπεριφορά, ανάλογα με το τι είδους λειτουργικές κατηγορίες ήταν (δείτε πάλι τα παραδείγματα (10)). Στην Αγγλική, στην Ελληνική, αλλά και σε άλλες γλώσσες, όταν υπάρχουν λειτουργικές κατηγορίες με το ίδιο φωνολογικό σχήμα δεν είναι όλες το ίδιο ελλειμματικές. Αυτή η διαπίστωση μας επιβεβαιώνει αυτό που είπαμε ήδη, ότι δηλαδή το φωνολογικό σχήμα και μόνο δεν είναι αρκετό να εξηγήσει τη συμπεριφορά των ατόμων με γλωσσικές διαταραχές ως προς τις λειτουργικές κατηγορίες. Επίσης, αποτελεί σοβαρό επιχείρημα για το ότι οι λειτουργικές κατηγορίες, παρότι μικρές σε μέγεθος και με μικρό σημασιολογικό φορτίο, διαφέρουν αρκετά, ώστε να προκαλούν διαφορετική συμπεριφορά σε πληθυσμούς με γλωσσικές διαταραχές στις περιπτώσεις που έχουν διαφορετική γραμματική λειτουργία και, κατά κάποιον τρόπο, διαφορετική σημασία. Ένα άλλο σημείο, διαφορετικό από τα όσα έχουμε θίξει ως εδώ, το οποίο όμως είναι χρήσιμο να έχουμε υπόψη μας, είναι ότι ακόμη κι αν σε κάποιες περιπτώσεις δύο πληθυσμοί με διαφορετικές γλωσσικές, ή γενικά αναπτυξιακές, διαταραχές, έχουν παρόμοια ελλείμματα ως προς τις ίδιες λειτουργικές κατηγορίες, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι τα προβλήματα έχουν την ίδια αιτιολογία. Τα παράδειγμα που ακολουθεί εξηγεί αυτό το σημείο. Βρέθηκε πρόσφατα ότι παιδιά με αυτισμό υψηλής λειτουργικότητας έχουν ελλείμματα ως προς την παραγωγή κλιτικών αντωνυμιών (Terzi et al. 2014, Terzi et al. 2016), αν και μάλλον σε μικρότερο βαθμό απ ό,τι τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή. Τα προβλήματα των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή ως προς τις κλιτικές αντωνυμίες, προβλήματα που απαντώνται όχι μόνο στην Ελληνική, αλλά και διαγλωσσικά, αν και σε διαφορετικό βαθμό ανά γλώσσα, έχουν αποδοθεί σε διάφορους λόγους. Ένας από αυτούς τους λόγους είναι ότι οι κλιτικές αντωνυμίες, ή αλλιώς, κλιτικά, είναι σε διαφορετική θέση απ ό,τι τα αντίστοιχα αντικείμενα. Με άλλα λόγια, ενώ τα αντικείμενα Ονοματικές Φράσεις ακολουθούν το Ρήμα στη συγκεκριμένη γλώσσα, (34α), οι αντίστοιχες κλιτικές αντωνυμίες που τα αντικαθιστούν είναι πριν από το Ρήμα, (34β). Αυτό συνεπάγεται μετακίνηση του αντικειμένου «τον Γιάννη», (34α), σε μία θέση της πρότασης πριν από το Ρήμα, (34β), γεγονός που συνιστά συντακτική δυσκολία για τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή. (34) α. Είδα τον Γιάννη. β. Τον είδα. Στα παιδιά με αυτισμό, από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχουν λόγοι που να μας κάνουν να πιστεύουμε ότι το πρόβλημά τους με τις κλιτικές αντωνυμίες οφείλεται σε παρόμοια αιτία. Αντίθετα, αυτά τα παιδιά είναι πιθανό να μην μπορούν να παράγουν κλιτικά ικανοποιητικά επειδή δεν ξέρουν πότε πρέπει 12

13 να τα παράγουν. Κι αυτό επειδή τα κλιτικά χρησιμοποιούνται όταν, για παράδειγμα, χρειάζεται να αναφερθεί κανείς σε μία οντότητα που μόλις έχει αναφερθεί στη συνομιλία και έχει εξέχοντα ρόλο (Anagnostopoulou 1999, Mavrogiorgos 2010, μεταξύ άλλων). Τα παιδιά με αυτισμό όμως πιθανώς να μην μπορούν να αξιολογήσουν ποια οντότητα έχει εξέχοντα ρόλο στη συνομιλία, λόγω των πραγματολογικών προβλημάτων που συνήθως έχουν. Υπάρχουν μάλιστα ενδείξεις ότι αυτή η λογική είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, και προέρχεται από τα διαφορετικά λάθη που κάνουν οι δύο πληθυσμοί (ΕΓΔ και αυτισμός) όταν, εσφαλμένα, δεν παράγουν κλιτικά. Σε πειράματα παραγωγής κλιτικών, τα οποία συνήθως χρησιμοποιούν εικόνες, ο τύπος ερώτησης και η σωστή απάντηση που αναμένεται είναι ως εξής: (35) α. Εδώ έχουμε μία αλεπού κι έναν ελέφαντα. Τι κάνει η αλεπού στον ελέφαντα; β. Τον κλωτσάει. Αντί της σωστής απάντησης (35β), τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή συνήθως απαντάνε όπως στην (36α), ενώ τα παιδιά με αυτισμό όπως στην (36β): (36) α. Κλωτσάει. β. Κλωτσάει τον ελέφαντα. Βλέπουμε δηλαδή ότι αν και κανένας από τους δύο πληθυσμούς δεν δίνει τη σωστή απάντηση, η οποία πρέπει να περιέχει κλιτική αντωνυμία, το πιο συνηθισμένο είδος λάθους που κάνουν είναι διαφορετικό στον κάθε πληθυσμό, με τρόπο που αντικατοπτρίζει τα γενικότερα γλωσσικά τους ελλείμματα. 14 Μια τελείως διαφορετική μελέτη, ως προς το γραμματικό φαινόμενο που έχει μελετήσει, πολύ γνωστή στον χώρο των νευροεπιστημών, έχει βρει επίσης παρόμοια ελλειμματική συμπεριφορά σε διαφορετικούς πληθυσμούς ως προς το ίδιο μορφοσυντακτικό χαρακτηριστικό. Πρόκειται για τη μελέτη των Ullman et al. (1997) οι οποίοι διερεύνησαν τη μετατροπή ρημάτων της Αγγλικής από τον ενεστώτα στον αόριστο Χρόνο, με προτάσεις στις οποίες έλειπε το ρήμα στον αόριστο και έπρεπε να το συμπληρώσουν οι συμμετέχοντες στο πείραμα. Μερικά από τα ρήματα ήταν ομαλά, (37α), στα οποία ο συμμετέχων έπρεπε να προσθέσει το μόρφημα ed στο ρήμα που του έδιναν για να φτιάξει τον αόριστο, ενώ άλλα ήταν ανώμαλα, (37β), για τα οποία ο συμμετέχων έπρεπε να ψάξει στο λεξικό για να βρει τον αντίστοιχο τύπο. (37) α. work work-ed β. think thought Οι πληθυσμοί που συμμετείχαν ήταν αφασικοί Broca, αφασικοί Wernicke, ασθενείς με νόσο Parkinson και ασθενείς με νόσο Alzheimer. Βρέθηκε ότι οι αφασικοί Broca και οι ασθενείς με Parkinson έχουν παρόμοια συμπεριφορά, παρουσιάζοντας προβλήματα ως προς τον σχηματισμό των ομαλών αορίστων, ενώ οι αφασικοί Wernicke είχαν παρόμοια συμπεριφορά με τους ασθενείς με Alzheimer, με προβλήματα ως προς τον σχηματισμό του αορίστου των ανώμαλων ρημάτων. Οι ερευνητές δίνουν την εξήγησή τους γιατί συμβαίνει αυτό και προτρέπουμε τον αναγνώστη στο ίδιο το άρθρο για περισσότερες λεπτομέρειες. Δείτε επίσης και το άρθρο των Embick & Marantz (2005) για μία κριτική επί των συμπερασμάτων των Ullman et al. (1997). Αυτό που θέλουμε να επισημάνουμε κλείνοντας είναι ότι οι μελέτες διαφορετικών πληθυσμών με ελλείμματα ως προς παρόμοιες, ή ακόμη και ίδιες, γραμματικές κατηγορίες, έχει γνωρίσει αρκετή πρόοδο τα τελευταία χρόνια και, κατά τη γνώμη μας, για τους σωστούς λόγους: με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τα γενικότερα χαρακτηριστικά των πληθυσμών, αλλά και τους λόγους για τους οποίους η γλωσσική τους συμπεριφορά μοιάζει ή διαφέρει (δείτε επίσης και Joffe & Varlokosta 2007α, Stathopoulou 2010). Τέλος, τα ευρήματα από τη συμπεριφορά ατόμων με γλωσσικές διαταραχές μπορούν να μας δώσουν πληροφορίες για τις ιδιότητες των γλωσσικών εκφράσεων και των δομών που μελετούνται με τρόπο που η τυπική γλώσσα δεν μπορεί πάντα, δεδομένου του ότι οι τυπικοί πληθυσμοί κατά κανόνα δεν κάνουν λάθη. 13

14 Σημειώσεις 1 Φυσικός ομιλητής μιας γλώσσας, είναι αυτός που μιλάει τη γλώσσα ως μητρική. Τυπικός ομιλητής, ή τυπικός πληθυσμός γενικότερα, είναι ο ομιλητής, ή ο πληθυσμός, χωρίς γλωσσικά προβλήματα. 2 Βλέπε επίσης τους Crain & Lillo-Martin (1999) για περισσότερα παραδείγματα που δείχνουν την ταχύτητα κατάκτησης της γλώσσας. 3 Για να πάρουμε μία ιδέα από τώρα όμως, ας θυμηθούμε κάποια ζεύγη προτάσεων όπως οι παρακάτω. Οι καταφατικές προτάσεις της Ελληνικής και της Αγγλικής, στο (i), καθώς και οι αντίστοιχες ερωτηματικές τους, είναι γραμματικές προτάσεις. Από την άλλη πλευρά, αν και οι καταφατικές προτάσεις, τόσο της Ελληνικής όσο και της Αγγλικής, στο (ii), είναι επίσης γραμματικές, οι αντίστοιχες ερωτηματικές τους δεν είναι. Δεν είναι εύκολο να εξηγήσει κανείς την αντιγραμματικότητα των προτάσεων στο (ii), και μάλιστα αν δει την αναλογία που υπάρχει με αυτές στο (i). Έχει όμως ενδιαφέρον ότι αυτή η εκ πρώτης όψεως, ανεξήγητη αντιγραμματικότητα ισχύει τόσο στην Ελληνική όσο και στην Αγγλική. Αφού οι προτάσεις δεν φαίνεται να παραβιάζουν κάποιες σημασιολογικές ή πραγματολογικές συνθήκες, δεν μπορεί παρά να οφείλουν την αντιγραμματικότητά τους σε λόγους καθαρά συντακτικούς, οι οποίοι μάλιστα φαίνεται να ισχύουν όχι μόνο για μία γλώσσα. Ακριβώς τέτοιοι τύπου κανόνες μπορούμε να ισχυριστούμε ότι πηγάζουν από την Καθολική Γραμματική. (i) (ii) α. John thinks that Paul behaved badly. β. How does John think that Paul behaved? γ. Ο Γιάννης νομίζει ότι ο Κώστας συμπεριφέρθηκε άσχημα δ. Πώς νομίζει ο Γιάννης ότι συμπεριφέρθηκε ο Κώστας; α. John regrets that Paul behaved badly. β.*how does John regret that Paul behaved? γ. Ο Γιάννης λυπάται που ο Κώστας συμπεριφέρθηκε άσχημα. δ.*πώς λυπάται ο Γιάννης που συμπεριφέρθηκε ο Κώστας; Να επισημάνουμε ότι σημειώνουμε με * τις προτάσεις, ή τις δομές γενικότερα, που δεν είναι ορθά σχηματισμένες, δηλαδή, αυτές που είναι αντιγραμματικές. 4 Όταν βάζουμε κάτι σε παρένθεση σημαίνει ότι είναι προαιρετικό, ή, όπως στο (2), ότι απουσιάζει. Ο τρόπος που διαβάζουμε τον συμβολισμό στο (2) δηλαδή είναι: όταν η λέξη she απουσιάζει, η πρόταση είναι αντιγραμματική. 5 Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να διαβάσετε ολόκληρο το άρθρο, ώστε να δείτε τη συνολική συμπεριφορά του ασθενή. 6 Για μία εμπεριστατωμένη παρουσίαση των θεμελιωδών χαρακτηριστικών των λεξικών κατηγοριών βλέπε Baker (2003), και Panagiotidis (2005) για σχολιασμό του πρώτου. Βλέπε επίσης Kayne (2009) για μία πιο ριζοσπαστική θεώρηση, σύμφωνα με την οποία μόνα το Ονόματα είναι λεξικές κατηγορίες. 7 Να σημειώσουμε ότι, για κάποιους γλωσσολόγους, το μόρφημα ε- του παρελθοντικού χρόνου αποτελεί απλά και μόνο ένα φωνολογικό στοιχείο που χρησιμεύει ώστε να μπορεί να γίνει ο αναβιβασμός του τόνου, π.χ., γράφει έγραψε, τρώει έφαγε, ο οποίος και αποτελεί τη διαδικασία πραγμάτωσης του παρελθοντικού Χρόνου (Ράλλη 2005). Θεωρώ ότι αυτός ο ισχυρισμός είναι σωστός, αλλά η απλοποίηση που κάνουμε ως προς το να θεωρούμε το ε- ως μόρφημα του παρελθοντικού χρόνου της Ελληνικής εξυπηρετεί καλύτερα τους σκοπούς μας σε αυτό το στάδιο. 8 Μια ενδιαφέρουσα ερώτηση που προέκυψε στην τάξη σε αυτό το σημείο ήταν πώς μπορούμε να ισχυριστούμε κάτι τέτοιο για τις Προθέσεις, τη στιγμή που θεωρούνται λειτουργικές κατηγορίες, αλλά δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς εύκολα ότι προσδίδουν θεματικούς ρόλους. Η απάντηση σε αυτήν την ερώτηση δεν μπορεί να εξαντληθεί στα όρια αυτού του κεφαλαίου, αλλά θα το προσπαθήσουμε στον βαθμό που αυτό είναι δυνατό. Να πούμε καταρχήν, ότι δεν είναι όλες οι προθέσεις οι ίδιες, ακόμη και όταν φαίνονται ίδιες μορφοφωνολογικά. Συγκρίνετε για παράδειγμα τη σημασία και τον ρόλο του σε και του από στις παρακάτω δύο προτάσεις. Στις προτάσεις (i) οι προθέσεις δεν φαίνεται να έχουν κάποια σημασία, ενώ στις προτάσεις (ii) οι ίδιες ακριβώς προθέσεις δηλώνουν τόπο (συγκεκριμένα, στόχο και πηγή αντίστοιχα). 14

15 (i) (ii) α. Βασίζεται σε πολλούς συνεργάτες. β. Εξαρτάται από τους υπαλλήλους του. α. Έβαλε το βιβλίο σε ένα από τα συρτάρια. β. Έρχεται από το γραφείο. Αξίζει να σημειωθεί όμως ότι, ακόμη και για τις τοπικές προθέσεις, όπως αυτές στο (ii), αλλά και για πολλές άλλες, δεν υπήρχε μέχρι πρόσφατα συμφωνία κατά πόσον είναι λεξικές ή λειτουργικές κατηγορίες, βλέπε Terzi (2010) για απόψεις σχετικά με την κατηγορία που ανήκουν οι τοπικές προθέσεις και Nchare & Terzi (2014) σχετικά με τη δομή τους. Βλέπε επίσης και Botwinik (2013) σχετικά με τις προθέσεις στο (i), οι οποίες φαίνονται με πρώτη ματιά ότι συνδυάζονται αυθαίρετα με το ένα ή το άλλο ρήμα, αλλά η Botwinik δείχνει ότι δεν είναι έτσι. 9 Στο κεφάλαιο 3 θα αναλύσουμε τον όρο συμπλήρωμα. Μέχρι τότε ας τον έχουμε υπόψη μας ως περίπου συνώνυμο του όρου αντικείμενο (τουλάχιστον όσον αφορά τα συμπληρώματα των λεξικών κατηγοριών). 10 Εξαίρεση αποτελούν περιπτώσεις όπως «Το ότι η Μαρία είναι αδιάβαστη, με στενοχωρεί», ή «το πήγαινε-έλα σου με ενοχλεί», στις οποίες το άρθρο έχει ως συμπλήρωμα ολόκληρη πρόταση ή ρηματική φράση (τις οποίες και ονοματοποιεί, γι αυτό εξάλλου τις βρίσκουμε σε θέση υποκειμένου). 11 Δείτε επίσης τους Montgomery & Leonard (1998, 2006) για πιο πρόσφατα ευρήματα από την Αγγλική με τα οποία στηρίζουν την Υπόθεση της Επιφάνειας (Surface Hypothesis). 12 Το s του 3 ου προσώπου του Ρήματος στη συνέχεια θεωρήθηκε ως το κατεξοχήν μόρφημα που μπορεί να διαγνώσει αν ένα παιδί έχει Ειδική Γλωσσική Διαταραχή. Μορφήματα, ή συντακτικές δομές γενικότερα, που μπορούν να κάνουν τέτοιες προγνώσεις λέγονται Κλινικοί Δείκτες (clinical markers). Όσον αφορά τον συγκεκριμένο κλινικό δείκτη της Αγγλικής, ο Wexler (1998) έδωσε μία εξήγηση σχετικά με τις δυσκολίες των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και παραπέμπουμε τον αναγνώστη που θέλει να μάθει τις λεπτομέρειες στο ίδιο το άρθρο. Εναλλακτικά, θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε τα προβλήματα που εμφανίζονται με αυτόν τον τύπο του ρήματος στο κεφάλαιο 3, όταν θα μιλήσουμε για ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα συντακτικά χαρακτηριστικά. 13 Σε γενικές γραμμές πάντως, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι στην Ελληνική γενικότερα, όπως και στην Ισπανική, δεν υπάρχουν πάντα μεγάλα ποσοστά παράλειψης των κλιτικών αντωνυμιών στην ΕΓΔ (βλέπε, για παράδειγμα, Manika et al για την Ελληνική). Το ίδιο συμβαίνει και σε μικρές ηλικίες, όσον αφορά τα παιδιά με τυπική γλωσσική ανάπτυξη (Tsakali & Wexler 2003). Αυτό έρχεται σε αντίθεση με το τι έχει παρατηρηθεί σε άλλες γλώσσες, όπως η Γαλλική ή η Καταλανική, και αυτή η διαγλωσσική διαφοροποίηση, ακόμη και ως προς τις παραλήψεις κλιτικών στην τυπική γλώσσα, έχει αποτελέσει θέμα εκτεταμένης επιστημονικής συζήτησης. Βλέπε Gavarró etal. (2010) για μία πρώτη διαγλωσσική μελέτη και Varlokosta et al. (2016) για μία πιο πρόσφατη και πολύ πιο εκτενή. Τέλος, άλλη μία παράμετρος που θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας όταν διαβάζουμε τα αποτελέσματα μελετών είναι ότι κάποιες φορές αυτά μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με το αν η αξιολόγηση των γλωσσικών ικανοτήτων προκύπτει μέσα από πειράματα ή από ανάλυση του αυθόρμητου λόγου. Μπορεί μάλιστα να διαφέρουν και ανάλογα με τα πειράματα (π.χ., παραγωγή, αναγνώριση εικόνων, κρίση γραμματικότητας). Γι αυτό και, σε γενικές γραμμές, ο συνδυασμός διαφορετικών μορφών αξιολόγησης είναι αυτός που μας οδηγεί στο να έχουμε μία ολοκληρωμένη εικόνα σχετικά με την συμπεριφορά ενός πληθυσμού ως προς κάποιο γραμματικό φαινόμενο. 14 Σε κάθε περίπτωση αυτοί οι δύο πληθυσμοί (Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και αυτισμός) έχουν μελετηθεί σε αρκετό βαθμό συγκριτικά. Αυτό έγινε κυρίως λόγω κάποιων πρώτων διαπιστώσεων για ομοιότητες ως προς τα γραμματικά τους προβλήματα, οι οποίες έχουν οδηγήσει σε υποθέσεις συννοσηρότητας και ανάγκη διερεύνησής της (βλέπε Roberts et al.2004 για μία πρώτη εκτενή μελέτη του είδους). Βιβλιογραφία Anagnostopoulou, E Conditions on clitic doubling in Greek. In H. van Riemsdijk (ed.), Clitics in the Languages of Europe, Berlin: Mouton de Gruyter. 15