Η ιζηορία ηης έρεσνας ηης Βσζανηινής αρτιηεκηονικής ζηην Ελλάδα

Transcript

1 Xαξάιακπνο Μπνύξαο Οκόηηκνο Καζεγεηήο / Δζληθό Μεηζόβην Πνιπηερλείν Η ιζηορία ηης έρεσνας ηης Βσζανηινής αρτιηεκηονικής ζηην Ελλάδα Τν ελδηαθέξνλ γηα ηε Μεζαησληθή αξρηηεθηνληθή ηεο Αλαηνιήο δεκηνπξγήζεθε από επξσπαίνπο αξραηνδίθεο πξν 150 εηώλ, κε θύξην αληηθείκελν ηελ Αγία Σνθία θαη άιιεο εθθιεζίεο ηεο Κσζηαληηλνππόιεσο. Ήδε πξν ηνπ 1900 ηαμηδηώηεο, ηζηνξηθνί ηεο ηέρλεο θαη αξρηηέθηνλεο άξρηζαλ λα κειεηνύλ ηα ζπνπδαηόηεξα ρξηζηηαληθά κλεκεία ζηελ Πόιε, ηελ Μηθξά Αζία, ηελ Σπξία θαη ηελ Αλαηνιή θαη παξνπζηάζζεθαλ νη πξώηεο ζεσξίεο σο πξνο ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηελ θαηαγσγή ελόο ζηπι, πνπ εθθξαδόηαλ θπξίσο κε ηελ αξρηηεθηνληθή. Αο ζεκεησζνύλ ηα νλόκαηα ησλ Texier θαη Pullan, ηνπ Holtzinger, ησλ Ebersolt θαη Thiers θαη ηνπ Απγνύζηνπ Choisy. Τν ελδηαθέξνλ ησλ αξρηηεθηόλσλ δελ ήηαλ ηόηε άζρεην θαη κε ηελ αλαδήηεζε κνξθώλ γηα ηελ αλαλέσζε ησλ δηθώλ ηνπο έξγσλ, ζε κηα επνρή θαηά ηελ νπνία ζηελ Δπξώπε επηθξαηνύζε ν εθιεθηηθηζκόο. Πξσηνπόξνο ζηελ Διιάδα ηεο κειέηεο ησλ κεζαησληθώλ κλεκείσλ ήηαλ ν Γεώξγηνο Λακπάθεο ( ), ζπνπδαζκέλνο ζηελ Γεξκαλία, ηδξπηήο ηεο Δηαηξείαο θαη ηνπ Μνπζείνπ θαη ελζνπζηώδεο ππνζηεξηθηήο ηεο Χξηζηηαληθήο Αξραηνινγίαο. Κξηλόκελνο από ην έξγν ηνπ πξέπεη λα ραξαθηεξηζζεί εμεξεπλεηήο θαη ζπιιέθηεο θαη όρη κεζνδηθόο ηζηνξηθόο ηεο αξρηηεθηνληθήο. Με ηηο πεξηνδείεο ηνπ αλά ηελ Διιάδα αλέζπξε από ηε ιήζε θαη επξόβαιε εθαηνληάδεο ρξηζηηαληθώλ κλεκείσλ, δηέζσζε πνιύηηκεο πιεξνθνξίεο γηα λανύο πνπ δελ ζώδνληαη πηα θαη άθεζε κηα ζπιινγή θσηνγξαθηώλ πξαγκαηηθά ρξήζηκε ζήκεξα. Ο Αζελώλ Χξπζόζηνκνο ζην Γειηίνλ ηεο ΧΑΔ ηνπ 1924 είρε δώζεη έλα πνιύ εύζηνρν θείκελν γηα ηελ πξνζσπηθόηεηα ηνπ Λακπάθε. Καηά ηελ ηξηαθνληαεηία παξνπζηάζζεθαλ νη πξώηεο αλαιπηηθέο κειέηεο ηεο Βπδαληηλήο αξρηηεθηνληθήο ζηελ Διιάδα, θπξίσο από μέλνπο εξεπλεηέο. Ζ Βξεηαληθή Σρνιή ησλ Αζελώλ, κε άγγινπο αξρηηέθηνλεο, δεκηνύξγεζε κηα ζπιινγή απνηππώζεσλ βπδαληηλώλ εθθιεζηώλ (Byzantine Research Fund) θαη εμέδσζε ηελ πξώηε ζπζηεκαηηθή αξρηηεθηνληθή ηεθκεξίσζε θαη αλάιπζε κεζνβπδαληηλνύ κλεκείνπ, ζηελ Διιάδα ην βηβιίν ησλ Schultz θαη Barnsley γηα ηνλ Όζην Λνπθά θαη ην κεηόρη ησλ Κακπηώλ(1901). Πξόθεηηαη γηα έλα έξγν πνπ εθθξάδεη όιε ηελ βηθησξηαλή ηηκηόηεηα ηνπ θαιιηηέρλε γηα ηα πξάγκαηα. Σηελ Θεζζαινλίθε, πξό ηεο ππξθατάο ηνπ 1917, δξαζηεξηνπνηήζεθαλ νη Diel, Le Tourneau, Saladin, ν George θαη 1

2 αξγόηεξα νη Ebrard θαη Tafrali, νη νπνίνη έβαιαλ ηηο βάζεηο γηα ηελ κειέηε ησλ εθεί παιαηνρξηζηηαληθώλ θαη βπδαληηλώλ κλεκείσλ. Σηηο αξρέο ηνπ αηώλνο ν Gabriel Millet ήηαλ ν ζπζηεκαηηθόο κειεηεηήο ζηελ Διιάδα, ηνπ Γαθλίνπ, ηνπ Αγίνπ Όξνπο θαη ηνπ Μπζηξά. Τν 1916 δεκνζίεπζε ην πξώην ζπλζεηηθό έξγν γηα ηελ βπδαληηλή αξρηηεθηνληθή ηεο ρώξαο, ην γλσζηό L école grecque dans l architecture byzantine. Απηό, αλ θαη ζήκεξα ζεσξείηαη θάπσο μεπεξαζκέλν, δεκηνύξγεζε κεγάιν ελδηαθέξνλ θαη έδεημε όηη ζηελ Διιάδα ζώδνληαη ηα πην πξσηόηππα θαη ηα πην θαιά δηαηεξεκέλα εθθιεζηαζηηθά κλεκεία ηεο βπδαληηλήο επαξρίαο. Ο Millet δηέθξηλε ηηο δηαθνξέο ηνπο από εθείλα ηεο Κσλζηαληηλνππόιεσο, δελ απέθπγε ηηο άγνλεο ζπδεηήζεηο πεξί θαηαγσγήο ηύπσλ θαη κνξθώλ θαη, παξά ηελ αλεπαξθέζηαηε ζρεδηαζηηθή ηεθκεξίσζε ησλ κλεκείσλ βαζηδόκελνο ζε θσηνγξαθίεο πέηπρε ην βηβιίν ηνπ λα γίλεη έλα έξγν αλαθνξάο ησλ κειεηεηώλ ηεο ειιαδηθήο αξρηηεθηνληθήο γηα πνιιά ρξόληα. Σπλ ησ ρξόλσ ην ελδηαθέξνλ γηα ην Βπδάληην θαη ηελ ηέρλε ηνπ γεληθεύεηαη. Τν 1908 ν Δ. Αλησληάδεο εθδίδεη ηα κλεκεηώδεο έξγν ηνπ γηα ηελ Αγία Σνθία Κσλζηαληηλνππόιεσο, ν Γ. Σσηεξίνπ κειεηά ηνλ Άγην Γεκήηξην ηεο Θεζζαινλίθεο θαη πξαγκαηνπνηεί αλαζθαθέο παιαηνρξηζηηαληθώλ βαζηιηθώλ ζηηο Θεζζαιηθέο Θήβεο θαη ηελ Αηηηθή, θαζώο θαη έξεπλεο ζηηο θαηαθόκβεο ηεο Μήινπ. Έλα εληππσζηαθό έξγν θαηαγξαθήο κεζαησληθώλ κλεκείσλ ζηα Γσδεθάλεζα θαη ζηελ Κξήηε γίλεηαη από ηνλ G. Gerrola. Καηά ηελ επόκελε πεξίνδν, δεζπόδεη ε πξνζσπηθόηεηα ηνπ Αλαζηαζίνπ Οξιάλδνπ, αξρηηέθηνλνο θαη αξραηνιόγνπ κε δηεζλέο θύξνο ( ), ν νπνίνο ζπλερώο εξγαδόκελνο άθεζε έλα πνιύ κεγάιν έξγν γηα ηα αξρηηεθηνληθά κλεκεία όισλ ησλ επνρώλ ηνπ Διιαδηθνύ ρώξνπ. Σηνπο δώδεθα ηόκνπο ηνπ Αξρείνπ ησλ Βπδαληηλώλ Μλεκείσλ ηεο Διιάδνο δελ θαηέγξαςε απιώο, αιιά θαηέηαμε κε ηελ ζπγθξηηηθή κέζνδν ηα αξρηηεθηνληθά έξγα ηνπ Μεζαίσλνο, μερσξίδνληαο ηελ ηππνινγία, ηελ κνξθνινγία, ηνλ δηάθνζκν, ηελ θαηαζθεπή θαη ηηο πθηζηάκελεο ηζηνξηθέο θαη επηγξαθηθέο καξηπξίεο ηνπ θάζε ελόο. Σηνλ πξώην ηόκν ηνπ Αξρείνπ δερόηαλ όηη δελ απέβιεπε ζε πιήξεηο δεκνζηεύζεηο θαη όηη άιινη ζα ζπκπιήξσλαλ ην έξγν ηνπ. Με ηα ζρέδηα πνπ πινύηηδαλ ηα δεκνζηεύκαηα ηνπ έδεημε ηελ αλάγθε ηνπ ειαρίζηνπ επηηξεπνκέλνπ ζρεδηαζηηθήο ηεθκεξηώζεσο γηα ηελ θαηαλόεζε ηεο κνξθήο ησλ θηεξίσλ. Καζηέξσζε έηζη έλα πξόηππν επηζηεκνληθήο εξγαζίαο ην νπνίν έρνκε θαη ζηα απηνηειή έξγα ηνπ γηα ηελ Μνλαζηεξηαθή Αξρηηεθηνληθή, ηελ κνλή ηεο Πάηκνπ, ηελ Παξεγνξήηηζζα ηεο Άξηαο, ηελ Βιαρέξλα ηεο Ζιείαο, ηα κλεκεία ηεο Αηηηθήο, ζην Δπξεηήξηνλ θαζώο θαη ζε πνιιά άιια δηάζπαξηα ζε επηζηεκνληθά ειιεληθά θαη μέλα πεξηνδηθά. Σηελ πξόζεζε ηνπ Οξιάλδνπ λα δηδάμεη νθείινκε ην ζπλζεηηθό έξγν ηεο «Ξπιόζηεγνπ Βαζηιηθήο ηεο Μεζνγεηαθήο Λεθάλεο» 2

3 (1952) ηελ νπνία ζεσξνύζε έλα κάζεκα ζην Πνιπηερλείν. Τνπ νθείινκε επίζεο ηελ ξεαιηζηηθή πξαθηηθή ηνπ ζηελ απνθαηάζηαζε (δειαδή ηε δηάζσζε) ησλ εθθιεζηώλ ηνπ Μπζηξά θαη ηελ αγάπε ηνπ γηα ην αξρηηεθηνληθό ζρέδην ζην ιεύθσκα ησλ βπδαληηλώλ κλεκείσλ ηεο Χίνπ (1930). Κπξίσο ηνπ νθείινκε έλα παξάδεηγκα εξγαηηθόηεηαο θαη ελόο βίνπ αθηεξσκέλνπ ζηελ επηζηήκε θαη ζηα κλεκεία ηεο ρώξαο. Τελ ίδηα πξνπνιεκηθή πεξίνδν εξεπλνύλ θαη δεκνζηεύνπλ ν Αλδξέαο Ξπγγόπνπινο, ν Γεώξγηνο θαη ε Μαξία Σσηεξίνπ, πνπ ζπκπιεξώλνπλ ηηο αλαζθαθέο ησλ βαζηιηθώλ ησλ Θεζζαιηθώλ Θεβώλ. Ο Σσηεξίνπ ζε ζπλεξγαζία κε ηνλ αξρηηέθηνλα Αξηζηνηέιε Εάρν κειεηνύλ θαη αξρίδνπλ ηελ κεξηθή αλαθαηαζθεπή ηνπ Αγίνπ Γεκεηξίνπ ηεο Θεζζαινλίθεο. Σηηο πξνζέζεηο ηνπ Σσηεξίνπ γηα δηδαζθαιία νθείινπκε ηελ δηακόξθσζε νξηζκέλσλ ρώξσλ ηνπ Βπδαληηλνύ Μνπζείνπ θαζώο θαη ην πξώην εγρεηξίδην ρξηζηηαληθήο θαη βπδαληηλήο αξραηνινγίαο ζε ειιεληθή γιώζζα (1942). Σε όια απηά δηαθξίλνληαη αθόκα νη παιεέο ηδέεο γηα ηελ θαηαγσγή ησλ ηύπσλ, ε πεπνίζεζε όηη ηα θηήξηα εμειίζζνληαη όπσο ηα έκβηα είδε. Σπγρξόλσο όκσο ε έξεπλα έδεηρλε όηη θηήξηα πνπ άιινηε ζηελ «Αλαηνιή» εζεσξνύλην Βπδαληηλά ήηαλ νςηκόηεξα. Μία ππνδεηγκαηηθή αξραηνινγηθή αιιά θαη ηζηνξηθήο εξκελείαο κειέηε είλαη ηνπ P. Lemerle γηα ηηο βαζηιηθέο ησλ Φηιίππσλ δεκνζηεπκέλε ην 1945, θαη έλα πξόηππν κεζόδνπ είλαη ην γλσζηό άξζξν ηνπ A. Megaw γηα ηελ ρξνλνιόγεζε ησλ κεζνβπδαληηλώλ εθθιεζηώλ ηεο Κάησ Διιάδνο, ηνπ Σήκεξα, ην εμαηξεηηθό απηό δνθίκην είλαη μεπεξαζκέλν γηαηί ζηεξηδόηαλ ζε εζθαικέλε ρξνλνιόγεζε ηνπ λανύ ηεο Παλαγίαο ηνπ Οζίνπ Λνπθά. Μεηά ηνλ πόιεκν, θαηά ηελ πεξίνδν , ππήξμε κεγάινο εκπινπηηζκόο ηνπ επηζηεκνληθνύ πιηθνύ, κε ηε ζπλέρηζε ησλ εμεξεπλήζεσλ θαη ησλ πεξηγξαθώλ κλεκείσλ ηεο Μάλεο, ηεο Γνξηπλίαο, ηεο Θήξαο, ηεο Νάμνπ, ηεο Αηηηθήο, ησλ λνκώλ Πέιιεο θαη Φισξίλεο, ηεο Μεζζελίαο, ηνπ Γεξαθίνπ, ηεο Θεζζαιίαο θαη άιισλ. Σε ειάρηζηα από απηά έγηλε ζπζηεκαηηθή αξρηηεθηνληθή αλάιπζε, ρσξηζκόο ησλ νηθνδνκηθώλ θάζεσλ θαη νινθιεξσκέλε ζρεδηαζηηθή ηεθκεξίσζε. Σπγρξόλσο ππήξμε ζεκαληηθή αλαζθαθηθή έξεπλα παιαηνρξηζηηαληθώλ βαζηιηθώλ ησλ πεξηζζνηέξσλ από ηηο νπνίεο ε δεκνζίεπζε είλαη ειιηπήο κε ζηνηρεηώδεηο αλαθνξέο, θπξίσο ζηα Πξαθηηθά ηεο ελ Αζήλαηο Αξραηνινγηθήο Δηαηξείαο (βαζηιηθέο Λεραίνπ, Δξκηόλεο, Βξαπξώλνο, Γπηηθώο ηεο Κνξίλζνπ θ.α.)θαη ηελ κεγάιε επέκβαζε ζηελ Καηαπνιηαλή ηεο Πάξνπ, ε νπνία έθεξε ζην θσο λέα ζηνηρεία, πνπ δελ πξόιαβε λα δεκνζηεύζεη ζε κνλνγξαθία ν Οξιάλδνο. Σηα δεηήκαηα ηνπ εζσηεξηθνύ ρώξνπ ησλ βπδαληηλώλ λαώλ δεκνζηεύζεθε ην 1946 θαη ε πξσηόηππε εξγαζία ηνπ Παλαγηώηε Μηρειή κε ηίηιν «Αηζζεηηθή ζεώξεζε ηεο Βπδαληηλήο Τέρλεο». Αλ θαη νη αξραηνινγηθέο γλώζεηο ηνπ Μηρειή ήηαλ πεξηνξηζκέλεο, ηόληζε ηηο δηαθνξέο 3

4 ηόζν κε ηελ θιαζηθή όζν θαη κε ηελ δπηηθή αξρηηεθηνληθή θαη δηεηύπσζε βαζηθήο ζεκαζίαο ηδέεο γηα ηελ θαηαλόεζε ηεο Βπδαληηλήο λανδνκίαο θαη ηεο κλεκεηαθήο δσγξαθηθήο. Καηά ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν εθδόζεθαλ θαη κεξηθά ζπλζεηηθά, γεληθά βηβιία γηα ηελ βπδαληηλή αξρηηεθηνληθή ηα νπνία δηεπθόιπλαλ ηηο ζρεηηθέο ζπνπδέο όπσο ηνπ C. Mango, ηνπ R. Krautheimer, ηνπ R. Ousterhout, ηεο Lyn Rodley θαη ηνπ Sl. Čurcić. Σηελ Διιάδα δεκνζηεύζεθαλ κνλνγξαθίεο κε ηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλώλ ηνπ Οξιάλδνπ γηα ηελ κνλή ηνπ Θενιόγνπ ζηελ Πάηκν, ηνπ Π. Βνθνηόπνπινπ γηα ηελ πξνειιαδηθή λανδνκία ζηελ Γπηηθή Διιάδα θαη ηελ Ήπεηξν, ηνπ νκηινύληνο γηα ηελ Νέα Μνλή ηεο Χίνπ, ηεο Κ. Θενραξίδνπ γηα ηελ Αγία Σνθία Θεζζαινλίθεο, ηνπ Ν. Μνπηζόπνπινπ γηα ηνλ Άγην Αρίιιεην ηεο Πξέζπαο, ηνπ Δ. Σηίθα γηα ηελ Σσηήξα ηνπ Χξηζηηάλνπ θαη θπξίσο πάιη ηνπ Δ. Σηίθα γηα ηνλ Όζην Λνπθά. Ζ απόδεημε όηη ν εθεί λαόο ηεο Παλαγίαο πξνεγείηαη ηνπ Καζνιηθνύ ηεο κνλήο ζε ζπλδπακό κε ηηο ηζηνξηθέο έξεπλεο ησλ Μ. Χαηδεδάθε, Ν. Οηθνλνκίδε θαη Γ. Σνθηαλνύ έιπζε πξνβιήκαηα ηνπ ρξόλνπ αλεγέξζεσο ησλ δύν ζπνπδαηόηεξσλ κεζνβπδαληηλώλ κλεκείσλ ηεο ρώξαο. Ο Γ. Βειέλεο εξκήλεπζε ηελ άκεζε ζρέζε δηαθόζκνπ θαη θαηαζθεπώλ ζηελ κεζνβπδαληηλή αξρηηεθηνληθή. Καηά ηα ηειεπηαία είθνζη ρξόληα νη έξεπλεο πξνρώξεζαλ ζε ζέκαηα ηεο δηαθνζκεηηθήο γιππηηθήο, επεθηείλνληαο εθείλεο ηνπ Α. Οξιάλδνπ θαη ηνπ A. Grabar, κε ηε δεκνζίεπζε γιππηώλ ηόζνλ από κλεκεία όζν θαη από ζπιινγέο ζε κνπζεία. Ζ εμέηαζε ησλ γιππηώλ γίλεηαη από πιεπξάο ζέκαηνο, ηερλνηξνπίαο θαη ηερληθήο ελώ ε αθζνλία ηνπ αδεκνζίεπηνπ ή αζρνιίαζηνπ πιηθνύ πξννησλίδεη ηελ κειινληηθή δηεύξπλζε ησλ ζρεηηθώλ εξεπλώλ. Σεκεηώλσ ηα νλόκαηα Ξπγγόπνπινο, Οξιάλδνο, Megaw, Sodini, Γξαλδάθεο, Λαζθαξίλα Μπνύξα, Πέλλαο θαη Vanderheyde, Μαπξνεηδή. Δπίζεο, θαηά ηα ηειεπηαία είθνζη ρξόληα έγηλε θαη κεγάιν άλνηγκα ησλ κειεηώλ ηεο κεηά ηελ Άισζε εθθιεζηαζηηθήο αξρηηεθηνληθήο. Παξνπζηάζζεθαλ βηβιία θαη άξζξα γηα ηνλ πινύην ηεο λανδνκίαο κηαο επνρήο, ε νπνία ειάρηζηα απαζρόιεζε ηνπο μέλνπο κειεηεηέο ελώ παξνπζηάδεη κέγηζην ηζηνξηθό ελδηαθέξνλ. Οη λέεο ηάζεηο πνπ απμάλνληαη ζηηο κειέηεο θαηά ηα ηειεπηαία 20 ρξόληα ζα κπνξνύζαλ λα ζπλνςηζζνύλ ζηα αθόινπζα: Ηζηνξηθή εξκελεία ησλ αξρηηεθηνληθώλ κλεκείσλ όρη κόλνλ ησλ εθθιεζηώλ αιιά θαη ησλ νρπξώζεσλ, ησλ θαηνηθηώλ ησλ παξαγσγηθώλ θηεξίσλ θ.η.ι. Θεώξεζε ηνπο σο ηζηνξηθώλ θπξίσο ηεθκεξίσλ. 4

5 Μειέηε ησλ νηθηζκώλ θαη ησλ πόιεσλ ηνπ Βπδαληίνπ, ησλ θηεξίσλ ηνπο, ησλ ιεηηνπξγηώλ ηνπο ελ ζπλόισ θαη ηνπ παξαγσγηθνύ ηνπο ξόινπ. Γηεπηζηεκνληθή ζπλεξγαζία γηα ηελ ηεθκεξίσζε, ηελ κειέηε ησλ νηθνδνκηθώλ πιηθώλ θαη ηεο ρξνλνινγήζεσο ησλ κλεκείσλ. Τέινο ηεξνηνπηθή πξνζέγγηζε ησλ αξρηηεθηνληθώλ κλεκείσλ πέξαλ ηεο νξαηήο εηθόλαο, ζην ρώξν ησλ ζπκβόισλ. 5