ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΠΙΣΤΩΣΕΩΝ ΣΕ ΠΕΡΙΟ ΟΥΣ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Transcript

1 Τµήµα Οικονοµικών Ε ιστηµών Πανε ιστήµιο Πατρών Πρόγραµµα Μετα τυχιακών Σ ουδών Μ ούρου Ευγενία Α.Μ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΠΙΣΤΩΣΕΩΝ ΣΕ ΠΕΡΙΟ ΟΥΣ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ι λωµατική Εργασία Ε ιβλέ ων: Τζελέ ης ηµήτριος, Λέκτορας Πάτρα, Φεβρουάριος

2 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους διδάσκοντες Καθηγητές µου για τις νέες γνώσεις ου µου ροσέφεραν και τους ορίζοντες ου µου άνοιξαν κατά τον τελευταίο ενάµισυ χρόνο στα λαίσια του Προγράµµατος Μετα τυχιακών Σ ουδών του Τµήµατος Οικονοµικών Ε ιστηµών. Ιδιαίτερες ευχαριστίες ανήκουν στον κ. Τζελέ η, κύριο ε ιβλέ οντα της εργασίας αυτής, καθώς και στα άλλα δύο µέλη της Ε ιτρο ής, κ. Βενέτη Ιωάννη και κ. Ευθαλία ηµαρά για τα ολύτιµα σχόλια και ε ισηµάνσεις τους. Τέλος, ένα µεγάλο ευχαριστώ ηγαίνει στους φίλους µου Κική και Βασίλη. 2

3 Περιεχόµενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΑΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΑΣ άνεια και Ε ιτόκια Οικονοµετρικά α οτελέσµατα ΣΥΝΟΨΗ -ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...25 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...29 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 Στρατηγική Πιστώσεων σε εριόδους Χρηµατο ιστωτικής Κρίσης Ευγενία Μ ούρου ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργασία αυτή εξετάζει τη µεταβολή των ε ιχειρηµατικών ιστώσεων α ό τις ελληνικές τρά εζες ριν και κατά τη διάρκεια της ρόσφατης οικονοµικής κρίσης. Εντο ίζει ιστωτική συρρίκνωση α ό το 2009M9. Μελετά και αναλύει τις µεταβολές της ε ίδρασης ειδικών δανειακών χαρακτηριστικών στη διαµόρφωση του συνολικού ε ιτοκίου, τόσο για τις νέες χρηµατοδοτήσεις όσο και για τις υφιστάµενες. Όσον αφορά την αραγωγή νέων δανείων κατά τη διάρκεια της κρίσης, βρέθηκε ότι τα µεγάλα δάνεια τιµολογήθηκαν χαµηλότερα α ό τα µικρά. Τα οικονοµετρικά α οτελέσµατα έδειξαν τη µεγαλύτερη και θετική συνεισφορά των µικρών δανείων στον καθορισµό του ε ιτοκίου. Ε ι λέον, βρέθηκε ότι η δια ραγµατευτική δύναµη των µεγάλων δανειολη τών, κατά τη διάρκεια της κρίσης, ροκαλεί αρνητική ε ίδραση των µεγάλων δανείων στο συνολικό ε ιτόκιο. Τέλος, δείχνεται ότι στο υφιστάµενο δανειακό χαρτοφυλάκιο µειώνεται σηµαντικά η ε ίδραση των βραχυχρόνιων δανείων στο συνολικό ε ιτόκιο ενώ, αντίθετα, σχεδόν δι λασιάζεται η θετική ε ίδραση των µεσοµακρο ρόθεσµων δανείων. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ρόσφατη διεθνής χρηµατο ιστωτική κρίση, η ο οία εκδηλώθηκε το 2007 στο χρηµατο ιστωτικό σύστηµα των Η.Π.Α., ε ηρέασε και εξακολουθεί να ε ηρεάζει το σύνολο της διεθνούς οικονοµίας και του αγκόσµιου τρα εζικού συστήµατος. Η έντασή της έχει λήξει τις τρά εζες σε όλο τον κόσµο, µέσω της αύξησης της αβεβαιότητας σχετικά µε την οιότητα του δανειολή τη και την ταυτόχρονη µείωση των διαθέσιµων τρα εζικών funding. Σκο ός της αρούσας εργασίας είναι να εξετάσει: την ε ίδραση ειδικών δανειακών χαρακτηριστικών (µέγεθος, τιµολόγηση, τύ ος δανείου, διάρκεια) καθώς και άλλων µεταβλητών (χρόνος, υφιστάµενες και νέες χρηµατοδοτήσεις) στο συνολικό ε ιτόκιο των ε ιχειρηµατικών δανείων τη διαχρονική εξέλιξη των ιστώσεων (credit growth) στο ελληνικό τρα εζικό σύστηµα, την εξέλιξη των ε ιτοκίων των νέων και υφιστάµενων δανείων, καθώς ε ίσης και τη σχέση της κλιµάκωσης των αρεχόµενων ιστώσεων (credit rationing) µε τη διακύµανση του ε ιτοκίου. Ε ίσης, εξετάζει τις ενδείξεις ιστωτικής ασφυξίας (credit crunch) στο εγχώριο τρα εζικό σύστηµα, ως α όρροια της χρηµατο ιστωικής κρίσης. Για να εξετασθεί η συµ εριφορά του ε ιτοκίου δανεισµού κατά τη διάρκεια της εριόδου αναφοράς, χρησιµο οιήθηκαν χρονοσειρές µηνιαίων στοιχείων (ε ιτόκια οσά) ε ί του συνόλου των ε ιχειρηµατικών δανείων, ου χορηγήθηκαν α ό το εγχώριο τρα εζικό σύστηµα κατά το εξεταζόµενο χρονικό διάστηµα. 4

5 Η χρονική ερίοδος αναφοράς εριλαµβάνει µια ερίοδο ανά τυξης καθώς και την ύφεση ου ακολούθησε την οικονοµική κρίση στην Ελλάδα. Συγκεκριµένα, καλύ τει την ερίοδο 2003M1 έως 2010M6 και αναλύει την αντίδραση του εγχώριου τρα εζικού συστήµατος κατά τη διάρκεια της ρόσφατης κρίσης στον τοµέα των ε ιχειρηµατικών ιστώσεων µέσα α ό τη διακύµανση του ε ιτοκίου. Τα κύρια ευρήµατα της εργασίας είναι τα ακόλουθα: Αναφορικά µε την ιστωτική ε έκταση των τρα εζικών ιδρυµάτων αρατηρούµε διαφορο οίηση της ακολουθούµενης ολιτικής, ου οφείλεται στην χρηµατοοικονοµική κρίση. Ειδικότερα, µέχρι και τον Μάιο του 2008 ( ερίοδος οικονοµικής ανά τυξης), αρατηρούµε υψηλούς ρυθµούς ιστωτικής ανά τυξης, ό ως αυτοί διαµορφώνονται α ό τις συνεχώς αυξανόµενες νέες δανειοδοτήσεις και συντηρούνται µε τη σχετικά σταθερή αυξητική τάση των υφιστάµενων υ ολοί ων, σε ε ί εδο ου διαχρονικά φτάνει το 11%. Α εικονίζεται έτσι η ε εκτατική στρατηγική ου ακολούθησαν όλα ανεξαιρέτως τα ιστωτικά ιδρύµατα της χώρας, µε κύριο στόχο την αύξηση του χαρτοφυλακίου και την α όκτηση µεγαλύτερου µεριδίου στην ελληνική και βαλκανική αγορά. Η θετική ιστωτική ε έκταση διατηρήθηκε µέχρι και το φθινό ωρο του 2009, σηµείο κατά το ο οίο εµφανίστηκε για ρώτη φορά, ε ιβράδυνση της ιστωτικής ε έκτασης, η ο οία µετατρά ηκε σε ιστωτική συρρίκνωση α ό τον Οκτώβριο του 2009 (credit crunch). Σχετικά µε τα ε ιτόκια των νέων δανείων ρος ε ιχειρήσεις, αρατηρείται µια ανοδική τάση µέχρι και το φθινό ωρο του 2008, α όρροια της τότε οικονοµικής ανά τυξης. Η τώση των ε ιτοκίων είναι ραγδαία α ό τον Οκτώβριο του 2008 κι έ ειτα, για να ε ιστρέψουµε σε ανοδική ορεία µετά τον Νοέµβριο του 2009, ως α οτέλεσµα της ολιτικής των τρα εζών να ε ιτύχουν υψηλότερη τιµολόγηση των δανείων ου χορηγούν ροκειµένου να αντιµετω ίσουν το αυξανόµενο κόστος δανεισµού τους και την αύξηση των µη εξυ ηρετούµενων δανείων (Non Performing Loans). Όσον αφορά τα ε ιτόκια των υφιστάµενων χρηµατοδοτήσεων, έως τα µέσα ερί ου του 2006 αρατηρούµε ότι δεν αρουσιάζουν σηµαντικές διακυµάνσεις. Εν συνεχεία, και έως το φθινό ωρο του 2008, αρατηρείται ανοδική ορεία, για να ακολουθήσει η έντονα τωτική ορεία, η ο οία οφείλεται στην τωτική ορεία των ε ιτοκίων βάσης, µε τα ο οία είναι συνδεδεµένη η τιµολόγηση µεγάλης µερίδας των υφιστάµενων δανείων. Α ό τα τέλη του 2009 κι έ ειτα εµφανίζεται µια σταδιακή ανάκαµψη του ύψους των ε ιτοκίων, α οδεικνύοντας έτσι ότι η ολιτική των τρα εζών για ε ανατιµολόγηση του δανειακού τους χαρτοφυλακίου αρχίζει να α οφέρει καρ ούς. A ό τα οικονοµετρικά α οτελέσµατα της έρευνας, ροκύ τει η στρατηγική των Πιστωτικών Ιδρυµάτων και οι τεχνικές ου χρησιµο οίησαν στη διαχείριση του υφιστάµενου δανειακού χαρτοφυλακίου α ό την αρχή της κρίσης έως και το τέλος της εριόδου αναφοράς. Κατά τη διάρκεια της ρόσφατης χρηµατο ιστωτικής κρίσης, η συµµετοχή και η ε ίδραση των ειδικών δανειακών χαρακτηριστικών στη διαµόρφωση του συνολικού ε ιτοκίου ήταν διαφορετική. Η διαφορο οίηση της συνεισφοράς για τα νέα δάνεια οφείλεται στη δια ραγµατευτική δύναµη των δανειζοµένων, ενώ για τα υφιστάµενα δάνεια στην αλλαγή στρατηγικής των τρα εζών. Στη νέα αραγωγή, τα µικρά δάνεια είχαν µεγαλύτερη και θετική συνεισφορά στον καθορισµό του ε ιτοκίου, σε αντίθεση µε τα µεγάλα δάνεια ου 5

6 αρουσιάζουν αρνητική ε ίδραση κατά τη διάρκεια της κρίσης. Στα υφιστάµενα δάνεια µειώνεται σηµαντικά η ε ίδραση των βραχυχρόνιων δανείων, ενώ αντίθετα δι λασιάζεται η θετική ε ίδραση των µεσοχρόνιων δανείων στον καθορισµό του συνολικού ε ιτοκίου. Ε ίσης, η εργασία µελετά τη χρήση συµ ληρωµατικών στρατηγικών α ό τα Πιστωτικά Ιδρύµατα κατά τη διάρκεια της κρίσης, και εντο ίζει αλλαγή κατεύθυνσης των χρηµατοδοτήσεων, µε κύριο στόχο την οιοτικότερη αξιολόγηση και την ιο εντατική αρακολούθηση και ροδραστικό έλεγχο των χαρτοφυλακίων τους. Τέλος, η εργασία ε ικεντρώνεται σε µεθόδους και δυνητικές συνεργασίες Τρα εζικών Ιδρυµάτων και φορέων του ηµοσίου για διατήρηση των ιστώσεων σε ε ί εδα ικανά για τη λειτουργία της αγοράς. Η διάρθρωση της εργασίας είναι η ακόλουθη: Στην ε όµενη ενότητα αρατίθεται η βιβλιογραφική ροσέγγιση του θέµατος, µε αναφορά σε εµ ειρικές και θεωρητικές µελέτες. Στη συνέχεια, αρουσιάζονται ιστορικά στοιχεία για τη δοµή του Ελληνικού Τρα εζικού Συστήµατος καθώς και το τι συνέβη στην ελληνική οικονοµία κατά την ρόσφατη Χρηµατο ιστωτική Κρίση. Στην τέταρτη ενότητα γίνεται η ε εξεργασία των στοιχείων και αναλύονται τα σχετικά οικονοµετρικά α οτελέσµατα. Στην τελευταία ενότητα αναφέρονται τα συµ εράσµατα της έρευνάς µας και ροτείνεται µια σειρά ενεργειών διαχείρισης δανειακών χαρτοφυλακίων και εναλλακτικών µορφών αύξησης των ιστώσεων σε εριόδους κρίσης. 2. ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ Ως α οτέλεσµα της κρίσης, οι τρά εζες εριόρισαν τις ιστώσεις και έθεσαν αυστηρότερα ιστωτικά κριτήρια, διαφορο οιώντας την ιστωτική τους ολιτική. Υ άρχουν σχετικά λίγες µελέτες για τη διερεύνηση των αλλαγών στην ροσφορά δανείων και της ε ίδρασης του εριορισµού των ιστώσεων στο συνολικό ε ιτόκιο δανεισµού κατά τη διάρκεια κρίσεων. Ε ι λέον, δεν υ άρχει εκτεταµένη βιβλιογραφία για τη µέτρηση και το µηχανισµό του εριορισµού των τρα εζικών ιστώσεων καθώς και για την ε ίδραση ειδικών χαρακτηριστικών (loan characteristics, bank effects) α ό την λευρά της ροσφοράς δανείων (supply side effects) στη διαµόρφωση της ιστωτικής-τιµολογιακής ολιτικής. Ο εριορισµένος αριθµός στοιχείων για τη σχέση δανειακών δεδοµένων και credit booms ε ιβεβαιώνεται και σε ρόσφατο discussion paper (Giovanni Dell Ariccia et al., 2008). Ό ως ροκύ τει και στο άρθρο, οι ερισσότερες µελέτες ε ικεντρώνονται στις ε ι τώσεις των µεταβολών των µακροοικονοµικών µεγεθών στο ύψος των τρα εζικών ιστώσεων. Παλαιότερες έρευνες εξετάζουν κυρίως την αλληλοε ίδραση οικονοµικών κύκλων και bank credit cycles (Bernanke & Lown, 1991; Peek & Rosengren, 2000; Black & Strahan, 2002; Calomiris & Mason, 2003), και γενικότερα το όριο ανάµεσα στη χρηµατοοικονοµική ανά τυξη και την οικονοµική διακύµανση. Σε αυτό το λαίσιο, άλλοι µελετητές υ οστηρίζουν ότι η οιότητα των τρα εζικών δανείων ενδέχεται να ε ιδεινωθεί κατά τη διάρκεια εριόδων οικονοµικής ανά τυξης και ε έκτασης. Όταν η οικονοµία είναι ισχυρή και τα οσοστά αθέτησης είναι χαµηλά, οι τρά εζες µ ορούν να ε εκτείνουν το χαρτοφυλάκιο των δανείων τους γρήγορα και άνω α ό τα α οδεκτά ε ί εδα. Αυτή η υ έρβαση δανειοδοτικής δραστηριότητας δηµιουργεί δυσµενή ροβλήµατα και οδηγεί σε αύξηση του όγκου των ε ισφαλών δανείων (Αsea & Blomberg, 1998), η ο οία θέτει τις βάσεις για υψηλότερα α ό τα 6

7 αναµενόµενα οσοστά αθέτησης, ου ροκαλούν στη συνέχεια µια υ ερβολική συρρίκνωση του τρα εζικού δανεισµού. Η οικονοµία ε ιβραδύνεται στη συνέχεια και άλι. Ωστόσο, η ιστωτική ε έκταση και η στάση των τρα εζών να δανείζουν λειτουργεί συνήθως ροκυκλικά. Tα αυστηρότερα κριτήρια δανεισµού είναι µια φυσιολογική αντίδραση των τρα εζών στη µείωση της οιότητας των δανειολη τών τους και στον αυξηµένο κίνδυνο α ωλειών σε εριόδους οικονοµικής ε ιβράδυνσης ή ολοκληρωτικής συρρίκνωσης. Αντίθετα, οι τρά εζες διευρύνουν συχνά το δανεισµό τους κατά τη διάρκεια της µακροοικονοµικής φάσης της ανά τυξης µε τη χαλάρωση των ιστωτικών κριτηρίων (English & Reid, 1994; Weinberg, 1995). Μια τέτοια συστηµατική εναλλαγή αυστηρών και λιγότερο αυστηρών όρων δανεισµού κατά τη διάρκεια του οικονοµικού κύκλου έχει αρατηρηθεί στις ΗΠΑ (Αsea & Blomberg, 1998), στη Σκανδιναβία (Holmstrom & Tirole, 1997), στη Γερµανία (Nehls & Schmidt, 2004), στο Μεξικό (Tornel et al., 2004), στη Ναµίµ ια (Ikhide, 2003), και την Ασία (Agenor et al., 2004; Chan-Lau & Chen, 2002). Η εριορισµένη ιστωτική ε έκταση συνήθως συµβαδίζει µε την οικονοµική ύφεση ως α οτέλεσµα και της ιο ροσεκτικής συµ εριφοράς των τρα εζών αλλά και της ε ιβράδυνσης της ζήτησης ιστώσεων των ε ιχειρήσεων ή/και των νοικοκυριών ου συνήθως ροσ αθούν να µειώσουν το δανειακό βάρος τους, όταν τα έσοδα είναι εριορισµένα. Η ύφεση κατά κανόνα συνοδεύεται α ό µια µείωση του όγκου του τρα εζικού δανεισµού, συχνά µε non pricing rationing των ιστώσεων, ένα φαινόµενο ου ονοµάζεται credit crunches (δυστοκίες ίστωσης) (Schreft, 1990; Schreft & Owens, 1995; Weinberg, 1995; Yuan & Zimmermann, 2004) ή financial crisis (οικονοµική κρίση) (Chan-Lau & Chen, 2002; Schneider & Tornell, 2004). Στην ακαδηµαϊκή βιβλιογραφία ο όρος credit crunch χρησιµο οιείται σε µικρότερο βαθµό. Οι Bernanke & Lown (1991), στο βιβλίο τους The Credit Crunch ροσδιορίζουν τα χαρακτηριστικά του όρου. Το credit crunch ορίζεται είτε ως µια µείωση της ροσφοράς ιστώσεων ου δικαιολογείται α ό τις αλλαγές στο οικονοµικό εριβάλλον, είτε ως µια σηµαντική µετατό ιση της καµ ύλης ροσφοράς τρα εζικών δανείων ρος τα αριστερά, κρατώντας σταθερά τόσο το ραγµατικό ε ιτόκιο όσο και την οιότητα των ιθανών δανειολη τών. Ως ένδειξη credit crunch, λαµβάνεται ολλές φορές η συρρίκνωση της ιστωτικής ανά τυξης και η θέσ ιση αυστηρότερων ιστωτικών κριτηρίων. Σχετικά µε την τρέχουσα αγκόσµια χρηµατο ιστωτική κρίση, οι Gern & Jannsen, στην ρόσφατη εργασία τους µε τίτλο do we face a credit crunch? (2009), εντο ίζουν τρία στοιχεία ου υ οδηλώνουν ότι διανύουµε ερίοδο ιστωτικής ασφυξίας. Σύµφωνα µε την έρευνά τους, τα στοιχεία αυτά είναι η εριορισµένη ρόσβαση των ε ιχειρήσεων στο δανεισµό, η συρρίκνωση του τρα εζικού δανεισµού και η διόγκωση της έκδοσης εταιρικών οµολόγων, ειδικά στις Η.Π.Α., αρά τα υψηλότερα ασφάλιστρα κινδύνου. Οι Asea & Blomberg (1998) διερεύνησαν τη δανειοδοτική συµ εριφορά των τρα εζών αξιο οιώντας ένα λούσιο σύνολο δεδοµένων σχετικά µε τους όρους των συµβάσεων εµ ορικών και βιοµηχανικών δανείων ου χορηγήθηκαν α ό 580 τρά εζες κατά το διάστηµα Έδειξαν ότι οι τρά εζες αλλάζουν τα ρότυ α δανεισµού και την ολιτική τους συστηµατικά σε όλη τη διάρκεια των οικονοµικών κύκλων. Ε ίσης, τόνισαν ότι κατά τη διάρκεια υφέσεων αυξάνεται η ζήτηση καλύψεων, η ο οία µειώνεται κατά τη διάρκεια ε έκτασης. 7

8 Σε µακρο-ε ί εδο, η ε ίδραση του ε ιτοκίου της αγοράς στη διαµόρφωση των ε ιτοκίων δανεισµού και αντίστροφα α οτέλεσε εδίο ερευνών ολλών µελετητών. Οι Burgstaller & Scharler (2009) εξέτασαν τη µετακύλιση του ε ιτοκίου της αγοράς στα ε ιτόκια των τρα εζικών δανείων χρησιµο οιώντας συγκεντρωτικά στοιχεία για το Ηνωµένο Βασίλειο. Βρήκαν ότι οι µεταβολές των ε ιτοκίων της αγοράς χρήµατος µόνο εν µέρει µ ορούν να ε ηρεάσουν τα ε ιτόκια χορηγήσεων. Ε ίσης, κατέληξαν στο συµ έρασµα ότι οι τρά εζες µ ορούν να διαχειρισθούν διακυµάνσεις της ζήτησης για δάνεια σε µεγάλο βαθµό, και ότι διασφαλίζουν τους ελάτες τους σε εριόδους έλλειψης ρευστότητας. Όσον αφορά στα ε ιτόκια των τρα εζικών δανείων στη λιανική τρα εζική (retail banking), αυτά έχουν καθοριστική σηµασία για τη διαµόρφωση της συνολικής ζήτησης των δανείων στις ερισσότερες οικονοµίες (Borio & Fritz, 1995). Κατά συνέ εια, τα οσοστά αυτά έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα στον ροσδιορισµό της συνολικής ζήτησης και των ε ιχειρηµατικών κύκλων. Η δυναµική των ε ιτοκίων λιανικής αναλύθηκε εµ ειρικά σε ολυάριθµες µελέτες (Cottarelli & Kourelis, 1994; Mojon, 2000; Sander & Kleimeier, 2004; de Bondt, 2005; Kleimeier & Sander, 2006; Egert et al., 2007). Σε αυτές τις µελέτες αρουσιάζονται α οτελέσµατα τόσο για την ταχύτητα όσο και για την έκταση της διάχυσης των shocks των βραχυ ρόθεσµων ε ιτοκίων της αγοράς χρήµατος στα ε ιτόκια ου χρεώνουν οι τρά εζες στα δάνεια των ελατών τους. Στην εµ ειρική βιβλιογραφία δίνεται έµφαση κυρίως σε τρία χαρακτηριστικά: Στον καθορισµό των ε ιτοκίων α ό την λευρά της ροσφοράς: ως οι τρά εζες καθορίζουν τα ε ιτόκια δανεισµού στην αγορά των τρα εζικών δανείων ( the supply side effect ). Α ό τα α οτελέσµατα ροκύ τει ότι τα ε ιτόκια της λιανικής τρα εζικής είναι ιθανόν να ε ηρεάζονται α ό τη συνολική ζήτηση. Στις τιµές και τις οσότητες: Οι τιµές και οι οσότητες καθορίζονται ταυτόχρονα στην ιστωτική αγορά. Σχετικά µε την λευρά της ροσφοράς, για αράδειγµα, τα ροβλήµατα ασύµµετρης ληροφόρησης µ ορεί να ροκαλέσουν ροσαρµογή των τιµών και των οσοτήτων µετά την αλλαγή των ε ιτοκίων της αγοράς χρήµατος. Στην εργασία (Stiglitz & Weiss, 1981) αρέχεται µια θεωρητική εξήγηση στο γιατί οι τρα εζίτες κλιµακώνουν το credit. Οι συγγραφείς υ οστηρίζουν ότι το ίδιο το ε ιτόκιο ου χρεώνουν οι τρά εζες µ ορεί να ε ηρεάσει την οιότητα των δανείων, αλλά το ε ιτόκιο α ό µόνο του µ ορεί να µην είναι ο µοναδικός ροσδιοριστικός αράγοντας στην αγορά των δανείων. Αυτό το συµ έρασµα ροκύ τει και α ό δύο αράγοντες: α) τον αράγοντα της αντίστροφης ε ιλογής (adverse selection) (µεγαλύτερη ωφέλεια µε το χαµηλότερο δυνατό κόστος), και β) τον αράγοντα της ε ιλογής βάσει κινήτρων (incentive effects). Και οι δύο βασίστηκαν στην αραδοχή ότι οι τρά εζες µ ορούν να ταξινοµήσουν τους δανειολή τες σύµφωνα µε την αναµενόµενη α όδοση α ό τις ε ενδύσεις τους, αλλά όχι σύµφωνα µε τον κίνδυνο. Οι τρά εζες καθορίζουν τα ε ιτόκια δανεισµού µε την ροσθήκη µιας ροσαύξησης (spread) άνω α ό το οριακό κόστος. Όσον αφορά το σύστηµα της ροσφοράς και ζήτησης στην ιστωτική αγορά, ροκύ τει ότι η καµ ύλη ροσφοράς δάνειων είναι οριζόντια, ου έµµεσα σηµαίνει ότι οι τρά εζες αρέχουν ο οιαδή οτε ίστωση ζητείται στο εκάστοτε ε ιτόκιο δανεισµού. Οι ε ι τώσεις των ειδικών τρα εζικών χαρακτηριστικών (bank effects) και της διάρθρωσης του δανειακού χαρτοφυλακίου στο οσό των ιστώσεων κατά τη 8

9 διάρκεια της ρόσφατης κρίσης α οτελούν και το ερευνητικό εδίο της ρόσφατης µελέτης των Ivashina & Scharfstein (2009). Α ό τα εµ ειρικά στοιχεία της έρευνας σε τρά εζες στις Ηνωµένες Πολιτείες ροκύ τει η µείωση της ροσφοράς δανείων. Η µείωση ήταν αισθητή, ιδιαίτερα σε αυτές µε µεγαλύτερη αναλογία ιστωτικών ορίων ε ί του συνολικού χαρτοφυλακίου τους. Η αρα άνω µελέτη κατέληξε στα εξής συµ εράσµατα: Τα νέα δάνεια ρος µεγάλους δανειολή τες µειώθηκαν κατά 47% κατά την ερίοδο αιχµής της οικονοµικής κρίσης (τέταρτο τρίµηνο του 2008) σε σχέση µε το ροηγούµενο τρίµηνο και κατά 79% σε σχέση µε την κορυφή της θεαµατικής αύξησης των ιστώσεων (δεύτερο τρίµηνο του 2007). Νέα δάνεια για ραγµατικές ε ενδύσεις (ό ως το κεφάλαιο κίνησης και οι κεφαλαιουχικές δα άνες) µειώθηκαν µόνο κατά 14% το τελευταίο τρίµηνο του 2008, αλλά ακολούθησε κάµψη σχεδόν όσο και η χορήγηση νέων δανείων. Οι τρά εζες ου είχαν ρόσβαση σε χρηµατοδοτήσεις, κυρίως µέσω καταθέσεων, µείωσαν τη δανειοδότησή τους λιγότερο α ό τις τρά εζες µε µικρότερη ρόσβαση στη χρηµατοδότησή τους α ό καταθέσεις. Ε ι λέον, υ άρχει µεγάλο λεόνασµα των ανακυκλούµενων ιστωτικών ορίων, τα ο οία µ ορούν ε ίσης να συνυ ολογισθούν στις νέες χορηγήσεις. Παρατηρήθηκε, λοι όν, αύξηση της χρήσης εγκεκριµένων ιστωτικών ορίων. Σηµαντικό είναι ε ίσης το στοιχείο ου δείχνει ότι ολλές α ό αυτές τις αναλήψεις έγιναν α ό ε ιχειρήσεις χαµηλής ιστολη τικής διαβάθµισης ου δε θα είχαν ρόσβαση στη χρηµατοδότηση εν µέσω κρίσης. Οι οφειλέτες αυτοί µ ορούν και να εριορίζουν την ικανότητα των τρα εζών να χορηγούν άλλα δάνεια. Οι τρά εζες µε ερισσότερα ανακυκλούµενα ιστωτικά όρια µείωσαν το δανεισµό τους ερισσότερο α ό εκείνες µε λιγότερη έκθεση σε ανακυκλούµενες ιστώσεις. Σε µια ροσ άθεια συγκέντρωσης µελετών σχετικών µε το αντικείµενο της εργασίας µας, αραθέτουµε στη συνέχεια συµ εράσµατα ερευνών ου δείχνουν τη στρατηγική των ιστωτικών ιδρυµάτων εν µέσω κρίσεων και τη διαχείριση του χαρτοφυλακίου τους. Οι ροσδιοριστικοί αράγοντες του τρα εζικού δανεισµού και η στρατηγική αντιµετώ ιση κατά τη διάρκεια της ρόσφατης κρίσης α ό τα Πιστωτικά Ιδρύµατα αρουσιάζονται στις εργασίες των de Haas & van Horen (2009a, 2009b), ό ου χρησιµο οιήθηκαν στοιχεία κοινο ρακτικών δανείων σε 65 ανα τυγµένες και αναδυόµενες χώρες κατά τη διάρκεια ροκειµένου να εξεταστεί ώς οι τρά εζες έχουν ροσαρµόσει τα ρότυ α δανεισµού τους κατά τη διάρκεια της τρέχουσας χρηµατο ιστωτικής κρίσης εισάγοντας και το διαχωρισµό ανε τυγµένων και αναδυόµενων αγορών. Τα α οτελέσµατα µας δείχνουν ότι κατά τη διάρκεια της κρίσης οι τρά εζες όχι µόνο µειώνουν τις ιστώσεις, αλλά αυξάνουν τον έλεγχο και την αρακολούθηση του χαρτοφυλακίου τους. Το γεγονός αυτό ε ιβεβαιώνει τις ενδείξεις ότι κατά τη διάρκεια της οικονοµικής κρίσης οι τρά εζες έγιναν ιο ε ιλεκτικές στη χορήγηση δανείων σε νέους ελάτες (Ivashina & Scharfstein, 2008). Κατά τη διάρκεια της κρίσης, οι τρά εζες θέτουν αυστηρότερα ρότυ α δανεισµού, ιδίως για µη εξασφαλισµένα δάνεια. άνεια σε νέους ελάτες, µη εξασφαλισµένα δάνεια και ο δανεισµός ειδικών κλάδων εριορίζονται ερισσότερο. Ο αυστηρότερος έλεγχος στη διαχείριση εφαρµόσθηκε ερισσότερο στις ανα τυγµένες χώρες αρά στις αναδυόµενες. 9

10 Κατά τη διάρκεια κρίσεων, όταν ε ικρατεί αυξανόµενη αβεβαιότητα σχετικά µε την ιστολη τική ικανότητα των δανειζοµένων και υ άρχει εριορισµένη διαθεσιµότητα κεφαλαίων, είναι ροφανές ότι οι τρά εζες µειώνουν τις νέες χορηγήσεις. Η µείωση του δανεισµού στο υφιστάµενο ελατολόγιο είναι αρκετά δα ανηρή και α οφεύγεται α ό τις τρά εζες καθώς ήδη έχουν ε ενδύσει αρκετά στη δηµιουργία αυτού του χαρτοφυλακίου ή έχουν α οδεχθεί ζηµιογόνες συναλλαγές βραχυ ρόθεσµα µε τίµηµα µακρο ρόθεσµη κερδοφορία (Rajan, 1992; Ongena, 1999). Για τους λόγους αυτούς ροσαρµόζουν τα ιστωτικά κριτήρια και αυξάνουν την αρακολούθηση και τον έλεγχο. Ε ενδύουν στη διερεύνηση της οιότητας, στην αναθεώρηση της τιµολογιακής ολιτικής τους, στην ταξινόµηση των δανείων ανάλογα µε τον ιστωτικό κίνδυνο και στην εξεύρεση οιοτικότερου και α οδοτικότερου ελατολογίου. Σε αυτήν ροο τική κινείται και το άρθρο των Shaffer & Hoover (2008), οι ο οίοι έδειξαν ότι ένα α λό µοντέλο δανεισµού µε ενδογενή ε ιλογή ροβλέ ει ότι τρά εζες ου είναι ουδέτερες σε ανάληψη κινδύνου τείνουν να υιοθετήσουν αυστηρότερα ιστωτικά κριτήρια σε εριόδους ύφεσης. Ε ι ρόσθετα, η καλύτερη ληροφόρηση σχετικά µε τους τύ ους δανειολή τη ενθαρρύνει αυστηρότερα ρότυ α δανεισµού, καθώς ε ίσης και τον ανταγωνισµό των τρα εζών. Οι αλλαγές στην ιστωτική ολιτική των Τρα εζών α οτέλεσαν ε ίσης ένα ενδιαφέρον εδίο ερευνών. Οι Guttentag & Herring (1984) δείχνουν ως γνωστικές ροκαταλήψεις (cognitive bias) α ό τους δανειστές, συµ εριλαµβανοµένων υ ερεκτιµηµένων ληροφοριών σχετικά µε την αξία των εξασφαλίσεων, µ ορούν να οδηγήσουν σε εριορισµό των ιστώσεων (credit rationing) ανάλογα µε τις ε ικρατούσες οικονοµικές συνθήκες. Ο Rajan (1994) δείχνει ότι η µυω ία του management µ ορεί να δηµιουργήσει κυκλική συµ εριφορά ως αδυναµία-α οτυχία της αγοράς. 3. ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΑΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980, το ελληνικό τρα εζικό σύστηµα λειτουργούσε σε έντονα κανονιστικό λαίσιο µε ολλούς εριορισµούς και έντονες κρατικές αρεµβάσεις. Μέχρι τα µέσα του 1980, το τρα εζικό σύστηµα στην Ελλάδα χρησιµο οιήθηκε ως µέσο εφαρµογής οικονοµικής ολιτικής και ροώθησης της βιοµηχανικής ανά τυξης, εφαρµόζοντας ένα ιδιαίτερα ολύ λοκο σύστηµα κανονιστικών ελέγχων των ιστώσεων, µαζί µε ένα ευρύ φάσµα διοικητικά καθοριζόµενων τρα εζικών ε ιτοκίων. Ενδεικτικά είναι τα σχόλια της δηµοσιευµένης έκθεσης του Ο.Ο.Σ.Α. για την Ελλάδα το Στην οικονοµική έρευνα για την χώρα µας ε ισηµαίνεται ότι το Ελληνικό χρηµατο ιστωτικό σύστηµα χαρακτηρίζεται α ό εκτενείς ελέγχους του όγκου, της κατεύθυνσης και της ε ιτοκιακής ολιτικής των ιστώσεων, ενώ αναφέρεται και άµεση κυβερνητική αρέµβαση (Kamberoglou et al., 2004). Οι κανονισµοί αφορούσαν τόσο την οσότητα και κατεύθυνση της ροσφοράς ιστώσεων (.χ. α αιτήσεις για τη χρηµατοδότηση ειδικών τοµέων και ειδικότερα στον δηµόσιο τοµέα), καθώς και στην ε ιτοκιακή ολιτική. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, α ελευθερώθηκαν σταδιακά τα τρα εζικά ε ιτόκια και µειώθηκαν οι οσοτικοί εριορισµοί στη χορήγηση ιστώσεων. 10

11 Ε ι λέον, η κεντρική τρά εζα είχε εγκρίνει την εισαγωγή των νέων χρηµατο ιστωτικών ροϊόντων (ό ως.χ. leasing και factoring) ενώ χορηγήθηκαν και άδειες λειτουργίας σε ειδικευµένους ιστωτικούς οργανισµούς σε τοµείς ου α οτελούσαν µέχρι ρότινος εδίο δραστηριο οίησης µόνο των εµ ορικών Τρα εζών. Έτσι, όλο και ερισσότερες τρά εζες διαµόρφωναν τη δική τους ιστωτική ολιτική και διαφορο οιούσαν τα ροϊόντα τους. Η ε ακόλουθη µετατρο ή του χρηµατο ιστωτικού συστήµατος ου ραγµατο οιήθηκε µε τη σταδιακή άρση των κανονιστικών εριορισµών και την α ελευθέρωση των ιστωτικών αγορών θα ρέ ει να α οδοθεί και στη φιλοδοξία των ελληνικών φορέων χάραξης ολιτικής για την εναρµόνιση του θεσµικού εριβάλλοντος στην Ελλάδα µε εκείνου της Ευρω αϊκής Ένωσης, κυρίως µετά την ροσχώρηση µας στην E.E το To 1990 α οτέλεσε ορόσηµο για την ανά τυξη του ελληνικού χρηµατο ιστωτικού συστήµατος. Το εριβάλλον ου ροέκυψε έδωσε ώθηση στη δηµιουργία και λειτουργία νέων τρα εζών καθώς και υ οκαταστηµάτων ξένων τρα εζών. Πράγµατι, α ό τα τέλη της δεκαετίας του 1980, δέκα νέες εµ ορικές τρά εζες δραστηριο οιήθηκαν στην Ελλάδα. Το 1993 η Τρά εζα της Ελλάδας έθεσε το λειτουργικό και ε ο τικό λαίσιο λειτουργίας των συνεταιριστικών τρα εζών. Όσον αφορά στις ξένες τρά εζες, η εικόνα είναι σύνθετη. Στο τρα εζικό το ίο, α ό τα τέλη της δεκαετίας του 1980 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1990 είχαµε και α οχωρήσεις και δηµιουργία υ οκαταστηµάτων ξένων τρα εζών. Μετά την οικονοµική µεταρρύθµιση, την ψήφιση της νέας νοµοθεσίας και την εφαρµογή των οδηγιών της ΕΕ, οι τρά εζες ου λειτουργούσαν στην Ελλάδα έ ρε ε να ροσαρµοστούν στις νέες συνθήκες και να αντιµετω ίσουν τον εντεινόµενο ανταγωνισµό ου ακολούθησε, τόσο στο εσωτερικό όσο και διασυνοριακά. Εκτός αυτού, η ολοκλήρωση της ευρω αϊκής εσωτερικής αγοράς µαζί µε τις σηµαντικές ροόδους στην τεχνολογία των ληροφοριών και των τηλε ικοινωνιών, οι ο οίες οδήγησαν στην αγκοσµιο οίηση της αγοράς χρηµατο ιστωτικών υ ηρεσιών, ε έβαλαν τον ανα ροσανατολισµό των δραστηριότητων των τρα εζών και οδήγησαν σε αναδιάρθρωση του τρα εζικού συστήµατος. Α ό τα τέλη της δεκαετίας του 1980 εως τις αρχές του 2000, συνολικά δεκαέξι εµ ορικές τρά εζες είχαν ενσωµατωθεί στην ελληνική αγορά (Kamberoglou et al. 2004). Ένα κύµα συγχωνεύσεων και εξαγορών αρατηρήθηκε κατά την ερίοδο αυτή, ου ροκλήθηκε α ό την ανάγκη των ιστωτικών Ιδρυµάτων να α οκτήσουν µερίδιο αγοράς, να αξιο οιήσουν οικονοµίες κλίµακας και να αυξήσουν την α οδοτικότητά τους. Σηµειώνονται σηµαντικές τεχνολογικές βελτιώσεις ου α εικονίζονται στην αύξηση των ε ενδύσεων στον τοµέα της ληροφορικής. Η τεχνολογική ρόοδος κατά συνέ εια οδήγησε στην εισαγωγή καινοτόµων ροϊόντων (Louzis et al., 2010). Στο λαίσιο της ε έκτασης ου άρχισε να ραγµατο οιείται στην ελληνική αγορά, ολλές τρά εζες ε ιχείρησαν να ε εκταθούν και να α οκτήσουν µερίδιο αγοράς. Ο ανταγωνισµός αυξήθηκε, ενώ σχετικά µικρές τρά εζες αρουσίασαν υψηλούς ρυθµούς ανά τυξης και α έκτησαν µεγάλο µερίδιο αγοράς. Στη δεκαετία του 2000, η τάση αυτή συνεχίστηκε, µε α οτέλεσµα η ιστωτική ε έκταση να αυξάνεται µε γοργούς ρυθµούς, κυρίως µετά την ένταξη της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ (2001) και την ανά τυξη ου ροήλθε α ό την ροετοιµασία και διεξαγωγή των Ολυµ ιακών Αγώνων (2004). 11

12 Υ ήρξαν ε ίσης σηµαντικές αλλαγές στην κατεύθυνση της εραιτέρω βελτίωσης των θεσµικών ρυθµίσεων του χρηµατο ιστωτικού τοµέα. Ο µετασχηµατισµός του οικονοµικού εριβάλλοντος υ αγόρευσε µια αλλαγή στάσης όσον αφορά την διαχείριση των ιστωτικών κινδύνων και τη χάραξη νέας στρατηγικής. Τέθηκαν λιγότερο αυστηρά ιστωτικά κριτήρια και ακολούθησε µια ερίοδος ανά τυξης και διεύρυνσης του δανειακού χαρτοφυλακίου των τρα εζών σε βάρος της οιότητας των δανειολη τών. Η ιστωτική ολιτική ου εφαρµόσθηκε, λόγω του θετικού κλίµατος ου είχε ανα τυχθεί, χαρακτηριζόταν α ό υ έρµετρη αισιοδοξία για τα µελλοντικά α οτελέσµατα των αγορών. Οι ε ιχειρήσεις κατά την ερίοδο της ανά τυξης αρουσίαζαν αυξητικούς κύκλους εργασιών, κέρδη και αυξηµένη ρευστότητα. Μέσα σε αυτό το κλίµα αναζητούσαν ηγές χρηµατοδότησης για την ανά τυξη τους, είτε σε µερίδια αγοράς, είτε σε ε ενδύσεις αγίων, σε µια αγορά ακινήτων µε συνεχώς αυξητικές τάσεις τιµών. Οι τρά εζες, µε σκο ό τη δηµιουργία ικανο οιητικής ελατειακής βάσης και την αύξηση της κερδοφορίας α ό τις αρά λευρες εργασίες, ροχώρησαν σε χρηµατοδοτήσεις µε κριτήρια ου ροεξοφλούσαν τη µελλοντική ανά τυξη των ε ιχειρήσεων. Το ξέσ ασµα της οικονοµικής κρίσης το 2007 και η ε ιδείνωση των δηµόσιων οικονοµικών στην Ελλάδα, ου έγινε εµφανής το 2009, έθεσε το ελληνικό τρα εζικό σύστηµα αντιµέτω ο µε µια ρωτόγνωρη οικονοµική, δηµοσιονοµική και χρηµατο ιστωτική κρίση. Η αλλαγή στο οικονοµικό ροσκήνιο και η ανακο ή του ρυθµού ανά τυξης είχε ως ε ακόλουθο οι ε ιχειρήσεις να ε ικεντρώνονται λέον στη ροσ άθεια α όκτησης ρευστότητας για την κάλυψη των άµεσων αναγκών του συναλλακτικού κυκλώµατος τους, µε α οτέλεσµα τη δυσχέρεια στην οµαλή εκ λήρωση των δανειακών τους υ οχρεώσεων. Το 2009 ήταν η χρονιά κατά την ο οία η κρίση µεταφέρθηκε στους τοµείς της ραγµατικής οικονοµίας, ε ηρεάζοντας αρνητικά τα δηµοσιονοµικά µεγέθη των κρατών σε διεθνές ε ί εδο. Α ό µελέτη της Ένωσης Ελληνικών Τρα εζών (2009) για το Ελληνικό Τρα εζικό Σύστηµα ροκύ τουν τα ακόλουθα : Σε ό,τι αφορά την ελληνική οικονοµία, οι εκτιµήσεις των ερισσότερων µακροοικονοµικών µεγεθών αναθεωρούνται συνεχώς ροκειµένου να αντικατο τρίζουν τις εξελισσόµενες µεταβολές στη χώρα µας. Ο ρυθµός αύξησης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) µειώθηκε κατά 2,0% το Το 2010 αναµένεται και άλι αρνητικός ρυθµός µεταβολής, το ύψος του ο οίου θα εξαρτηθεί α ό την α οτελεσµατικότητα και την αυστηρότητα εφαρµογής των µέτρων δηµοσιονοµικής ολιτικής ου έχουν ληφθεί. Το έλλειµµα της γενικής κυβέρνησης κατά το 2009 διαµορφώθηκε στο 13,6% σύµφωνα µε τα αναθεωρηµένα στοιχεία της Ευρω αϊκής Ε ιτρο ής, έναντι του 7,7% ου έφθασε το Η µεγάλη αυτή αύξηση του ελλείµµατος κατά τα δύο τελευταία έτη οφείλεται αφενός µεν στη µείωση των κρατικών εσόδων, τα ο οία ε ηρεάστηκαν αρνητικά και α ό τη δυσµενή οικονοµική συγκυρία και, αφετέρου, στη σηµαντική αύξηση των κρατικών δα ανών. Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών αρουσίασε έλλειµµα της τάξης του 11,2% του ΑΕΠ για το 2009, ε ί εδο ελαφρώς µειωµένο σε σχέση µε το αντίστοιχο 14,6% του ΑΕΠ ου καταγράφηκε για το 2008, ενώ ροβλέ εται να αρουσιαστεί ακόµα ερισσότερο µειωµένο για το 2010 (στο 9,7%, εξαιτίας της µείωσης στο εµ ορικό έλλειµµα, ως συνέ εια της µείωσης των εισαγωγών). Ο ληθωρισµός (Εναρµονισµένος είκτης Τιµών Καταναλωτή) εµφάνισε σηµαντική µεταβλητότητα τα τελευταία δύο έτη, φθάνοντας στο ε ί εδο του 12

13 4,2% για το 2008, κυρίως λόγω της αυξηµένης τιµής του ετρελαίου, ενώ για το 2009 διαµορφώθηκε στο 1,3%. Τέλος, σε ό,τι αφορά την α ασχόληση, το οσοστό της ανεργίας ( οσοστιαία αναλογία των ανέργων στο σύνολο του εργατικού δυναµικού, α ασχολούµενοι και άνεργοι) εριορίστηκε το 2008 στο 7,8% α ό το 8,4% το 2007, ενώ για το 2009 εµφανίστηκε αυξηµένο, στο ε ί εδο του 9,6%, µε ροο τική εραιτέρω αύξησης στο 12,0%, σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του ΝΤ για το έτος Σύµφωνα µε τα στοιχεία της Τρά εζας της Ελλάδος, το Νοέµβριο του 2009 ήταν στην Ελλάδα εγκατεστηµένα και λειτουργούσαν 65 ιστωτικά ιδρύµατα (έναντι 64 το Μάρτιο του 2008), εκ των ο οίων: 35 ιστωτικά ιδρύµατα (19 εµ ορικές και 16 συνεταιριστικές τρά εζες) ου έχουν καταστατική έδρα στην Ελλάδα, έχουν αδειοδοτηθεί και ε ο τεύονται α ό την Τρά εζα της Ελλάδος και υ άγονται στο καθεστώς της αµοιβαίας αναγνώρισης σύµφωνα µε τις διατάξεις του Ν. 3601/ υ οκαταστήµατα ιστωτικών ιδρυµάτων ου έχουν έδρα σε άλλο κράτος µέλος της Ευρω αϊκής Ένωσης και υ άγονται στο καθεστώς της αµοιβαίας αναγνώρισης του Ν. 3601/2007, ε ο τευόµενα α ό τις αρµόδιες αρχές του κράτους µέλους καταγωγής των ιστωτικών ιδρυµάτων 5 υ οκαταστήµατα ιστωτικών ιδρυµάτων ου έχουν έδρα εκτός της Ευρω αϊκής Ένωσης και ε ο τεύονται α ό την Τρά εζα της Ελλάδος, καθώς δεν υ άγονται στο καθεστώς της αµοιβαίας αναγνώρισης 1 ιστωτικό ίδρυµα ου έχει εξαιρεθεί α ό την εφαρµογή του Ν. 3601/2007, δηλαδή το Ταµείο Παρακαταθηκών και ανείων. Κατά τη διάρκεια του 2009, και αρά τη δυσχερή συγκυρία στο διεθνές χρηµατο ιστωτικό σύστηµα, τρία ε ι λέον υ οκαταστήµατα ιστωτικών ιδρυµάτων µε έδρα σε άλλο κράτος µέλος της Ευρω αϊκής Ένωσης εγκαταστάθηκαν και άρχισαν να λειτουργούν στην Ελλάδα, ενώ α οχώρησαν α ό τη χώρα µας δύο υ οκαταστήµατα ιστωτικών ιδρυµάτων µε έδρα εκτός Ευρω αϊκής Ένωσης. 4. Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΑΣ Η εργασία εστιάζει στην αντίδραση του ελληνικού χρηµατο ιστωτικού τοµέα στην ρόσφατη αγκόσµια οικονοµική κρίση καθώς και στις ρόσφατες µακροοικονοµικές εξελίξεις στην ελληνική οικονοµία. Το δείγµα µας εριλαµβάνει στοιχεία χορηγούµενων δανείων των εγχώριων τρα εζικών ιδρυµάτων, ου δηµοσιεύονται α ό την Τρά εζα της Ελλάδας. Ειδικότερα, χρησιµο οιούνται µηνιαία στοιχεία για τα οσά και ε ιτόκια τόσο των υφιστάµενων όσο και των νέων χρηµατοδοτήσεων κατά την ερίοδο Η αρούσα µελέτη εξετάζει τη στατιστική σηµαντικότητα της ε ίδρασης ειδικών δανειακών χαρακτηριστικών στο ε ί εδο του ε ιτοκίου δανεισµού τόσο ριν όσο και κατά τη διάρκεια της κρίσης, ροσ αθώντας να αναδείξει τους κρίσιµους αράγοντες ου καθορίζουν τη διακύµανση του ε ιτοκίου. Η µελέτη αυτή βασίζεται στην υ όθεση ότι τόσο οι µακροοικονοµικές µεταβλητές όσο και ειδικά δανειακά χαρακτηριστικά έχουν ε ι τώσεις στη µείωση των αρεχόµενων ιστώσεων και ότι αυτά τα α οτελέσµατα οικίλλουν µεταξύ των διαφόρων κατηγοριών δανείων. 13

14 Χρησιµο οιεί δεδοµένα χρονοσειρών (µηνιαίες τιµές) µε χρήση γραµµικού οικονοµετρικού υ οδείγµατος ου α οτελoύνται α ό το σύνολο των εγχώριων ιστωτικών ιδρυµάτων και καλύ τει την ερίοδο 2003M1-2010M6). Η χρονική ερίοδος εριλαµβάνει τόσο µια ερίοδο ανά τυξης (η ο οία άρχισε στα µέσα της δεκαετίας του 1990), καθώς και την ύφεση µετά την οικονοµική κρίση και την ε ακόλουθη εκδήλωσή της στην Ελλάδα. Πιο συγκεκριµένα, χρησιµο οιούνται δύο αλινδροµήσεις, διαφορο οιώντας την εξαρτηµένη µεταβλητή (συνολικό ε ιτόκιο) ανάλογα µε την υ όσταση των δανείων (νέα υφιστάµενα). Το µοντέλο των αλινδροµήσεων ου χρησιµο οιούνται είναι: Y it = a + bx ijt + Σd t Time t + ε it Αρχικά, για να εξετάσουµε τη διαχρονική τιµολόγηση των τρα εζών (συνολικό ε ιτόκιο νέων δανείων), αλινδροµούµε το συνολικό ε ιτόκιο µε τα ειδικά δανειακά χαρακτηριστικά, χρησιµο οιώντας συνδυασµό χρονοσειρών και διαστρωµατικών στοιχείων και εισάγοντας ψευδοµεταβλητές για τον εντο ισµό της ε ίδρασης της κρίσης στα ειδικά δανειακά χαρακτηριστικά. Τα ειδικά δανειακά χαρακτηριστικά εριλαµβάνουν τα εξής: LOANSIZE = Log (loan size); COMMIT = Rate for commit and non commit loans; D1,,D4 = Dummy variables equal 1 after 2008M8, zero otherwise; Στη συνέχεια, για να εξετάσουµε τη διαχρονική ορεία των ε ιτοκίων των υφιστάµενων δανείων των ιστωτικών ιδρυµάτων, αλινδροµούµε το συνολικό ε ιτόκιο µε τα ειδικά δανειακά χαρακτηριστικά, χρησιµο οιώντας συνδυασµό χρονοσειρών και διαστρωµατικών στοιχείων και εισάγοντας ψευδοµεταβλητές για τον εντο ισµό της ε ίδρασης της κρίσης στα ειδικά δανειακά χαρακτηριστικά, ό ως και αρα άνω. Τα ειδικά δανειακά χαρακτηριστικά, στη δεύτερη αλινδρόµηση, εριλαµβάνουν τα αρακάτω: LOAN DURATION = Rate of loan duration; D1,,D3 = Dummy variables equal 1 after 2008M8, zero otherwise; Η εργασία εστιάζει στην έκταση και τους µηχανισµούς ου εριόρισαν τις τρα εζικές ιστώσεις κατά τη διάρκεια της χρηµατοοικονοµικής κρίσης, καθώς και στην ε ίδραση των loan specific χαρακτηριστικών (διάρκεια, ύψος, τύ ος δανείου, χρόνο εκταµίευσης) στη διακύµανση του ε ιτοκίου. Τα µεγέθη της έρευνας αφορούν µόνο ε ιχειρηµατικά δάνεια. Η µελέτη στηρίχθηκε σε ρόσφατο άρθρο (working paper) µε τίτλο «Financial Crisis and Bank Lending» (Kwan, 2010). Τα στοιχεία ου χρησιµο οιήθηκαν δηµοσιεύονται στα Στατιστικά Μηνιαία ελτία της Τρά εζας της Ελλάδας και καλύ τουν το χρονικό διάστηµα αναφοράς της εργασίας ( ηγή: Αρχικά, εκτιµήθηκε η εξέλιξη των ε ιχειρηµατικών ιστώσεων (credit growth) στο Ελληνικό Τρα εζικό Σύστηµα, µέσω της οσοστιαίας µηνιαίας µεταβολής των χορηγήσεων σε ε ιχειρηµατικά δάνεια α ό έτος σε έτος. Στη συνέχεια αρουσιάζεται η διακύµανση των ε ιτοκίου χορηγήσεων των ε ιχειρηµατικών δανείων, ξεχωριστά για τα υφιστάµενα δάνεια και τις νέες χρηµατοδοτήσεις α ό την έναρξη της εριόδου µελέτης έως τα µέσα του Ακολουθεί η έρευνα της συσχέτισης δανειακών χαρακτηριστικών και ε ιτοκίου. Εκτιµήθηκαν µε OLS ειδικά 14

15 χαρακτηριστικά τα ο οία έδειξαν να έχουν στατιστικά σηµαντική ε ίδραση στην τιµολόγηση των δανείων (το συνολικό ε ιτόκιο). Τα ευρήµατα αυτά αρέχουν ενδείξεις για τις ε ιδράσεις στο ε ιτόκιο, α ό την λευρά της ροσφοράς (supply side effects). Για την ισχυρο οίηση των α οτελεσµάτων τα δάνεια έχουν οµαδο οιηθεί και κατηγοριο οιηθεί σύµφωνα µε τα ακόλουθα στοιχεία: Τα δανειακά χαρακτηριστικά εριλαµβάνουν το µέγεθος των δανείων, τη µορφή ( ίστωση ή δάνειο) και τη διάρκεια α ο ληρωµής. Για να εξετασθεί η σχέση µεταξύ της τιµολόγησης των δανείων διαχρονικά και της ε ίδρασης των χαρακτηριστικών του δανειακού χαρτοφυλακίου στο rate (στο όσο τελικά χρεώνουν οι τρά εζες) χρησιµο οιήθηκε το γραµµικό οικονοµετρικό υ όδειγµα µε χρήση χρονολογικών σειρών, εξαρτηµένη µεταβλητή το συνολικό ε ιτόκιο (total rate) και ανεξάρτητες µεταβλητές τα δανειακά χαρακτηριστικά. Με χρήση ψευδοµεταβλητών σε σχέση µε το χρόνο και ειδικότερα την κρίση χρησιµο οιήθηκαν οι ψευδοµεταβλητές των αντίστοιχων δανειακών χαρακτηριστικών 4.1 άνεια και Ε ιτόκια Στη συνέχεια αραθέτουµε τα α οτελέσµατα τις αρούσας µελέτης ακολουθώντας τη µεθοδολογία και χρησιµο οιώντας τα δεδοµένα ου αναφέρθηκαν αρα άνω. Αρχικά εξετάζουµε την ορεία της οσοστιαίας µεταβολής των υ ολοί ων νέων και υφιστάµενων δανείων κατά την εξεταζόµενη ερίοδο. Πιο συγκεκριµένα, έχοντας υ ολογίσει την οσοστιαία µεταβολή ανά µήνα α ό έτος σε έτος, στο διάγραµµα αρατίθεται η µηνιαία διαχρονική ιστωτική ε έκταση των τρα εζών σε ε ιχειρηµατικά δάνεια. Ποσοστιαία µεταβολή υπολοίπων δανείων προς επιχειρήσεις 30,00% Existing New 20,00% 10,00% Ποσοστό 0,00% -10,00% Ιαν-04 Απρ-04 Ιουλ-04 Οκτ-04 Ιαν-05 Απρ-05 Ιουλ-05 Οκτ-05 Ιαν-06 Απρ-06 Ιουλ-06 Οκτ-06 Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10-20,00% -30,00% Μήνας Εξετάζοντας αρχικά την ορεία των υ ολοί ων των υφιστάµενων δανείων, αρατηρούµε ότι διαχρονικά σηµειώνονται αυξοµειώσεις. Η θετική ιστωτική ε έκταση διατηρήθηκε µέχρι και το φθινό ωρο του 2009, σηµείο κατά το ο οίο εµφανίστηκε για ρώτη φορά ε ιβράδυνση της ιστωτικής ε έκτασης, η ο οία µετατρά ηκε σε ιστωτική συρρίκνωση (credit crunch) α ό τον Οκτώβριο του

16 Η ιστωτική συρρίκνωση κορυφώθηκε τον Ιανουάριο του 2010 και διατηρήθηκε µέχρι και το Μάιο του 2010, ως α οτέλεσµα ιθανόν και της ταχύτατης α ο ληρωµής των δανείων µε την εγγύηση του Ταµείου Εγγυοδοσίας Μικρών και Πολύ Μικρών Ε ιχειρήσεων (ΤΕΜΠΜΕ), τα ο οία βοήθησαν στην αροχή ρευστότητας ρος τις ε ιχειρήσεις το ροηγούµενο έτος, αλλά λόγω της µικρής διάρκειας, α ο ληρώνονται µε γοργούς ρυθµούς. Για τη µελέτη της ορείας των υ ολοί ων των νέων δανείων, θα µ ορούσαµε σε ρώτη φάση να χωρίσουµε το συνολικό διάστηµα σε δύο κύριες εριόδους. Η ρώτη εριλαµβάνει το διάστηµα µεταξύ Ιανουαρίου 2004 και Μαΐου Κατά το διάστηµα αυτό εντο ίζεται έντονα αυξητική ορεία της οσοστιαίας µηνιαίας µεταβολής, χαρακτηριστικό το ο οίο θεωρείται α ολύτως λογικό δεδοµένης της ε εκτατικής στρατηγικής ου ακολούθησαν όλα ανεξαιρέτως τα ιστωτικά ιδρύµατα, αλλά και της υ ερβάλλουσας δραστηριότητας των καταναλωτών, ου οδήγησε στη χάραξη ανα τυξιακής ολιτικής των ε ιχειρήσεων, ροκειµένου να καταστεί δυνατή η εξυ ηρέτηση της υ ερβάλλουσας αυτής ζήτησης, η ο οία σε µεγάλο βαθµό εξυ ηρετήθηκε µέσω της χορήγησης τρα εζικών δανείων. Το ε όµενο διάστηµα, ου αφορά την ερίοδο α ό τον Ιούνιο 2008 έως και τον Ιούνιο 2010, χαρακτηρίζεται α ό έντονα τωτική ορεία της ιστωτικής ε έκτασης, ό ως αυτή εκφράζεται α ό τη µηνιαία οσοστιαία µεταβολή. Πιο συγκεκριµένα, η τωτική τάση, η ο οία ανακό ηκε ροσωρινά κατά το ρώτο τρίµηνο του 2009, λόγω της εφαρµογής της κυβερνητικής ολιτικής για ενίσχυση της ρευστότητας των µικροµεσαίων ε ιχειρήσεων µέσω της αροχής δανείων µε την εγγύηση του ΤΕΜΠΜΕ, α οτελώντας τη βασική µορφή χρηµατοδοτήσεων ρος τις ε ιχειρήσεις, ήταν τόσο ραγδαία, α εικονίζοντας γραφικότατα την έλλειψη ρευστότητας ου στην ράξη αντιµετώ ισαν και συνεχίζουν να αντιµετω ίζουν οι ε ιχειρήσεις. Μάλιστα, κατά το ρώτο εξάµηνο του 2010 δεν µιλάµε α λά για τώση της ιστωτικής ε έκτασης, αλλά για ιστωτική συρρίκνωση, καθώς η οσοστιαία µηνιαία µεταβολή εµφανίζει σηµαντικά αρνητικές τιµές. Η διαφορο οίηση στο ρυθµό µείωσης των υφιστάµενων δανείων µε τις νέες χορηγήσεις αντανακλά και το γεγονός ότι η µείωση του δανεισµού στο υφιστάµενο ελατολόγιο είναι αρκετά δα ανηρή και α οφεύγεται α ό τις τρά εζες καθώς ήδη έχουν ε ενδύσει αρκετά στη δηµιουργία του δανειακού τους χαρτοφυλακίου. Ε ι ρόσθετα, ο ιστωτικός κίνδυνος για τις τρά εζες αυξάνεται σηµαντικά, εάν µ λοκαριστούν οι εγκεκριµένες ιστώσεις ή δεν ανανεωθούν. Η αύξηση του ιστωτικού κινδύνου έγκειται στην ροο τική µη δυνατότητας εξυ ηρέτησης των υφιστάµενων δανειακών υ οχρεώσεων α ό την λευρά των δανειολη τών τους. Όσο εριορίζεται η ρευστότητα α ό τις τρά εζες µέσω του αγώµατος των εγκεκριµένων ιστώσεων σε συνδυασµό µε τη µείωση του κύκλου εργασιών, α όρροια της ύφεσης, αυξάνεται ο κίνδυνος ε ισφαλειών για τα Πιστωτικά Ιδρύµατα. Οι ελληνικές Τρά εζες αντιµετώ ισαν και εξακολουθούν να αντιµετω ίζουν την είσοδο σε αυτό το φαύλο κύκλο αροχής ρευστότητας δυνατότητα εξυ ηρέτησης. Στο αρα άνω διάγραµµα, α εικονίζεται και η στρατηγική τους. Ε έλεξαν την εριορισµένη ρευστότητα τους να τη διοχετεύσουν στο υφιστάµενο δανειακό τους χαρτοφυλάκιο αρά σε νέες χρηµατοδοτήσεις. Στο δεύτερο µέρος αυτής της ενότητας µελετάµε τη διακύµανση τόσο του ύψους του συνολικού ε ιτοκίου όσο και της οσοστιαίας µεταβολής του οσού των νέων και των υφιστάµενων δανείων κατά τη διάρκεια της εξεταζόµενης εριόδου, σε µηνιαία βάση. 16

17 Αναφορικά µε τα τρα εζικά ε ιτόκια νέων δανείων ρος ε ιχειρήσεις, ό ως γίνεται φανερό και στο αρακάτω διάγραµµα, αρατηρείται µια ανοδική τάση µέχρι και το φθινό ωρο του 2008, γεγονός α όλυτα φυσιολογικό, αν αναλογιστούµε ότι το διάστηµα αυτό χαρακτηρίστηκε α ό οικονοµική άνθηση. Η τώση των ε ιτοκίων είναι ραγδαία α ό τον Οκτώβριο του 2008 κι έ ειτα, τάση ου εναρµονίζεται µε εκείνη των ε ιτοκίων βάσης τόσο της ΕΚΤ όσο και της διατρα εζικής αγοράς (euribor). Οι τρά εζες έµοιαζαν ανήµ ορες να αντιδράσουν στην ελεύθερη τώση των ε ιτοκίων, ου συµ αρέσυραν όλες τις ε ιµέρους ελεγχόµενες υ οκατηγορίες. Η εξέλιξη αυτή βέβαια ε ηρέασε και τα ε ιτόκια καταθέσεων, διατηρώντας το καθαρό εριθώριο µεταξύ δανείων και καταθέσεων ανε ηρέαστο α ό την τωτική τάση των ε ιτοκίων βάσης. Τα ροβλήµατα αναφορικά µε την κερδοφορία των τρα εζικών οµίλων ροήλθαν ουσιαστικά αφενός µεν α ό την αύξηση των µη εξυ ηρετούµενων δανείων, αφετέρου δε α ό την αροχή αυξηµένων ε ιτοκίων ρος τους καταθέτες ροκειµένου να διατηρήσουν ελκυστικά τα καταθετικά ροϊόντα και να α οτρέψουν τη φυγή εγχώριων καταθέσεων ρος ξένες χώρες, α όρροια των δοµικών ροβληµάτων της ελληνικής οικονοµίας. 9,00 Επιτόκια Νέων ανείων 8,00 7,00 Ποσοστό (%) 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 Ιαν-03 Απρ-03 Ιουλ-03 Οκτ-03 Ιαν-04 Απρ-04 Ιουλ-04 Οκτ-04 Ιαν-05 Απρ-05 Ιουλ-05 Οκτ-05 Ιαν-06 Απρ-06 Ιουλ-06 Οκτ-06 Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10 Total Loan without regular duration Loan of regular duration LRD till 1m LRD up to 1m Μήνας Η συµ εριφορά των ιστωτικών ιδρυµάτων στην εξέλιξη αυτή, βέβαια, κάθε άλλο αρά α αθής θα µ ορούσε να χαρακτηριστεί. Στην ράξη, τα ιστωτικά ιδρύµατα, µε ρωτοστάτες τους µεγαλύτερους τρα εζικούς οµίλους της χώρας, ε ιδόθηκαν σε έναν αγώνα δρόµου, ροκειµένου να ε αναφέρουν το κόστος δανεισµού σε υψηλότερα ε ί εδα, ώστε να ροασ ίσουν την κερδοφορία τους αλλά και να µετακυλήσουν το αυξηµένο κόστος δανεισµού τους α ό τις αγορές, ρος τους δανειζόµενους. Έτσι, α ό το φθινό ωρο του 2009 κι έ ειτα, η ορεία των ε αγγελµατικών ε ιτοκίων ακολουθεί ανοδική τάση, µολονότι τα ε ιτόκια βάσης αραµένουν στο ίδιο, ερί ου, ε ί εδο. Παρακολουθώντας την ορεία του ύψους των ε ιτοκίων των ε ιµέρους κατηγοριών των νέων ε αγγελµατικών δανείων, ως ρώτη δια ίστωση θα µ ορούσαµε να 17

18 αραθέσουµε την ταύτιση της τάσης κάθε ε ιµέρους υ οκατηγορίας µε την ορεία του µέσου ύψους του συνόλου των ε αγγελµατικών χορηγήσεων. Ένα δεύτερο συµ έρασµα ου ροκύ τει α ό τη µελέτη του δεύτερου διαγράµµατος είναι το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια ολόκληρης της εξεταζόµενης εριόδου, τα νέα δάνεια χωρίς συγκεκριµένη διάρκεια (ανοικτοί αλληλόχρεοι λογαριασµοί και λογαριασµοί υ ερανάληψης - overdraft) σηµειώνουν υψηλότερα µέσα ε ιτόκια α ό τα νέα δάνεια τακτής λήξης. ιαφορο οίηση, όµως, σηµειώνεται, ό ως είναι αναµενόµενο, και µεταξύ των µεγάλων (άνω του ενός εκατοµµυρίου ευρώ) και των µικρών νέων δανείων (έως ένα εκατοµµύριο ευρώ). Ειδικότερα, τα µεγάλα δάνεια σηµειώνουν διαχρονικά χαµηλότερες τιµές ε ιτοκίων α ό τα µικρά δάνεια. Το τελευταίο συµ έρασµα ου ροκύ τει αρατηρώντας τη διαγραµµατική α εικόνιση της ορείας των ε ιτοκίων κατά τη διάρκεια της εξεταζόµενης εριόδου είναι η ολύ υψηλή ταύτιση του ύψους των ε ιτοκίων των µικρών δανείων τακτής λήξης µε το µέσο ύψος του ε ιτοκίου του συνόλου των νέων ε αγγελµατικών δανείων. Θα µ ορούσαµε να ούµε ε οµένως ότι αρατηρώντας την ε ιτοκιακή ολιτική των τρα εζών ως ρος την τιµολόγηση των µικρών δανείων τακτής λήξης, µ ορούµε να αντλήσουµε µε αρκετά υψηλή ακρίβεια το µέσο ύψος του συνόλου των νέων ε αγγελµατικών δανείων κάθε ιστωτικού ιδρύµατος. Με άλλα λόγια, η µελέτη της ορείας των ε ιτοκίων των µικρών δανείων µας αρέχει µια σαφή ένδειξη των βλέψεων της διοίκησης και της ακολουθούµενης ε ιτοκιακής ολιτικής κάθε τρα εζικού οµίλου, ως ρος το ε ιθυµητό µέσο ύψος του ε ιτοκίου του συνόλου των νέων χορηγούµενων ε αγγελµατικών δανείων. Στο τελευταίο µέρος αυτής της ενότητας, µελετάται η ορεία των ε ιτοκίων των υφιστάµενων υ ολοί ων των ε αγγελµατικών δανείων. Βασικό χαρακτηριστικό των δανείων αυτών είναι το γεγονός ότι στην λειοψηφία τους δόθηκαν σε µία ερίοδο κατά την ο οία οι τρά εζες ε ιδίδονταν σε έναν αγώνα άκριτου ανταγωνισµού και η ελληνική οικονοµία διένυε ερίοδο οικονοµικής ευρωστίας. Ε ι ροσθέτως, δεδοµένου ότι τα δάνεια αυτά χορηγήθηκαν µε συγκεκριµένους όρους, οι ευκαιρίες των τρα εζών για ε ανατιµολόγηση είναι λιγοστές και α αιτούν ισχυρή δια ραγµατευτική ικανότητα, καθώς έχουν να αντιµετω ίσουν την άρνηση των δανειολη τών να ε ωµιστούν το αυξηµένο κόστος δανεισµού των τρα εζικών ιδρυµάτων. Στο αρακάτω διάγραµµα εµφανίζεται η διαχρονική ορεία του ύψους των ε ιτοκίων του συνόλου των υφιστάµενων ε αγγελµατικών δανείων καθώς και των ε ιµέρους κατηγοριών, ό ως εριγράφηκαν στην ενότητα των δεδοµένων και της µεθοδολογίας. Παρακολουθώντας αρχικά την ορεία του ύψους του ε ιτοκίου του συνόλου των υφιστάµενων δανείων, θα µ ορούσαµε να σηµειώσουµε ότι η ορεία είναι σχεδόν σταθερή µέχρι και τα µέσα ερί ου του 2006, ενώ στη συνέχεια ακολουθεί αυξητική ορεία µέχρι το φθινό ωρο του 2008, για να ακολουθήσει η έντονα τωτική ορεία, η ο οία ό ως αναφέραµε και ροηγουµένως, οφείλεται στην τωτική ορεία των ε ιτοκίων βάσης, µε τα ο οία είναι συνδεδεµένη η τιµολόγηση µεγάλης µερίδας δανείων. Α ό τα τέλη του 2009 κι έ ειτα εµφανίζεται µια σταδιακή ανάκαµψη του ύψους των ε ιτοκίων, α οδεικνύοντας ότι η ολιτική των τρα εζών για ε ανατιµολόγηση του χαρτοφυλακίου τους αρχίζει να α οφέρει καρ ούς. 18

19 Επιτόκια υφιστάµενων δανείων 9,00 8,00 7,00 Ποσοστό (%) 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 Total Loan till 1y Loan between 1y and 5y Loan up to 5y 0,00 Ιαν-03 Απρ-03 Ιουλ-03 Οκτ-03 Ιαν-04 Απρ-04 Ιουλ-04 Οκτ-04 Ιαν-05 Απρ-05 Ιουλ-05 Οκτ-05 Ιαν-06 Απρ-06 Ιουλ-06 Οκτ-06 Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10 Μήνας Η ορεία των ε ιµέρους υ οκατηγοριών των υφιστάµενων δανείων (βραχυχρόνια δάνεια (διάρκεια έως ένα έτος), µεσοχρόνια δάνεια (διάρκεια µεταξύ ενός και έντε ετών), µακροχρόνια δάνεια (διάρκεια άνω των έντε ετών)) εµφανίζει την ίδια τάση µε αυτή του συνόλου των υφιστάµενων δανείων. Αρχικά, σε όλη τη διάρκεια της εξεταζόµενης εριόδου, το ύψος του ε ιτοκίου των βραχυχρόνιων δανείων είναι υψηλότερο α ό το ε ιτόκιο των υ ολοί ων υ οκατηγοριών αλλά και του συνόλου των υφιστάµενων δανείων. Το συµ έρασµα αυτό είναι α ολύτως λογικό και αναµενόµενο, δεδοµένου αφενός µεν του γεγονότος ότι τα δάνεια αυτά στην λειοψηφία τους έχουν χορηγηθεί χωρίς εξασφαλίσεις, αφετέρου δε του γεγονότος ότι τα δάνεια αυτά, στην λειοψηφία τους, χορηγήθηκαν µε σκο ό την κάλυψη γενικά αναγκών κεφαλαίου κίνησης κι όχι την εξυ ηρέτηση κά οιου συγκεκριµένου σκο ού ό ως κάλυψη στεγαστικών αναγκών ή αναγκών σε ε αγγελµατικό εξο λισµό. Αξιοσηµείωτο στοιχείο α οτελεί το γεγονός ότι διαχρονικά εµφανίζεται άµβλυνση της διαφοράς µεταξύ των βραχυχρόνιων και των µεσοχρόνιων και µακροχρόνιων δανείων. Συνήθως σε µεσοχρόνιο δανεισµό καταφεύγουν οι ε ιχειρήσεις για την κάλυψη αναγκών ε αγγελµατικού εξο λισµού και σε µακροχρόνιο δανεισµό οι ε ιχειρήσεις ου ε ιθυµούν να καλύψουν τις ανάγκες τους σε ζητήµατα ε αγγελµατικής στέγης (αγορά, κατασκευή, ανέγερση κτλ.). Μελετώντας ροσεκτικότερα την ορεία των µεσοχρόνιων και µακροχρόνιων δανείων αρατηρούµε ότι µέχρι και το Φθινό ωρο του 2008 αρατηρείται µια αύξηση της διαφοράς του ε ιτοκίου µεταξύ των δύο υ οκατηγοριών. Η διαφορά αυτή εκµηδενίστηκε και µάλιστα οριακά αντιστράφηκε µέσα στο 2009, στοιχείο το ο οίο διατηρήθηκε µέχρι και το τέλος της εξεταζόµενης εριόδου. Ως βασικό λόγο για την ορεία αυτή θα µ ορούσαµε να ε ικαλεστούµε την αρέµβαση του κράτους µέσω της σύναψης συµφωνίας µε τα ιστωτικά ιδρύµατα για τη χορήγηση µεσοχρόνιων δανείων (τριετούς διάρκειας) µε την αροχή της εγγύησης του Ταµείου Εγγυοδοσίας Μικρών και Πολύ Μικρών Ε ιχειρήσεων (ΤΕΜΠΜΕ), µε ροκαθορισµένο, σταθερό χαµηλό ε ιτόκιο σε ε ιχειρήσεις ου ληρούσαν συγκεκριµένες ροϋ οθέσεις. 19

20 4.2 Οικονοµετρικά α οτελέσµατα Στη συνέχεια αρατίθενται τα α οτελέσµατα των εξεταζόµενων αλινδροµήσεων, ό ως αναλύθηκαν αρα άνω. Θα ξεκινήσουµε την αράθεση των α οτελεσµάτων µε την ρώτη αλινδρόµηση ου αναφέρεται στα νέα δάνεια. Ό ως αναφέρθηκε αρα άνω στη αράθεση των δεδοµένων, µε την ρώτη αλινδρόµηση ροσ αθούµε να εντο ίσουµε τη σχέση µεταξύ του συνολικού ε ιτοκίου ρος ε ιχειρήσεις µε τα οσά και τα ε ιτόκια των νέων δανείων και την ε ίδραση της κρίσης στην αρα άνω σχέση. Ο αρακάτω ίνακας α οτελεσµάτων εµφανίζει συγκεντρωτικά τα στατιστικά στοιχεία της ρώτης αλινδρόµησης. Dependent Variable: TOTAL_RATE Method: Least Squares Sample: 2003M M06 Included observations: 90 TOTAL_RATE=C(1)+C(2)*LOG(LOAN_TILL_1MILL)+C(3) *(LOG(LOAN_TILL_1MILL)*(D1))+C(4)*LOG(LOAN_UP_TO_1MILL)+C(5) *(LOG(LOAN_UP_TO_1MILL)*(D2))+C(6) *(COMMIT_RATE)+C(7)*((COMMIT_RATE)*(D3))+C(8) *(NON_COMMIT_RATE)+C(9)*((NON_COMMIT_RATE)*(D4)) Coefficient Std. Error t-statistic Prob. C(1) C(2) C(3) C(4) C(5) C(6) C(7) C(8) C(9) R-squared Mean dependent var Adjusted R-squared S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schwarz criterion Log likelihood Durbin-Watson stat Ξεκινώντας την αξιολόγηση των στατιστικών αυτών στοιχείων, αρατηρούµε αρχικά ότι τα α οτελέσµατα είναι στατιστικά σηµαντικά. Στη συνέχεια εστιάζουµε στην ε ίδραση των ε ιµέρους ανεξάρτητων µεταβλητών. Αναφορικά µε τα οσά των δανείων έως ενός εκατοµµυρίου ευρώ (µικρά δάνεια) αρατηρούµε σε ρώτη φάση ότι οι συντελεστές τόσο έως την ε ίδραση της κρίσης όσο και κατά τη διάρκεια αυτής, είναι στατιστικά σηµαντικοί (ό ως αυτό καθορίζεται α ό την τιµή της στατιστικής t- student). Σε ε ί εδο ε ίδρασης στον ροσδιορισµό της εξαρτηµένης µεταβλητής, αρατηρούµε ότι κατά την ρώτη ερίοδο η συσχέτιση µεταξύ του συνολικού οσού των µικρών δανείων και του καθορισµού του ύψους του συνολικού ε ιτοκίου των 20