Κινητοποίηση μετά την καταστροφή στη Σελούδα. Ο ναός του αγίου Παύλου κτίστηκε κατά το 1030 από τον όσιο Ιωάννη τον Ξένο που στη δυτική

Transcript

1 Τριμηνιαία Έκδοση της ΕΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΑΧΟΥ ΣΦΑΚΙΑΝΩΝ l Ζαλόγγου 13-15, ΤΚ: ΑΘΗΝΑ l ΦΥΛΛΟ 155 Έτος 48ο ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ - ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2016 l Τιμή φύλλου: 0,01 Έφυγε ο αγωνιστής - ιεραπόστολος των Σφακιών Ο παπα-γιώργης Χιωτάκης που, στα 50 του, φόρεσε το ράσο, πάνω από τη Σφακιανή φορεσιά, και τα στιβάνια του, και με πίστη και πάθος αγωνίστηκε να κρατήσει η επαρχία τη Σφακιανή της ταυτότητα, να μην ξεπουληθεί στους ξένους, να μείνουν οι νέοι στα χωριά και να ασχοληθούν με τα παραδοσιακά επαγγέλματα. Με πρωτοποριακές προτάσεις και ιδέες, με κρύα και βροχές, περιερχόταν τα απομονωμένα χωριά των Δυτικών Σφακιών, λειτουργούσε και έκανε Ανάσταση σε εκκλησίες που είχαν χρόνια να λειτουργηθούν, κήρυττε αγάπη και ελπίδα, απλός, αληθινός κι ανθρώπινος... Το φυσικό κάλλος και τα δάση των Σφακιών Η φύση, τα βουνά, τα δάση, είναι μια σημαντική κληρονομιά για τα Σφακιά. Το φυσικό τοπίο είναι απείρου κάλλους και ιδιαιτερότητας και στο βάθος των αιώνων, συνέβαλλε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της ψυχοσύνθεσης των Σφακιανών. Οι ιστορικοί και οι περιηγητές περιγράφουν τα Σφακιά ως απόρθητο φρούριο που περικλείεται από ψηλά βουνά και φαράγγια και τους κατοίκους του ως ανθρώπους ελεύθερους, έξυπνους με ιδιαίτερα σωματικά και ψυχικά χαρίσματα, πολεμιστές που αγαπούν και υπερασπίζονται τον τόπο τους. Σήμερα το τοπίο εξακολουθεί να είναι εντυπωσιακό και οι επισκέπτες μαγεύονται από το φυσικό κάλλος και τις μοναδικές διαδρομές που πρoσφέρει η επαρχία των Σφακιών σε δυσβατα φαράγγια σε ψηλές κορυφές και σε παρθένα δάση ανάμεσα στις κορυφές της μαδάρας και το Λυβικό Πέλαγος. Βέβαια σήμερα ο επισκέπτης φτάνει στο μεγαλύτερο μέρος των Σφακιών με αυτοκίνητο απλά και γρήγορα, απομυθοποιώντας τον θρύλο του απρόσιτου φρουρίου, απολαμβάνει το τοπίο και την Σφακιανή φύση και ένα μεγάλο μέρος της οικονομίας των Σφακιών στηρίζεται στον τουρισμό. Κάθε τόπος, στη Ελλάδα, την εποχή του τουρισμού που ζούμε, προσπαθεί να διατηρήσει τη ταυτότητά του και τις ιδιαίτεροτητές του γιατί είναι πόλος έλξης, είναι το κάτι που τον διαφοροποιεί από τους υπόλοιπους προορισμούς. Για τα Σφακιά το συγκριτικό πλεονέκτημα είναι το ορεινό και απρόσιτο τοπίο, τα δάση, η χλωρίδα, το πλήθος των αρωματικών φυτών πολλά απο τα οποία είναι ενδημικά, το μοναδικό «αγρίμι» και φυσικά η ιστορία και ο κόσμος μας. Όλα αυτά, όπως την ελευθερία μας που υπερασπιστήκαμε και αγωνιστήκαμε γι αυτή, πρέπει να αγωνιστούμε για να τα προστατεύσουμε γιατί με την πρόσφατη πυρκαγιά στο δάσος της Σελούδας στη περιφέρεια του Αϊ-Γιάννη κινδύνευσε να καεί όλο αυτό το αρχαίο δάσος μέχρι και το Φαράγγι της Σαμαριάς. 250 Κινητοποίηση μετά την καταστροφή στη Σελούδα Ο ναός του αγίου Παύλου κτίστηκε κατά το 1030 από τον όσιο Ιωάννη τον Ξένο που στη δυτική Κρήτη έκτισε επίσης τη Μονή Μυριοκεφάλων στο Ρέθυμνο και άλλες πέντε μονές στους νομούς Ρεθύμνου και Χανίων. Ένα βιβλίο για την Ένωση Η Ένωση των Απανταχού Σφακιανών ευχαριστεί τον εκλεκτό Σφακιανό και μέλος της Ένωσης, Γιάννη Κατσανεβάκη, για την ευγενή προσφορά του να δωρίσει τα έσοδα από το βιβλίο του «Θαλασσινά και Άλλα» στην Ένωση. Σελ. 4 Σελ. 12

2 2 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ 2016 Η δημιουργός Αγ. Απόστολοι, Θόλος Αλήθεια είσαι τόσο όμορφη; Ή με τα μάτια της καρδιάς σε αντικρίζω; Νεράιδας ντύθηκες το φόρεμα; Ή σε στόλισα το ολόλευκο των καραβόπανων που θρόιζαν σαν μ αποκοίμιζες στον κόρφο σου; Ολόχρυσα έχεις τα μαλλιά; Ή έπλεξα ανάμεσα τους, τους ήλιους που άλλοτε ζωγράφιζα, πριν κουρνιάσουν αποκαμωμένοι στα συρτάρια σου; Καθρέπτης του ουρανού είναι τα μάτια σου; Ή απ το γαλάζιο τους πασπάλισα του κόσμου όλα τα κύματα; Στέκω μπροστά σου προσμένοντας. Μια στάλα ψυχής δώσ μου ακόμα για να ξαναγεννιέμαι, κάθε φορά που θα στρέφω το πρόσωπο στον ήλιο. Μαρία Σ Κριαρά Από την επίσκεψη του Υποδιοικητή της 7ης Υ.ΠΕ. κ. Στέλιου Δημητρακόπουλου, στα περιφερειακά ιατρεία του Δήμου Σφακίων, παρουσία του Δημάρχου Γιάννη Ζερβού και των Αντιδημάρχων, Πέτρου Σοφούλη και Γιώργου Πρωτοπαπαδάκη. Tριμηνιαία έκδοση της Ένωσης των Απανταχού Σφακιανών Ιδιοκτήτης: «Ένωση των Απανταχού Σφακιανών», ΕΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ & ΖΑΛΟΓΓΟΥ 15, ΤΚ Αθήνα, Τηλ. - FAX.: , info@ensfakia.gr, Εκδότης - Διευθυντής: Γιάννης Πολυράκης, ypoly@math.ntua.gr, Συντακτική επιτροπή: Καλλιόπη Γερωνυμάκη, Γιάννης Πολυράκης, Βασίλης Θωμάς, Ανδρέας Κούνδουρος, Ελένη Γεωργιλιδάκη Επιμέλεια φωτογραφιών: Λευτέρης Σαμοθράκης, Επιμέλεια εντύπου - σελιδοποίηση: Σπύρος Γκίκας Δακτυλογράφηση χειρογράφων - Διόρθωση κειμένων: Χριστίνα Γερολυμάτου, Ανδρέας Κούνδουρος Διαχωρισμός - Εκτύπωση - Ετικετοποίηση - Συσκευασία: ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΑΠΑΡΣΙΣ» Μυκηνών 9 - Κεραμεικός, ΑΘΗΝΑ Τηλ , aparsis.publ@gmail.com Επιταγές - Εμβάσματα: Προς: Ένωση Απανταχού Σφακιανών POSTE RESTANTE Κ.Τ.Α. ΑΙΟΛΟΥ 100, Τ.Κ Αθήνα ΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΜΑΣ Η συντακτική επιτροπή της εφημερίδας και το Δ.Σ. της Ένωσης των Απανταχού Σφακιανών, ευχαριστούμε θερμά όλους όσοι έστειλαν τη συνδρομή τους στην εφημερίδα μας. Επίσης, ευχαριστούμε τους δωρητές που, πέραν της ετήσιας συνδρομής τους, ενισχύουν την εφημερίδα με μεγαλύτερα ποσά. Οι συνδρομές και δωρεές καλύπτουν περίπου το 1/3 του ετήσιου κόστους έκδοσης και αποστολής της, παρά τη δραστική μείωσή του που καταφέραμε. Για να στείλετε τη συνδρομή σας, κόψτε το Δελτάριο ΤΑΧΥ- ΠΛΗΡΩΜΗΣ των ΕΛ.ΤΑ. που υπάρχει στο φύλλο, συμπληρώστε τα στοιχεία σας και το ποσόν που θέλετε και δώστε το στον Ταχυδρόμο ή στο Κατάστημα των ΕΛ.ΤΑ. Δεν απαιτούνται ταχυδρομικά έξοδα. Σας ευχαριστούμε. Γρήγορο Internet στα Σφακιά! Ξεκίνησε, με χρημοτοδότηση από την ΕΕ, στο πλαίσιο του προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας», και ανάδοχο τον Ο.Τ.Ε. Α.Ε. του συντοπίτη μας, Τεχνικού Διευθυντή, Σταύρου Καπριδάκη, το έργο ανάπτυξης ευρυζωνικών υποδομών σε αγροτικές λευκές περιοχές της Επαρχίας. Θα καλύψει 77 χιλιόμετρα του Δήμου Σφακίων, με αφετηρία τις Βρύσες Αποκορώνου, και θα συνεχιστεί με ταχείς ρυθμούς, στα χωριά, Ασκύφου (γειτονιές Αμμουδάρι, Καρές, Γωνί), Καλλικράτη, Ίμπρο, Χώρα Σφακίων, Ανώπολη, Κομιτάδες, Βρασκά, Βουβά, Νομικιανά, Άγιο Νεκτάριο, Φραγκοκάστελλο, Σκαλωτή και Αργουλέ. Συνδρομές για την Ένωση και την εφημερίδα μας l Κοτσίφης Ανδρέας 100 l Μανουσέλης Γ., Ροδάκινο 30 l Ένωση Κρητών Σαρωνικού 25 l Παττακός Μανώλης, στη μνήμη της μητέρας του 200 l Βολουδάκης Μανούσος, για κοινωφελή σκοπό 50 l Μπολιώτης Προκόπης 30 l Κωνσταντουδάκη Ελβίρα 20 l Βαρδουλάκης Γεώργιος 50 l Βαρδουλάκη-Τσατσαρωνάκη 50 l Πλυμάκης Αντώνης 20 l Ψαρουδάκης Γ. 20 l Μανούσακας Μανούσος 30 l Καπριδάκης Αλέκος 20 l Καπριδάκης Σταύρος 20 l Βαμιεδάκης Νότης 10 l Τζατζιμάκης Μανώλης 20 l Παπαδομαρκάκη Σταυρούλα 50 l Μανουσέλη Γ. 10 l Μανουσέλη Βιργινία 20 l Νικολουδάκης Στέλιος 20 l Ψαρρού Μαρία 15 l Ψαρρός Στέλιος 15 l Χαρισάκης Βασίλης 10 l Κατσανεβάκης Γιάννης, από τα έσοδα του βιβλίου του, 1040 στη μνήμη του πατέρα του l Παπαχριστοδούλου Ιωάννα 20 l Βρετουδάκης Στρατής 50 l Αλιγιζάκης Γιώργος 30 l Σαμαριτάκης Γιώργος 20 l Δαμανάκης Κ. 100 l Μανουσέλης Ιωάννης (του Ευτυχίου) 50 l Κανδηράκη Βιργινία 20

3 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ Η πρωτοχρονιάτικη βασιλόπιτα της Ένωσης

4 4 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ 2016 Κινητοποίηση μετά την καταστροφή στη Σελούδα Σε απόσταση αναπνοής από τη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Παύλου ΗΈνωση των Απανταχού Σφακιανών συγχαίρει τον διαπρεπή αρχαιολόγο και φίλο των Σφακιών, Μιχάλη Ανδριανάκη, για το γνήσιο ενδιαφέρον του και στηρίζει, με όλες της τις δυνάμεις, τη γενναιόδωρη πρότασή του: «Θα κάνω μια πρόταση σε φίλους τεχνικούς, που διαβάζουν τον τοίχο μου, για μια ακόμη προσφορά για τη σωτηρία του μνημείου (μια προσπάθεια που ξεκινήσαμε, αλλά δεν ολοκληρώσαμε πριν από μερικά χρόνια από την πλευρά της Υπηρεσίας για αντικειμενικούς λόγους): Να πάμε ένα Σαββατοκύριακο να αποτυπώσουμε το μνημείο και να συντάξουμε τη μελέτη αποκατάστασής του. Εγώ βάζω την αρχαιολογική τεκμηρίωση. Ύστερα, ας δώσουμε τη μελέτη στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και στους παράγοντες της περιοχής να βρουν χρηματοδότηση. Προσωπικά έχω μια ιδέα, που "τη ρίχνω στο τραπέζι": Να μην τα περιμένουμε όλα από το φτωχό μας κράτος. Σφακιανοί-πρόσωπα και φορείς-με λεφτά υπάρχουν. Να δούμε αν μπορούν να συγκεντρωθούν χρήματα από την τοπική κοινωνία και ας βοηθήσουν και οι παράγοντες της περιοχής.εχω και μια άλλη ιδέα, που θα σας την πω όταν η μελέτη θα είναι έτοιμη. Περιμένω προτάσεις...». 175 (Όπως την ανάρτησε στη σελίδα του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης) Λίγα λόγια για τον ιστορικό ναό «Ο μικρός σταυρικός με τρούλο ναός του αγίου Παύλου, στην όμορφη, έρημη παραλία των Σφακιών, κτίστηκε μετά το 1030 από τον τοπικό όσιο Ιωάννη τον Ξένο και Ερημίτη από το Σίβα των Αστερουσίων. Ο Ιωάννης, περιπλανήθηκε στη δυτική Κρήτη και έκτισε τη Μονή Μυριοκεφάλων στο Ρέθυμνο και άλλες πέντε μονές ανάμεσα στους σημερινούς νομούς Ρεθύμνου και Χανίων. Επιζητώντας την ησυχία του έφτασε στην έρημη αυτή παραλία, όπου ο Θεός ξέρει κάτω από ποιές συνθήκες έκτισε και τοιχογράφησε το μικρό ναό του αγίου Παύλου στον προσφιλή του αρχιτεκτονικό τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο. Σε σύγκριση με τα άλλα του κτίσματα, που σώζονται, ο ναός εδώ είναι πιο απλός, γεγονός που έχει σχέση με τις δυσκολίες που συνάντησε στην έρημη αυτή περιοχή. Παρόλα αυτά η πρόσοψη είναι αρκετά προσεγμένη και είναι ορατές οι επιδράσεις από την αρχιτεκτονική της Κωνσταντινούπολης, ενώ οι άλλες πλευρές και ο τρούλος είναι σε απλούστερη μορφή. Στο εσωτερικό σώζονται τοιχογραφίες σε δυο στρώματα, έργο λαϊκών ζωγράφων, οι οποίες δυστυχώς καταστρέφονται από την αλμύρα της θάλασσας». 170 Μιχάλης Ανδριανάκης

5 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ Ο Ελ Γκρέκο στην Ένωση Στις 29 Φεβρουαρίου, η Ένωση και οι πατρινές εκδόσεις Πικραμένος παρουσίασαν το βιβλίο της Μίτσης Σκ. Πικραμένου, «Αναζητώντας μιαν υπογραφή. Ο Άγιος Γεράσιμος είναι έργο του El Greco;». Ο πρόεδρος της Ένωσης, Γιάννης Πολυράκης, καλωσόρισε με θερμά λόγια τους φίλους, Σφακιανούς και μη, που γέμισαν την αίθουσά μας, ενώ την εκδήλωση συντόνισε η ταμίας μας, Μαρία Κριαρά. Εκ μέρους των εκδόσεων Πικραμένος, χαιρέτησε η Νέλλη Βουτσινά που αναφέρθηκε και στη δραστηριότητα και την προσφορά του εκδοτικού οίκου της Πάτρας. Φιλική και άμεση, η συγγραφέας του βιβλίου Μίτση Πικραμένου αποκάλυψε στοιχεία από την ερευνητική της προσπάθεια να αναζητήσει τα ίχνη του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου και της γνωριμίας του με τον άγιο Γεράσιμο Νοταρά, εξηγώντας με αυτό τον τρόπο τη δημιουργία της προσωπογραφίας του αγίου από τον κρητικό ζωγράφο. Η προσέλευση ήταν μεγάλη, λόγω του ενδιαφέροντος θέματος, και δόθηκε η ευκαιρία στους παρευρισκόμενους να απολαύσουν την αισθαντική ανάγνωση ενδεικτικών αποσπασμάτων του βιβλίου, από τον ηθοποιό Μάνο Αμανάκη, και να συνομιλήσουν με τη συγγραφέα. Μέσα από τις σελίδες του ιστορικού μυθιστορήματος μπορεί κανείς να παρακολουθήσει από κοντά τη ζωή του Ελ Γκρέκο και του άγιου Γεράσιμου, καθώς και την πορεία του πίνακα στον χωροχρόνο. Από τη δημιουργία του έργου και διατρέχοντας καίρια ιστορικά γεγονότα, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες κάθε εποχής, από το 1548 μέχρι το 1989 οπότε και χάνεται κάθε ίχνος του πίνακα. Συγχρόνως, παρουσιάζονται, με γλαφυρό και άμεσο τρόπο, οι ζωές όσων είχαν την τύχη να τον έχουν στην κατοχή τους, τα συναισθήματά τους και οι διαπροσωπικές τους σχέσεις, είτε αφορούν τον πίνακα είτε όχι. Σημαντικοί τόποι της πλοκής του βιβλίου είναι, ο Χάνδακας, η Βενετία, το Άγιον Όρος, οι Άγιοι Τόποι, η Ναύπακτος, το Γαλαξίδι, η Ζάκυνθος, η Κεφαλονιά, το Ναύπλιο, η Χίος, η Σμύρνη, η Αθήνα, πλαισιωμένοι, πάντα αριστοτεχνικά, από σημαντικά ιστορικά γεγονότα, όπως η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, η Ναυπλιακή Επανάσταση, η Καταστροφή της Σμύρνης, καθώς και πολλά άλλα λιγότερο σημαντικά. Την εκδήλωση επένδυσαν με τη μουσική τους, για ακόμα μια φορά, οι αγαπημένοι φίλοι της Ένωσης, Μιχάλης Πολυχρονάκης και Λευτέρης Φραγκιουδάκης, που μας ταξίδεψαν μέσα από τις μελωδίες της λύρας και του λαούτου. Η βραδιά ολοκληρώθηκε με παραδοσιακό κέρασμα που πρόσφερε η Ένωση και ζωντανές συζητήσεις, με θέα τον φωτισμένο Λυκαβηττό. 360

6 6 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ 2016 Εκδήλωση Μνήμης για τους Κρήτες του Μακεδονικού και Ηπειρωτικού Αγώνα Την Κυριακή 7 Φεβρουαρίου 2016, πραγματοποιήθηκε στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών, σεμνή εκδήλωση τιμής και μνήμης, αφιερωμένη σε όλους τους εθελοντές Κρητικούς, που έπεσαν ηρωικά στους Μακεδονικούς και Ηπειρωτικούς αγώνες για την ελευθερία. Η εκδήλωση αυτή πραγματοποιήθηκε από την Αδελφότητα Κρητών Πειραιά «Η ΟΜΟΝΟΙΑ» και τον Σφακιανό Προεδρό της Θοδωρή Τσόντο που έχει αγωνιστεί για να αναδείξει τη μεγάλη προσφορά της Κρήτης και των Κρητικών αγωνιστών στην απελευθέρωση αυτών των περιοχών. Πρόεδροι και εκπρόσωποι σωματείων και φορέων, καθώς και χορευτές με παραδοσιακές κρητικές ενδυμασίες και λάβαρα της Αδελφότητας, παρακολούθησαν το Εθνικό μνημόσυνο που τελέστηκε στον Ιερό Ναό των Αγίων Θεοδώρων, ιερουργούντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Προικοννήσου και επίτιμου μέλους της Αδελφότητας κ.κ. Ιωσήφ. Στη συνέχεια ο καθηγητής κ. Γεώργιος Καρτσώνης εκφώνησε τον επιμνημόσυνο λόγο, στον οποίο μεταξύ άλλων τόνισε τη συμβολή της «ΟΜΟΝΟΙΑΣ», αναφέροντας ονόματα μελών της που έλαβαν μέρος στους αγώνες. Τονίζουμε εδώ ότι η «ΟΜΟΝΟΙΑ» είναι από τα αρχαιότερα σωματεία και ότι ιδρύθηκε περί το 1882 για να περιθάλψει και να βοηθήσει τους κατατρεγμένους Κρητικούς επαναστάτες που κατέφευγαν στον Πειραιά κυνηγημένοι από τους Τούρκους. Πολλά μέλη της έλαβαν μέρος στους αγώνες για την απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Ακολούθησε τρισάγιο στον τάφο του Σφακιανού Γενικού Αρχηγού (μετά τον θάνατο του Παύλου Μελά) του Μακεδονικού αγώνα, Αντιστράτηγου καπετάν Βάρδα. Στη συνέχεια η Αντιπρόεδρος Α.-Μ. Ντουντουνάκη απέδωσε με απαγγελία, τον τρόπο με τον οποίο η Κρητική ρίμα απαθανάτισε τη μεγάλη συμβολή των Kρητικών στον Μακεδονικό αγώνα. «Μεριάστε ο Βάρδας να διαβεί, να πάει στο Μοναστήρι Κει που ναι ο πόλεμος χαρά κι η μάχη πανηγύρι». Ο Πρόεδρος Θοδωρής Τσόντος κατέθεσε στεφάνι στο τάφο του Καπετάν Βάρδα και ο κόσμος έψαλε συγκινημένος τον Εθνικό ύμνο. Στη συνέχεια, η ριζίτικη ομάδα της «ΟΜΟΝΟΙΑΣ» τραγούδησε το ριζίτικο «Σε ψηλό βουνό» που κλιμάκωσε τη συναισθηματική φόρτιση. Στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας, ακολούθησε κέρασμα στη μνήμη των αγωνιστών. Ευχαριστούμε την ΟΜΟΝΟΙΑ και τον Πρόεδρό της για αυτή τη τελετή τιμής και μνήμης στους Κρητικούς αγωνιστές. 310 Κόψτε με ψαλίδι πάνω στη διακεκομμένη ΕΝΩΣΗ ΚΡΗΤΩΝ ΣΑΡΩΝΙΚΟΥ Εκλέχτηκε το νέο διοικητικό συμβούλιο της Ένωσης Κρητών Σαρωνικού «Ο Εθνάρχης Ελευθέριος Βενιζέλος»: Νικόλαος Λιονής, Πρόεδρος, Ανδρέας Θεοδωράκης, Αντιπρόεδρος, Γεώργιος Ανυφαντάκης, Γενικός Γραμματέας, Ευαγγελία Βυζιργιανάκη, Ταμίας και μέλη οι Άννα Δαμουντάκη, Σταύρος Μαρκοδημήτρης, Δέσποινα Θεοδωράκη, Ελευθέριος Σταματούλης, Γεώργιος Πετρινόλης, Ειρήνη Μανουσάκη και Γεώργιος Μπολιεράκης. Στον Πρόεδρο Νικόλαο Λιονή και στα μέλη του συμβουλίου ευχόμαστε καλή επιτυχία.

7 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ ΠΑΠΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥΤΟΣ, ΜΩΡΕ, Ή ΑΝΤΑΡΤΗΣ; Μικρό αφιέρωμα στον ιερέα που δεν ήθελε ν αφήνει παραπονεμένους τους αγίους! (μήτε τους ανθρώπους...) «...Είχε ανασκουμπωμένο το ράσο για να μην μπερδεύεται στα ξερόκλαδα και δρασκελούσε τις πέτρες, αγρίμι κι αυτός σαν κι κείνα που τρέφει αιώνες κι αιώνες ο τόπος του. Βιαζόταν. Είχε να λειτουργήσει σε τρεις εκκλησίες εκείνη τη μέρα. Πρώτα στον Άη Γιάννη, ένα χωριό κρυμμένο στην αγκαλιά της Μαδάρας, στα Λιβανιανά -μικροχώρι κι αυτό στα σφακιανά βουνά- και στο Λουτρό, στην ούγια του Λιβυκού, στον παμπάλαιο ναό της Παναγιάς. Σε κανένα από τούτα τα χωριά δεν πήγαινε δρόμος αμαξιτός. Συγκοινωνία είχε μόνο το Λουτρό, θαλασσινή. Ένα καραβάκι που έκανε καθημερινό δρομολόγιο Χώρα Σφακίων - Αγιά Ρουμέλη μ' ενδιάμεσο σταθμό το Λουτρό. - Και θα πας και στα τρία χωριά, παπά Γιώργη; Γέλασε δυνατά. - Αμ, είντα λογάται, μωρέ; Ν' αφήσω παραπονεμένους τους αγίους; Και πήγε! Έτσι όπως έκανε κάθε που τον πρόσταζε η φωνή της συνείδησης. Κάθε μεγάλη σκόλη, κάθε Λαμπρή, τα ίδια. Ξεκινούσε από το λιόγερμα, περπατούσε μέρα και νύχτα, άνθρωποι και άγιοι περίμεναν ν' ακούσουν το μήνυμα της Ανάστασης από τη δική του βροντερή φωνή, μ' εκείνη την αρχέγονη και ιδιότυπη σφακιανή προφορά. Ο λόγος για τον παπά Γιώργη Χιωτάκη. Τον ασυμβίβαστο ανταρτόπαπα που από χτες αργά ροβολά τις Μαδάρες τ' ουρανού (είμαι σίγουρος πως δεν θα διαλέξει εύκολους δρόμους ο παπά Γιώργης. Μήτε κάμπους. Κάπου εκεί, στην άκρα της παράδεισος, θα βρεθεί ένα ψηλό βουνό, σαν το δικό του). Τον είχα συναντήσει για πρώτη φορά κοντά στην Αράδαινα, ακατοίκητο χωριό, ρημαγμένο από το χτικιό του γδικιωμού. Ήταν τέλη της δεκαετίας του Μεγάλη αποκοτιά να πας εκείνα τα χρόνια στην Αράδενα. Έπρεπε να διαβείς ένα μεγάλο φαράγγι, να κατεβείς στην κοίτη του από ένα μονοπάτι - περικοκλάδα, και ν' ανηφορίσεις στην αντικρινή του πλευρά. Γέφυρα δεν υπήρχε ως το Κόπος πολύς, δρόμος δύσκολος. Μα για τούτον τον ακρίτα παπά δεν υπήρχαν εύκολα και δύσκολα. Υπήρχε μόνο το χρέος. Να μην αφήσει μήτε τους αγίους παραπονεμένους μήτε τους ανθρώπους. Τον κοίταξα καλά, ήταν φρέσκος παπάς ακόμη. Φορούσε έναν μαύρο σκούφο σαν καρναβά κι είχε γένια πυκνά, όλα μαύρα. Αγριογένη τον είπα, μα σαν πρόσεξα καλά την μορφή του ένιωσα εκείνο το παράξενο σκίρτημα που νοιώθει κανείς όταν συναντά ανθρώπους ταγμένους στο καθήκον. Πρόσωπο λιοψημένο, σαν τα χαράκια της Μαδάρας κι αυτό, μα και ρόδινο, λες και το έλουζε διαρκώς το ανάριο φως της σφακιανής αυγής. Πίσω από τα σκληρά χαρακτηριστικά και τις πρώιμες αυλακιές των ρυτίδων φανερωνόταν μια ήρεμη μορφή: Αν της έβαζες φωτοστέφανο θα νόμιζες πως είχε ξεφυτρώσει από κάποια παλιά τοιχογραφία! Έτσι περνούσε τότες τον καιρό του. Δρομέας ακαταλάγιαστος! Άνοιγε ρημαγμένες εκκλησιές, αναζητούσε μνήμες στα σπήλαια - κάποιες θεόκτιστες εκκλησιές, χωμένες στα σπλάχνα του βουνού, σπηλαιώδεις, είχαν χρόνια και χρόνια να λειτουργηθούν. Ο μαδαρίτης παπάς ανασήκωνε τα χώματα, γύρευε ξεχασμένες εικόνες, αναζητούσε κόκαλα παλιών ασκητών, αναζητούσε ίχνη μαρτύρων και ηρώων, ίσως και να μην ξεχώριζε τους ήρωες από τους μάρτυρες. Γι' αυτό κι όταν μιλούσε για το ίνδαλμά του, τον Δασκαλογιάννη, κατέβαζε απαλά το κεφάλι λες κι έκανε υπόκλιση στη μνήμη του. Έτσι τον γνώρισα. Παπά μέχρι το μεδούλι. Άνθρωπο που έμπαινε στα σπίτια, στις μάντρες, μιλούσε με τους ακρίτες. Και πάντα βιαστικό. Είχε χειροτονηθεί λίγα χρόνια μετά την πτώση της Χούντας. Ένας φωτισμένος δεσπότης τον είχε ανακαλύψει εκείνα τα χρόνια στα Σφακιά. Ήταν πολύτεκνος. Βοσκός, αγρότης, και μελισσοκόμος. Γράμματα πολλά δεν εκάτεχε. Μα ο δεσπότης είδε στα μάτια του εκείνη τη λάμψη που κάνει τους ανθρώπους να ξεχωρίσουν. - Θα σε χειροτονήσω παπά... Και τον χειροτόνησε! Ξεσηκώθηκαν κάποιοι, χίλια προσχήματα βρήκαν («μα είναι δυνατόν να χειροτονούνται παπάδες χωρίς προσόντα; Χωρίς εκκλησιαστική παιδεία; Τόσες ιερατικές σχολές υπάρχουν...») Δεν ήξεραν, ίσως, ότι οι Παπά Γιώργηδες των Σφακιών δεν βγαίνουν από σχολές! Ευτυχισμένες οι στιγμές που οι άνθρωποι, ακόμη και οι ταγοί της εκκλησίας, μπορούν να διακρίνουν όχι μόνο τη λάμψη των ματιών, μα και τη φλόγα της ψυχής. Ο παπά Γιώργης Χιωτάκης ανάλαβε τα πιο δύσκολα χωριά των Σφακίων. Ήθελε πόδια γερά, να μπορούν να περπατούν για ώρες ολόκληρες στα μονοπάτια των βοσκών. Ήθελε γερή καρδιά για ν' αντέξει. Λίγους μήνες μετά βλέπαμε έκπληκτοι στις εφημερίδες της εποχής γράμματα γεμάτα πάθος. Για την πατρίδα, για τη θρησκεία, για τα προβλήματα του κόσμου, για τα χωριά των Σφακίων, για την Κύπρο την πολύπαθη. Και στο τέλος μια υπογραφή που συγκλόνιζε: Οι Σφακιανοί Παπάδες! Μαθημένοι στις επαναστατικές συντροφιές οι παπάδες των σφακιανών χωριών ένωναν πάλι τις δυνάμεις τους. Κι ο λόγος τους μύριζε μπαρούτι! Δριμύς, ιδιότυπος! Δεν χάιδευαν αυτιά οι Σφακιανοί Παπάδες. Κάποιοι συντηρητικοί κύκλοι της εκκλησίας ενοχλήθηκαν σφόδρα. Όπως ενοχλήθηκαν κι άλλοι. Οι ταγοί της πολιτείας: - Παπάδες είναι τούτοι, μωρέ, ή αντάρτες; Και παπάδες και αντάρτες, αξιότιμοι κύριοι, εσείς που νομίζετε πως ο παπάς είναι μόνο για να κρατά θυμιατό και να θυμιάζει. Δεν είχαν μάθει πως ιερωμένοι σαν τον παπά Γιώργη ξέρουν να σκύβουν το κεφάλι μόνο μπροστά στο Θεό. Ίσως και μπροστά στον ταπεινό άνθρωπο του μόχτου-απείκασμα του Θεού λογάται κι εκείνος. Ποτέ, όμως, δεν το σκύβουν μπροστά στις κάθε λογής εξουσίες. Μέχρι τα τελευταία του (σύνταξη πήρε όταν πάτησε τα 79 χρόνια) είχε τον ίδιο καημό στο μυαλό του. Την ίδια έγνοια: Τα Σφακιά, την Κρήτη, τη Ρωμιοσύνη. Πριν από χρόνια, στη βάφτιση των παιδιών του φίλου μου του Γιώργη του Πατρού στο Λουτρό, είδα έναν άλλο παπά Γιώργη. Μπροστά στο παιδί ο αντάρτης γινόταν κι εκείνος παιδί. Βάφτιζε, κανάκευε, μιλούσε το στόμα κι η καρδιά του μαζί. Ποτέ δεν είχε βρεθεί σε τέτοιο μυστήριο. Νόμιζα πως όλοι στην εκκλησιά της Παναγιάς είχαν γίνει ένα! Χάρισμα μεγάλο να μιλά κανείς με τις φωνές των αγγέλων! Χάρισμα μεγαλύτερο να τον ακούνε τα παιδιά όπως ακούγανε τον παπά Γιώργη. Υ.Γ.: Αν θυμάμαι καλά ο παπά Γιώργης Χιωτάκης χειροτονήθηκε στα χρόνια του πιο λόγιου ιερωμένου της κρητικής εκκλησίας, του μακαριστού Θεοδώρου Τζεδάκη. Τώρα που το σκέφτομαι τους θαυμάζω πιο πολύ και τους δυο. Ο λόγιος ιεράρχης ανακάλυπτε μιαν άλλη μορφή παιδείας στον Σφακιανό βοσκό. Κι ο βοσκός ανακάλυπτε τον μόνο δρόμο που του έπρεπε...». 970 Νίκος Ψιλάκης, Δημοσιογράφος - Συγγραφέας

8 8 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ 2016 Χοροί της Κρήτης Χοροί του χθες, του σήμερα και του αύριο (;) ΜΕΡΟΣ Γ Οχαρακτήρας των κατοίκων κάθε περιοχής αντανακλάται στη μουσική και στους χορούς της. Η Κρήτη είναι ίσως από τα ελάχιστα μέρη στην Ελλάδα όπου η παραδοσιακή μουσική ταυτότητά της, είναι έντονη και αντί να παραμένει στάσιμη εξελίσσεται. Της Μαρίας Κριαρά Χημικού, Ταμία της Ένωσης των Απανταχού Σφακιανών Ντάμα Ονομάζεται επίσης Σταυρωτός, Πάσο και Φτερωτός Συρτός. Χορός παρόμοιος με τον Χανιώτικο σε ό,τι αφορά τη μουσική, αλλά λίγο πιο αργός στην απόδοσή του. Παλιότερα χορευόταν στον νομό Χανίων και Ρεθύμνης. Συνηθιζόταν να χορεύεται σε στιγμές χαράς και ευθυμίας, κυρίως τις απόκριες. Έδεναν δύο τρία μαντήλια μαζί, ώστε ο κόμπος να είναι στη μέση και γύρω-γύρω οι τέσσερις ή οι έξι άκρες. Την άκρη του κάθε μαντηλιού την έπιανε με το αριστερό της χέρι μια γυναίκα, ενώ από το δεξί της χέρι πιανόταν ένας άντρας και άρχιζε ο χορός. Κάποια στιγμή ο οργανοπαίκτης ή ένας χορευτής φώναζε δυνατά τη λέξη «Ντάμα» ή «Πάσο», οπότε ο κάθε άνδρας άφηνε το χέρι της γυναίκας με την οποία χόρευε και έπιανε το χέρι της μπροστινής του. Σκοπός ήταν οι χορευτές να διατηρήσουν συμμετρία στο ακτινωτό σχήμα της χορευτικής παράταξης. Μερικές φορές στην τελευταία θέση δεν υπήρχε γυναίκα και το μαντήλι κρατούσε ένας άνδρας που, έλλειψη ντάμας, αγκάλιαζε μια καρέκλα. Ο χορός τελείωνε όταν όλοι οι άνδρες χόρευαν εναλλάξ με όλες τις γυναίκες. Την ονομασία «Φτερωτός» ή «Σταυρωτός» την πήρε από το σχήμα του χορευτικού συνόλου που έμοιαζε με φτερωτή (έλικα) ή με σταυρό όταν υπήρχαν δύο μαντίλια. Ντουρνεράκια Χορός χαρούμενος και ρυθμικός που έχει καταγωγή από τη Σερβία και πρωτοεμφανίστηκε στην Κρήτη στις αρχές του 20ου αιώνα. Έχει ίδια βήματα με τον Σιγανό τα οποία όμως εκτελούνται σε γρήγορο ρυθμό. Συμμετέχουν άνδρες και γυναίκες οι οποίοι είναι πιασμένοι από τους ώμους. Πέρασε στη δισκογραφία από τον Κώστα Μουντάκη την δεκαετία του Ξενομπασάρης Ονομάζεται επίσης και Μανάς. Είδος σιγανού χορού που χορεύεται στα ορεινά χωριά στην περιοχή της Ιεράπετρας. Συμμετέχουν άντρες και γυναίκες πιασμένοι με τα χέρια χιαστί ή από τις παλάμες στο ύψος των ώμων και αποτελείται από έξι βήματα. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι αποτελεί παραλλαγή του Σιγανού γιατί τα βήματα των δύο χορών είναι παρόμοια. Υπάρχει όμως και η άποψη ότι πρόκειται για διαφορετικούς χορούς, γιατί τα παλιότερα χρόνια δεν γνώριζαν τον Σιγανό στην Ιεράπετρα, ο οποίος ήρθε μεταγενέστερα από την κεντρική Κρήτη. Το όνομά του το έχει πάρει από την μαντινάδα που τραγουδιέται πάντα Το πεντοζάλι Θεωρείται επαναστατικός χορός γιατί μέσω αυτού εκφράζεται η ηρωική ψυχή και η επιθυμία για ελευθερία του κρητικού λαού πρώτη κατά τη διάρκεια του χορού: «Ξενομπασαρικάκι μου, ξενομπασάρικό μου, σγουρό βασιλικάκι μου, να σε κανα δικό μου», όπου ξενομπασάρης είναι ο μουσαφίρης, ο επισκέπτης. Χορεύεται επίσης και στο Μεραμπέλλο, όπου τον λένε και Μανά γιατί οι οργανοπαίκτες επαναλαμβάνουν στο ενδιάμεσο από τις μαντινάδες την επωδό: «Για το Θεό μάνα μου». Πεντοζάλι Πηδηχτός, πολεμικός χορός, ιδιαίτερα γρήγορος και δυναμικός. Οι χορευτές είναι πιασμένοι από τους ώμους με τα χέρια τεντωμένα και κάποιες φορές εκτελούνσυγχρονισμένες ομαδικές φιγούρες. Αρχικά ήταν καθαρά ανδρικός χορός και χορευόταν από άντρες οπλισμένους. Από τα μέσα του περασμένου αιώνα κάποιοι μουσικοί ξεκινούν τον χορό με Σιγανό και συνεχίζουν με Πεντοζάλι. Θεωρείται επαναστατικός χορός γιατί μέσω αυτού εκφράζεται η ηρωική ψυχή και η επιθυμία για ελευθερία του κρητικού λαού. Αυτό συνδέεται άρρηκτα με την παράδοση που αναφέρει ότι εμπνεύστηκαν τη δημιουργία του με αφορμή την επανάστηση του Δασκαλογιάννη.Λέγεται ότι ο Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης από την Ανώπολη Σφακίων πριν ξεσπάσει η επανάσταση,προσκάλεσε τον Στέφανο Τριανταφυλλάκη, τον επονομαζόμενο και Κιόρο (γνωστό βιολιστή από τις Λουσακιές Κισάμου), για να συνθέσει τη μουσική και να δημιουργήσει έναν χορό για το «πέμπτο ζάλο», δηλαδή την επικείμενη επανάσταση. Για τον λόγο αυτόν ο χορός ονομάστηκε Πεντοζάλι. Θεωρείται ότι πρωτοχορεύτηκε το 1770 από τον ίδιο τον Δασκαλογιάννη και τα έντεκα πρωτοπαλίκαρά του στην πλατεία της Ανώπολης μετά τη λειτουργία. Αμέσως μετά ξεκίνησαν την επανάσταση εναντίον των Τούρκων. Για κάθε αγωνιστή που έπιανε μπροστά στον χορό, υπήρχε και διαφορετικό μουσικό γύρισμα (δώδεκα στο σύνολό τους), ενώ οι υπόλοιποι χορευτές αναφωνούσαν το όνομά του. Μάλιστα μέχρι και τις αρχές τις δεκαετίας του 1960 περίπου, στην επαρχία Κισσάμου και Σελίνου, όταν χόρευαν Πεντοζάλι, στο άκουσμα κάθε σκοπού της μουσικής οι χορευτές φώναζαν το όνομα του πρωτοπαλλίκαρου για το οποίο αντιστοιχούσε ο σκοπός. Υπάρχει και η άποψη ότι ο χορός έλαβε τη σημερινή μορφή και ονομασία του στην επαρχία Κισσάμου, επίσης κατά την περίοδο της επανάστασης του Δασκαλογιάννη. Πιπέρι Εύθυμος μιμητικός αποκριάτικος χορός που τον χόρευαν παλιότερα και στην Κρήτη. Γενικά ο χορός ξεκινάει με Συρτό στα Τρία και στη συνέχεια εκτελούνται μιμικές κινήσεις, οι οποίες περιγράφουν τις υποθετικές κινήσεις των καλόγερων, προκειμένου να τρίψουν το πιπέρι (από αυτό πήρε και την ονομασία του) με διάφορα μέλη του σώματός τους όπως αγκώνα, γόνατο, μύτη κτλ. Κάποιος χορευτής γυρίζει ανάμεσα από τους υπόλοιπους και απειλεί με ένα ραβδί όποιον χορευτή δεν συμμορφώνεται προς τις επιταγές του τραγουδιού, οι οποίες μπορεί να γίνουν ιδιαίτερα άσεμνες, για τον λόγο αυτόν χορευόταν αφού είχαν αποχωρήσει από το γλέντι οι περισσότερες γυναίκες και τα παιδιά. Στο δεύτερο μέρος του εκτελούνται δύο φορές τα βήματα του καλαματιανού. Πρινιανός Ονομάζεται επίσης Πρινιώτης, Μπραμιανός και Μπριμιανός. Πηδηχτός χορός, παρόμοιος με τον Μαλαβιζιώτη, που χορεύεται στην ανατολική Κρήτη, κυρίως στην περιοχή της Ιεράπετρας, αλλά και στους νομούς Ηρακλείου και Ρεθύμνης. Κατά την εκτέλεσή του οι χορευτές, άνδρες και γυναίκες, είναι πιασμένοι από τους ώμους.το όνομά του πι-

9 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ θανόν να προέρχεται από το χωριό Πρίνα Λασιθίου. Ρόδο Χορός συρτός που χορευόταν κυρίως στην Κίσσαμο Χανίων και ειδικότερα στο χωριό Λουσακιές. Τα βήματα και η μελωδία θυμίζουν Επτανησιακά και Αιγαιοπελαγίτικα μοτίβα. Παλαιότερα ήταν μικτός χορός, ενώ πλέον αποδίδεται συνήθως μόνο από γυναίκες, οι οποίες κρατιόνται από τις παλάμες στο ύψος των ώμων και εκτελούν τα δεκαεπτά βήματα του χορού. Το όνομά του πιθανόν να συνδέεται με τις μαντινάδες που λέγονται κατά την εκτέλεσή του και αναφέρονται στο ρόδο. Ρουμαθιανή Σούστα Ονομάζεται επίσης Γιτσικιά σούστα, Γιτσικός χορός και Ρουματσίτικη σούστα. Πηδηχτός χορός της επαρχία Κισσάμου Χανίων, ο οποίος έλκει την ονομασία του από το χωριό Παλιά Ρούματα. Μοιάζει με τον Μαλεβιζιώτη τόσο στα βήματα και στη λαβή των χεριών, όσο και στον ρυθμό της μουσικής που τον συνοδεύει. Οι άντρες χορευτές, πιασμένοι από τις παλάμες στο ύψος των ώμων και με τους αγκώνες λυγισμένους, εκτελούν έξι βηματισμούς, προχωρώντας μπροστά και επιστρέφοντας πίσω. Οι αυτοσχεδιασμοί του πρωτοχορευτή είναι περιορισμένοι ενώ κάποιες παραλλαγές στα βασικά βήματα μπορούν να εκτελεστούν συντονισμένα από όλους τους χορευτές. Ονομάζεται και Γιτσικιά σούστα επειδή οι χορευτές εκτελούν απότομα και με δύναμη τα βήματά του, όπως κάνει και η κατσίκα (αίγα, γίδα) όταν αγριεύει. Σιγανός Συρτός χορός που εκτελείται με αργά βήματα και πιθανόν να έλαβε την ονομασία του από αυτό το γεγονός. Χορεύεται από άντρες και γυναίκες και ανάλογα με την περιοχή, εκτελείται με διαφορετικό τρόπο όσον αφορά τα βήματα ή τον τρόπο πιασίματος των χορευτών. Πολλές φορές χορεύεται ακριβώς πριν το Πεντοζάλι και γι αυτό τον αναφέρουν και ως Σιγανό Πεντοζάλι. Σύμφωνα με παράδοση, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας οι αγάδες καλούσαν οικογένειες χριστιανών σε γλέντια και έβαζαν τις γυναίκες να χορεύουν. Με σκοπό να τις προσβάλουν όμως, έριχναν κάτω στο πάτωμα καρπούς ροβιού για να γλιστρούν και να πέφτουν. Για να αποφευχθεί αυτό, οι άντρες ζητούσαν από τους οργανοπαίχτες που επί το πλείστον ήταν και αυτοί χριστιανοί, να παίξουν Σιγανό (ο οποίος είτε προϋπήρχε, είτε δημιουργήθηκε για αυτόν το σκοπό), ο οποίος ήταν αργός και έτσι δεν έπεφταν οι χορεύτριες. Σούστα Παλαιότερα χορευόταν κυρίως στον νομό Ρεθύμνης, ενώ σήμερα χορεύεται σε όλη την Κρήτη. Οι χορευτές στη Σούστα χορεύουν στις μύτες των ποδιών με μικρά ρυθμικά βήματα και οι άνδρες έχουν τα χέρια πίσω, στο ύψος των νεφρών, ενώ οι γυναίκες έχουν τα χέρια λυγισμένα και ακουμπισμένα στη μέση τους. Ξεκινά ως κυκλικός χορός και στη συνέχεια οι χορευτές παρατάσσονται ανά ζεύγη, ο άντρας απέναντι από τη γυναίκα, ενώ κάποιες φορές εκτελείται σε ζευγάρια, χωρίς Γιώργος Μαριανάκης (Μαριάνος - από παραδρομή, στο προηγούμενο φύλο, Παπαδάκης/«ναύτης») και Γιώργης Κουτσουρέλης. πειθαρχημένη μορφή. Το όνομά του καθιερώθηκε κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, εξαιτίας των μικρών αναπηδήσεων των σωμάτων κατά την εκτέλεσή του, σαν να σπρώχνονται τα πόδια από κάποιο ελατήριο (από το ιταλικό susta, που σημαίνει ελατήριο). Λέγεται ότι στην αρχική του μορφή ήτανπολεμικός χορός και χορευόταν απο άνδρες, ενώ στη συνέχειαάρχισε να χορεύεται και από γυναίκες και έτσι πήρε χαρακτήρα ερωτικό. Οι χορευτικές φιγούρες και οι αυτοσχεδιασμοί στους οποίους επιδίδονται οι χορευτές, είναι σύνθετοι και συμβολικοί. Πλησιάσματα και απομακρύνσεις, επαφή των χεριών και χωρισμοί, περάσματα και αγκαλιάσματα, συνθέτουν μια θεατρική εικόνα και υποδηλώνουν την προσπάθεια κατάκτησης της γυναίκας από τον άνδρα. Η χορεύτρια αποφεύγει αρχικά επιδέξια τον χορευτή, ενώ σταδιακά πλησιάζονται, πιάνονται από τα χέρια και εκτελούν φιγούρες που απαιτούν περισσότερη επαφή των σωμάτων, καταλήγοντας να χορεύουν ο ένας στην αγκαλιά του άλλου. Σωτής Ονομάζεται επίσης Πόλιτσα και Μπόλιτζα. Χορός ζευγαρωτός και ερωτικός. Αποτελείται από 3 γρήγορα βήματα και ένα πήδημα. Αποτελεί διασκευή της γνωστής Πόλκας (εύθυμος χορός από την Τσεχία, που διαδόθηκε ιδιαίτερα κατά τον 19ο αιώνα) και προσαρμόστηκε στα κρητικά δεδομένα όταν μεταφέρθηκε στην Κρήτη στις αρχές του περασμένου αιώνα από τους στρατιώτες και τους ναυτικούς των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής. Τριζάλης Ονομάζεται και Κουρουθιανός. Πηδηχτός χορός που χορευόταν στην περιοχή του νομού Ρεθύμνης. Παλαιότερα ήταν μικτός χορός αλλά πλέον αποδίδεται κυρίως από γυναίκες. Οι χορευτές είναι πιασμένοι από τις παλάμες στο ύψος των ώμων με λυγισμένους τους αγκώνες. Τα βήματα του χορού είναι τρία (από το γεγονός αυτό έλκει και το όνομά του) που επαναλαμβανόμενα γίνονται έξι. Τσινιάρης Συρτός χορός που χορευόταν από άνδρες και γυναίκες, πιασμένους μεταξύ τους από τις παλάμες στο ύψος των ώμων και με τους αγκώνες λυγισμένους. Εκτελείται με κάποιες απότομες κινήσεις με ταυτόχρονα σκαμπανεβάσματα στον σκοπό της μουσικής, οι οποίες αλλάζουν και τη φορά του χορού στον κύκλο. Πήρε την ονομασία του από τις κινήσεις αυτές, που παραπέμπουν σε λάκτισμα (τσινιά) ζώου. Χανιωτικός Συρτός Ονομάζεται επίσης Χανιώτικος, Χανιώτης ή απλά Συρτός. Την ονομασία του την πήρε από τον νομό Χανίων όπου και δημιουργήθηκε (πιθανόν από μετασχηματισμό κάποιου παλιότερου συρτού χορού) ενώ στη συνέχεια έγινε ευρέως γνωστός και στην υπόλοιπη Κρήτη,όπου συναντάται με πολλές παραλλαγές στον βηματισμό και τη μουσική. Οι χορευτές πιάνονται με τα χέρια στο ύψος των ώμων, με τους αγκώνες λυγισμένους. Χαρακτηριστικό του χορού είναι οι αυτοσχεδιασμοί του πρωτοχορευτή και στην παλαιότερη μορφή του, που διατηρείται στην επαρχία Κισσάμου Χανίων, χορευόταν μόνο από τους δύο πρώτους του κύκλου ενώ οι υπόλοιποι περπατούσαν περιμένοντας τη σειρά τους. Σύμφωνα με παράδοση ο χορός αυτός διαμορφώθηκε στα μέσα του 18ου αιώνα στην Κίσσαμο και η μελωδία του δημιουργήθηκε από τον βιολάτορα Στέφανο Τριανταφυλλάκη ή Κιόρο, με βάση δυο μελωδίες που είχαν συνθέσει Κρήτες εθελοντές όταν πήγαν να πολεμήσουν στην Κωνσταντινούπολητο 1453, στο πλευρό των Βυζαντινών. Τις μελωδίες αυτές τις μετέφεραν όσοι αγωνιστές σώθηκαν και επέστρεψαν στην Κρήτη. Η πρώτη βηματική απόδοση έγινε από Κισσαμίτες στο χωριό Λουσακιές. Λέγεται ότι αυτό συνέβηστα 1750, την ημέρα που παντρευόταν ο οπλαρχηγός Πατερομανώλης, και ήταν καλεσμένοι όλοι οι Κισσαμίτες και Γραμβουσιανοί οπλαρχηγοί με σκοπό να οργανώσουν μια επανάσταση κατά των Τούρκων. Κάλεσαν τον Κιόρο για να παίξει τις δύο παλιές μελωδίες που προαναφέρθηκαν για να τις χορέψουν και δημιούργησαν τον χορό αυτόν. Σύμφωνα με άλλη παράδοση ο χορός δημιουργήθηκε επίσης από τον Κιόρο (στον γάμο κάποιου Πατερομανώλη από τις Λουσακιές), ο οποίος ενθουσιασμένος από τα χρυσά και αργυρά νομίσματα που του πέταξαν κατά τη διάρκεια του γλεντιού, συνέθεσε τη μουσική του χορού αυτού. Στον γάμο αυτόν χορέυτηκε και ο πρώτος Χανιώτης με τη μορφή που είναι σήμερα γνωστός. 1830

10 10 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ 2016 συνέχεια από το προηγούμενο φύλλο περίοδος από Τετάρτη 6 ως Δευτέρα 11 Οκτωβρίου 1943, οριοθετείται, μετά από 72 χρόνια, ως «Ηχρονική σταθμός για το ιστορικό χωριό Καλλικράτης. Γερμανικός στρατός και δοσίλογοι, με τις εκτελέσεις και την πυρπόλησή του, το κατέστησαν μαρτυρικό χωριό και τοποθέτησαν στο πάνθεον των ηρώων τους 21 άντρες και τις 10 γυναίκες που δολοφονήθηκαν στα σοκάκια του. του Γιώργου Καλογεράκη Διευθυντή Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου, υπ. δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Σήμερα, καλούμαστε να προσεγγίσουμε την ιστορία, θέτοντας ερωτήματα και δίνοντας απαντήσεις, χρησιμοποιώντας στην έρευνα γραπτές και προφορικές μαρτυρίες, τεκμήρια και ιδιωτικά αρχεία, αναζητώντας πάντοτε την ιστορική αλήθεια. Η περίπτωση του Καλλικράτη μας επιτρέπει να το κάνουμε αυτό, διερευνώντας ορισμένα γεγονότα που γράφτηκαν μετά την καταστροφή και τις εκτελέσεις. Η έρευνά μας καταλήγει και σε ένα χρέος ανεξόφλητο μετά από 72 χρόνια. Πόσοι και ποιοι είναι οι νεκροί του Καλλικράτη; Στην ιστορική προσέγγιση καταγραφής των θυμάτων του Καλλικράτη τον Οκτώβρη του 1943, συναντήσαμε μια ανακολουθία. Στο μνημείο του Καλλικράτη, στη βιβλιογραφία, στα δημοσιεύματα των εφημερίδων, στους λόγους που εκφωνούνται στην επέτειο του Ολοκαυτώματος, στη δίκη του Σούμπερτ, σε επιστολές, στο βιβλίο Ληξιαρχείου θανάτων της Κοινότητας Πατσιανού-Καλλικράτη, ο αριθμός των νεκρών είναι διαφορετικός. Συγκεκριμένα: α) Στο μνημείο αναγράφονται 27 νεκροί, 19 άντρες και 8 γυναίκες. β) Αφιέρωμα της εφημερίδας Χανιώτικα Νέα με τίτλο η Μάχη της Κρήτης και η γερμανική κατοχή μέσα από τα μνημεία του Ι. Δ. Αναστασάκη, (μέρος 3ο Χανιά 2000), αναφέρεται στην καταστροφή του Καλλικράτη με 29 νεκρούς 21 άντρες και 8 γυναίκες. γ) Σε οκτασέλιδο ένθετο της εφημερίδας Χανιώτικα Νέα με ημερομηνία Τρίτη 8 Οκτωβρίου 2002 και τίτλο «Καλλικράτης τόπος του θρύλου», αναφέρονται 31 νεκροί, 22 άντρες και 9 γυναίκες. δ) Στο βιβλίο του Γεωργίου Μ. Μανουσέλη «Καλλικράτης Σφακίων-μαρτυρικό χωριό», ο συγγραφέας στο οπισθόφυλλο αναφέρει 33 νεκρούς, 24 άντρες και 9 γυναίκες. ε) Στο βιβλίο του Ιωσήφ Α. Παπαδόπετρου «Όσα δεν σβήνει ο χρόνος», αναφέρονται από το συγγραφέα 29 νεκροί, 20 άντρες και 9 γυναίκες. στ) Ο κ. Λεωνίδας Γαλανάκης, υπεύθυνος Λαϊκής επιμόρφωσης Αλικιανού, σε δημοσίευμα-απάντηση επιστολογράφου στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα με ημερομηνία αναφέρει ότι στον Καλλικράτη εκτελέστηκαν 33 κάτοικοι, 24 άνδρες και 9 γυναίκες. ζ) Ο κ. Λεωνίδας Βεγλιρής, σε σημαντικό άρθρο του στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα αναφέρεται στους 27 νεκρούς του Καλλικράτη που τα ονόματά τους αναγράφονται στο μνημείο του χωριού, συμπληρώνει όμως ότι, ύστερα από νέες μαρτυρίες, ο αριθμός αυτός ανέρχεται τελικά στους 32, 23 άντρες και 9 γυναίκες. η) Ο κ. Κανάκης Γερωνυμάκης, κάτοικος Βουβά Σφακίων, σε ομιλία του στον Καλλικράτη στις 9/10/2011 αναφέρει 29 νεκρούς, 20 άντρες και 9 γυναίκες. θ) Στη δίκη του εγκληματία πολέμου Φριτς Σούμπερτ, για την καταστροφή του Καλλικράτη και την εκτέλεση των κατοίκων, του αποδόθηκε κατηγορία για 28 νεκρούς, 19 άντρες και 9 γυναίκες τους οποίους το κατηγορητήριο αναφέρει ονομαστικά. ι) Ο Υποστράτηγος Νικόλαος Παπαδάκης με καταγωγή από τον Καλλικράτη, στις 20 Φεβρουαρίου 1949 στέλνει επιστολή στον ιστορικό Ιωάννη Μουρέλλο, συγγραφέα της Ιστορίας της Αντίστασης της Κρήτης, με παρατηρήσειςσυμπληρώσεις και αναφέρει 32 νεκρούς, 25 άνδρες και 7 γυναίκες. ια) Στις 28 Σεπτεμβρίου 1945, δύο χρόνια ύστερα από τις εκτελέσεις των κατοίκων και Μνήμη των Καλλικρατιανών, θυμάτων των ναζί Ομιλία στην εκδήλωση για το Ολοκαύτωμα του Καλλικράτη την πυρπόληση του Καλλικράτη, ο Πρόεδρος της κοινότητας Πατσιανού-Καλλικράτη Γεώργιος Εμ. Μανουσέλης στέλνει δισέλιδη επιστολή στον Ιωάννη Μουρέλλο στο Ηράκλειο. Στην κατάσταση ο Πρόεδρος καταγράφει 29 νεκρούς, 20 άντρες και 9 γυναίκες. Αναφέρεται και σε τρεις αγνώστους που εκτελέστηκαν στον Καλλικράτη που βρέθηκαν τυχαία στο χωριό. ιβ) Στις 6 Αυγούστου 1946 ο δάσκαλος του Πατσιανού Γεώργιος Παπαδάκης ή Μπεχτάσης, σε επιστολή του προς τον Ιωάννη Μουρέλλο στέλνει δύο καταστάσεις με τους νεκρούς του Καλλικράτη στις 8 και 11 Οκτωβρίου Η πρώτη κατάσταση (δακτυλογραφημένη) από την Κοινότητα Πατσιανού με 31 ονόματα, 23 άντρες και 9 γυναίκες, και μία χειρόγραφη δική του με 22 ονόματα 15 ανδρών και 7 γυναικών ιγ) Η Έκθεση Διαπιστώσεων ωμοτήτων των Ι. Καλλιτσουνάκη, Ν. Καζαντζάκη, Ι. Κακριδή και Κ. Κουτουλάκη, καταλήγει σε 29 νεκρούς, 25 άντρες και 4 γυναίκες. ιδ) Ο Γεώργιος Κάββος στο βιβλίο του Γερμανο-Ιταλική κατοχή και Αντίσταση Κρήτης αναφέρεται σε 29 νεκρούς «άντρες και γυναίκες» και κατονομάζει δεκατρείς άντρες και τρεις γυναίκες. ιε) Ο Γεώργιος Ψυχουντάκης στο βιβλίο του Ο Κρητικός Μαντατοφόρος γράφει ότι «οι Γερμανοί τελικά κάψανε το χωριό και σκοτώσανε καμιά τριανταριά άτομα». ιστ) Στο βιβλίο Ληξιαρχείου της Κοινότητας Πατσιανού-Καλλικράτη έχουν δηλωθεί 26 θάνατοι με την αιτιολογία τυφεκισμός. Οι θάνατοι δηλώθηκαν όλοι με ημερομηνία 8 Οκτωβρίου 1943 και αφορούν 18 άντρες και 8 γυναίκες. ιζ) Σε έγγραφο του Αρχείου Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, (Φακ.1ος, , α σειρά, υποφ. 3ος, δεσμίς α, αριθμ. 130), αναφέρονται τριάντα θύματα των εκτελέσεων του Καλλικράτη, 22 άντρες και 8 γυναίκες. ιη) Ο Νικόλαος Βαβουλές στο βιβλίο του «Εις μνημόσυνο αιώνιο-θύματα Μάχης Κρήτης και Κατοχής από και στο Νομό Χανίων», αναφέρεται ότι η Κοινότητα Πατσιανού -Καλλικράτη με 561 κατοίκους έχει 35 θύματα τη διάρκεια της κατοχής. Τριάντα από τα θύματα αφορούν τις εκτελέσεις της 8ης και 11ης Οκτωβρίου 1943 (20 άντρες και 10 γυναίκες). ιθ) Η εφημερίδα των Χανίων ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ σε τρία πρωτοσέλιδα τρίπτυχα με τίτλο «στήλη εθνομαρτύρων» αναφέρεται σε 28 θύματα του Καλλικράτη, 23 άντρες και 5 γυναίκες. κ) Στο βιβλίο του Μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα ο Ευτύχης Μαλεφάκης καταγράφει 25 θύματα στον Καλλικράτη, 17 άντρες και 8 γυναίκες. Η δική μας έρευνα καταγραφής των θυμάτων του Καλλικράτη που επικεντρώθηκε στο Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης (Γ.Α.Κ. Χανίων), στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου (Β.Δ.Β.Η.), στο Αρχείο της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων (Α.Ο.Α.), στο αρχείο του Σωματείου Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης «Ομάδες Μπαντουβάδων», σε δημοσιεύματα των τοπικών εφημερίδων της Κρήτης, σε μαρτυρίες ανθρώπων που ζήσανε τα γεγονότα, στις εκθέσεις του Προέδρου της Κοινότητας Πατσιανού-Καλλικράτη, του Υποστρατήγου Νικολάου Παπαδάκη, του δασκάλου του χωριού Γεωργίου Παπαδάκη ή Μπεχτάση και στα Ληξιαρχεία της Κοινότητας Πατσιανού-Καλλικράτη και Αργυρούπολης Ρεθύμνου, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα θύματα της σφαγής του Καλλικράτη στις 8 και 11 Οκτωβρίου 1943 ήταν συνολικά 31, είκοσι ένα (21) άντρες και δέκα (10) γυναίκες. Γιατί εκτελέστηκαν οι κάτοικοι και πυρπολήθηκε ο ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΗΣ; Την 1η Ιουνίου 1941 η Κρήτη βρισκόταν κάτω από την κατοχή των γερμανοϊταλών. Τους νομούς Χανίων Ρεθύμνου και Ηρακλείου κατείχαν οι γερμανοί και το νομό Λασιθίου οι Ιταλοί. Σε μικρό χρονικό διάστημα, από την κατάληψη της Κρήτης ως την αποχώρηση των στρατευμάτων κατοχής, οι Βρετανοί οργάνωσαν και ανέπτυξαν στην Κρήτη σταθμούς ασυρμάτου με υπεύθυνους αξιωματικούς Συνδέσμους και χειριστές υπαξιωματικούς. Η βρετανική προπαγάνδα, καθ όλα τα χρόνια της κατοχής, διέρρεε ότι οι σύμμαχοι προετοίμαζαν απόβαση για την ανακατάληψη της Κρήτης. Με απόβαση των συμμαχικών στρατευμάτων η Κρήτη θα αποκτούσε και πάλι την ελευθερία της. Το μετέδιδαν στις Ανταρτικές οργανώσεις, στους Αρχηγούς των ανταρτικών ομάδων, στους κρητικούς, στα στρατεύματα κατοχής. Με προκηρύξεις, με έγγραφα που «από λάθος» κατέληγαν στα χέρια των γερμανών, με εκπομπές σε ραδιοφωνικούς σταθμούς. Οι γερμανοί πίστεψαν αυτές τις φήμες το ίδιο και οι Αρχηγοί των ανταρτικών ομάδων. Σκοπός της βρετανικής αντικατασκοπείας ήταν, να διατηρούν οι κατακτητές στην Κρήτη μεγάλο αριθμό στρατευμάτων, τα οποία θα μπορούσαν να είναι χρήσιμα σε άλλα μέτωπα του πολέμου. Το Σεπτέμβρη του 1943 ο Στρατηγός Κάρτα, επικεφαλής των Ιταλικών δυνάμεων του Λασιθίου, με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας παραδόθηκε στους συμμάχους. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ τον φυγάδευσε στη Μέση Ανατολή. Ο Καπετάν Μανόλης Μπαντουβάς, πιστεύοντας ότι η ώρα της απόβασης είχε φτάσει, διέταξε μικρή ομάδα ανδρών του να μεταβεί στη Σύμη Βιάννου και να αιχμαλωτίσει τους στρατιώτες του γερμανικού φυλακίου που ήταν εκεί. Οι αντάρτες πήγαν αλλά στην προσπάθειά τους να αιχμαλωτίσουν τους δύο Γερμανούς του φυλακίου, μπλέχτηκαν μαζί τους σε πάλη σώμα με σώμα και τους σκότωσαν. Την επόμενη ημέρα, οργανωμένος γερμανικός στρατός ανέβηκε στο χωριό Σύμη της Βιάννου, αναζητώντας τους στρατιώτες του φυλακίου. Οι αντάρτες με επικεφαλής τον Καπετάν Χρήστο Μπαντουβά δίδουν σκληρή, ολοήμερη, νικηφόρο μάχη με τους γερμανούς στη Σύμη. Τέσσερις δεκάδες γερμανοί νεκροί και δέκα αιχμάλωτοι. Μετά τη μάχη οι κατακτητές καίνε τα χωριά της Βιάννου και εκτελούν τους κατοίκους. Οι Βρετανοί αξιωματικοί Σύνδεσμοι αποφασίζουν να φυγαδεύσουν τον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά και τους άντρες του στη Μέση Ανατολή. Η καταστροφή της Βιάννου συνδέθηκε με την απόδοση ευθυνών από μέρους του πληθυσμού στο πρόσωπό του. Έπρεπε να απομακρυνθεί γρήγορα από την Κρήτη. Η πρώτη προσπάθεια από τα νότια του νομού Ηρακλείου, (παραλία Τρυπητή), αποτυγχάνει. Αποφασίζουν να τον φυγαδεύσουν από την παραλία του Ροδάκινου. Στην αποστολή φυγάδευσης συμμετέχει ο επικεφαλής των Βρετανών Συνδέσμων Ταγ/χης Τομ Ταμπάμπιν (Ιωάννης) με τον ασυρματιστή του Τζων Λιούις. Ο Λοχαγός Ζαν Φήλντιγκ (Αλέκος) με τον ασυρματιστή του Νεοζηλανδό Κιούι Πέρκινς. Ο Λοχαγός Ραλφ Στόκμπριτζ (Σήφης) με τον ασυρματιστή του Τζων Στάνλευ. Ο Λοχαγός Άλεξ Ρέντελ (Αλέξης). Στην ομάδα φυγάδευσης στη Μέση Ανατολή συμμετείχαν και δέκα άντρες της ανταρτικής Ομάδας Κρουσώνα υπό τις διαταγές του Μενέλαου Ξυλούρη αλλά και άλλοι κρητικοί καταδιωκόμενοι των γερμανών. Οι αντάρτες κατέληξαν, περιμένοντας το μέσον για να φύγουν, στις νότιες παρυφές των Λευκών Ορέων στην περιοχή Τσιλίβδικα. Είχαν ενισχυθεί και από Ροδακινιώτες, Αμαριώτες Σφακιανούς και από τις δύο ανταρτικές ομάδες του Καλλικράτη, του Νικολάου Μανουσέλη ή Γιατίπη και του Ανδρέα Μανουσέλη ή Μανουσαντρουλή. Οι γερμανοί κατεδίωκαν τον Καπετάν Μανόλη βήμα προς βήμα. Στα Τσιλίβδικα προδόθηκε η παρουσία της πολυπληθούς αυτής ομάδας και γερμανοϊταλική περίπολος τους εντόπισε. Οι αντάρτες έδωσαν μάχη (4 Οκτωβρίου 1943) και εξουδετέρωσαν όλους τους γερμανοϊταλούς (δεκαεφτά και τον Έλληνα διερμηνέα τους). Στη μάχη διακρίθηκαν οι ομάδες του Καλλικράτη ο Νικόλαος Γιατίπης

11 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ και ο Ιωάννης Βουγιουκαλάκης του Μανούσου. Οι γερμανοί αποφάσισαν τότε με εσωτερική διαταγή του Διοικητή Φρουρίου Κρήτης Μπρούνο Μπρόγερ να καταστρέψουν τα κοντινά χωριά, (της περιοχής Τσιλίβδικα), Καλή Συκιά και Καλλικράτη για παραδειγματισμό. Το έργο ανέλαβαν γερμανικός τακτικός στρατός και το Ελληνικό Καταδιωκτικό Απόσπασμα Κακοποιών Ε.Κ.Α.Κ. ή Jacte Commando του Φριτς Σούμπερτ. Μετά τη μάχη στα Τσιλίβδικα οι άντρες των παραπάνω χωριών Καλή Συκιά και Καλλικράτης είχαν ειδοποιηθεί και κατέφυγαν στα ορεινά. Οι γερμανοί και οι Σουμπερίτες, όπως άλλωστε το συνήθιζαν, ξέσπασαν πάνω στις γυναίκες στην Καλή Συκιά και εφάρμοσαν ένα σχέδιο για τον Καλλικράτη. Τις δυο πρώτες ημέρες που έφτασαν στον Καλλικράτη, (6 Οκτωβρίου 1943), διέδιδαν ότι αναζητούσαν όπλα και οι κάτοικοι δεν είχαν λόγο να φοβηθούν. Ορισμένοι πίστεψαν και υπέμειναν τις συνέπειες. Ο συνολικός απολογισμός του Καλλικράτη, (στις 8 και 13 Οκτωβρίου 1943), ήταν 31 νεκροί, 21 άντρες και 10 γυναίκες, η τελειωτική πυρπόληση και η λεηλασία του χωριού. Η αποστολή φυγάδευσης από την παραλία του Ροδάκινου απέτυχε, η ομάδα αποσύρθηκε συντεταγμένα και τελικά η διαφυγή επιτεύχθηκε στα μέσα Νοεμβρίου του Γιατί 81 σπίτια και όχι η τελειωτική πυρπόληση του χωριού; Στην Κρήτη, τα χρόνια πυρπολήθηκαν από τους κατακτητές πολλά χωριά. Σε κανένα απ αυτά δε γράφτηκε ή αναφέρθηκε ο αριθμός των σπιτιών. Διαβάζουμε ότι πυρπολήθηκαν τα χωριά Φλώρια, Κάντανος, Γερακάρι, Ανώγεια, Έλος, Άνω Μέρος, Βορίζα, τα χωριά της Βιάννου κ.α. Στην περίπτωση του Καλλικράτη, κι αυτή είναι μοναδική, αντί να γράφεται και να αναφέρεται ότι το χωριό στο σύνολό του πυρπολήθηκε και λεηλατήθηκε, οι συγγραφείς αναφέρουν στα γραπτά τους ότι κάηκαν 81 σπίτια. Γιατί; Στο ερώτημα αυτό, στην έρευνα που πραγματοποιούμε, αναζητούμε την απάντηση. Γιατί φέρθηκαν με βαρβαρότητα στις γυναίκες; Οι γερμανοί και οι δοσίλογοι στον Καλλικράτη σκότωσαν δέκα γυναίκες. Οι περισσότερες ήταν ηλικιωμένες. Τη Ζαμπία Παπαδόσηφου Μανουσέλη όταν αντιστάθηκε βλέποντάς τους να της λεηλατούν το σπίτι. Την Πολάκη Ελένη, την Πολάκη Αικατερίνη και την Τσιβολεδάκη Ευαγγελία έκαψαν ζωντανές μέσα στα σπίτια τους. Την Τσιβολεδάκη Αθηνά σκότωσαν στις παρυφές του χωριού. Τη Γιαννακάκη Αικατερίνη σκότωσαν στο νεκροταφείο του χωριού. Τη Φανιά Βλαχάκη Κουργελάκη σκότωσαν στην τοποθεσία στου Σαπουνά. μετά τρεις μήνες έβοσκα τα οζά και τα κατέβασα στο Καλλικράτη. Στη τοποθεσία που λέμε «στου Σαπουνά» είδα μια γυναίκα απ αυτές που σκοτώσανε οι γκεσταπίτες στο Καλλικράτη να ναι πεταμένη στο γύρο με τα μαλλιά τση να χουνε πιάσει τσ αστοιβίδες, άταφη. Ερώτηξα κι έμαθα πως ήτανε η Φανιά η Βλαχάκη. Εκεί τη σκοτώσανε. Από του Σαπουνά τήνε πήρανε και τη θάψανε (Χατζηδάκης Ιωάννης του Αλέξανδρου ετών 87) Την Ξανθίππη Καντήρου τη Γανταδάκη Αγγελική και τη Μαρία Χαιρέτη σκότωσαν σε ένα χοιρόκουμο τον οποίο στη συνέχεια γκρέμισαν. Πριν τις εκτελέσεις υποχρέωσαν τις γυναίκες του Καλλικράτη να παρακολουθήσουν τη λεηλασία των σπιτιών τους από τρόφιμα και υφαντά. Ότι έφτιαχανν χρόνια με τα χέρια τους, τα προικιά των κοριτσιών τους, έργα τέχνης στο αργαστήρι, τα είδαν να αρπάζονται από γερμανούς και σουμπερίτες. Μετά τις εκτελέσεις περνώντας ο ένας λόχος από το χωριό Ασφένδου, γερμανός στρατιώτης πυροβόλησε να σκοτώσει τη Μαρία Τζουγανάκη. Ευτυχώς μόνο την τραυμάτισε. Στη συνέχεια, με την κήρυξη του Καλλικράτη ως νεκρής ζώνης, συνέλαβαν και οδήγησαν στις φυλακές Αγυιάς δύο δεκάδες γυναικών και τις κράτησαν φυλακισμένες επί ένα μήνα. Γιατί φέρθηκαν μ αυτόν τον τρόπο στις γυναίκες ; Κινδύνευαν απ αυτές ; Η απάντηση είναι εύκολη. Γιατί ο γερμανικός στρατός της Βέρμαχτ ήταν ένας βάρβαρος στρατός, καθοδηγούμενος από βάρβαρους αξιωματικούς. Εδώ στον Καλλικράτη και στην Καλή Συκιά κατέπεσε ο γερμανικός μύθος της εκλεκτής φυλής, όπου γερμανοί πολεμούν μόνο με τον αντίπαλο στρατό. Γιατί οι γερμανοί έπλαθαν το μύθο της κοινής θρησκείας; Στην Έκθεση ωμοτήτων του Νίκου Καζαντζάκη διαβάζουμε μεταξύ άλλων για τα χρόνια στην Κρήτη : ιερείς εφυλακίσθησαν, εξωρίσθησανν, επροπηλακίσθησαν,εξετελέσθησαν, εκκλησίαι ανετινάχθησαν, μετεβλήθησαν εις κοπρώνες και εβεβηλώθησαν. Οι κώδωνές των έγιναν στόχοι σκοποβολής, ο εικόνες και τα ιερά σκεύη εκλάπησαν, εκάησαν ή εχρησιμοποιήθησαν δι ευτελείς σκοπούς Το 1963 ο Ιωσήφ Ανδρέα Παπαδόπετρος εξέδωσε στο Ρέθυμνο το βιβλίο με τίτλο «Όσα δε σβήνει ο χρόνος». Γράφει για τον Καλλικράτη: Συνεπείς προς τους εαυτούς τους οι γερμανοί και ζητώντας κατά το χρόνο της καταστροφής του Καλλικράτη να δείξουν σαφή δείγματα τού πολιτισμού τους, αφού ελεηλάτησαν όλα τα σπίτια και τα απογύμνωσαν από κάθε είδους ρουχισμού και τροφίμων και στη συνέχεια τα πυρπόλησαν θεώρησαν φαίνεται, απαραίτητο να μην εξαιρεθεί του βανδαλισμού τους ο οίκος του θεού. Και επειδή δε βρήκαν ν αφαιρέσουν απ αυτόν τρόφιμα, αφαίρεσαν ελλείψει άλλου ρουχισμού τα ιερά άμφια. Και επειδή δεν τα εύρισκαν σύμφωνα με τις ορέξεις τους, φεύγοντας διασκόρπισαν αυτά στα όρη. Και εξηγείται έτσι πως μετά την απομάκρυνση των Γερμανών από το χωριό βρέθηκε το πετραχήλι τού ιερέα εγκαταλελειμμένο στα όρη. Το άγιον ποτήριο όμως, η ιερά λαβίδα και το κοχλιάριο δε βρέθηκε γεγονός το οποίο μαρτυρεί ότι τα πήραν αυτά οι Γερμανοί φεύγοντας λόγω, της μεταλλικής τους αξίας. Και για να συμπληρώσουν φαίνεται το ανοσιούργημά τους βεβήλωσαν και τις εικόνας του ναού, όσες απ αυτές δεν κατέκαψαν. Έσυραν και τον ιερέα του χωριού αιχμάλωτο ως το Ασκύφου με προορισμό τις φυλακές της Αγυιάς αλλά κατάφερε και τους διέφυγε. Στις δύο φιλογερμανικές εφημερίδες της κατοχής που κυκλοφορούσαν στην Κρήτη, τον «Παρατηρητή» των Χανίων και τον «Κρητικό Κήρυκα» του Ηρακλείου, σε δεκάδες προπαγανδιστικά άρθρα διαβάζουμε ότι η γερμανία και η Ελλάδα είναι ομόθρησκες χώρες, οι λαοί τους πιστεύουν στο Χριστιανισμό και γι αυτό δεν τους χωρίζει τίποτα. Αυτός ο μύθος καταρρίπτεται στον Καλλικράτη, ο γερμανικός στρατός αποδείχτηκε για άλλη μια φορά ότι ήταν ένας βάρβαρος στρατός, χωρίς πίστη και σεβασμό στα θεία. Γιατί αυτή η αγριότητα των γερμανών και δοσίλογων στον Καλλικράτη; Βουγιούκαλος Αλέξανδρος και Βουγιούκαλος Εμμανουήλ του Γεωργίου αδέλφια. Βουγιούκαλος Μανούσος του Μιχαήλ, Μανουσέλης Γεώργιος του Μιχαήλ και ο γιος του Εμμανουήλ Μανουσέλης. Μανουσέλης Μανούσος και Μανουσέλης Ευστράτιος του Γεωργίου αδέλφια. Γανταδάκης Ρούσσος του Γεωργίου. Χαιρέτης Ευστράτιος του Μιχαήλ. Χαιρέτης Νικόλαος του Εμμανουήλ. Σηφοστρατουδάκης Ιωάννης του Ευστρατίου. Κωνσταντουδάκης Εμμανουήλ του Ιωάννου. Κανδήρος Γεώργιος του Ιωάννου. Χειραναγνωστάκης Νικόλαος του Αντωνίου από την Αργυρούπολη. Δεκατέσσερις άντρες οδηγήθηκαν σε ένα κατάλυμα του Καλλικράτη στην Πιπιλίδα και εκτελέστηκαν ο ένας πάνω στον άλλον. Βουγιούκαλος Μανούσος του Γεωργίου, ο τρίτος αδερφός των Βουγιούκαλων δολοφονήθηκε από σουμπερίτες έξω από το σπίτι του. Μανουσέλης Μανούσος του Νικολάου, σφάχτηκε στην είσοδο του χωριού από Σουμπερίτες αφού τον βασάνισαν. Χαιρέτης Σπύρος του Χρήστου, δολοφονήθηκε πισώπλατα από σουμπερίτη έξω από το κατάλυμα της Πιπιλίδας. Πολάκης Παύλος του Εμμανουήλ, δολοφονήθηκε δίπλα στο σπίτι του. Μαρκουτσάκης Μάρκος του Εμμανουήλ. Δολοφονήθηκε άνανδρα στην αυλή του σπιτιού του από τον πιο σκληρό δοσίλογο της ομάδας του Σούμπερτ, τον παπά Καλλέργη από το χωριό Κεραμούτσι Μαλεβυζίου. Γι αυτόν τον παπά ο λαϊκός ποιητής είπε : «Παπά το ράσο που φορείς γιατί ναι ματωμένο; το αίμα πώς εβρέθηκε απάνω σου χυμένο; Μην είν το αίμα του Χριστού που όταν λειτουργήσεις σηκώνεις με τα χέρια σου για να το κοινωνήσεις ; Αλλά για δες τα χέρια σου κι αυτά ειν ματωμένα το αίμα αυτό τι λες παπά, δε σε τρομάζει εσένα ; Κοίταξε το μαχαίρι σου κι εκείνο αίμα στάζει στην πίστη σου παπά τι λες, κι αυτό ανθρώπους σφάζει ; Για δες το αίμα αυτό παπά, σαν το κοιτάς αφρίζει ποιο θε να πνίξει ζωντανό, εσένα φοβερίζει. Από την πίστη μας παπά αφορεσμένος να σαι κι από το Έθνος μας παπά καταραμένος να σαι». Τον κατάλογο των θυμάτων συμπληρώνουν δύο νέοι που άρπαξαν και πήραν μαζί τους με τη βία από το χωριό Επισκοπή οι γερμανοί. Τα στρατεύματα της Βέρμαχτ, όταν αποφάσιζαν να εξερευνήσουν τα βουνά της Κρήτης, η συνηθισμένη τακτική τους ήταν να παίρνουν μαζί τους ομήρους για να προστατευτούν από επιθέσεις ανταρτών. Το ίδιο έκαναν και στην περίπτωση του Καλλικράτη. Πήραν τους νεαρούς που συνάντησαν τυχαία σε κεντρικό δρόμο της Επισκοπής Ρεθύμνου. Το Λυκάκη Ιωάννη του Σταύρου από το χωριό Ασκύφου που βρέθηκε για δουλειές στην Επισκοπή. Ο άλλος που αναφέρεται ως αγνώστων στοιχείων, η έρευνά μας οδηγήθηκε ότι ίσως είναι ο νεαρός γιατρός Βιγδινάκης Γεώργιος του Ιωάννου από την Επισκοπή ο οποίος εξαφανίστηκε και δολοφονήθηκε από τους Γερμανούς στη διάρκεια της κατοχής. Το όνομά του στολίζει το μνημείο πεσόντων της Επισκοπής αλλά η οικογένειά του δεν γνωρίζει τον τόπο και το χρόνο θανάτου του. Στο συμπέρασμα καταλήξαμε μετά από μαρτυρία, ότι ο νεαρός που πήραν οι Γερμανοί από την Επισκοπή, ήταν γιατρός. Γιατί επέδειξαν οι κατακτητές αυτήν την αγριότητα στον Καλλικράτη ; Το δόγμα της συλλογικής ευθύνης αντιπροσωπεύει τα ναζιστικά και φασιστικά καθεστώτα. Οι πολίτες πρέπει να πληρώνουν σε φόρο αίματος οτιδήποτε γίνονταν στην περιφέρεια τους από τους αντιστασιακούς. Συνηθισμένη κι αυτή η πρακτική στην Κρήτη. Την γνωρίσαμε στην Κάντανο, τα Φλώρια, το Έλος, στη Βιάννο, στο Ηράκλειο μετά το σαμποτάζ του αεροδρομίου, και σε δεκάδες άλλα χωριά. Ποιο είναι το ανεξόφλητο χρέος; Το απόγευμα της 6ης Οκτωβρίου 1943 γερμανικά στρατεύματα της Βέρμαχτ κατέκλυσαν το χωριό. Μετά το κάψιμο της Καλής Συκιάς το απόσπασμα του Σούμπερτ έφτασε στον Καλλικράτη με διαφορά μιας ώρας από τους γερμανούς. Περίπου σαράντα άντρες. Σουμπερίτες και γερμανοί στρατιώτες, (δυνάμεως τεσσάρων λόχων), άρχισαν τη δράση με βάση ένα οργανωμένο σχέδιο. Ο Καλλικράτης έπρεπε να τιμωρηθεί για τη μάχη στα Τσιλίβδικα, το θάνατο των γερμανοϊταλών στρατιωτών και για τη βοήθεια που προσέφεραν οι άντρες του στον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά. Στο Σούμπερτ αποδόθηκε κατηγορία για τον Καλλικράτη, δικάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο. Την ίδια τύχη είχαν και οι δοσίλογοι που τον συνόδευαν και εκτελέστηκαν από τους αντάρτες μετά την κατοχή. Στο Στρατηγό Μπρόγερ, κατά παράδοξο τρόπο, δεν αποδόθηκε κατηγορία για τις εκτελέσεις και την πυρπόληση του Καλλικράτη. Στη διάρκεια της Κατοχής αποκλειστικά υπεύθυνοι για ότι συνέβαινε ήταν πάντοτε οι Γερμανοί Διοικητές της Κρήτης. Αυτοί αποφάσιζαν κι αυτοί έδιδαν τις εντολές. Και το απόσπασμα Σούμπερτ δρούσε με την ανοχή και την άδειά τους. Στην απόφασή του το στρατοδικείο δέχεται ότι ο Στρατηγός Μπρόγερ ήταν υπεύθυνος για τις εκτελέσεις σε 33 χωριά της Κρήτης τα οποία κατονομάζει : Παλαιά Ρούματα (19 ατόμων), Καλάθαινες (11 ατόμων), σε 5 άλλα χωριά της επαρχίας Κισσάμου (25 ατόμων), Άνω Μέρος (42 ατόμων), Γερακάρι (55 ατόμων), Κρύα Βρύση (35 ατόμων), Γουργούθι Καρδάκι Δρυγιές Βρύσες Σμιλέ (46 ατόμων), Γδόχια (43 ατόμων), Πεύκος (19 ατόμων), Μουρνιές (32 ατόμων), Μονή Άνω Βιάννου (6 ατόμων), Μύθοι (4 ατόμων), Κεφαλοβρύση (36 ατόμων), Ρίζα (56 ατόμων), Κρεββατά (23 ατόμων), Μύρτος (18 ατόμων), Αμιρά (114 ατόμων), Συκολόγος (1 ατόμου), Αγ. Βασίλειος (33 ατόμων), Καλάμι (2 ατόμων), Ψαρή Φοράδα (7 ατόμων), Βαχός (32 ατόμων), Μάλλες (23 ατόμων), Σύμη (23 ατόμων), Χριστός (8 ατόμων). Υπεύθυνος θεωρήθηκε για την πυρπόληση και καταστροφή 21 χωριών: Γδόχια, Κεφαλοβρύση, Πεύκος, Κάτω Σύμη, Κρεββατάς, Συκολόγος, Μουρνιές, Μύρτος, Καλάμι, Λίμνη, Έλος, Φλώρια, Κούνενι, Γοργούθι, Καρδάκι, Δρυγιές, Βρύσες, Σμιλέ, Άνω Μέρος, Γερακάρι και Κρύα Βρύση. Πού είναι ο ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΗΣ στην απόφαση καταδίκης σε θάνατο του Μπρόγερ; Γιατί απουσιάζει; Τα τριάντα ένα θύματα και η τελειωτική πυρπόληση του χωριού δεν υπάρχουν στο κατηγορητήριο. Γιατί άραγε; Αυτό είναι το ανεξόφλητο χρέος της Ελληνικής Πολιτείας. Ο άνθρωπος που έδωσε την εντολή καταστροφής του ΚΑΛΛΙ- ΚΡΑΤΗ και την εκτέλεση των 31 κατοίκων του δεν δικάστηκε γι αυτό το στυγερό έγκλημα. Η Πολιτεία πρέπει να πράξει το χρέος της. Κυρίες και κύριοι, πιστεύουμε ότι το Εργαστήριο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και το Ανοικτό Πανεπιστήμιο του Δήμου Σφακίων, με την έρευνα αυτή συνέβαλλαν βάζοντας ένα ακόμη λιθαράκι, στην καταγραφή και προβολή της ιστορίας του Καλλικράτη και στην αναζήτηση ιστορικών πηγών από άλλους ερευνητές. Αγαπητοί Καλλικραθιανοί, το ιστορικό χωριό σας τα χρόνια του Β Παγκοσμίου Πολέμου έκανε το χρέος του προς την πατρίδα. Σήμερα τιμήσαμε τους νεκρούς σας που έδειξαν το δρόμο. Αξίζει να είστε υπερήφανοι γι αυτούς. Σε έναν, ένα από τους νεκρούς του χωριού σας ταιριάζει ο στίχος του ποιητή: γυναίκες κι άντρες έφυγαν, ποιος θα τους πει δυο λόγια η λευτεριά ναι αμίλητη βουβά τα μοιρολόγια Όμως ο ιστορικός δεν έχει βάλει ακόμη την τελευταία λέξη στο βιβλίο της ιστορίας. Γιατί οι νεκροί είναι εδώ ζητώντας δικαίωση. Και περιμένουν. Θα τελειώσω με μια φράση του καθηγητή κ. Παπαϊωάννου: Η επέτειος προβάλλει την αναγκαιότητα της μνήμης ως έκφραση ελευθερίας, αντίστασης, αλληλεγγύης και αξιοπρέπειας. Κάποιες λέξεις δε γράφονται με μολύβι ή μελάνι, αλλά κυρίως, με αίμα». 3400

12 12 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ 2016 Η παρουσιαση του βιβλιου «Θαλασσινά και άλλα» Στις 28 Φεβρουαρίου 2016 παρουσιάστηκε σε αίθουσα του ξενοδοχείου A- thens Plaza, το βιβλίο του Γιάννη Ν. Κατσανεβάκη «Θαλασσινά και άλλα», με ποιήματα και πεζογραφήματα. Το βιβλίο προλογίζει ο Γ. Π. Αλεξανδρίδης, κορυφαίο στέλεχος του Ομίλου Βαρδινογιάννη, και ο Πρόεδρος της Ένωσης των Απανταχού Σφακιανών, Γιάννης Πολυράκης. Την εκδήλωση συντόνισε ο δημοσιογράφος Δημήτρης Καμπουράκης και αποσπάσματα του βιβλίου απέδωσε η ηθοποιός Μαρία Τσομπανάκη. Ο συγγραφέας, γιός του Νίκου Κατσανεβάκη από την Ίμπρο των Σφακιών, σπούδασε Μουσική και Ορθοφωνία στο Εθνικό Ωδείο και, πέραν από την κύρια επαγγελματική του δραστηριότητα, γράφει σε ποιητικό και πεζό λόγο, συνθέτει μουσική και διδάσκει ορθοφωνία. Έργο του είναι και το ορατόριο: «Τριλογία - Μικρασία Πατρίδα» που παρουσιάστηκε, το 1991, στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, με δική του διεύθυνση ορχήστρας παραδοσιακών οργάνων, ενώ ποιήματα και πεζά του δημοσιεύονται στο περιοδικό «Ναυτική Ελλάς». Το βιβλίο του, το χαρίζει στην Ένωση των Απανταχού Σφακιανών που τον ευχαριστεί θερμά, για τη γενναιόδωρη χειρονομία του και του εύχεται την καλύτερη συνέχεια στην καλλιτεχνική του δημιουργία! Η ομιλία του Προέδρου της Ένωσης «Το βιβλίο που παρουσιάζεται σήμερα, είναι εμπνευσμένο από τα πιστεύω, τα βιώματα και τις ευαισθησίες του Σφακιανού συγγραφέα γεμάτο αλήθεια ποίηση και λυρισμό, αφιερώμένο στη μνήμη του πατέρα του Νίκο, από την Ίμβρο των Σφακιών όπως υπογραμμίζει ο συγγραφέας. Είναι ένα κείμενο απλό και βαθύ, κείμενο ειληκρινές και αληθινό που αντανακλά τη προσωπικότητα του συγγραφέα. Και από τη πείρα μου σαν επιστήμονας γνωρίζω ότι το δύσκολο και η ποιότητα βρίσκονται στο απλό και στην αλήθεια. Στα κείμενα που διάβασα απολαμβάνεις την απλότητα της διήγησης που με τρόπο σύντομο και ελκυστικό υπογραμμίζουν μυνήματα της καθημερινότητας που όμως είναι τόσο σημαντικό να εκτιμήσουμε ώστε απο όλα αυτά που μας περιτριγυρίζουν και μας περιβάλλουν να συνειδητοποιήσουμε και να διακρίνουμε την αλήθεια και το σημαντικό. Επίσης φέρνω στη σκέψη μου τα λόγια του Οδυσσέα Ελύτη που χαρακτηρίζουν το ψυχισμό των Ελλήνων «Θεέ μου πρωτομάστορα μ έκτισες μέσα στα βουνά, Θεέ μου πρωτομάστορα μ έκλεισες μεσ τη Θάλασσα», και το βιβλίο «Θαλασσινά και άλλα» είναι γεμάτο από το μεγαλείο της θάλασσας και το μεγαλείο των απλών ανθρώπων, εκείνων που σήκωσαν και θα σηκώσουν και πάλι το βάρος της ιστορίας της χώρας μας. Με αυτά τα λίγα λόγια θα ήθελα να εκφράσω τα θερμά μου συγχαρτήρια και να ευχαριστήσω το συγγραφέα για αυτό το πολύ ωραίο βιβλίο που προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό. Επίσης ως πρόεδρος της Ένωσης των Απανταχού Σφακιανών θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον συγγραφέα που διαθέτει τα έσοδα από το βιβλίο του για τις ανάγκες της Ενωσης». 410

13 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ Δ.Ε.Α.Π. Σφακίων «Γεώργιος Ξενουδάκης» Tο Σάββατο, 6 Φεβρουαρίου, πραγματοποιήθηκε η πρώτη διάλεξη της χρονιάς, στο, στην αίθουσα του Δημοτικού Ελεύθερου Ανοικτού Πανεπιστημίου Σφακίων «Γεώργιος Ξενουδάκης», στο Καψοδάσος. Η ημέρα ήταν αφιερωμένη στην Εορτή των Τριών Ιεραρχών, γιορτή των Ελληνικών Γραμμάτων. Εναρκτήριο χαιρετισμό απεύθυνε ο Δήμαρχος Σφακίων Γιάννης Ζερβός και πανηγυρικό λόγο εκφώνησε ο Πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής του Δ.Ε.Α.Π. Σφακίων, καθηγητής Απόστολος Γ. Παπαϊωάννου, με θέμα: «Τρεις Ιεράρχες: Σύμβολα διαχρονικά των Ελληνικών Γραμμάτων, του Ελληνικού Πολιτισμού, των Κοινωνικών Ελευθεριών». Ακολούθησε ορκωμοσία και τελετή παράδοσης Πιστοποιήσεων στους πρώτους μεταπτυχιακούς φοιτητές: 1) π. Εμμανουήλ Π. Κατσαρό, Αρχιμανδρίτη 2) π. Ευάγγελο Ε. Κλώνο, Πρωτοπρεσβύτερο 3) π. Ευάγγελο Θ. Ζαφειρόπουλο, Πρεσβύτερο 4) Ευδοξία Τρυφερίδου Πολάκη, Εκπαιδευτικό Π.Ε. Στη συνέχεια η μεταπτυχιακή φοιτήτρια Ειρήνη Νταμπάκη παρουσίασε-υποστήριξε, ενώπιον της Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής, την εργασία της, με θέμα : «Ο ρόλος σήμερα της παραδοσιακής κινέζικης διατροφής και φαρμακολογίας βοτανοθεραπείας στις εξαγωγές των κρητικών αγροτικών προϊόντων προς την αγορά της Κίνας». Στο τέλος της εκδήλωσης έγινε η Κοπή της Πρωτοχρονιάτικης Πίτας από τον Δήμαρχο Σφακίων Γιάννη Ζερβό και τον καθηγητή Απόστολο Παπαϊωάννου, παρουσία του δρ. Γ. Πατεράκη, του εκπροσώπου του Δ.Ε.Α.Π. Δελβινακίου Μ. Μάγκου, του Αντιδημάρχου Π. Σοφούλη, του εντεταλμένου δημοτικού συμβούλου Φ. Ηλιάκη του Προέδρου της Τ.Κ. Πατσιανού Α. Καούδη, καθώς και των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών του Δ.Ε.Α.Π. Σφακίων. 200 ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΟ Ευχαριστούμε θερμά τον Αναπληρωτή Υπουργό Υγείας, Πρόεδρο του Δ.Ε.Α.Π. Σφακίων και πρώην Δήμαρχο Σφακίων, κ. Πολάκη Παύλο, για τη δωρεά χρηματικού ποσού για την κάλυψη λειτουργικών αναγκών του Δημοτικού Ελεύθερου Ανοικτού Πανεπιστημίου Σφακίων «Γεώργιος Ξενουδάκης», οι οποίες καλύπτονται, εκτός από το Δήμο Σφακίων, από την ευγενική προσφορά φίλων και υποστηρικτών του. 65 Η Οργανωτική επιτροπή του Δ.Ε.Α.Π Σφακίων Τα έργα εκτελούνται από τις τεχνικές υπηρεσίες της Αντιπεριφέρειας Χανίων και δρομολογήθηκαν κατά την τελευταία επίσκεψη στο Δήμο Σφακίων, στις 27 Αυγούστου 2015, του Αντιπεριφερειαρχη Χανίων κ. Απόστολου Βουλγαράκη. Κατασκευή γέφυρας σε ρέμα στην έξοδο του φαραγγιού Μανικά, στην Τ. Κ. Σκαλωτής Διαπλάτυνση επαρχιακής οδού και κατασκευή τοιχίων στις Τοπικές Κοινότητες Πατσιανού, Σκαλωτής και Βουβά

14 14 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ 2016 ΑΘΛΗΤΙΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ Γράφει ο Μανώλης Τζωρτζάκης, Υπεύθυνος Αθλητισμού στον Δήμο Σφακίων, Προπονητής του Α.Γ.Σ. Σφακίων Φωτογραφίες: Χρυσούλα Τσουπάκη ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΣΦΑΚΙΑ 2016 Ο Δήμος Σφακίων και η Κοινωφελής Επιχείρηση Σφακίων θα διοργανώσουν και φέτος, σε συνεργασία με αθλητικούς φορείς, σειρά από αθλητικές δραστηριότητες, σε συνάρτηση με τον στόχο της πράσινης ανάπτυξης του Δήμου μας και την προβολή των πολλών και διαφορετικών δυνατοτήτων που έχουμε /05/2016: 2ος Αγώνας ποδηλασίας βουνού, «ΣΦΑΚΙΑΝΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ XTS» 29-31/07/2016: καλοκαιρινά τουρνουά 3on3 basketball, 3on3 beach volleyball και 4χ4 beach soccer 15/09/2016: παραδοσιακοί αγώνες στίβου Νικήτεια /10/2016: 5ος αγώνας κατάβασης βουνού με ποδήλατα, στ Ασκύφου 10/09/2016: 1ος Notos Run 2016, Πλακιάς Φραγκοκάστελο 23/10/2016: 3ος αγώνας δρόμου κάθετης ανάβασης Λουτρό Ανώπολη 03-04/09/2016: 2ος αγώνας σκοποβολής στη μνήμη των πεσόντων Σφακιανών αγωνιστών κατά του Αλιδάκη, το ος αγώνας κολύμβησης ανοιχτής θάλασσας, στο Φραγκοκάστελο (σε ημερομηνία που δεν έχει ακόμα οριστεί). 120 Τα νέα του Αθλητικού Γυμναστικού Συλλόγου Σφακίων Σε πλήρη εξέλιξη βρίσκεται το β τοπικό πρωτάθλημα Χανίων, στο οποίο αγωνίζεται η ομάδα μας. Με τη συμπλήρωση της 24ης αγωνιστικής, βρίσκεται στη 13η θέση, σε μια διοργάνωση όπου όλα είναι ανοιχτά. Στο πιο ενδιαφέρον πρωτάθλημα των τελευταίων ετών, 5 ομάδες προσπαθούν να αποφύγουν την τελευταία 15η θέση που οδηγεί στο γ τοπικό. Όλα θα κριθούν στις τελευταίες 6 αγωνιστικές. Μετά τον πολύ δύσκολο πρώτο γύρο, η έδρα μας έχει παίξει καθοριστικό ρόλο για την ομάδα μας, καθώς είμαστε αήττητοι στον δεύτερο γύρο, με 3 νίκες και 1 ισοπαλία! Ακαδημία Νέων Τις εντυπώσεις συνεχίζουν να κερδίζουν στο πρωτάθλημα Νέων, τα παιδιά των ακαδημιών μας, που συμμετέχουν στο αντίστοιχο πρωτάθλημα, τόσο με τις εμφανίσεις τους όσο και με το ήθος που βγάζουν μέσα στους αγωνιστικούς χώρους ανεξαρτήτως αποτελεσμάτων. ΚΟΠΗ ΠΙΤΑΣ Α.Γ.Σ.ΣΦΑΚΙΩΝ Στις , έγινε στο κέντρο Βίγλες, στο Καψοδάσος, η καθιερωμένη κοπή πίτας του Συλλόγου μας. Ήταν μια πολύ όμορφη ποδοσφαιρική βραδιά όπου οι αθλητές του συλλόγου μας, με τους γονείς τους και τους φίλους του Α.Γ.Σ.Σφακίων, βρέθηκαν στον ίδιο χώρο περνώντας μια ξέγνοιαστη βραδιά. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους ο πρόεδρος της ΕΠΣΧανίων και συντοπίτης μας, κ. Γεώργιος Βούρβαχης, ο Πρόεδρος του συνδέσμου Διαιτητών Χανίων, κ. Γιαννακάκης, και αντιπροσωπίες από τα φιλικά σωματεία της Δάφνης Εμπρόσνιερου, του Κρητικού Αστέρα και του Απόλλωνα Αγίου Ιωάννη. Μετά την κοπή της πίτας, ο κ. Νίκος Δουρουντάκης, μεγάλος χορηγός του Συλλόγου μας για ακόμα μια χρονιά, προσέφερε αθλητικό υλικό στους αθλητές του Συλλόγου μας, τσάντες για τα παιδιά της Ακαδημίας μας και μπουφάν για τους ποδοσφαιριστές της ανδρικής ομάδας μας. Οι ποδοσφαιριστές του συλλόγου μας πήραν ένα επιπλέον δώρο από τον κ. Σήφη Μπολιώτη που τους μοίρασε τσάντες. Τους ευχαριστούμε θερμά, και τους δυο, για την προσφορά τους στο Σύλλογό μας, ειδικά αυτές τις δύσκολες οικονομικά χρονιές που περνάμε σαν κοινωνία. Θέλουμε, επίσης, να ευχαριστήσουμε όλους εκείνους, τους μικρούς και μεγάλους, χορηγούς της βραδιάς αυτής, που προσέφεραν δωρεάν το κρέας, το κρασί και ότι άλλο προσφέρθηκε. ΕΥΧΑΡΙΣΤήΡΙΟ Η Κοινωφελής Επιχείρηση Σφακίων ευχαριστεί θερμά τον κ. Αντώνη Παντελιδάκη για τις δωρεάν εργασίες στεγανοποίησης της ταράτσας του δημοτικού γυμναστηρίου στα Νομικιανά. 340

15 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ ΣΥΛΛΥΠΗΤΗΡΙΟ Ο Δήμαρχος και το Δημοτικό Συμβούλιο Σφακίων εκφράζουν τα θερμά τους συλλυπητήρια για το θάνατο του παπα- Γιώργη Χιωτάκη. Του ενεργού και γνήσιου Σφακιανού κληρικού, που με το έργο του προσέλκυε τους πολίτες στην εκκλησία και είχε πάντα ένα καλό λόγο για όλους. Του οικογενειάρχη, που χάρισε στην επαρχία 11 άξια παιδιά, συμβάλλοντας στο θεσμό της πολύτεκνης οικογένειας. Ο αγωνιστής αυτός που πρωτοστατούσε στους αγώνες για τα δικαιώματα των ανήμπορων και φτωχών συνεπαρχιωτών και συμπολιτών μας. Η απώλεια για τον τόπο και την εκκλησία μας είναι μεγάλη και ευχόμαστε να υπάρξουν και άλλοι συνεχιστές του λόγου και του έργου του. Αντί στεφάνου στη μνήμη της και σε ένδειξη ευγνωμοσύνης θα κατατεθεί χρηματικό ποσόν υπέρ του Πολυδύναμου Περιφερειακού Ιατρείου της Χώρας Σφακίων. 120 Ο Δήμαρχος Σφακίων Ζερβός Ιωάννης, το Δημοτικό συμβούλιο, το προσωπικό του Π.Π.Ι. Σφακίων και του Προγράμματος Βοήθεια στο Σπίτι ευχαριστούν όσους κατέθεσαν χρηματικό ποσό αντί στεφάνων, στη μνήμη του σεβαστού παπα-γιώργη Χιωτάκη, για τις ανάγκες του Πολυδύναμου Περιφερειακού Ιατρείου Σφακίων. Δημοτικό Συμβούλιο Σφακίων 100 Εταιρεία Ξένιος Ζεύς Οικογένεια Ξηρουχάκη 200 Σύλλογος Διδασκόντων Δημ. Σχολείου Βουβά 50 Ντουρουντούς Νίκος 30 Οικ. Χλουβελάκη Βαγγέλη 30 Μανταδάκης Μάρκος 50 Μανουσάκη Δέσποινα 50 Οικ. Αποστολάκη Σταμάτη 50 Μαθιουδάκης Αντώνης και Δέσποινα 50 Κατσιγιαννάκη Ευαγγελία 100 Ενορία Κυπάρισσου-Κοντομαριού Κυδωνίας 100 Χιωτάκης Γεώργιος Σταυράκια Ηρακλείου 50 Χιωτάκης Βασίλειος Σταυράκια Ηρακλείου 50 Χιωτάκης Μανούσος Ιωσήφ 50 Ορειβατικός Σύλλογος Χανίων 200 Για τις ανάγκες του προγράμματος Βοήθεια στο Σπίτι Οικογένεια παπα-γιώργη Χιωτάκη ΠΕΝΘΗ Έφυγε μία αρχόντισσα. Μια αρχόντισσα, από τις γυναίκες που έκαναν περήφανη την Κρήτη, πέρασε στην αθανασία. Η Ευαγγελία Παττακού δεν θα διδάσκει πια με τη ζωή και την ενεργητικότητα της την αξιοθαύμαστη, τους κανόνες της κρητικής παράδοσης που τηρούσε με τόση ευλάβεια. Γαλουχημένη σε περιβάλλον που έδωσε πολλά στο ηρωικό μας νησί, στάθηκε πάντα στο βάθρο που χαρακτηρίζει την αξιοπρέπεια και τον απόλυτο σεβασμό στις ηθικές αξίες. Δημιούργησε με τον Νίκο Παττακό μια υπέροχη οικογένεια και ανάθρεψαν τέσσερα άξια παιδιά που τιμούν την Κρήτη με τη δράση τους και υπηρετούν τον πολιτισμό με τους Κουρήτες. Η αξέχαστη Ευαγγελία πίστευε στον δυναμισμό των γυναικών, που δεν οδηγεί σε ακρότητες και το χρέος τους να αποτελούν το γερό αντισκάρι του σπιτιού σε δύσκολες εποχές, για να κρατιέται η οικογένεια ενωμένη και να περνά τις δοκιμασίες χωρίς συμβιβασμούς που ευτελιζουν τον άνθρωπο. Ήταν η Γυναίκα της Κρήτης σε όλο της το μεγαλείο. Στο πρόσωπο της θα μπορούσε καθένας να εμπνευσθεί τα καλύτερα συναισθήματα που τιμούν τις παραδόσεις μας. Το Χρωμοναστήρι ορφανεύει από μια μεγάλη Κυρά και οι αξίες της ζωής από μια γνήσια εκπρόσωπο τους. Συλλυπούμεθα θερμά την οικογένεια της και ευχόμαστε να είναι ελαφρό το χώμα που σκεπάζει την αξέχαστη δέσποινα της αρχοντιάς και της παράδοσης. Επικήδειος λόγος για την μακαριστή Ευαγγελία Παττακού Σεβασμιότατε, άγιοι πατέρες κ. Αντιπερειφερειάρχη, κ Δήμαρχε, αγαπητοί και αγαπητές, από εχθές η καμπάνα του χωριού μας δεν χτύπησε χαρμόσυνα. Δε χτύπησε για γιορτή και χαρές. Από προχθές πήρε το μαντάτο του χαμού της αγαπημένης θειας της Ευαγγελίας Παττακού και το έκανε θρήνο και μοιρολόι. Έγινε πικρός αντίλαλος από την Αττική, στο Χρωμοναστήρι, το Ρέθυμνο, την Επισκοπή, την Κρήτη ολόκληρη. Πόνος βαρύς και ξαφνικός. Μακαριστή, ογδόντα χρόνια με την παρουσία σου γέμισες το χώρο και το χρόνο. Πάντα πρώτη στις χαρές και πρώτη στις λύπες. Πάντα σεμνή αρχόντισσα. Έζησες όπως όλοι της γενιάς σου τις μεταπολεμικές δυσκολίες, τις στερήσεις, την μετοίκηση και τα νίκησες όλα. Σε νίκησε όμως η αγάπη σου για το σύζυγό σου, την οικογένειά του, το χωριό του. Το έκανες αγαπημένο τόπο, τόπο των παιδιών σου, των εγγονών, των φίλων. Δεν άντεχες για πολύ μακριά από το Χρωμοναστήρι. Έφευγες και επέστρεφες πάλι εδώ για να δημιουργήσεις, να βοηθήσεις όσους και όσο μπορούσες. Ήθελες να φτιάχνεις κάτι και να αφήνει κάτι το πέρασμά σου. Να δημιουργείς άοκνα όχι μόνο για τα παιδιά σου αλλά και τους άλλους. Το επιβεβαίωσες έμπρακτα στηρίζοντας σε μια δύσκολη στιγμή, την ανακαίνιση του Ξενώνα των Χρωμοναστηριανών Αττικής και είναι αξιομνημόνευτο το γεγονός ότι σε τίμησαν εν ζωή για την προσφορά και την αγάπη σου για το Χρωμοναστήρι, αν και μεγάλωσες στην Επισκοπή Ρεθύμνου. Ευτύχησες να γεννηθείς μέσα σε μια παραδοσιακή οικογένεια της Επισκοπής Ρεθύμνου από γονείς αξιαγάπητους και αξιοσέβαστους από ολόκληρη την κοινωνία του χωριού. Ο σύζυγος σου υπήρξε άριστος οικογενειάρχης, εργατικός, τίμιος, κοινωνικός, φιλόξενος γνήσιος υπηρέτης του Θεού, πιστός τηρητής των παραδόσεων του τόπου μας, άγρυπνος φρουρός των ηθών και εθίμων των κρητικών, των Παττακών. Υπήρξες, η ενσάρκωση της ηθικής, της αρετής και της τιμιότητας, στάθηκες δίπλα στον σύζυγό σου επάξια σύντροφος και ακούραστη οικονόμος του σπιτιού. Η αγάπη σου και η καλοσύνη σου αγκάλιαζε όλο τον κόσμο. Αισθανόσουν ευτυχία να υποδέχεσαι και να υπηρετείς συγγενείς και φίλους στο σπιτικό σου. Με την εύλαλη σιωπή σου δημιουργούσες μια ατμόσφαιρα ηρεμίας και γαλήνης που κέρδιζε και αιχμαλώτιζε. Στο σπιτικό των Παττακών η φιλοξενία σου ήταν τόσο γνήσια, πλούσια και εγκάρδια, που αισθανόταν προνομιούχος όποιος βρισκόταν ανάμεσα στους προσκεκλημένους σου, στους προσκεκλημένους των παιδιών σου. Στο πρόσωπο των παιδιών σου έβλεπες τους κόπους σου να δικαιώνονται, τα όνειρα σου για αυτά να γίνονται πραγματικότητα. Παίδιωσες με 4 γιούς, μα η μοίρα το έφερε στα 52 σου να μείνεις χήρα, μέτοικος στην Αθήνα με παιδιά στην εφηβεία. Μάνα και πατέρας μαζί μα και ο Μανόλης πρωτογιός, πατέρας και αδελφός ανδρώθηκε μαζί σου και μαζί σας οι μικρότεροι. Υπάκουσες, μια και για πάντα, στην άρρητη εντολή του συζύγου σου, τον τίμησες στηρίζοντας τα παιδιά σου μέχρι που μπορούσες για να λάβεις στο τέλος απέραντη την συμπαράστασή τους μέχρι την τελευταία σου αναπνοή. Αγαπημένη μας έφτιαξες πολλά πράγματα στη ζωή σου, άοκνα χωρίς βαρυγκώμια μα κυρίως άξια παιδιά και εγγόνια. Η ζωή σου υπήρξε πλούσια. Πλούσια θα είναι και η μνήμη που θα αφήσεις. Εμείς, όλοι, τα παιδιά σου, τα εγγόνια, οι συγγενείς και οι φίλοι, οι χωριανοί θα θυμόμαστε πάντα το παράδειγμά σου και θα σε μνημονεύουμε. Αιωνία σου η μνήμη. Ο ανιψιός σου Μανούσος Ν. Μαραγκάκης *************** Ανδρέας ο Γερώνυμος, επόθανε ο καημένος, χρυσή καρδιά, χρυσή ψυχή, άντρας χαριτωμένος. Το δέκα πέντε επόθανε, σκόλες των Χριστουγέννων, πάντα είχε την εκτίμηση από δικών και ξένων. Με ήσυχη συνείδηση, ψηλά είχε το κεφάλι, είχε στην κοινωνία του εκτίμηση μεγάλη. Πήγε ταξίδι αγύριστο στα βδομηνταεφτά του, τον έστειλε η αρρώστια του πεσχέσι του θανάτου. Όσοι τον εγνωρίσανε κι όσοι τον είχαν ζήσει, όλοι την καλωσύνη του είχαν αναγνωρίσει. Σκληρά εβασανίστηκε για μια δεκαετία, αυτός που πράος ήτανε, πάντα χωρίς κακία. Ωραία οικογένεια είχε δημιουργήσει, μα εκεί που την καμάρωνε έφυγε από τη ζήση. Αιώνια η μνήμη σου, αγαπητέ Αντρέα, με το καλό να σμίξομε, να κάνομε παρέα. 810 Κανάκης Γερωνυμάκης Tο Σάββατο 6 Φεβρουαρίου 2016, στο Πολιτιστικό Κέντρο Ανώπολης Σφακίων, πραγματοποιήθηκε με επιτυχία η δημόσια παρουσίαση της «Μελέτης εκτίμησης και αξιολόγησης των ασθενειών του πεύκου και της επεκτασιμότητάς του στα Λευκά Όρη, με επακόλουθες διαχειριστικές προτάσεις» απο την ανάδοχο σύμπραξη, με την υποστήριξη του Οργανισμού Ανάπτυξης Κρήτης Α.Ε., του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς και του Δήμου Σφακίων. Οι κάτοικοι του Δήμου είχαν τη δυνατότητα να ενημερωθούν για τα αποτελέσματα της μελέτης, να καταθέσουν επιτόπου απόψεις και ερωτήματα, ενώ μπορούν να συνεχίσουν να υποβάλλουν παρατηρήσεις, στα γραφεία και τηλέφωνα του Φορέα Διαχείρισης, μέχρι και την 15η Μαρτίου. Στόχος είναι να απαντηθούν όσο το δυνατόν περισσότερα ερωτήματα αλλά και να ενσωματωθούν όλες οι παρατηρήσεις στην τελική μορφή της μελέτης. 120

16 16 ΔΕκΕμβριοσ - ιανουαριοσ - φεβρουαριοσ 2016 Εγινε, με μεγάλη επιτυχία, στην αίθουσα «Ορφέας», στην Καλλιθέα, ο ετήσιος χορός της Ένωσης. Η συμμετοχή ήταν μεγάλη και όλοι γλεντήσαμε και χορέψαμε ως το πρωΐ, παρέα με τους «Κρήτες» χορευτές του Γιώργου Πετράκη, με τη μουσική του Μιχάλη Πολυχρονάκη και των συνεργατών του. Το Καλωσόρισμα του Προέδρου «Καλησπέρα σας, Πρώτα θα ήθελα να αρχίσω από το κόσμο που ήλθε στην αποψινή βραδυά. Σας ευχαριστούμε έναν εναν ξεχωριστά που ήλθατε. Ως οικοδεσπότες θέλουμε να σας υποδεχτούμε σαν εκλεκτούς και αγαπητούς φιλους που με την παρουσία σας τιμάτε την αποψινή εκδήλωση. Σας ευχαριστούμε πολύ. Επίσης θα ήθελα να καλωσορίσω τους φοιτητές της Κρητικής Εστίας για την αθρόα συμμετοχή τους, με τους οποίους έχουμε αναπτύξει τελευταία ισχυρούς δεσμούς και φιλία. Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω ολόκληρο το Διοικητικό Συμβούλιο της Ένωσης που εργάστηκε για τη σημερινή εκδήλωση και επίσης κουράστηκαν για να ετοιμάσουν όλα αυτά τα παραδοσιακά εδέσματα. Απο τη θέση του προέδρου θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον Όμιλλο Βαρδινoγιάννη για την οικονομική στήριξη στην εκδήλωση με την αθρόα συμμετοχή του, όπως παραδοσιακά κάνει κάθε χρόνο. Ευχαριστούμε και καλοσορίζω τον δήμαρχο των Σφακιών, Γιάννη Ζερβό, και ελπίζω σε συνεργασία για τους κοινούς μας στόχους. Τέλος, αισθανόμαστε ιδιαίτερη χαρά και τιμή που παρευρίσκονται στην αποψινή εκδήλωση ο Ρεθεμιώτης υπουργός Υγεία, Ανδρέας Ξανθός, ο Σφακιανός Αναπληρωτής υπουργός Υγείας, Παύλος Πολλάκης, εκλεκτό μέλος της Ένωσης και τέως Πρόεδρος, και ο Σφακιανός τέως υπουργός, Μανούσος Βολουδάκης. Τους ευχαριστούμε και ευχόμαστε στους υπουργούς επιτυχία στο δύσκολο έργο τους, την δημόσια υγεία, ένα απο τα πολυτιμότερα κοινωνικά αγαθά που η αξία της στην εποχή της κρίσης που ζούμε είναι ιδιαίτερα κρίσιμη και σημαντική. 250 Ετήσιος χορός της Ένωσης