Διπλώματος του "Κοινωφελούς Ιδρύματος Α.Σ. Ωνάσης". * Υπότροφος του Προγράμματος Υποτροφιών Εσωτερικού για την απόκτηση Διδακτορικού

Transcript

1 ΤΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ [+/-ΛΟΓΙΟ] ΣΤΗ ΝΕΑΝΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ * Μαρία Καμηλάκη Πανεπιστήμιο Αθηνών mariakamilaki@yahoo.gr Abstract Given that Standard Modern Greek (SMG) is largely characterised by a type of diachronically-formed, intra-linguistic variation, codified in the feature [+/-learned] ([+/-lóγio]), this paper focuses on a particular morphological paradigm manifesting a double, linguistic tradition, i.e. learned adverbs. The aim of the study is to examine the typology, distribution and function of learned adverbs, as well as the textual and contextual factors that govern their use, based on linguistic data, deriving from a particular sociolinguistic group, young native speakers of SMG. 1. Εισαγωγή Η συνύπαρξη στα διάφορα μορφοφωνολογικά, λεξιλογικά και συντακτικά παραδείγματα της Ν.Ε. δύο παραδόσεων με διακριτή προέλευση, της κυρίαρχης, διαμορφωμένης μέσα από τη φυσική γλωσσική εξέλιξη, δημοτικής με τη λόγια, συνθέτει σήμερα, τριάντα τρία χρόνια μετά τη γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976, μία γλωσσική πραγματικότητα με μεικτή φυσιογνωμία, η οποία μέσα από τη δυναμική της χρήσης έχει οδηγηθεί σε μία νέα, λειτουργική ισορροπία των δύο ποικιλιών. Οι δύο γλωσσικές μορφές, που συνιστούν την ενδοσυστηματική αυτή ποικιλία, μπορούν να αναπαρασταθούν με έναν αποφορτισμένο από εξωγλωσσικές συνδηλώσεις τρόπο κωδικοποίησης, σαν ένα διαβαθμισμένο συνεχές (continuum), στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνται [+λόγιοι] τύποι, που αποτελούν μοναδική/«αναγκαστική» λύση σε φωνολογικά, μορφολογικά, λεξιλογικά ή συντακτικά αδιέξοδα, και στο άλλο άκρο [-λόγιοι] τύποι της καθομιλουμένης, αφήνοντας στο μεσοδιάστημα το περιθώριο για ποικίλους συνδυασμούς και διακυμάνσεις (πβ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη & Φλιάτουρας 2003). * Υπότροφος του Προγράμματος Υποτροφιών Εσωτερικού για την απόκτηση Διδακτορικού Διπλώματος του "Κοινωφελούς Ιδρύματος Α.Σ. Ωνάσης". 859

2 Διάγραμμα 1: Το συνεχές (continuum) «λογιότητας» [+λόγιο] [+/- λόγιο] [-λόγιο] Από τις διάφορες γλωσσικές πραγματώσεις του χαρακτηριστικού [+/-λόγιο] στη Ν.Ε. θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας σε ένα από τα στοιχεία που εξειδικεύουν το μήνυμα, το επίρρημα 1, το οποίο εμφανίζει όλες τις λειτουργίες των επιρρηματικών, δηλώνοντας ποικίλες σχέσεις (τρόπο, χρόνο, τόπο, ποσό, αιτία, σκοπό κ.ο.κ.). Η τάξη των επιρρημάτων συγκεντρώνει στους κόλπους της ετερογενή στοιχεία και ως εκ τούτου παρουσιάζει αρκετά προβλήματα περιγραφής, τόσο αναφορικά με τους συνδυασμούς επιλογής των διαφόρων επιρρημάτων, όσο και με τη διάκρισή τους από τους κειμενικούς δείκτες (text markers). Στην εν λόγω μελέτη, δεδομένου ότι μας ενδιαφέρει όχι ο σχολιασμός της συντακτικής ή πραγματολογικής λειτουργίας του κάθε μεμονωμένου επιρρήματος, αλλά η συνολική «συμπεριφορά» του παραδείγματος ως προς το στοιχείο [+/-λόγιο], υιοθετούμε το ενιαίο περιγραφικό σχήμα της παραδοσιακής γραμματικής, συμπεριλαμβάνοντας στην ανάλυσή μας όλους τους επιρρηματικούς τύπους, ανεξαρτήτως ειδολογικής κατάταξης (τοπικά, χρονικά, ποσοτικά, βεβαιωτικά επιρρήματα κ.λπ.) ή επιλογικών περιορισμών. 2. Ερευνητική στοχοθεσία Βασικοί στόχοι της συγκεκριμένης έρευνας είναι: α) να ορισθούν τα κριτήρια διαφοροποίησης των [+λόγιων] από τα [-λόγια] επιρρήματα της Ν.Ε., β) να εξετασθεί η τυπολογία, η κατανομή και η λειτουργία των [+λόγιων] επιρρημάτων και να διερευνηθούν οι κειμενικοί και περικειμενικοί παράγοντες που επηρεάζουν την εμφάνισή τους, βάσει συγκεκριμένου corpus γλωσσικών δεδομένων, γ) να ερμηνευθούν τυχόν αποκλίσεις κατά τη χρήση τους. 3. Ερευνητικός σχεδιασμός Η «χαρτογράφηση» των λόγιων επιρρημάτων, που θα επιχειρήσουμε, θα επικεντρωθεί σε μια συγκεκριμένη κοινωνιογλωσσική ομάδα αναφοράς, τους νεαρούς ομιλητές της Ν.Ε. Να σημειωθεί, ότι η ανάλυσή μας δεν περιορίζεται στις οφειλόμενες σε ηλικιακή διαβάθμιση (age-grading) λεξιλογικές, δομικές και πραγματολογικές διαφοροποιήσεις, που απαρτίζουν το νεανικό ιδίωμα (youth language, βλ. Ανδρουτσόπουλος 2001), αλλά εξετάζει τη «γλώσσα των νέων» στην ολότητά της, δηλαδή υπό τη διευρυμένη έννοια του συνόλου των γλωσσικών στοιχείων που χαρακτηρίζουν τη νεανική επικοινωνία. Η συγκεκριμένη επιλογή υπαγορεύθηκε από την ιδιοσυγκρασιακή αντίθεση των νεαρών ομιλητών προς κάθε γλωσσικό 1 Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Holton et al. 1999: Νάκας 1987, 2002 Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2005:

3 στοιχείο που θεωρείται «αναχρονιστικό» ή «απηρχαιωμένο», γεγονός που καθιστά την εκ μέρους τους αξιοποίηση επιρρηματικών τύπων από παλαιότερες φάσεις της ελληνικής γλωσσικής παράδοσης ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Το υπό ανάλυσιν υλικό περιλαμβάνει δεδομένα του γραπτού λόγου, αφού συγχρονικά η αντίθεση [+/-λόγιο], ως μετεξέλιξη της πάλαι ποτέ αντίθεσης «καθαρεύουσα-δημοτική», εκδηλώνεται πρωτοτυπικά σε απαιτητικά γραπτά κείμενα και λιγότερο στον προφορικό λόγο. Η ερευνητική ομάδα απαρτίστηκε από 1585 τελειόφοιτους μαθητές και μαθήτριες της Γ Τάξης λυκείων της επικράτειας, στους οποίους διανεμήθηκε ένα ερωτηματολόγιο ανοικτού τύπου, αποτελούμενο από 4 ερωτήσεις, προσαρμοσμένες στα ενδιαφέροντα των υποκειμένων και στις καθημερινές επικοινωνιακές καταστάσεις που καλούνται να αντιμετωπίσουν (για τους κειμενικούς τύπους του ερωτηματολογίου, βλ. 4.2.). Να σημειωθεί ότι τα ανθολογούμενα παραδείγματα παρατίθενται όπως εντοπίστηκαν στο πρωτογενές υλικό, χωρίς καμμία διορθωτική επέμβαση. 4. Σχολιασμός και ανάλυση των αποτελεσμάτων 4.1. Κριτήρια ταξινόμησης των [+λόγιων] επιρρημάτων Ως [+λόγια] χαρακτηρίσθηκαν τα επιρρήματα που αποδελτιώθηκαν από τα μαθητικά ερωτηματολόγια με βάση τα εξής κριτήρια: 1) λόγια προέλευση (ετυμολογικό κριτήριο), ως προς τη μορφολογία (άρδην, κατευθείαν, περαιτέρω), τη σύνταξη (εκτός σχολείου) ή/και την παραγωγή (π.χ. από λόγια επίθετα σε -ης, -ες ασφαλώς, πλήρως, σε -ύς, -εία, -ύ βαθέως, ευρέως κ.ο.κ.). 2) χαμηλή συχνότητα χρήσης (ποσοτικό κριτήριο): για την αξιοποίηση του στατιστικού αυτού κριτηρίου, το υπό εξέτασιν υλικό αντιπαραβλήθηκε με το αντίστοιχο των ηλεκτρονικών κειμενικών βάσεων που χρησιμοποιήθηκαν ως σώμα ελέγχου (monitor corpus) 2. Το ποσοτικό κριτήριο εφαρμόσθηκε και αντιστρόφως, για τον αποχαρακτηρισμό επιρρημάτων με λόγια προέλευση, τα οποία λόγω της αυξημένης συχνότητας χρήσης τους συγχρονικά δεν προκαλούν καμμία αίσθηση αρχαϊσμού στους ομιλητές, ούτε έχουν αξία κοινωνιολεκτικού ή υφολογικού δείκτη (π.χ. εξάλλου, επιτέλους, ευτυχώς, ίσως, μάλιστα, σχεδόν, τουλάχιστον). 3) υψηλός βαθμός παγίωσης (συνταγματικό κριτήριο): τα [+λόγια] επιρρήματα χρησιμοποιούνται συνήθως στερεοτυπικά, σχηματίζοντας περισσότερο ή λιγότερο παγιωμένες συμφράσεις, π.χ. ούτως ή άλλως, λίαν συντόμως, βρέχει καταρρακτωδώς κ.ά. 2 Ως σώμα ελέγχου (monitor corpus) για την αξιοποίηση της μεταγλωσσικής συχνότητας κάθε επιρρήματος χρησιμοποιήθηκαν οι ακόλουθες δικτυακές βάσεις κειμένων: 1) ο Εθνικός Θησαυρός Ελληνικής Γλώσσας (Ε.Θ.Ε.Γ.) του Ινστιτούτου Επεξεργασίας του Λόγου (Ι.Ε.Λ., ηλεκτρονική διεύθυνση: 2) τα σώματα κειμένων από την Εφημερίδα Τα Νέα, διαθέσιμα στην ηλεκτρονική Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (Κ.Ε.Γ., ηλεκτρονική διεύθυνση: corpora/index.html), 3) η μηχανή αναζήτησης Google ( 861

4 4) λόγια συμφραζόμενα (συγκειμενικό κριτήριο): συχνά τα λόγια επιρρήματα συνυπάρχουν με άλλα λόγια στοιχεία διαφορετικών επιπέδων, διαμορφώνοντας έτσι ένα συγκειμενικό δίκτυο, που φέρει την τιμή [+λόγιο] (π.χ. «Εντούτοις όμως, η χρήση του διαδικτύου χρειάζεται προσοχή, καθότι εγκυμονεί κινδύνους απομόνωσης του ανθρώπου από το περιβάλλον του...»). 5) παράλληλη ύπαρξη συνωνύμων με υφολογική διαφοροποίηση (παραδειγματικό κριτήριο): π.χ. λίαν-πολύ, εγγύς-κοντά, ολοταχώς-γρήγορα, ασφαλώς-σίγουρα, ούτως-έτσι, προφανώςφανερά κ.ο.κ. Τυπικό παράδειγμα αποτελούν τα ζεύγη επιρρημάτων με διπλή/μεταβλητή κατάληξη σε -ως/-α, χωρίς σημασιολογική διάκριση, αλλά με υφολογική διαφοροποίηση: απολύτως-απόλυτα, βεβαίως-βέβαια, σφαιρικώς-σφαιρικά κ.λπ. 6) [+επίσημο] επίπεδο ύφους (πραγματολογικό κριτήριο): τα [+λόγια] επιρρήματα χρησιμοποιούνται σε απαιτητικά κειμενικά είδη, αφού αποτελούν μέρος του καλλιεργημένου (γραπτού) λόγου (πβ. Λ.Κ.Ν., λήμμα «λόγιος»). Τα προαναφερθέντα κριτήρια 3, εφαρμοζόμενα συνδυαστικά με διαφορετική κάθε φορά ιεράρχηση, οδηγούν στην εξής κατάταξη των επιρρημάτων με βάση το στοιχείο [+/-λόγιο]: Διάγραμμα 2: Κατάταξη των επιρρημάτων της Ν. Ε. με βάση το στοιχείο [+/-λόγιο] Επιρρήματα [+λόγια] [-λόγια] επιρρήματα με λόγια κατάληξη μοναδικοί τύποι σε ως μεταβλητοί τύποι σε ως μεταβλητοί τύποι σε α επιρρήματα δημοτικής αποχαρακτηρισμένοι τύποι με λόγια προέλευση Έτσι, στα [+λόγια] επιρρήματα συγκαταλέγονται: α) διάφορα επιρρήματα με λόγιες καταλήξεις, μη παραγωγικές πλέον στη Ν.Ε. (ανέκαθεν, τροχάδην κ.ο.κ.), β) μοναδικοί τύποι σε -ως με λόγια προέλευση (εμφανώς, ευρέως, προφανώς, πυρετωδώς κ.ο.κ.), γ) μεταβλητοί τύποι σε -ως με υφολογική διαφοροποίηση (αδίκως, εγκαίρως κ.ο.κ.), σπανίως και με 3 Επικουρικά, αξιοποιήθηκαν οι μεταγλωσσικές πληροφορίες που περιέχονται στις γραμματικές (Μackridge 1990 Τσοπανάκης 1994 Holton et al Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2005) και λεξικές περιγραφές της Ν.Ε. (Μπαμπινιώτης Τσιρόγλου 1997 Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής 2001 Ιορδανίδου 1997). 862

5 σημασιολογική διαφοροποίηση (αδιακρίτως, εκτάκτως). Αντιστοίχως, στα [-λόγια] επιρρήματα ταξινομούνται α) μεταβλητοί τύποι σε -α, με υφολογική (άδικα, απόλυτα, βέβαια) ή/και σημασιολογική διαφοροποίηση (ακριβά, ίσα, τέλεια), β) ένα πλήθος επιρρημάτων της δημοτικής (εκεί, εδώ, έτσι, τώρα, χθες κ.ο.κ.), γ) «αποχαρακτηρισμένοι» τύποι με λόγια προέλευση, είτε πρόκειται για μεταβλητούς τύπους σε -ως με σημασιολογική διαφοροποίηση (ακριβώς, ίσως, τελείως), είτε για έναν μεγάλο αριθμό άλλων επιρρημάτων με [+λόγια] ετυμολογία αλλά [-λόγια] χρήση (επίσης, καθόλου, κάπως, συνήθως, σχεδόν κ.λπ.) Τυπολογία και κατανομή των [+λόγιων] επιρρημάτων Επιρρήματα με σταθερή κατάληξη Ο Πίνακας 3 αποτυπώνει τις συχνότητες εμφάνισης των λόγιων επιρρημάτων με σταθερή κατάληξη, που αποδελτιώσαμε από τα μαθητικά ερωτηματολόγια, κατά κειμενικό είδος: Πίνακας 3: Συχνότητες εμφάνισης των [+λόγιων] επιρρημάτων με σταθερή κατάληξη Κειμενικό είδος Επίρρημα σε φιλικό συμμετοχή σε άρθρο για τη σχολική απάντηση σε ερώτημα Σύνολο πρόσωπο chat forum εφημερίδα Πανελληνίων αγωνιωδώς αλματωδώς αμιγώς ανέκαθεν ανελλιπώς ανωτέρω αξιοπρεπώς απευθείας άρδην ασφαλώς αυτοπροσώπως δευτερευόντως δεύτερον διαρκώς εγγύς ειδάλλως εκάστοτε εμφανώς *εναγωνιωδώς εντέλει εντούτοις εντωμεταξύ εξίσου εξού επαρκώς επειγόντως επιεικώς ερήμην ευρέως κάλλιστα καταρρακτωδώς

6 καταρχάς καταρχήν κατεξοχήν κατευθείαν λαϊκιστί λίαν μάλα (τα) μετέπειτα ομολογουμένως όντως ούτω(ς) παντελώς παρεμπιπτόντως περαιτέρω πλήρως προπάντων προφανώς πρώτον πυρετωδώς σαφώς συγχρόνως συλλήβδην συνεπώς τρίτον Σύνολο Αν και όλα τα επιρρήματα του πίνακα φέρουν το χαρακτηριστικό [+λόγιο] με βάση τα κριτήρια που ορίσαμε προηγουμένως, ωστόσο παρουσιάζουν ετερογένεια αναφορικά με την ιδιαίτερη συμπεριφορά τους προς το χαρακτηριστικό [+/-λόγιο], η οποία εντοπίζεται κυρίως στις εξής παραμέτρους: τη συχνότητα χρήσης: είναι αυτονόητο ότι όσο πιο απομακρυσμένο από το τυπικό της δημοτικής είναι ένα επίρρημα, τόσο σπανιότερη είναι η χρήση του και αντιστρόφως, π.χ. επιρρήματα με κατάληξη -ως, η οποία παραμένει ενεργή στη Ν.Ε. (όντως, σαφώς, συγχρόνως, συνεπώς) εμφανίζονται συχνότερα από επιρρήματα με μη παραγωγικές καταλήξεις, όπως -ην (άρδην, ερήμην, συλλήβδην), -ω (ανωτέρω), -θεν (άνωθεν) κ.λπ. τον βαθμό παγίωσης: κυμαινόμενος είναι ο βαθμός στερεοτυπίας των λόγιων επιρρημάτων με σταθερή κατάληξη, πολλά από τα οποία συνδυάζονται με συγκεκριμένα ουσιαστικά, συμμετέχοντας στον σχηματισμό παγιωμένων ή ημιπαγιωμένων συμφράσεων, π.χ.: (1) «Ελπίζουμε και στο εγγύς μέλλον να γίνονται μόνο τέτοιες γιορτές που να ανεβάζουν το επίπεδο του σχολείου και των παιδιών» [πβ. επίσης: εγγύς Ανατολή / περιοχή / χώρα]. (2) «Μερικές φορές σκέφτομαι, καλά ποιο είναι το νόημα αφού ούτως ή άλλως κάποια μέρα θα πεθάνουμε» [πβ. επίσης: ούτως ώστε, ούτως ειπείν]. 864

7 το επίπεδο ύφους: διαφοροποιημένη είναι και η κατανομή των λόγιων επιρρημάτων με σταθερή κατάληξη ως προς το επίπεδο λόγου, στο οποίο χρησιμοποιούνται. Έτσι, υπάρχουν π.χ. λόγια επιρρήματα που ανήκουν στο καθημερινό ύφος (3,4), στο λεξιλόγιο του καλλιεργημένου/απαιτητικού λόγου (5,6), ή ακόμη και στο αρχαϊστικό λεξιλόγιο (7,8): (3) «Τυχερούλα, τελείωσες το σχολείο και δουλεύεις. Μπήκες κατευθείαν σε δουλειά;». (4) «Α, ναι αυτό ρε φιλενάδα είναι όντως τέλειο μπορώ να πώ!». (5) «Όλοι περιμέναμε αγωνιωδώς την εκδήλωση που έγινε στα πλαίσια της 28 ης Οκτωβρίου». (6) «Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι η πρόοδος της τεχνολογίας έχει αλλάξει άρδην τη σύγχρονη ζωή, βελτιώνοντας την ποιότητά της..». (7) «...και απορώ πώς ο κόσμος συνεχίζει και την υποστηρίζει βλέποντας ριάλιτι. Συλλήβδην πιστεύω πως το επίπεδο της τηλεόρασης έχει αρχίσει και μειώνεται». (8) «Οι κουτσομπολίστικες εκπομπές με εκνευρίζουν τα μάλα και ειδικά η Στεφανίδου» Επιρρήματα με μεταβλητή κατάληξη Ο πίνακας 4 καταγράφει τους μεταβλητούς τύπους επιρρημάτων σε -ως με [-σημασιολογική / +υφολογική] διαφοροποίηση, που εντοπίσαμε στα τέσσερα κειμενικά είδη του ερωτηματολογίου: Πίνακας 4: Συχνότητες εμφάνισης των [+λόγιων] επιρρημάτων με μεταβλητή κατάληξη Κειμενικό είδος σε φιλικό πρόσωπο συμμετοχή σε chat forum άρθρο για τη σχολική εφημερίδα απάντηση σε ερώτημα Πανελληνίων Σύνολο Επιρρήματα αδίκως άκρως άλλως αναλόγως ανεξαιρέτως ανεξαρτήτως αντιθέτως απαραιτήτως απλώς απολύτως αρχικώς ασυστόλως βεβαίως βιαίως γενικώς δημοσίως εγκαίρως

8 εναγωνίως επικινδύνως επιπροσθέτως επισήμως επιτυχώς επομένως ιδιαιτέρως ιδίως κακώς καλώς κοινώς κυρίως λεπτομερώς μονίμως οικογενειακώς παγκοσμίως πανελλαδικώς παραδόξως προσφάτως προσωπικώς σεξουαλικώς σπανίως συνεχώς συντόμως ταυτοχρόνως τελευταίως τεχνολογικώς Σύνολο Ι. Στα επιρρήματα με διπλή/μεταβλητή κατάληξη, ο λόγιος χαρακτήρας του τύπου σε -ως μπορεί να κυμαίνεται από συνήθης (π.χ. απολύτως, βεβαίως, γενικώς, κυρίως, συνεχώς), έως ιδιαίτερα σπάνιος (βιαίως, επικινδύνως, αρχικώς, τελικώς) ή και εξεζητημένος, όπως στα παραδείγματα (9) και (10), στα οποία χρησιμοποιούνται αρχαϊστικοί τύποι με εξωσυστηματικό χαρακτήρα, π.χ.: (9) «Στην αρχή απαγγείλθηκαν κάποια ποιήματα, στη συνέχεια τραγούδησε η χορωδία του σχολείου μας και τελευταίως παίξαμε ένα θέατρο με τη γέννηση του Χριστού». (10) «Το μόνο που αξίζει είναι οι ειδήσεις της ΝΕΤ, ΕΤ1 και ΕΤ3, καθώς και τα ντοκυμαντέρ που παρουσιάζουν καθημερινώς αυτά τα κανάλια». ΙΙ. Και στα επιρρήματα με μεταβλητή κατάληξη παρουσιάζεται διαφοροποιημένος βαθμός παγίωσης: π.χ. ενώ οι λεξικές συμφράσεις των παραδειγμάτων (11), (12) έχουν εναλλακτικό [-λόγιο] ισοδύναμο, οι αντίστοιχες των παραδειγμάτων (13), (14) είναι παγιωμένες: (11) «Έχω πέσει με τα μούτρα στα πανελλαδικώς (/πανελλαδικά) εξεταζόμενα μαθήματα». 866

9 (12) «Μπήκαμε κανονικά και προς το παρόν όλα βαίνουν καλώς (/καλά)». (13) «Τον προηγούμενο μήνα και με αφορμή τα ευρέως γνωστά σεξουαλικώς μεταδιδώμενα νοσήματα [ ] μας δόθηκε η δυνατότητα να παρακολουθήσουμε μια σύντομη εκδήλωση που αφορούσε τον τρόπο προφύλαξης από αυτά». (14) «Και καλώς εχόντων των πραγμάτων του χρόνου τέτοια εποχή θα απολαμβάνω το φοιτητικό μου βίο». IΙΙ. Τέλος, να σημειωθεί ότι σε συγχρονικό επίπεδο παρατηρείται από ορισμένους ομιλητές η τάση γενίκευσης της κατάληξης -α ακόμη και σε επιρρήματα με επί μακρόν επικρατούντα τον λόγιο τύπο σε -ως, π.χ. καταγράψαμε τα [-λόγια] αλλόμορφα επόμενα, κακά, κοινά. Σύμφωνα με το Λεξικό Μπαμπινιώτη (2002²: 1495), η συγκεκριμένη πρακτική ξεκίνησε από τον πολιτικό λόγο, τεκμηριώθηκε από την αντίληψη ότι στη δημοτική όλα τα επιρρήματα λήγουν σε -α και ενισχύθηκε από την αναλογική επίδραση των πολυάριθμων νεοελληνικών επιρρημάτων σε -α (γρήγορα, έξυπνα κ.λπ.). Ωστόσο, η αντικατάσταση του τύπου σε -ως από τον αντίστοιχο τύπο σε -α δεν τυγχάνει ευρείας αποδεκτότητας (acceptability), καθώς, όπως αναφέρει ο Μπαμπινιώτης (1994: 265), «Όσο καταπιεστική είναι η επιβολή της χρήσεως κάποιων νεκρών τύπων λόγιας προέλευσης, άλλο τόσο αστήρικτη και άσκοπη είναι, νομίζω, και η χρήση φτιαχτών, ξένων προς το κοινό αίσθημα της γλώσσας, τύπων, εν ονόματι ρυθμιστικών, ανύπαρκτων κανόνων και χάριν μιας εξίσου άσκοπης και ουτοπικής γλωσσικής συνέπειας» [+Λόγια] επιρρήματα και «κειμενικός τύπος» (text-type/genre) Ο πίνακας 5 συνοψίζει τα συνολικά ποσοστά χρήσης των λόγιων επιρρημάτων του γλωσσικού υλικού ανά κειμενικό είδος: Πίνακας 5 «Κατανομή [+/- λόγιων] επιρρημάτων * κειμενικό είδος» Κειμενικό είδος μαθητικού ερωτηματολογίου 1. σε φιλικό πρόσωπο 2. Συμμετοχή σε chat forum 3. Άρθρο για τη σχολική εφημερίδα 4. Απάντηση σε ερώτημα Πανελληνίων Εξετάσεων ΣΥΝΟΛΟ +λόγια Επιρρήματα -λόγια Ποσοστό % χρήσης [+λογίων] επιρρημάτων Όπως προκύπτει από την Ανάλυση Διακύμανσης (ANOVA), η διαφορά στην εμφάνιση των λόγιων επιρρημάτων ανάλογα με τον κειμενικό τύπο (genre) είναι στατιστικώς 867

10 σημαντική. Είναι προφανές και από το διάγραμμα 6, ότι το ποσοστό λόγιων επιρρημάτων αυξάνεται, όσο ανεβαίνουμε την κλίμακα επισημότητας, γεγονός που τεκμηριώνει μια ισχυρά γραμμική συσχέτιση ανάμεσα στη χρήση τους και τον βαθμό επισημότητας των επικοινωνιακών περιστάσεων, χωρίς βέβαια να αποκλείεται η παρουσία ενός λόγιου επιρρήματος να οφείλεται σε καθαρά τυχαίους, υποκειμενικούς παράγοντες, όπως είναι λ.χ. η μορφή που αυτό έχει στην ιδιόλεκτο του ομιλητή (πβ. Χατζησαββίδης 1999). Διάγραμμα 6: Γράφημα σκέδασης (scatterplot) [+λόγιων] επιρρημάτων * κειμενικό είδος 4.4. Η λειτουργία των λόγιων επιρρημάτων Πέραν της ποσοτικής προσέγγισης, η ποιοτική αξιολόγηση των αποτελεσμάτων οδηγεί σε ορισμένες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις, αναφορικά με τη διαφοροποιημένη λειτουργία που επιτελούν τα λόγια επιρρήματα στη νεανική επικοινωνία, ανάλογα με τον βαθμό επισημότητας των επικοινωνιακών περιστάσεων. Έτσι, στα [-επίσημα] είδη του ηλεκτρονικού λόγου, παρά τις ισχυρές πιέσεις που ασκεί το κοινωνικό δίκτυο (social network) των συνομηλίκων για συμμόρφωση προς τον κοινό κώδικα της νεανικής παρέας, που είναι ασφαλώς το νεανικό ιδίωμα (youth language), τα λόγια επιρρήματα βρίσκουν τη θέση τους στην πολυτροπική (Χοντολίδου 1999) ηλεκτρονική επικοινωνία, συμβάλλοντας στην πολυφωνία και την πολυσυλλεκτικότητα που την χαρακτηρίζει, και ικανοποιώντας την ανάγκη των νεαρών ομιλητών για εκφραστική πρωτοτυπία και ανεύρευση εναλλακτικών τρόπων διατύπωσης σε κειμενικά είδη, με τα οποία έχουν καθημερινή τριβή. Οι βασικές λειτουργίες, που επιτελούν τα λόγια επιρρήματα στα [-επίσημα] κειμενικά είδη είναι οι εξής: «φατική/επαφική»: αποβάλλοντας το κοινωνιογλωσσικό τους φορτίο, τα λόγια επιρρήματα μετατρέπονται σε δείκτες ενδοομαδικής αλληλεγγύης (intra-group solidarity markers), που ενισχύουν τους δεσμούς συνοχής του δικτύου της νεανικής συντροφιάς. 868

11 Χαρακτηριστικό είναι ότι συνυπάρχουν στο ίδιο συγκείμενο με τυπικές εκφράσεις οικειότητας του λεξιλογίου των νέων, όπως είναι οι χαιρετισμοί (hi, hello), οι προσφωνήσεις (darling), oι συντομογραφημένες συνθηματικές λέξεις (τέσπα, τα μελέ) κ.ο.κ., γεγονός που ενισχύει την άποψη περί ανάμειξης κωδίκων (code-mixing, Georgakopoulou 2001) στα είδη του ηλεκτρονικού λόγου, π.χ.: (15) «Hi there! Εύχομαι όλα καλά και να έχεις ελαφρώς προσαρμοστεί πλέον στις νέες συνθήκες». (16) «Hey darling! Χαθήκαμε!! Πώς πάει η ζωή?? Άσε...εδώ τρέξιμο...εξεταστική και δεν συμμαζεύεται!!!!! Έχω όμως τρελά νέα!!! Από πού να αρχίσω!!!! Καταρχάς το κεφάλαιο διακοπές... μάντεψε...όχι μάντεψε πού ήμουν...!!!». (17) «Hello! Τι λέει; Όλα καλά; Τι λέει η φοιτητική ζωή στην Αθήνα; Εγώ τα ίδια. Σου έχω πει επανειλημμένως ότι εγώ περνάω γαμάτα εδώ!» «εμφατική»: λειτουργία που αξιοποιείται κατά κόρον από τους νέους, προκειμένου να διοχετευθούν λεκτικά η ένταση, η εκφραστικότητα και η υπερβολή, που χαρακτηρίζουν τη μεταξύ τους επικοινωνία. (18) «Παιδιά η τηλεόραση την σημερινή εποχή είναι επιεικώς άθλια....υπάρχουν και τα ντοκυμαντέρ που προβάλλονται από την κρατική τηλεόραση αλλά λίγοι είναι αυτοί που τα παρακολουθούν (κακώς)». (19) «Αδιαφορώ παντελώς για τις εκπομπές στις οποίες βγάζουν τα εσώψυχά τους διάφοροι ρεζίλιδες. Είναι ξενέρωτες!» «ειρωνική - σκωπτική - χιουμοριστική»: για μια κοινωνιογλωσσική ομάδα, για την οποία το χιούμορ αποτελεί σχεδόν ιδιοσυγκρασιακό χαρακτηριστικό και κυρίαρχη επικοινωνιακή στρατηγική, η χιουμοριστική αξιοποίηση των λόγιων επιρρημάτων μπορεί να κυμαίνεται από την απλή έκφραση της παιγνιώδους διάθεσης του ομιλητή, μέχρι την εξωτερίκευση έντονης ειρωνείας ή σαρκασμού: (20) «Οι κουτσομπολίστικες εκπομπές με εκνευρίζουν τα μάλα και ειδικά η Στεφανίδου». (21) «...προσπαθώ όσο μπορώ να μείνω στο σωστό δρόμο και να μην παρασυρθώ από τον Νίκο που τελευταία με παρασέρνει ασυστόλως». (22) «Απλά μάλλον είμαι κάπως «εύθραυστη», γιατί τη μια στιγμή γελάω και σε μισό λεπτό μπορεί να έχω βάλει τις φωνές ή να αρχίσω να χτυπιέμαι! Όπως καταλαβαίνεις, η κατάσταση βαίνει επικινδύνως!...περιμένω τα νέα σου εναγωνίως!». (23) «Ζουζουνέλω μου τί μου κάνεις; Πώς τα πάς; Εγώ εδώ μια χαρά περνάω. Με το 869

12 Πανεπιστήμιο αρκετά καλά, όλως παραδόξως παρακολουθώ αυτό το εξάμηνο». «δημιουργική»: συναφής είναι και η δημιουργική χρήση των λόγιων επιρρημάτων, τα οποία παραλλάσσονται και μετατρέπονται σε υφολογικά εργαλεία ενός γλωσσικού παιχνιδιού, που προσφέρει διέξοδο στην εγγενή δημιουργικότητα των νεαρών ομιλητών. (24) «Καθημερινά την οθόνη μας κατακλύζουν εκπομπές οι οποίες στόχο έχουν τον κοινωνικό σχολιασμό λαϊκιστή το κουτσομπολιό ή ακόμα και τη νόθα ψυχαγωγία». Αντιθέτως, στα επίσημα κειμενικά είδη επικρατούν οι «τυπικές» λειτουργίες των λόγιων στοιχείων, όπως η επιδεικτική, που αξιοποιεί την κοινωνιογλωσσική τους αξία ως φορέων έκδηλου κύρους (overt prestige, πβ. Holmes 2001: ), και η συντελεστική, η οποία σχετίζεται με την προσπάθεια σύγκλισης προς ένα λογιότερο γλωσσικό πρότυπο, προκειμένου να επιτευχθούν συγκεκριμένα επικοινωνιακά αποτελέσματα: έτσι, οι νεαροί ομιλητές, που προσβλέπουν σε κοινωνική άνοδο και επαγγελματική καταξίωση, υιοθετούν πιο πρόθυμα το λόγιο τυπικό ως μέρος της ιδιολέκτου τους, εφόσον το θεωρούν συντελεστικό στην κοινωνική τους ανέλιξη και στην προσπάθειά τους να επιτύχουν κάποιο στόχο, π.χ. να γράψουν καλά σε μία εξέταση, να κερδίσουν μια υποτροφία κ.ο.κ. Οι δύο αυτές λειτουργίες βρίσκονται σε σχέση συμπληρωματικότητας και αμοιβαίας επικάλυψης, καθώς η διάκρισή τους δεν είναι εύκολη και σχετίζεται άμεσα με τα επικοινωνιακά κίνητρα και την προθετικότητα του γράφοντος. (25) «Τον προηγούμενο μήνα και με αφορμή τα ευρέως γνωστά σεξουαλικώς μεταδιδώμενα νοσήματα και τις βλαβερές επιπτώσεις τους μας δόθηκε η δυνατότητα να παρακολουθήσουμε μια σύντομη εκδήλωση που αφορούσε τον τρόπο προφύλαξης από αυτά» Αποκλίσεις κατά τη χρήση των λόγιων επιρρημάτων Σε ένα σύνολο 677 λόγιων επιρρημάτων των μαθητικών ερωτηματολογίων εντοπίστηκαν 41 αποκλίνοντες τύποι (6,1 %). Οι συνηθέστερες κατηγορίες αποκλίσεων, που «τυποποιήσαμε», είναι οι ακόλουθες: ορθογραφικές: αφορούν παραβιάσεις της ιστορικής ορθογραφίας, π.χ. ερρήμην, ευραίως, κοινός, λείαν, ούτο καθεξίς κ.ά. μορφοφωνολογικές, όπως η επανανάλυση των συνθετικών του επιρρήματος «καταρχήν» (28) και η απλοποίηση του δυσπρόφερτου λόγιου συμπλέγματος «μπτ» στο επίρρημα «παρεμπιπτόντως» (29): 870

13 (26) «Άσε έχω να σου πω φοβερά νέα, κατα ρχήν έχω βαρεθεί το σχολείο...». (27) «Πώς τα περνάς φιλαράκι; Παρεπιπτόντως καλή Σαρακοστή!». μορφοσυντακτικές, π.χ. στην περίπτωση αρχαιοπρεπών επιρρημάτων, όπως το «άμα»: (28) «Πάντως πεποίθηση δική μου είναι ότι το status quo έχει καθορισθεί άμα τῇ γέννησῃ της ιδιωτικής τηλεόρασης». λεξιλογικές, όπως ο συγκρητισμός: (29) «Αυτά από μένα, περιμένω εναγωνιωδώς την απάντησή σου. Τα λέμε σύντομα ελπίζω». σημασιοπραγματολογικές, λ.χ. η πραγματολογικώς «ακατάλληλη» χρήση των λόγιων επιρρημάτων στις ακόλουθες προτάσεις: (30) «...και απορώ πώς ο κόσμος συνεχίζει και την υποστηρίζει βλέποντας ριάλιτι. Συλλήβδην πιστεύω πως το επίπεδο της τηλεόρασης κρίνοντας από τα σημερινά δεδομένα έχει αρχίσει και μειώνεται». (31) «Αποδεχόμενη τη νέα τεχνολογία αμιγώς θα σημαίνει ότι αποδέχομαι και τις συνέπειες που συνεπάγεται η κατάχρησή της». Όλες οι ανωτέρω κατηγορίες αποκλίσεων ερμηνεύονται ως συστηματικά λάθη, προερχόμενα από διαχρονικές εξελίξεις της γλώσσας στο φωνολογικό και μορφολογικό επίπεδο, τα οποία σηματοδοτούν ασάφεια ή αδιαφάνεια του συστήματος στο συγκεκριμένο σημείο και μπορούν να θεωρηθούν προϊόντα επανακατατάξεως ή επανερμηνείας τύπων ή δομών σε συγχρονικό επίπεδο (Θεοφανοπούλου 2003: 55-57). Τέλος, κοινωνιογλωσσική περισσότερο υφή έχουν αποκλίσεις όπως οι λογιωτατισμοί χάριν εντυπωσιασμού, που οφείλονται σε υπερδιορθωτικότητα (Holmes 2001: ) και παρασύρουν σε αδόκιμες διατυπώσεις ομιλητές, οι οποίοι δεν έχουν επαρκή γνώση των κανόνων της λόγιας γλώσσας: (32) «Λοιπόν θα ήθελα να τα ξαναπούμε αυτοπροσώπος (αντί: από κοντά). Περιμένω δικό σου mail και αναφορά για τα καινούργια παιχνίδια». 5. Συμπεράσματα Από την ποσοτική και ποιοτική διερεύνηση της παρουσίας των λόγιων επιρρημάτων στη νεανική επικοινωνία προέκυψαν τα εξής συνολικά συμπεράσματα: 871

14 1. Η χρήση λόγιων επιρρημάτων στον νεανικό λόγο είναι σχετικά περιορισμένη: σε ένα μαθητικό corpus λέξεων εντοπίσαμε μόνο 677 λόγια επιρρήματα, έναντι [-λόγιων] (ποσοστό 4.4 % εντός του παραδείγματος των επιρρημάτων και 0.24% επί συνόλου λέξεων). Λόγω της χαμηλής συχνότητάς τους, τα λόγια επιρρήματα είναι κοινωνιογλωσσικά σημαδεμένα (marked), σε αντίθεση με τα αμαρκάριστα επιρρήματα της δημοτικής. 2. Οι διάφορες εμφανίσεις του κάθε λόγιου επιρρήματος διαφοροποιούνται μεταξύ τους από πλευράς: α) δομικής, ως προς τον βαθμό παγίωσης/στερεοτυπίας, σχηματίζοντας ένα συνεχές, το οποίο αρχίζει από τις αδέσμευτες και καταλήγει στις στερεότυπες επιρρηματικές φράσεις, β) υφολογικής, ως προς το επίπεδο ύφους στο οποίο ανήκουν, που μπορεί να κυμαίνεται από έντονα αρχαϊστικό, μέχρι απλώς λόγιο, ή ακόμη και καθημερινό. Ανάλογα με την τιμή που φέρει κάθε επίρρημα σε καθεμία από τις δύο προαναφερθείσες διαστάσεις, τοποθετείται σε διαφορετικό σημείο μιας διαβαθμισμένης κλίμακας λογιότητας (learnedness scale). 3. Στατιστικά σημαντικός για την πυκνότητα χρήσης των λόγιων επιρρημάτων αποδεικνύεται ο βαθμός επισημότητας των επικοινωνιακών περιστάσεων που συναρτώνται με κάθε κειμενικό είδος: έτσι, πρωτοτυπικά τα λόγια επιρρήματα συνδέονται με τον επίσημο, δημόσιο γραπτό λόγο, ενώ περιορίζονται σημαντικά στις ιδιωτικές/οικείες λεκτικές ανταλλαγές. 4. Ο ρόλος του επικοινωνιακού πλαισίου είναι τόσο καθοριστικός, ώστε οι κοινωνιοπραγματολογικές λειτουργίες των λόγιων επιρρημάτων στη νεανική επικοινωνία να μπορούν να «τυποποιηθούν» με βάση τις επικοινωνιακές περιστάσεις: σε [- επίσημα] κειμενικά είδη του καθημερινού λόγου, τα λόγια επιρρήματα αποχαρακτηρίζονται και μετατρέπονται σε μέσα γλωσσικής αλληλεπίδρασης των μελών της παρέας των συνομηλίκων (δείκτες ενδοομαδικής αλληλεγγύης), εκφράζοντας ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά της νεανικής ηλικίας, όπως είναι η παικτική διάθεση, το χιούμορ, η δημιουργικότητα, η συναισθηματικότητα και η εκφραστικότητα. Αντιθέτως, στα επίσημα είδη υπερτερούν λειτουργίες, που σχετίζονται με το έκδηλο κύρος (overt prestige) των λόγιων παραλλαγών ως δεικτών επισημότητας. Ωστόσο, δεν είναι πάντοτε εύκολη η ανίχνευση συγκεκριμένων υφολογικών ή άλλων κινήτρων, καθώς δεν αποκλείεται η ενδοκειμενική ποικιλία να οφείλεται στην επίδραση καθαρά συγκυριακών ή υποκειμενικών/αισθητικών κριτηρίων. 5. Οι παρατηρούμενες αποκλίσεις κατά τη χρήση των λόγιων επιρρημάτων αποδεικνύουν ότι οι νέοι δεν είναι επαρκώς εξοικειωμένοι με το λόγιο τυπικό, με αποτέλεσμα συχνά να αισθάνονται γλωσσική ανασφάλεια. 872

15 Συμπερασματικά, μέσα από την εμπειρική προσέγγιση του μορφολογικού παραδείγματος των επιρρημάτων της Ν.Ε. και με ομάδα αναφοράς τους νεαρούς ομιλητές, διαπιστώθηκε ότι, ακόμη και στη ριζοσπαστική αυτή κοινωνιόλεκτο, έχει σε μεγάλο βαθμό επιτευχθεί η λειτουργική ισορροπία των δύο ποικιλιών, της [+λόγιας] και της [-λόγιας], αναδεικνύοντας αυτό που ο Χαραλαμπάκης (2003: 55) αποκαλεί «προκλητικά ετερογενή και εντυπωσιακά ομοιογενή νεοελληνική γλώσσα». Βιβλιογραφία Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. & Α. Φλιάτουρας (2003) «Η διάκριση [λόγιο] και [λαϊκό] στην ελληνική γλώσσα. Ορισμός και ταξινόμηση». Πρακτικά 6 ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Ρέθυμνο, Σεπτεμβρίου 2003 [ψηφιακός δίσκος]. Ανδρουτσόπουλος, Γ. (2001) «Γλώσσα των νέων». Στο Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.) Εγκυκλοπαιδικός οδηγός για τη γλώσσα. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Georgakopoulou, A. (2001) Vlepeis ellinika sto mail sou?. Αφιέρωμα Το ελληνικό γλωσσικό περιβάλλον στο Διαδίκτυο. Εφημερίδα Η Καθημερινή (14/10/2001), 1. Holmes, J. (2001). An Introduction to Sociolinguistics (2 nd Edition). London & New York: Longman. Θεοφανοπούλου-Κοντού, Δ. (2003) «Λάθη στη χρήση της γλώσσας». Στο Γ. Χάρης (επιμ.) Δέκα μύθοι για την ελληνική γλώσσα. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, Holton D., P. Mackridge & E. Φιλιππάκη-Warburton (1999) Γραμματική της ελληνικής γλώσσας (μτφρ. Β. Σπυρόπουλος). Αθήνα: Πατάκης. Ιορδανίδου, Α. (1997) Λεξικό Λογίων Εκφράσεων της Σύγχρονης Ελληνικής. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Κλαίρης, Χ. & Γ. Μπαμπινιώτης (σε συνεργασία με τους Α. Μόζερ, Α. Μπακάκου-Ορφανού, Σ. Σκοπετέα) (2005) Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Δομολειτουργική - Επικοινωνιακή. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (2001) Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη (διαθέσιμο στο: Mackridge, P. (1990) Η νεοελληνική γλώσσα. Αθήνα: Πατάκης. Μπαμπινιώτης, Γ. (1994) Ελληνική Γλώσσα. Παρελθόν-Παρόν-Μέλλον. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg. Μπαμπινιώτης, Γ. (2002) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (2 η έκδοση). Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. Νάκας, Α. (1987) Tα Επιρρηματικά της Νέας Ελληνικής: Προβλήματα Υποκατηγοριοποίησης. Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, αρ. 50. Νάκας, Α. (2002) «Τα Επιρρηματικά της Νέας Ελληνικής: Συμπεράσματα από μια γενική διερεύνηση». Γλωσσολοφιλολογικά Β. Μελετήματα για τη Γλώσσα και τη Λογοτεχνία. Αθήνα: Σ. Πατάκης Α.Ε., Τσιρόγλου, Δ. (1997) Λεξικό Αρχαϊστικών Φράσεων της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας. Τσοπανάκης, Α. (1994) Nεοελληνική Γραμματική. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Χαραλαμπάκης, Χ. (2003) «Διγλωσσία και γλωσσικό ζήτημα». Στο: Δ. Θεοφανοπούλου-Κοντού, Χ. Λασκαράτου, Μ. Σηφιανού, Μ. Γεωργιαφέντης, Β. Σπυρόπουλος (επιμ.) Σύγχρονες Τάσεις στην Ελληνική Γλωσσολογία: Μελέτες αφιερωμένες στην Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton. Aθήνα: Πατάκης, Χατζησαββίδης, Σ. (1999) «Η μορφολογική ποικιλία στον ελληνικό γραπτό δημοσιογραφικό λόγο». Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 19: Χοντολίδου, Ε. (1999) «Εισαγωγή στην έννοια της πολυτροπικότητας». Γλωσσικός Υπολογιστής 1,