Το χρώµα στη ζωγραφική: Maurice Merleau-Ponty

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Το χρώµα στη ζωγραφική: Maurice Merleau-Ponty ιπλωµατική Εργασία Επιβλέπων καθηγητής: Παύλος Κόντος Εύη Γραµµάτη ΑΜ: 14 ΠΑΤΡΑ 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ.. 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΧΡΩΜΑ.. 6 ΚΑΠΟΙΕΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ- ΧΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ: Η «ΕΞΑΫΛΩΣΗ» ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ 20 (α) Φαινοµενολογία της Αντίληψης- Αµφιβολία του Cézanne: το χρώµα ως ίχνος του πράγµατος (β) Έµµεση Γλώσσα και οι Φωνές της Σιωπής: χρώµα στοιχείου. 24 (γ) Το Ορατό και το Αόρατο: το χρώµα το ίδιο ως στοιχείο.. 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: Η ΑΝΑ ΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΥ, Η ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΙΣΘΗΤΟΥ ΚΑΙ Η ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΠΙΝΑΚΑ ΜΕ ΧΡΩΜΑ 29 (α) Η σταθερότητα του πράγµατος: optimum και στυλ. 29 (β) Η πληρότητα του πραγµατικού στον πίνακα.. 32 (γ) Η ανάδυση στον πίνακα (δ) Χρώµα στην αντίληψη και χρώµα στη ζωγραφική: µια διάκριση που αντλούµε από την ανάλυση του πραγµατικού. 36 (ε) Η επιστροφή στο αντικείµενο.. 40 (στ) Το Ορατό και το Αόρατο: η κοινή υφή των κόσµων της αντίληψης και της ζωγραφικής.. 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΤΟ ΧΡΩΜΑ ΠΟΥ ΒΛΕΠΕΙ ΤΟ ΜΑΤΙ ΤΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΥ (α) Η ιδιαιτερότητα του βλέµµατος του ζωγράφου στην Φαινοµενολογία της Αντίληψης και την Αµφιβολία του Cézanne, και ο υπόρρητος δυισµός

3 (β) Το Μάτι και το Πνεύµα: Η οντολογική προοπτική- Το χρώµα ως ίχνος και ως ίχνος του ίχνους 53 (γ) Θεατές των χρωµάτων.. 57 (δ) Το χρώµα ως αυτό που λείπει από τον πίνακα για να είναι ο εαυτός του...63 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΑΠΟΧΡΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ, ΚΑΠΟΙΕΣ ΑΜΦΙΣΗΜΙΕΣ. 67 (α) Φιλόσοφος- Ζωγράφος. 67 (β) Χρώµα στη ζωγραφική: πάσχειν (affectivity).. 70 (γ) Φυσική στάση και ο Ζωγράφος (δ) Το «αίνιγµα του σώµατος» ως κριτήριο- Ιστορικότητα (i) Κάθε ζωγράφος- Μεγάλος ζωγράφος. 76 (ii) Η ιστορικότητα του χρώµατος ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 80 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η όραση είναι σύµφωνα µε τον Merleau-Ponty η αίσθηση εκείνη που, διατηρώντας το προνόµιο που της έχει αποδοθεί, αν και όχι χωρίς επιφυλάξεις, από τους φιλοσόφους, χαρακτηρίζεται από µια τέτοια πληρότητα που την καθιστά ικανή, µόνη αυτή σε τέτοιο βαθµό 1, να φέρει τον άνθρωπο σε επαφή µε την οµορφιά του κόσµου 2. Ποιο είναι όµως το ίδιον της όρασης; Η απάντηση είναι για τον Merleau- Ponty, όπως ήταν και για τον Αριστοτέλη 3, αυτονόητη: το χρώµα 4. Ο κόσµος είναι γεµάτος χρώµατα και καθετί που υπάρχει στον κόσµο µπορεί να εµφανισθεί µόνο ως έχον ένα χρώµα. Και όταν αυτή η ποικιλόχρωµη οµορφιά του κόσµου αναζητά τον αναδιπλασιασµό και την αποτύπωσή της σε έργο ανθρώπινο, ο ζωγράφος που έχει δει τον κόσµο, και έχει διδαχθεί από τον κόσµο, δηµιουργεί τους πίνακές του, µε χρώµα. Ίδιον της όρασης και ίδιον της ζωγραφικής, αλλά τι είναι το χρώµα στην εµπειρία, πώς µαγνητίζει το βλέµµα µας και πώς το αντιλαµβάνεται ο ζωγράφος; Θα επιχειρήσουµε τη διερεύνηση αυτών των ερωτηµάτων µέσα από τα έργα του Merleau-Ponty. Μια δεύτερη σειρά ερωτηµάτων όµως, έχει να κάνει µε τη θέση που έχει το χρώµα στη φιλοσοφία του Merleau-Ponty. Τι το ιδιαίτερο έχει το χρώµα συγκεκριµένα για τον Merleau-Ponty και γιατί επιλέγει να µιλήσει για το χρώµα; Η πρώτη απάντηση είναι ότι για µια φαινοµενολογική περιγραφή του οράν, η αναφορά στο χρώµα είναι απαραίτητη καθώς καθετί στον ορατό κόσµο δίδεται ως χρωµατισµένο. Η δεύτερη απάντηση είναι ότι το χρώµα ασκεί µια γοητεία στον Merleau-Ponty επειδή κρίνει ότι δεν µπορεί να τοποθετηθεί ούτε στο χώρο του δι Η συγγραφή αυτού του κειµένου χρηµατοδοτήθηκε από το ερευνητικό πρόγραµµα «Καραθεοδωρή 2008» c Merleau-Ponty (2009), σ. 260 (Πρώτη έκδοση: Phenomenologie de la perception, Paris: Gallimard, Πρώτη έκδοση αγγλικής µετάφρασης: Routledge & Kegan Paul 1962). Στο εξής: ΦΑ. Οι µεταφράσεις δικές µας από την αγγλική έκδοση. 2 Η µόνη περίπτωση όπου ο Merleau-Ponty κάνει λόγο για οµορφιά είναι όταν αναφέρεται στην οµορφιά του σύµπαντος. Η ζωγραφική µπορεί να έχει µια σχέση µε το ωραίο καθώς αποτυπώνει αυτή την οµορφιά αλλά δεν έχει κάποια ιδιαίτερη σχέση µε αυτό. Όπως θα δούµε, η ζωγραφική έχει για τον Merleau-Ponty µια προνοµιακή σχέση µε την αλήθεια και το ίδιο ισχύει και για το χρώµα ως στοιχείο της. εν υπάρχει καµία νύξη στην οµορφιά του χρώµατος της ζωγραφικής. 3 Περί Ψυχής, 418α 29: «το γάρ ὁρατόν ἒστι χρῶµα» (De anima, Oxford Classical texts). 4 «Βλέπω είναι το να έχω χρώµατα ή φώτα, ακούω είναι το να έχω ήχους, αισθάνοµαι είναι το να έχω ποιότητες» (ΦΑ, 5). 4

5 εαυτό (for itself) ούτε και στο χώρο του καθαυτό (in itself), αλλά προκειµένου να εµφανιστεί απαιτεί την αλληλεπίδρασή τους, και ότι το χρώµα διατηρεί ένα µυστήριο, το µυστήριο του µη αναστοχαστικού, ένα µυστήριο όµως µέσα στο οποίο ζούµε 5, µε το οποίο συνυπάρχουµε σε κάθε έκφανση της εµπειρίας µας και το οποίο ο αναστοχασµός πρέπει να φέρει στην επιφάνεια 6. Το χρώµα µας καλεί να παραδοθούµε σε αυτό και µέσα από αυτό να συναντήσουµε την ύπαρξη και την προΰπαρξή µας, στα βάθη του κόσµου. Πράγµατι, το χρώµα ως «δευτερεύουσα ποιότητα» έχει µια κάποια ακαθοριστία, τέτοια που είναι ίδιον της παθητικότητας και όχι της ενεργητικότητας. Στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, η ενεργητικότητα είχε ανέκαθεν µια προνοµιακή αντιµετώπιση. Στη νεότερη εποχή η τάση αυτή οδήγησε στην αµφισβήτηση ακόµα και της ύπαρξης της ύλης από τον Descartes, µε τον οποίο ο άνθρωπος ορίστηκε ως µια καθαρή σκέψη που ταυτίζεται απόλυτα µε τον εαυτό της, ενώ µε τον Kant και το υπερβατολογικό του πεδίο, ο άνθρωπος ορίστηκε ως µια συγκροτούσα συνείδηση. Στην αντίποδα όχθη, ο εµπειρισµός έκανε λόγο για µια παθητικότητα που στην ουσία καταργούσε κάθε ίχνος ενεργητικότητας. Στον Husserl και τη Φαινοµενολογία, στη θεωρία για τον κόσµο-της-ζωής και στην έννοια της παθητικής σύνθεσης, ο Merleau-Ponty αναγνώρισε µια πιο επιτυχηµένη προσπάθεια περιγραφής της ανθρώπινης εµπειρίας, καθώς είναι ακριβώς η ανθρώπινη εµπειρία που περιγράφεται, η οποία όµως προϋπάρχει της περιγραφής της. Ο κόσµος είναι ήδη εκεί, πριν τον συγκροτήσει ένα υποκείµενο και είναι εκεί και µετά τη φαινοµενολογική αναγωγή ως υπέρβαση. Ωστόσο, σύµφωνα µε τον Merleau-Ponty, ο Husserl δεν ξέφυγε από µια φιλοσοφία της συνείδησης, όπου το εγώ βρίσκεται απέναντι από τα αποβλεπτικά του αντικείµενα και όπου αυτό το εγώ µπορεί να δίδεται εναργώς στον εαυτό του. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Merleau-Ponty επιχειρεί µια αποκατάσταση της παθητικότητας και της αδιαφάνειας ως στοιχείων που συγκροτούν την εµπειρία του και από τα οποία δεν µπορεί να ξεφύγει το υποκείµενο, όσο και αν η σκέψη έχει την ψευδαίσθηση µιας καθαρής ενεργητικότητας. Στο βαθµό που η σκέψη, π.χ. ο φιλοσοφικός αναστοχασµός, προσπαθεί να τα αρνηθεί γιατί δεν µπορεί να τα ελέγξει 5 Πρόκειται ακριβώς για ένα µυστήριο που δίδεται. 6 Αυτή είναι η κεντρική θέση του Merleau-Ponty στη Φαινοµενολογία της Αντίληψης την οποία θα µετασχηµατίσει αργότερα προς χάριν µιας οντολογικής προοπτικής. 5

6 και να τα κατανοήσει πλήρως, παραγνωρίζει και παρερµηνεύει την ίδια την εµπειρία και την ίδια τη φύση της, προσπαθεί να ξεφύγει από την αλήθεια της εµπειρίας αντί να την αντιµετωπίσει κατάµατα. Πρέπει όµως να κατανοήσουµε ότι εάν ο Merleau- Ponty φαίνεται να υπερτονίζει την παθητικότητα, είναι επειδή ακριβώς απαντάει σε µια παράδοση που του φαίνεται πως την είχε «αδικήσει». Στη Φαινοµενολογία της Αντίληψης, η αντίδραση απέναντι στην ενεργητικότητα είναι πιο έντονη και σταδιακά αποκλιµακώνεται, ώσπου ενεργητικότητα και παθητικότητα βρίσκονται πια, στο Ορατό και το Αόρατο, σε µεγαλύτερη ισορροπία. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΧΡΩΜΑ Άξονα της συγκεκριµένης εργασίας θα αποτελέσουν τα δύο σηµαντικότερα έργα του Merleau-Ponty και τα τρία κείµενά του για τη ζωγραφική. Μια πρώτη σκιαγράφηση της θέσης του χρώµατος σε αυτά θα µας εισαγάγει στην προβληµατική µας: Η πρώτη απάντηση του Merleau-Ponty στο ερώτηµα τι είναι το χρώµα της εµπειρίας είναι στην Φαινοµενολογία της Αντίληψης αρνητική: Το χρώµα της αντίληψης δεν είναι ούτε µια καθαρή εντύπωση όπως υποστηρίζει ο εµπειρισµός, ούτε µια κατάσταση της συνείδησης όπως υποστηρίζει ο διανοητικισµός (intellectualism), δεν είναι δηλαδή µια πλήρως καθορισµένη ποιότητα, αποκαθαρµένη από καθετί το αµφίσηµο, που δίδεται καθαρά σε µια καθαρή συνείδηση. Αντίθετα, είναι µια ποιότητα πλούσια και µυστηριώδης (ΦΑ 3-5). Η µυστηριακότητα όµως του χρώµατος δεν έγκειται στο ότι παραπέµπει σε µια απόκρυφη διαδικασία που συµβαίνει µέσα στο κάθε υποκείµενο ξεχωριστά και την οποία δεν µπορεί να επικοινωνήσει στους άλλους (ΦΑ 243). Η µυστηριακή του αξία έγκειται στο ότι δεν το θέτει το υποκείµενο ως αντικείµενο, ως ένα quale που βρίσκεται απέναντί του, αλλά πριν µπορέσει να το θέσει ως αντικείµενο, ζει µέσα σε αυτό. Το κόκκινο δεν είναι ένα από τα χρώµατα του φάσµατος αλλά «αυτό το θερµό χρώµα που αισθάνοµαι και ζω µέσα του και χάνω τον εαυτό µου σε αυτό» (ΦΑ 15). Χάνοντας όµως τον εαυτό µου µέσα στο χρώµα, βρίσκω το ίδιο το πράγµα καθώς όπως θα δούµε, για τον Merleau-Ponty, το χρώµα είναι στο βάθος του η ίδια η δοµή του αντικειµένου. 6

7 Η Αµφιβολία του Cézanne 7 γράφτηκε την ίδια περίοδο µε την Φαινοµενολογία της Αντίληψης, στοιχείο που είναι εµφανές και κατά την πραγµάτευση του χρώµατος όπου τα δύο κείµενα δεν παρουσιάζουν σηµαντικές αποκλίσεις. Οι παραποµπές µάλιστα σε θεωρητικές διατυπώσεις του Cézanne είναι σε πολλά σηµεία ίδιες και στα δύο έργα 8. Η Αµφιβολία του Cézanne ωστόσο έχει την ιδιαιτερότητα του να είναι ένα µικρό σε έκταση κείµενο για τη ζωγραφική. Η προτεραιότητα που αποδίδει ο Merleau-Ponty στο χρώµα έναντι όλων των υπόλοιπων εκφραστικών τρόπων της είναι εµφανής, ενώ κάποιες πτυχές του πώς αυτό λειτουργεί στη ζωγραφική πλέον και όχι στην αντίληψη φωτίζονται περισσότερο, µε τις βασικές ιδέες όµως να µην διαφοροποιούνται από αυτές της Φαινοµενολογίας της Αντίληψης. Στο κείµενο Έµµεση Γλώσσα και οι Φωνές της Σιωπής 9, η αδιαφάνεια του χρώµατος δεν είναι πια κάτι που ο Merleau- Ponty διεκδικεί όπως τη διεκδικούσε στην Φαινοµενολογία της Αντίληψης. Είναι πια δεδοµένο πως το χρώµα δεν είναι καθαρό αλλά ζει µια οµιχλώδη ζωή και απευθύνεται σε µια αδιαµόρφωτη δύναµη αποκρυπτογράφησης µέσα µας, στο σώµα και όχι στο νου µας (ΕΓ 82). Το χρώµα αυτό που χωρίς αµφισβήτηση διατηρεί την παθητικότητά του, και αυτό στο οποίο ο Merleau-Ponty εδώ αναφέρεται, είναι το χρώµα της ζωγραφικής. Η ζωγραφική είναι ένας τόπος για το χρώµα, µια πατρίδα, όπου µπορεί η σιωπή του να διασφαλίζεται παραδειγµατικά. Παραδειγµατικά, όχι µόνο για το χρώµα της αντίληψης που είναι της ίδιας οντολογικής σύστασης µε το χρώµα της ζωγραφικής αλλά και για την οµιλούσα γλώσσα, καθώς το χρώµα είναι µια γλώσσα, η γλώσσα της ζωγραφικής. Σε µία από τις τελευταίες του σηµειώσεις που χρονολογείται το Μάιο του 1960 και έχει συµπεριληφθεί στην έκδοση του Ορατού και του Αόρατου 10 ο Merleau-Ponty γράφει: 7 Merleau-Ponty (1993), σσ (Εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1945 στο Fontaine. Συµπεριλήφθηκε στο Sense and Non-Sense). Στο εξής: ΑΣ. Οι µεταφράσεις δικές µας. 8 Πρβλ π.χ. ΦΑ 377 και ΑΣ 65, ΦΑ 230 και ΑΣ Merleau-Ponty (1993), σσ (Εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1952 στο Les Temps Modernes. Συµπεριλήφθηκε στο Signs). Στο εξής: ΕΓ. Οι µεταφράσεις δικές µας. 10 Merleau-Ponty (1968) (Πρώτη έκδοση: Le Visible et l invisible, Paris: Gallimard, 1964). Στο εξής: ΟΑ. Οι µεταφράσεις δικές µας από την αγγλική έκδοση. Η ένδειξη WN θα χρησιµοποιείται στο εξής όταν παραπέµπουµε στις σηµειώσεις. 7

8 Το αισθητό, το ορατό, πρέπει να είναι για µένα η ευκαιρία (occasion) για να πω τι είναι το µηδέν 11. Το µηδέν δεν είναι τίποτα παραπάνω (ή τίποτα λιγότερο) από το αόρατο. Άρχισε από µια ανάλυση του ολικού φιλοσοφικού λάθους που είναι το να σκέφτεται κανείς ότι το ορατό είναι µια αντικειµενική παρουσία (ή η ιδέα αυτής της παρουσίας) (οπτική εικόνα). Αυτό συνεπάγεται την ιδέα του quale ως καθαυτό. είξε ότι το quale είναι πάντα ένας κάποιος τύπος λανθάνουσας κατάστασης (ΟΑ 258, WN, η έµφαση στο πρωτότυπο). Οι προτάσεις αυτές συµπυκνώνουν µεγάλο µέρος του Ορατού και του Αόρατου, και µας εισάγουν στην καρδιά της προβληµατικής για το χρώµα, που αποτελεί το κατεξοχήν παράδειγµα του quale στη φιλοσοφία του Merleau-Ponty. Η σύλληψη του ορατού ως µιας αντικειµενικής παρουσίας είναι πράγµατι συνηθισµένη, τόσο στη φιλοσοφία όσο και στη «φυσική στάση». Ανεξάρτητα από το αν µπορώ να βεβαιώσω την πραγµατικότητά του και ανεξάρτητα από τον τρόπο µε τον οποίο µπορώ να βλέπω, όταν κάτι δίδεται στην όρασή µου, αυτό το συγκεκριµένο κάτι φαίνεται να είναι καθαρό, διάφανο, δεν κρύβει και δεν φανερώνει κανένα µυστήριο. Μυστηριώδεις µπορούν να είναι οι σκέψεις, οι ιδέες (κυρίως αυτές των άλλων) και όχι ο ορατός κόσµος. Για τον Merleau-Ponty, αυτός ο αποκαθαρµένος από το µυστήριό του ορατός κόσµος δεν είναι ο πραγµατικός κόσµος. Είναι ένας παράγωγος κόσµος, µια αφαίρεση από την πρωταρχική εµπειρία που διατηρεί την παθητικότητά της σε κάθε επίπεδο. Η απόλυτη σύµπτωση ανάµεσα στην πρωταρχική εµπειρία (π.χ. του πράγµατος, του παρελθόντος, του εαυτού) και τη συνείδηση αυτής της εµπειρίας δεν επιτυγχάνεται ποτέ 12, είναι ένας µύθος που παραγνωρίζει την πραγµατική δύναµη και την πραγµατική ελευθερία του ανθρώπου που µέσα σε όλη του τη γνώση δεν γνωρίζει και δεν ελέγχει τα πάντα, αλλά αναδύεται και αυτός από τα βάθη του κόσµου 13. Εάν το βάθος του ορατού, της κατεξοχήν καθαρότητας, αποκαλυφθεί, η 11 Αναφορά στον Sartre. 12 Απόλυτη σύµπτωση δεν έχουµε ούτε στην περίπτωση του χεριού που είναι ταυτόχρονα αισθανόµενο και αισθητό. Εάν η απόλυτη σύµπτωση ήταν εφικτή, δεν θα ήταν δυνατή η αντιστρεψιµότητα, προϋπόθεση της οποίας είναι η ύπαρξη δύο όψεων σε κάθε περίπτωση. 13 «Ό,τι είµαστε, είµαστε στη βάση µιας δεδοµένης κατάστασης που την ιδιοποιούµαστε και που ασταµάτητα µεταµορφώνουµε µε ένα είδος διαφυγής που δεν είναι ποτέ µια χωρίς όρους ελευθερία» (ΦΑ 198, η έµφαση στο πρωτότυπο). 8

9 παθητικότητα ως η αντίστροφη όψη της ενεργητικότητας 14 θα έχει πλέον αναγνωρισθεί ως αναπόφευκτη για κάθε αυθεντική εµπειρία. Το αισθητό είναι κατά µία έννοια τα πάντα στη φιλοσοφία του Merleau-Ponty. Το ορατό είναι ένα από τα αισθητά, το προνοµιακό µάλιστα αισθητό 15 εάν εξαιρέσουµε το σώµα που είναι µεν ένα από τα αισθητά αλλά έχει την ιδιαιτερότητα ταυτόχρονα να αισθάνεται το ίδιο. Το δε χρώµα είναι ένα από τα ορατά αλλά ταυτόχρονα και το ίδιο το ορατό 16, ενώ χρησιµοποιείται και ως το παράδειγµα της αισθητικότητας (ΟΑ ). Το Μάτι και το Πνεύµα 17 είναι το τελευταίο έργο του που ο Merleau-Ponty είδε να δηµοσιεύεται. Πρόκειται για ένα κείµενο για τη ζωγραφική ενώ σύµφωνα µε τον Claude Lefort 18, είναι ένα προσχέδιο ιδεών που επρόκειτο να αναπτυχθούν στο δεύτερο µέρος του Ορατού και του Αόρατου, που παρέµεινε ηµιτελές καθώς η συγγραφή του διακόπηκε από τον ξαφνικό θάνατο του Merleau-Ponty. Στο Μάτι και το Πνεύµα, το χρώµα δεν χάνει την προνοµιακότητά του σε σχέση µε τις υπόλοιπες δευτερεύουσες ποιότητες, χάνει όµως την απόλυτη πρωτοκαθεδρία του ως εκφραστικός τρόπος της ζωγραφικής. Παρόλο λοιπόν που η γραµµή και το βάθος αποκτούν πλέον τη δική τους θέση στη φιλοσοφία του Merleau-Ponty, και παρόλο που το χρώµα δεν είναι το «κλειδί του ορατού» 19 (ΜΠ 141), απλούστατα επειδή δεν 14 Η παθητικότητα στον Merleau-Ponty δεν έχει την έννοια της σκέτης παθητικότητας, µε τη µορφή π.χ. των υλιτικών δεδοµένων. Η παθητικότητα είναι η αντίστροφη όψη της ενεργητικότητας, «η παθητικότητα της ενεργητικότητάς µας» (ΟΑ 221). 15 Η προνοµιακότητα της όρασης στο Ορατό και το Αόρατο δεν της αποδίδεται ρητά από τον Merleau- Ponty, οι αναφορές του όµως σε αυτή είναι συντριπτικά περισσότερες έναντι των αναφορών του στις άλλες αισθήσεις. Βεβαίως, ιδιαίτερος είναι και ο ρόλος της αφής όπως λειτουργεί κατά την αντίληψη του σώµατος στη διπλή του συνθήκη ως αισθανόµενου/ αισθητού. 16 «κάνει διάφορες περιοχές του χρωµατισµένου ή ορατού κόσµου.», «µια στιγµιαία αποκρυστάλλωση του χρωµατισµένου είναι ή της ορατότητας» (ΟΑ 132, η έµφαση δική µας). 17 Merleau-Ponty (1993), σσ (Εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1961 στο Art de France). Στο εξής: MΠ. Οι µεταφράσεις δικές µας. 18 Όπως αναφέρει ο M. Smith στις σηµειώσεις της αγγλικής µετάφρασης στην οποία παραπέµπουµε (The Merleau-Ponty Aesthetics Reader,σ. 388). 19 O Jacques Taminiaux, στο άρθρο του «The Thinker and the Painter» (όπου φωτίζει πολλές διαφορετικές πτυχές της επικάλυψης στον Merleau-Ponty και όπου δείχνει πως η ζωγραφική δεν έχει τον υποβαθµισµένο ρόλο που είχε στην ιστορία της φιλοσοφίας- επειδή ακριβώς η σκέψη δεν είναι πλέον προνόµιο µιας νόησης που αποµακρύνεται όσο το δυνατόν περισσότερο από τον αισθητό κόσµο αλλά η επιστροφή σε αυτόν), επισηµαίνει ότι «αυτό που η ζωγραφική εκφράζει πιο ισχυρά είναι η 9

10 υπάρχει ένα κλειδί του ορατού, το βαθύτερο άνοιγµα στα πράγµατα µας δίδεται κυρίως από το χρώµα (ΜΠ 133), καθώς αυτό είναι που µας φέρνει πιο κοντά στην «καρδιά των πραγµάτων» 20 (ΜΠ 141). ΚΑΠΟΙΕΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Προκειµένου να παρακολουθήσουµε τη σκέψη του Merleau-Ponty σε σχέση µε το χρώµα είναι απαραίτητη η εκ των προτέρων αναφορά σε κάποιες βασικές θέσεις του που αφορούν στην αντίληψη, στη σωµατικότητα, στο ορατό και στο αόρατο. (Α) ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΗΨΗΣ Σηµασία (Significance) Σύµφωνα µε τον Merleau-Ponty, το αντιληπτικό περιεχόµενο είναι πάντα ήδη επενδεδυµένο µε σηµασίες οι οποίες δίδονται πάντα σε ένα πεδίο και ποτέ αποµονωµένες. Στην περίπτωση του χρώµατος, σηµασίες όπως «µορφή», «φόντο», «περίγραµµα» είναι προϋπόθεση της αντίληψης, όπως και η σχέση φωτός-σκιάς, ο χώρος που καταλαµβάνει, το υλικό του πράγµατος (ΦΑ 4-5, 15). Η a priori επένδυση του χρώµατος µε σηµασίες αποδεικνύει ότι αυτό δεν µπορεί να είναι µια καθαρή εντύπωση. Οι σηµασίες αυτές λειτουργούν σε ένα επίπεδο πριν τη συγκρότηση, δεν είναι γνωστικές διαδικασίες και δεν απευθύνονται σε µια συνείδηση. Είναι το σώµα 21 στο οποίο απευθύνονται και είναι το σώµα που τις βρίσκει και τις αναγνωρίζει τυφλά µέσω της εξοικείωσης µε τα πράγµατα. Το πράγµα είναι πάντα ήδη έκφραση Πάντα ήδη επενδεδυµένα µε σηµασίες είναι και τα πράγµατα, που εµφανίζονται και αυτά πάντα σε ένα πεδίο, έχοντας µάλιστα έναν προσανατολισµό. Το βλέµµα τα συναντά ως εκφράσεις, µόνο υπό συγκεκριµένες οπτικές γωνίες, γι αυτό και αν αντιστραφούν, µε τη χρήση π.χ. ειδικών φακών, το υποκείµενο της αντίληψης αδυνατεί να τα αναγνωρίσει: είναι κάτι µόνο ως εκφράσεις του νοήµατός τους που µόνο το σώµα και όχι ο νους είναι σε θέση να κατανοήσει. Το πεδίο αυτό στο οποίο αµοιβαία επικάλυψη όλων των διαστάσεων του αισθητού- φως, σκιές, χρώµατα, αντανακλάσεις, γραµµές» [Taminiaux (1993) σ. 290]. 20 Η διατύπωση ανήκει στον Klee (Journal) και παρατίθεται από τον Merleau-Ponty. 21 Πρόκειται για «chair» (Leib) και όχι για απλό corps (Körper). Η διάκριση ανάµεσα σε Leib (έµψυχος οργανισµός) και Körper (απλό σώµα) ανήκει στον Husserl [βλ. Husserl (2002) 44]. 10

11 καθετί εµφανίζεται, κινείται το ίδιο προς την καλύτερη δυνατή συµµετρία, είναι το ίδιο το θέαµα που µάχεται για την ισορροπία του. Τότε είναι και που το αντιληπτικό υποκείµενο αποκτά αντιληπτική πίστη σε ένα µοναδικό πράγµα. Μοναδικό, γιατί η συµµετρία, η πληρότητα (plenitude) και η προσδιοριστικότητα (determinacy) µπορούν να επιτευχθούν µόνο µε έναν τρόπο εάν πρόκειται η οργάνωση του πεδίου να είναι σταθερή (το αντίθετο συµβαίνει στα αµφίσηµα σχέδια όπου στην πραγµατικότητα δεν ξέρουµε τι βλέπουµε). Το βλέµµα επιδιώκει να δει κάτι και τείνει πάντα προς την πιο καθορισµένη µορφή 22. Τείνει όµως επειδή αυτό του προτείνουν τα ίδια τα φαινόµενα (ΦΑ ). Body Schema Στην πραγµατικότητα, το σώµα δεν είναι µια συναρµολόγηση οργάνων όπως η επιστήµη συχνά µας οδηγεί να πιστεύουµε. Το σώµα είναι ένα body schema, µέσω του οποίου ξέρω κάθε στιγµή πού βρίσκεται το κάθε µέλος του και πώς µπορώ να το κατευθύνω (ΦΑ 113). Συνιστά ένα σύστηµα ισοδυναµιών που παραµένει σταθερό και διατηρεί την ταυτότητά του ενώ οι κινήσεις του συνεχώς διαφοροποιούνται. Η κίνηση είναι ο τρόπος του σώµατος να έχει πρόσβαση στον κόσµο και τα αντικείµενα, και κινώ το σώµα µου σηµαίνει στοχεύω στα πράγµατα µέσω αυτού, ανταποκρίνοµαι στο κάλεσµά τους. Σύστηµα όµως ισοδυναµιών είναι και τα πράγµατα και αυτός είναι ένας από τους λόγους που µπορώ να συνυπάρχω µε αυτά ως ενσώµατο υποκείµενο, να εκδηλώνω συµπεριφορές συγχρονιζόµενος µαζί τους. Το body schema έχει το προνόµιο του να είναι πάντα στη δοµή του ανοιχτό, όπως και ο κόσµος. Έτσι, ανανεώνεται µε την απόκτηση νέων έξεων. Το µπαστούνι του τυφλού, ως η δυνατότητά του να «βλέπει», είναι πια µέρος του σώµατός του, το να µαθαίνω να βλέπω χρώµατα είναι µια νέα χρήση του σώµατος που εµπλουτίζει το body schema, το να έχω σώµα σηµαίνει ότι εµπλέκοµαι σε ένα περιβάλλον όπου είµαι διαρκώς αφοσιωµένος σε ένα έργο, χωρίς να το έχω ο ίδιος επιλέξει (ΦΑ 94, 160, , 177, 215, 235, 248). Σώµα- Χώρος Σύµφωνα µε τον Merleau-Ponty, η πρωταρχική κατοικία του σώµατός µου δεν είναι ο συγκροτηµένος χώρος αλλά ένα πρότερο αντιληπτικό έδαφος όπου η χωρικότητα του σώµατος είναι ένα «απόλυτο µέσα στη σφαίρα του σχετικού» (ΦΑ 22 Αναφερόµαστε πάντα στην αντίληψη των πραγµάτων. Στην περίπτωση των στοιχείων, όπως θα δούµε, ακόµα και η µορφή παραµένει ακαθόριστη. 11

12 289) και το εδώ του είναι η «θέσπιση» των πρώτων συντεταγµένων (ΦΑ 115, 291). Το σώµα δεν βρίσκεται σε ένα µηδενικό σηµείο στο (ή έξω από το) χώρο από όπου βλέπει αλλά κατοικεί το θέαµα, του οποίου ο προσανατολισµός προκύπτει από το σώµα ως σύστηµα δυνατών πράξεων, ως εγώ µπορώ 23. Προκειµένου ένα θέαµα να µου εµφανιστεί στο χώρο ως πραγµατικό και προκειµένου να µου εµφανιστεί µε όσο το δυνατόν µεγαλύτερη πληρότητα, πρέπει να το ζω, να εµπλέκοµαι σε αυτό, να σχετίζοµαι µαζί του, να µπορώ να το επηρεάσω. Θεµέλιο αυτής της δυνατότητας είναι ακριβώς «ένα γενικό σκηνικό στο οποίο µπορεί το σώµα µου να συνυπάρχει µε τον κόσµο» (ΦΑ 292). Σώµα ως ενότητα των αισθήσεων- ια-αισθητηριακό πράγµα Στο προ-προσωπικό επίπεδο το σώµα υπάρχει ως ενότητα των αισθήσεων, οι αισθήσεις επικοινωνούν µεταξύ τους και είναι αδύνατον για καθεµία από αυτές να αποµονωθεί χωρίς να αλλοιωθεί η πραγµατική εµπειρία. Αντίστοιχα, το πράγµα είναι ήδη πράγµα στο προ-προσωπικό επίπεδο και δίδεται ως δια-αισθητηριακό. Αυτή η ενότητα υπάρχει µέσα σε κάθε αίσθηση (που είναι προ-προσωπική), και σε κάθε αισθητηριακή εµπειρία (sense experience) υπάρχει ένα «πρωταρχικό στρώµα» που προηγείται του χωρισµού της σε ξεχωριστές αισθήσεις (ΦΑ ). Θα επανέλθουµε σε αυτό κατά την πραγµάτευση του χρώµατος. Ως φορέας βούλησης, το σώµα τείνει µε όλες του τις δυνάµεις προς ένα στόχο, προς την όσο το δυνατόν πιο καθαρή και πλήρη αντίληψη ενός αντικειµένου. Το φαινόµενο της συνέργιας είναι αυτό που συντελεί στο να δοθεί το αντικείµενο µέσω µίας µοναδικής απόβλεψης. Το σώµα πραγµατοποιεί µια αντιληπτική σύνθεση, που είναι δυνατή χάρη στην προ-λογική ενότητα, χωρίς όµως να κατέχει το µυστικό ούτε του αντικειµένου ούτε και του ίδιου του του εαυτού 24. Αυτός είναι και ο λόγος που το αντικείµενο παρουσιάζεται πάντα ως υπέρβαση. Ένα αντικείµενο που πάντα µας διαφεύγει µπορεί να γίνει αντιληπτό µόνο από ένα υποκείµενο που είναι και το ίδιο ανοιχτό και απεριόριστο, δηλαδή το σώµα (ΦΑ ). Το υποκείµενο δε αυτό έχει 23 «Αντιλαµβάνοµαι µε τα χέρια, κιναισθητικά δια της αφής, µε τα µάτια δια της όρασης κτλ., και µπορώ ανά πάσα στιγµή να επιτελώ ενεργήµατα αντίληψης, καθόσον αυτές οι κιναισθήσεις των οργάνων λαµβάνουν χώρα µέσα στο εγώ πράττω και υπόκεινται στο δικό µου εγώ µπορώ» [Husserl (2002) σ. 142/128]. 24 Το πράγµα δίδεται πάντα στην υπερβατικότητά του και κάθε πλευρά του πράγµατος είναι µια πρόσκληση να για περαιτέρω προσέγγιση. Θα έπαυε να υπάρχει ως πράγµα τη στιγµή που θα νοµίζαµε πως το κατέχουµε (ΦΑ ). 12

13 την ιδιαιτερότητα να µην είναι ούτε υποκείµενο ούτε αντικείµενο αλλά να σχηµατίζει έναν τρίτο είδος του είναι, όπου το υποκείµενο χάνει τη διαφάνειά του (ΦΑ 408). Σώµα ως έκφραση Όντας το ίδιο το σώµα έκφραση, οι οπτικές και ακουστικές εµπειρίες εγκυµονούν µέσα σε αυτό η µία την άλλη. Το πράγµα µπορεί να δίδεται ως έκφραση επειδή ακριβώς δίδεται σε µια ενότητα που είναι όµως και η ίδια έκφραση και µάλιστα «η ίδια η πραγµάτωση του φαινοµένου της έκφρασης» (ΦΑ 273). «Το σώµα είναι η πρώτη έκφραση» ήταν ήδη η θέση του Husserl και ο Merleau-Ponty διευκρινίζει το πλήρες νόηµά της 25. Το σώµα µου έτσι δεν «κατανοεί» απλά τις σηµασίες αλλά είναι και αυτό που, στη συναναστροφή του µαζί τους, δίδει σηµασία τόσο στα φυσικά όσο και στα πολιτιστικά αντικείµενα. Όπως και οι αισθητές ποιότητες έτσι και οι λέξεις αποκτούν την πρωταρχική τους σηµασία όταν το σώµα µας υιοθετεί απέναντι σε αυτές µια µορφή συµπεριφοράς. Πριν προλάβω να το σκεφτώ 26, το σώµα µου έχει ήδη «κατανοήσει» τις σηµασίες (ΦΑ ). Παραθέτουµε τον Merleau-Ponty: Κοντολογίς, το σώµα µου δεν είναι µόνο ένα αντικείµενο µεταξύ όλων των άλλων αντικειµένων, ένα πλέγµα αισθητών ποιοτήτων µεταξύ των άλλων, αλλά ένα αντικείµενο που είναι ευαίσθητο σε όλα τα υπόλοιπα, που αντηχεί σε όλους τους ήχους, δονείται σε όλα τα χρώµατα, και παρέχει στις λέξεις την πρωταρχική τους σηµασία µέσω του τρόπου µε τον οποίο τα υποδέχεται (receives them) (ΦΑ 275, η έµφαση στο πρωτότυπο). (Β) Η ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ Στο Ορατό και το Αόρατο η προοπτική του Merleau-Ponty έχει πλέον αλλάξει 27. Το «αίνιγµα του σώµατος», όπως το αποκαλεί στο Μάτι και το Πνεύµα, [το ότι είναι ταυτόχρονα αισθανόµενο και αισθητό 28, το ότι είναι ταυτόχρονα υποκείµενο και αντικείµενο, το ότι ως αντικείµενο, προβάλλει αντίσταση µέσα ακριβώς από την ύλη 25 Husserl (1952), σσ. 244 ff. 26 Το ενέργηµα της αντίληψης µε καταλαµβάνει σε τέτοιο βαθµό ώστε είµαι ανίκανος ενώ αντιλαµβάνοµαι το τραπέζι να θεµατοποιήσω τον εαυτό µου που το αντιλαµβάνεται. 27 Για µια εµπεριστατωµένη µελέτη της πορείας αυτής της αλλαγής βλ. Barbaras (2004). 28 O Merleau-Ponty εκκινεί από την ιδέα του Husserl ότι το αριστερό χέρι ανήκει στην τάξη του αντικειµένου όταν αγγίζεται από το δεξί, ταυτόχρονα όµως αισθάνεται το ίδιο [βλ. Husserl (1952), σ. 145]. 13

14 του, και όπως τα πράγµατα, µου διαφεύγει, το ότι επειδή ακριβώς είµαι και ego και αντικείµενο, στην υλικότητα των πραγµάτων αναγνωρίζω τη δική µου υλικότητα (OA κεφ. 4, ΜΠ )], είναι πλέον µία περίπτωση µόνο του χιάσµατος: ο ίδιος ο κόσµος είναι αισθανόµενος/ αισθητός. Το σώµα, ως ενσαρκωµένη αισθητικότητα έχει οντολογική συνάφεια µε τον κόσµο και η διπλή του συνθήκη είναι ακριβώς η ίδια η διπλή συνθήκη του κόσµου. Έτσι, κάθε συγκεκριµενοποίηση της καθολικότητας τελεί υπό αυτή τη διπλή συνθήκη, καθετί έχει πάντα δύο αντίστροφες όψεις: ορών και ορατός, αγγίζον και αγγιζόµενο, ορατό και αόρατο είναι κάποιες µόνο από τις εκφάνσεις της αντιστρεψιµότητας. Το ορατό και το αόρατο Σύµφωνα µε τον Merleau-Ponty, το ίδιον του ορατού είναι να είναι η επιφάνεια ενός ανεξάντλητου βάθους, το οποίο αντλεί από τον κόσµο (ΟΑ 143). Το αόρατο δεν είναι το αντίθετο του αισθητού, αλλά είναι ακριβώς το ανεξάντλητο βάθος του. Με αυτή την έννοια, το ορατό εγκυµονεί το αόρατο (ΟΑ 215). Η ιδέα είναι αόρατη, το νόηµα είναι αόρατο, η ουσία είναι αόρατη, αλλά το ίδιο το αόρατο δεν εξαντλείται σε κανένα από αυτά, καθώς και σε καµία περίπτωση δεν µπορεί να συλληφθεί ως αντικείµενο. Η απουσία είναι αόρατη αλλά το αόρατο δεν είναι απλά µια απουσία, δεν µπορεί να έχει «καµία οντική µάσκα» (ΟΑ 229). Έτσι, το αόρατο δεν είναι ούτε ό,τι έχει ιδωθεί ή θα ιδωθεί, ούτε και ό,τι έχει ιδωθεί ή είναι δυνατόν να ιδωθεί από κάποιον άλλο, δεν είναι ορατό µε την έννοια που µια µορφή είναι ορατή ενεργεία ή δυνάµει (ΟΑ ). Είναι καθαρή υπέρβαση και είναι εκεί ως µη-πρωταρχικάπαρουσιάσιµο (Nichturpräsentierbar), ως µια άλλη διάσταση (OA ). Παρόλα αυτά, το αόρατο είναι εκεί, «πίσω από το ορατό», ως η άλλη όψη του ορατού, ως το «ανήκειν (του ορατού) σε µια ακτίνα του κόσµου» (OA 247). Έτσι, κάθε ορατό είναι αόρατο, είναι η ίδια η ορατότητα που εµπλέκει µια µη-ορατότητα, γι αυτό και κανένα ορατό δεν µπορεί να είναι τέλεια καθορισµένο, µια αντικειµενική παρουσία, αλλά «στο ίδιο το µέτρο που βλέπω, δεν ξέρω τι βλέπω» (OA 237, ). 14

15 Το ορατό ως ευκαιρία για το αόρατο- Οι αισθητές ιδέες Κοινό σε καθετί το αόρατο είναι ότι υπαινίσσεται µια άρνηση 29 (OA 257). Ωστόσο, χωρίς το ίδιο το αόρατο να γίνεται ποτέ θετικότητα, χαρακτηρίζεται από µια κάποια θετικότητα που βασίζεται στη σχετική θετικότητα του αντιληπτού (OA 214). Βλέπω σηµαίνει πάντα ότι βλέπω κάτι (etwas) (OA 217) και το αόρατο δεν δίδεται σε ένα νοητό κόσµο που δεν υπάρχει (παρόλο που θεµατοποιείται µόνο µέσω της σχέσης του µε το λόγο, OA 224), αλλά στον αισθητό κόσµο µέσα στον οποίο ζω και αντιλαµβάνοµαι (OA 214). Το αόρατο δεν µπορεί να αποσπασθεί από την ορατή του εµφάνιση και να εγερθεί σε µια δεύτερη θετικότητα όπως στην περίπτωση της επιστήµης, όπου οι ιδέες (που αναγκαστικά αντλούνται από τον αισθητό κόσµο και την πρωταρχική µου εµπειρία) θεωρούνται καθαρές και σαφείς και αντιµετωπίζονται ως προϊόντα καθαρής νόησης (OA 149). Το αόρατο απαιτεί το ορατό, δεν θα µπορούσε ποτέ να εµφανισθεί ανεξάρτητα από αυτό αλλά και το ορατό απαιτεί το αόρατο, «η εµπειρία του ορατού κόσµου είναι ( ) η εξερεύνηση ενός αόρατου και η διάνοιξη ενός σύµπαντος ιδεών» (OA 149, η έµφαση δική µας). Τις ιδέες αυτές ο Merleau-Ponty τις ονοµάζει «αισθητές» και είναι σε αυτές (όπως και στις µουσικές κτλ) όπου η σχέση του ορατού και του αόρατου αποκαθίσταται. Ακολουθώντας τον Proust, αναφέρει τις µουσικές ιδέες, την ουσία της αγάπης, τις αρθρώσεις του φωτός. Επειδή ακριβώς οι ιδέες αυτές υπάρχουν µόνο µέσα στην αισθητή τους εµφάνιση, υπάρχουν όµως ως ιδέες, ως το αόρατο αυτού του κόσµου, ως ένα µυστήριο ανεξιχνίαστο, µυστήριο όµως που ως τέτοιο εµφανίζεται, µπορούν και να µας κατέχουν καθώς είναι και είµαστε σάρκα (ΟΑ ). Ο Merleau-Ponty λέει: Μια θετική σκέψη είναι αυτό που είναι αλλά, είναι ακριβώς µόνο αυτό που είναι και εποµένως δεν µπορεί να µας κρατήσει. Ήδη η φλυαρία του µυαλού την πηγαίνει αλλού. εν κατέχουµε τις µουσικές ή τις αισθητές ιδέες, ακριβώς επειδή είναι αρνητικότητα ή απουσία περιγεγραµµένη: εκείνες µας κατέχουν. Ο ερµηνευτής δεν παράγει ή αναπαράγει πια τη σονάτα: αισθάνεται τον εαυτό του και οι άλλοι τον αισθάνονται να είναι στην υπηρεσία της σονάτας (ΟΑ 151). 29 Το ορατό είναι µια καθολικότητα, πρέπει έτσι µε κάποιο τρόπο να περιλαµβάνει τα πάντα. Ταυτόχρονα όµως, δεν µπορούν τα πάντα να είναι µέρη του. Ό,τι δεν είναι µέρος του ορατού, είναι τυλιγµένο (enveloped) µέσα του, είναι εκεί ως αόρατο. 15

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ- ΧΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ Η παράξενη γοητεία του χρώµατος έχει την προέλευσή της σε ένα µυστήριο µε το οποίο ερχόµαστε αντιµέτωποι κάθε φορά που αντιλαµβανόµαστε ο,τιδήποτε ορατό. Παρόλο που αυτό το µυστήριο δεν µπορεί παρά να παραµένει ανεξήγητο, είναι ταυτόχρονα οικείο: το αισθάνοµαι, χάνω τον εαυτό µου σε αυτό. Ο Merleau- Ponty αναφέρεται συνεχώς σε αυτή τη µυστηριακότητα του χρώµατος, επιχειρώντας να την περιγράψει και να φωτίσει σε ένα βαθµό την πηγή της. Φαινοµενολογία της αντίληψης Εάν οι ποιότητες ακτινοβολούν γύρω τους έναν κάποιο τρόπο ύπαρξης, εάν έχουν τη δύναµη να µαγεύουν και αυτό που µόλις ονοµάσαµε µια µυστηριακή αξία, αυτό είναι επειδή το αισθανόµενο υποκείµενο δεν τις θέτει ως αντικείµενα αλλά εισάγεται σε µια συµπαθητική σχέση µαζί τους, τις κάνει δικές του 30 και βρίσκει σε αυτές τον στιγµιαίο (momentary) νόµο του (ΦΑ, 248). Αναφέραµε ήδη πως τόσο το χρώµα, όσο και το πράγµα, ο,τιδήποτε εµφανίζεται σε ένα πεδίο είναι πάντα ήδη επενδεδυµένο µε σηµασίες. Το µυστήριο του χρώµατος συνίσταται στο ότι οι σηµασίες λειτουργούν σε ένα επίπεδο πριν τη συγκρότηση, δεν είναι γνωστικές διαδικασίες και δεν απευθύνονται σε µια συνείδηση. Η παθολογία 31, η ψυχολογία και τα θεωρητικά γραπτά του Kandinsky 30 Ο Merleau-Ponty φαίνεται σε αυτό το σηµείο να λέει ότι το σώµα έχει τη δυνατότητα κατοχής των ποιοτήτων, καθώς σε αντίθεση µε τη συνείδηση, είναι µια γνώση παθητική που δεν προκύπτει στο «πλήρες φως της ηµέρας». 31 Στο έργο του Merleau-Ponty, παραδειγµατική του µη-αναστοχαστικού επιπέδου, της γνήσιας εµπειρίας, είναι η αντίληψη των παιδιών, των ασθενών και των µελών πρωτόγονων φυλών. Κατά την πραγµάτευση του χρώµατος, ο Merleau-Ponty αναφέρεται και στις τρεις αυτές περιπτώσεις. Για τα βρέφη, η πρώτη αντίληψη των καθορισµένων χρωµάτων έπεται µιας περιόδου όπου τα χρώµατα είναι ακαθόριστα (ΦΑ 34-38). Σε παθολογικές περιπτώσεις, παρατηρείται µια αδυναµία κατονοµασίας των χρωµάτων, ενώ παρόλα αυτά τα βλέπουν, κάτι που συνεπάγεται ότι η κατηγοριακή πράξη δεν είναι το έσχατο και το πρωταρχικό επίπεδο της εµπειρίας των χρωµάτων (ΦΑ ). Η οµαδοποίηση των χρωµάτων κάτω από συγκεκριµένα είδη, διαφεύγει και πρωτόγονων φυλών όπως οι Maori, που έχουν διαφορετικά ονόµατα για τα χρώµατα επειδή αδυνατούν να τα κατατάξουν κάτω από την ίδια κατηγορία όταν ανήκουν σε αντικείµενα δοµικά διαφορετικά µεταξύ τους (ΦΑ, 355). 16

17 φαίνεται να ενισχύουν τη θέση του Merleau-Ponty ότι κατά την αντίληψη του χρώµατος λειτουργούν προ-αντικειµενικές σηµασίες και ιδιαίτερα η κινητική: κάθε χρώµα έχει µια κινητική φυσιογνωµία στην οποία το σώµα ανταποκρίνεται ανάλογα, ελκύεται ή απωθείται, δηµιουργείται δηλαδή µια τάση στο σώµα, πριν το υποκείµενο συνειδητοποιήσει ποιο είναι το συγκεκριµένο χρώµα που του δηµιουργεί την τάση. Οι κινητικές αντιδράσεις του σώµατός µου δεν µπορεί να προκαλούνται ούτε λόγω κάποιας εξωτερικής αιτιότητας, µε την επίδραση του χρώµατος στο αντικειµενικό µου σώµα ως π.χ. συγκεκριµένου κύµατος, καθώς ένα χρώµα µπορεί να εµφανίζεται ως τέτοιο µόνο λόγω των αντιθέσεων των γύρω χρωµάτων, ούτε και, όπως είπαµε, λόγω της συνείδησης του ότι βλέπω ένα συγκεκριµένο χρώµα. Μάλιστα, ο Merleau- Ponty υποστηρίζει ότι προκειµένου ένα χρώµα να γίνει συγκεκριµένο, να µου εµφανιστεί π.χ. ως κόκκινο, πρέπει το σώµα µου να αναπτύξει την αντίστοιχή του συµπεριφορά. Αυτό δεν σηµαίνει πως το χρώµα καθορίζεται από τη συµπεριφορά του σώµατος, καθώς δεν υπάρχει περίπτωση να δω κάτι ως κόκκινο εάν δεν έχω πρώτα προσκληθεί από το ίδιο το κόκκινο, εάν το κόκκινο δεν είναι ήδη εκεί (ΦΑ ). Το κόκκινο προσκαλεί το σώµα µου και το σώµα µου ανταποκρίνεται σε αυτή την πρόσκληση συγχρονιζόµενο µε αυτό. Και όταν πια το χρώµα γίνει συγκεκριµένο, δεν σηµατοδοτεί κάτι άλλο και δεν παραπέµπει το σώµα σε κάτι έξω από αυτό (από το κόκκινο). Έτσι, το κόκκινο δεν σηµατοδοτεί την προσπάθεια ή τη βία αλλά καθώς το υποκείµενο της αίσθησης συγχρονίζεται µε το κόκκινο, ζει τη βία σε συγκεκριµένη µορφή, η βία γίνεται µια κατάσταση, στην οποία το σώµα µου, κατά ένα µέρος ή ολοκληρωτικά, παραδίδεται. Ο αυθεντικός λοιπόν τρόπος της εµπειρίας της µυστηριακότητας του χρώµατος είναι η βύθιση στο µυστήριό του και όχι η προσπάθεια αποκάλυψής του µε το νου (ΦΑ 249). Χάνω λοιπόν τον εαυτό µου καθώς δεν ξέρω από πού προέρχονται οι σηµασίες στις οποίες το ευαίσθητο σε αυτές σώµα µου ανταποκρίνεται, επειδή δεν αποφάσισα εγώ να εκδηλώσω τη συµπεριφορά που εκδηλώνεται, επειδή κάποιος µέσα µου, ένα ανώνυµο υποκείµενο της αντίληψης, παραδίδεται στο χρώµα πριν ακόµα το δει ως συγκεκριµένο χρώµα. Η πρώτη επαφή µου µε το χρώµα γίνεται µέσα σε µια ακαθόριστη ατµόσφαιρα γενικότητας, σε ένα µη αναστοχαστικό επίπεδο (ΦΑ 250). Η ανωνυµία αυτή και η γενικότητα προέρχονται από τον κόσµο και στηρίζονται στον κόσµο: η όραση (και οποιαδήποτε αίσθηση) δεν µπορεί ποτέ να πληρώνεται 17

18 ολοκληρωτικά: όταν βλέπω κάτι, νιώθω πάντα πως υπάρχει κάτι πέρα από αυτό που βλέπω. Αυτό σηµαίνει ότι δεν µπορώ να είµαι απόλυτα ένας διαφανής εαυτός, δεν µπορώ δηλαδή ποτέ να κατέχω απόλυτα αυτό που βλέπω (ΦΑ 251). Τι ακριβώς σηµαίνει όµως ότι το σώµα µου είναι ευαίσθητο σε ένα χρώµα, σε έναν ήχο, σε µια υφή, τι σηµαίνει δηλαδή το ότι έχει αισθήσεις; «Η αντίληψή µου», λέει ο Merleau- Ponty, «εκφράζει µια δεδοµένη κατάσταση: µπορώ να δω το µπλε επειδή είµαι ευαίσθητος στα χρώµατα, ενώ οι προσωπικές πράξεις δηµιουργούν µια κατάσταση: είµαι µαθηµατικός επειδή το αποφάσισα» (ΦΑ 250, η έµφαση στο πρωτότυπο). Η αίσθηση είναι δώρο της φύσης. Είναι ήδη εκεί, «η προέλευσή της είναι πρότερη του εαυτού µου, εγείρεται από την αισθητικότητα» (ΦΑ , η έµφαση στο πρωτότυπο). Μπορώ να κατανοήσω την αίσθηση µε τον ίδιο τρόπο που µπορώ να κατανοήσω τη γέννηση και το θάνατο: µόνο ως προ-προσωπικά facta. Ξέρω ότι η γέννηση και ο θάνατος είναι εκεί, ξέρω ότι οι άνθρωποι γεννιούνται και πεθαίνουν, κατανοώ τον εαυτό µου ως ήδη γεννηµένο ή ακόµα ζωντανό, αλλά δεν µπορώ ποτέ να έχω εµπειρία της γέννησης ή του θανάτου µου. Για να έχει κανείς µια τέτοιου είδους εµπειρία θα έπρεπε να προϋπάρχει του εαυτού του, όπως θα έπρεπε να προϋπάρχει του εαυτού του για να είναι ο ίδιος η πηγή των αισθήσεών του. Κάτι τέτοιο όµως είναι αδύνατον, καθώς δεν µπορώ να προϋπάρχω του εαυτού µου ως προσωπικό εγώ αλλά µόνο ως ένας άλλος εαυτός για τον οποίο δεν είµαι υπεύθυνος και ο οποίος δεν µπορεί να λαµβάνει αποφάσεις (ΦΑ ). Αυτό το υποπροσωπικό, όπως κάποιοι το ονοµάζουν, εγώ αντιστοιχεί στο ανώνυµο αισθητηριακό εγώ του Merleau-Ponty, αυτό που ο ίδιος θα ονοµάσει αργότερα, σε µια από τις σπάνιες αναφορές του στην αρχαιο-ελληνική γλώσσα οὗτις 32. Το Ορατό και το Αόρατο Το λανθάνον του χρώµατος Στο βαθµό που, όπως είδαµε, το χρώµα είναι ορατό ή το ορατό, είναι και αόρατο ή και το αόρατο, και το αόρατο του χρώµατος είναι µια ιδέα αισθητή. Ως ορατό, είναι η επιφάνεια ενός ανεξάντλητου βάθους και το γόητρό του έγκειται ακριβώς στο απέραντο λανθάνον του περιεχόµενο, στο ότι µπορεί να αναγγέλλει αυτό που αποκρύπτει (ΟΑ ). Το χρώµα λοιπόν δεν µπορεί να είναι ένα quale, ένα «δέρµα τού είναι χωρίς πυκνότητα» (ΟΑ 131), κάτι που είτε δεν το προσλαµβάνω 32 ΟΑ σ. 246 και Merleau-Ponty (2005), σ. 288: αρχέγονος τις. 18

19 και είναι ανεξήγητο ή το προσλαµβάνω και είναι προφανές. Το ίδιο το γεγονός ότι προκειµένου να γίνει αντιληπτό απαιτεί εστίαση σηµαίνει πως αυτό το συγκεκριµένο κόκκινο αναδύεται από µια πιο γενική κοκκινότητα στην οποία το βλέµµα µου βυθίστηκε πριν την εστίαση (ΟΑ 131). Η βασική πτυχή αυτής της γενικής κοκκινότητας είναι ότι συνιστά καθαρή υπέρβαση, τέτοια όµως που να επιτρέπει στο αντιληπτικό υποκείµενο να βυθίζεται σε αυτή. Είδαµε µόλις ότι η πρώτη επαφή του σώµατος µε το χρώµα γίνεται µέσα σε µία ακαθόριστη ατµόσφαιρα γενικότητας πριν τη συγκεκριµενοποίησή του. Ωστόσο, δύο σηµαντικές µετατοπίσεις καθιστούν αυτή τη «γενική κοκκινότητα» διαφορετική από την ατµόσφαιρα γενικότητας της Φαινοµενολογίας της Αντίληψης: πρώτον, εδώ η έµφαση δεν δίδεται µόνο στη γενικότητα αλλά και στην κοκκινότητα που, όπως θα δούµε, δεν χάνει την ουσία του κόκκινου ούτε στην ύστατη γενικότητά της και δεύτερον, όπως επίσης θα δούµε, ο λόγος εδώ δεν είναι αποκλειστικά για το χρώµα του πράγµατος αλλά για το χρώµα ως στοιχείο, στο οποίο ιδιάζει η ακαθοριστία. Χρώµα και Σάρκα (Flesh) Το µυστήριο του χρώµατος είναι πάντα εκεί γιατί και το χρώµα έχει σάρκα (ΟΑ 113). Αυτή η συµµετοχή του στο σαρκικό είναι που του δίδει όλο του το βάθος. Παραθέτουµε τον Merleau-Ponty: Όταν κάνουµε λόγο για τη σάρκα του ορατού, δεν εννοούµε να κάνουµε ανθρωπολογία ( ). Αντί γι αυτό εννοούµε ότι το σαρκικό είναι, ως είναι του βάθους, βάθους µε πολλαπλές πτυχώσεις και όψεις, ως είναι σε λανθάνουσα κατάσταση, και ως παρουσίαση µιας κάποιας απουσίας, είναι ένα αρχέτυπο του Είναι, του οποίου το σώµα µας, το αισθητό αισθανόµενο, είναι µια αξιοθαύµαστη παραλλαγή (variant) αλλά του οποίου το συγκροτησιακό παράδοξο κείται ήδη µέσα σε κάθε ορατό (OA 136). Επειδή ακριβώς το σώµα είναι το ίδιο ένα quasi ορών και ορατό εγώ, επειδή βλέπω το ορατό «όχι από τα βάθη του πουθενά αλλά από τα µέσα του εαυτού του» (ΟΑ 113), το ορατό µπορεί να µε καταλάβει. Το µυστήριο του χρώµατος δεν είναι ένα µυστήριο ξένο και απόµακρο 33, ούτε και είναι η θετική ιδέα ενός µυστηρίου που 33 Λέγεται π.χ. ότι τα χρώµατα που αντικρύζει ο άλλος είναι για µένα απόλυτο µυστήριο, ότι η εµπειρία του χρώµατος είναι µια υποκειµενική κατάσταση της συνείδησης. Σύµφωνα µε τον Merleau- 19

20 µπορώ να την κατέχω. Η εµπειρία του ορατού κόσµου είναι µια αινιγµατική εµπειρία, η «επίµονη υπενθύµιση ενός µυστηρίου που είναι τόσο οικείο όσο και ανεξήγητο» (ΟΑ 130). Αφού εγώ που βλέπω είµαι ορατός, έχω το δικό µου βάθος που στηρίζεται από το ίδιο το ορατό, και η ακαθοριστία του χρώµατος είναι ακριβώς ο µοναδικός τρόπος του να δίδεται σε µένα (ΟΑ 135). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: Η «ΕΞΑΫΛΩΣΗ» ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΟΣ Η αντίδραση του Merleau-Ponty στις παραδόσεις που αντιµετώπιζαν το χρώµα ως quale, καθώς και το γεγονός ότι στο χρώµα ανακάλυψε µια δυνατότητα οντολογικής λειτουργίας, οδήγησαν σε µια θυσία, αυτή του πάσχειν και της οµορφιάς του χρώµατος τόσο στην αντίληψη όσο και στη ζωγραφική. Όταν το πράγµα µου δίδεται πρωταρχικά µε µια µη αισθητηριακή παρουσία του χρώµατος, µε το χρώµα να συνιστά µια αλλαγή της κατάστασης του σώµατός µου και µε το οπτικό στοιχείο να εξαφανίζεται, και όταν η διαστασιακότητα του χρώµατος έγκειται στη δυνατότητά του να γίνεται ουδέτερο (όσο και αν ο Merleau-Ponty λέει στο Ορατό και το Αόρατο ότι η ουσία του χρώµατος παραµένει- είναι στην ουδετερότητά του που παραµένει), το χρώµα είναι µια κάποιου τύπου πρόσβαση στην αλήθεια αλλά στην ουσία δεν είναι πια τίποτα άλλο εκτός από αυτή. (α) Φαινοµενολογία της Αντίληψης- Αµφιβολία του Cézanne: το χρώµα ως ίχνος του πράγµατος. Στην εισαγωγή µας στις βασικές έννοιες της Φαινοµενολογίας της Αντίληψης κάναµε λόγο για ένα «πρωταρχικό στρώµα» που υπάρχει σε κάθε αισθητηριακή εµπειρία και που προηγείται της διάκρισης σε ξεχωριστές αισθήσεις. Το «πρωταρχικό» αυτό στρώµα είναι ένα επίπεδο όπου το χρώµα δεν είναι πια αυτό που αποκαλούµε χρώµα και ο ήχος δεν είναι πια αυτό που αποκαλούµε ήχο: σύµφωνα µε τον Merleau-Ponty, το ίδιο χρώµα µου εµφανίζεται µε διαφορετικό τρόπο ανάλογα µε το αν (α) σταθεροποιήσω το βλέµµα µου σε ένα αντικείµενο, (β) αφήσω το βλέµµα µου να περιπλανηθεί ή (γ) παραδοθώ ολοκληρωτικά στη αντίληψη. Το χρώµα µού εµφανίζεται είτε ως «επιφανειακό», που βρίσκεται σε συγκεκριµένο σηµείο στο Ponty κάτι τέτοιο δεν ισχύει: αρκεί κανείς να κοιτάξει το τοπίο που κοιτάζει ο άλλος, για να αναγνωρίσει στο πράσινο του λιβαδιού του άλλου, το δικό του (ΟΑ 142). 20

21 χώρο, έξω από εµένα, στο αντικείµενο, είτε ως «ατµοσφαιρικό», που διαχέεται γύρω από το αντικείµενο, είτε ως δόνηση του βλέµµατός µου, είτε τέλος ως ένας τρόπος του είναι που περνάει στο σώµα µου και είναι παρόµοιος µε τον δικό του τρόπο του είναι 34. Μόνο σε αυτό το επίπεδο είναι που µε διαπερνά πλήρως και αυτή είναι η πρωταρχική εµπειρία του χρώµατος. Αντίστοιχα, ο ήχος µού εµφανίζεται είτε ως «αντικειµενικός», που ηχεί στο όργανο, είτε ως «ατµοσφαιρικός», που βρίσκεται µεταξύ του αντικειµένου και του σώµατός µου, είτε ως ήχος που δονείται µέσα µου, είτε τέλος ως αλλαγή που διαπερνά ολόκληρο το σώµα µου. Στο τελευταίο αυτό επίπεδο «το ακουστικό στοιχείο εξαφανίζεται» (ΦΑ 264). Η αισθητηριακή εµπειρία έχει δύο όψεις και στις δύο όµως χαρακτηρίζεται από την πρωταρχική φυσική ενότητα του αντιληπτικού υποκειµένου στο οποίο δίδεται ένα δια-αισθητηριακό πράγµα: από την πλευρά του πράγµατος, µέσω των διακανονισµών του ήχου και του χρώµατος, το αντικείµενο µιλάει άµεσα σε όλες τις αισθήσεις και, από την πλευρά του υποκειµένου, το σώµα µου υποδέχεται τον ήχο και το χρώµα και είναι δύσκολο να περιοριστεί η εµπειρία µου σε ένα µόνο αισθητηριακό τµήµα καθώς αυθόρµητα υπερχειλίζει προς όλα τα υπόλοιπα 35 (ΦΑ ). Στο επίπεδο λοιπόν που το χρώµα δεν είναι πια χρώµα και ο ήχος δεν είναι πια ήχος, το χρώµα και ο ήχος είναι περισσότερο από ποτέ χρώµα και ήχος 36. Εάν το οπτικό και το ακουστικό στοιχείο εξαφανίζονται ως τέτοια, εάν έτσι το ορατό µπορεί να είναι ταυτόχρονα και ακουστικό, όχι µια συγκεκριµένη ποιότητα αλλά µια αλλαγή στο σώµα, ένας τρόπος του είναι, είναι δυνατή µια συναισθητική εµπειρία, όπου «ο ήχος του φλάουτου δίνει ένα µπλε-πρασινωπό χρώµα» (ΦΑ 265). Μια τέτοιου είδους εµπειρία µοιάζει παράδοξη, µοιάζει να έχει προκληθεί από τη χορήγηση µεσκαλίνης αλλά αυτός είναι κατά τον Merleau-Ponty ο κανόνας στην αντίληψη. Απλά µετά από τόσους αιώνες φιλοσοφίας και επιστήµης, έχουµε ξεµάθει να βλέπουµε. Κατά την συναισθητική εµπειρία, το υποκείµενο της αντίληψης δεν αισθάνεται έναν ήχο και ένα χρώµα αλλά «είναι ο ίδιος ο ήχος που βλέπει εκεί όπου τα χρώµατα σχηµατίζονται» (ΦΑ 266, η έµφαση στο πρωτότυπο). Είδαµε ότι βλέπω ένα χρώµα όταν το σώµα µου υιοθετεί την αντίστοιχή του συµπεριφορά, όταν συγχρονίζεται µε αυτό. Με τον ίδιο τρόπο µπορώ και να ακούω ένα χρώµα, καθώς η ακοή δεν είναι η κατοχή ενός quale 34 Όπως θα δούµε στο Ορατό και το Αόρατο και στο Μάτι και το Πνεύµα, το χρώµα είναι ήδη µέσα µου ως ίχνος. 35 Εµφανής είναι σε αυτό το σηµείο ο δυϊσµός. 36 Μας γεννάται το ερώτηµα: σε αυτό το επίπεδο υπάρχει κάτι που διακρίνει το χρώµα από τον ήχο; 21

22 αλλά η εµπειρία µιας τροπικότητας της ύπαρξης, ο συγχρονισµός του σώµατός µου µε αυτή. Είναι λοιπόν χάρη στο σώµα µου και στην προ-αντικειµενική του ενότητα (και χάρη βέβαια στην δια-αισθητηριακή ενότητα του πράγµατος) που µπορώ να βλέπω ένα χρώµα αλλά και να ακούω ένα χρώµα (ΦΑ ). Η δοµή του χρώµατος Το χρώµα της αντίληψης, το πραγµατικό δηλαδή χρώµα, µας δίδεται µε µία µη αισθητηριακή παρουσία 37 και δε βρίσκεται µπροστά µας αλλά γύρω µας, µας περικλείει και το σώµα µας παραδίδεται σε αυτό. Στο απώτατο βάθος του, λέει ο Merleau-Ponty, είναι η ίδια η εσωτερική δοµή του πράγµατος. Κάθε ορατό πράγµα είναι ολικά παρόν σε κάθε ένα από τα µέρη του, και το χρώµα έχει το ιδανικό ύψος για µια «βουτιά µέσα στο πράγµα». Έτσι, το µαύρο της πένας δεν είναι τόσο η σταθερή ποιότητα του µαύρου, όσο µια ζοφερή δύναµη που ακτινοβολεί από το αντικείµενο. Υπάρχει πράγµατι µια σταθερή δοµή του χρώµατος, η οποία όµως δεν συνίσταται σε ένα καθαρό χρώµα, αυτό που πιο συχνά βλέπω να ανήκει στο αντικείµενο. Το χρώµα αλλάζει συνεχώς ανάλογα µε τις συνθήκες. Αυτό που παραµένει, είναι µια χρωµατική λειτουργία (color function), που συνίσταται στη δοµή φωτισµός- φωτιζόµενο πράγµα. Το πραγµατικό χρώµα είναι µια σχέση ανάµεσα (α) στο φαινόµενο της σταθερότητας, (β) στην οργάνωση του πεδίου και (γ) στο φαινόµενο του φωτισµού (ΦΑ ). 37 Στο άρθρο του «The Mind-Independence of Colour», o Keith Allen ιδιοποιείται όπως λέει τη φράση του Merleau-Ponty ότι το χρώµα «παραµένει κάτω από τις εµφανίσεις όχι ως µια ποιότητα που κανείς τη βλέπει ή τη σκέφτεται, αλλά µέσω µιας µη αισθητηριακής παρουσίας» (ΦΑ 356). Ο λόγος που την ιδιοποιείται είναι ότι επιχειρεί να στηρίξει τη θέση του ενάντια στον Evans, ο οποίος υποστηρίζει, όπως λέει, ότι το χρώµα είναι µια ιδιότητα που εξαρτάται από το νου (mind-dependent property), ότι το χρώµα είναι µια ιδιότητα που είναι εκεί ανεξάρτητα από την αισθητηριακή µας ανταπόκριση (mind-independent property). Ο Merleau-Ponty πιστεύει βεβαίως ότι το χρώµα είναι εκεί. Η µη-αισθητηριακότητά του όµως, σε καµία περίπτωση δεν συνεπάγεται την ανεξαρτησία του από την αισθητηριακή ανταπόκριση του αντιληπτικού υποκειµένου. Όλη η Φαινοµενολογία της Αντίληψης είναι µια προσπάθεια αναίρεσης τέτοιου είδους απόψεων. Για τον Allen, αυτή η µη-αισθητηριακή παρουσία δε συνιστά σε καµία περίπτωση µια βουτιά µέσα στο πράγµα ούτε και ένα επίπεδο όπου το χρώµα είναι µια αλλαγή του ίδιου του σώµατος ως πρωταρχική ενότητα. Αντίθετα, συνιστά µια δυνατότητα σύλληψης του χρώµατος ως οντότητας που υπάρχει ανεξάρτητα από τη δική µας εµπειρία αυτής, κάτι δηλαδή που ο Merleau-Ponty απορρίπτει στο ίδιο το απόσπασµα που ο Allen παραθέτει [βλ. Allen (2007)]. 22

23 Σύµφωνα µε τον Merleau-Ponty, ο φωτισµός είναι επέκεινα της διάκρισης χρώµα- φως. Το ίδιόν του είναι η τάση του να µένει ουδέτερος, να κρύβεται ο ίδιος προκειµένου να καθιστά ορατά όσα τον υποδέχονται. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα της λάµπας που έχει ένα κίτρινο χρώµα όταν ακόµα ο ήλιος αποτελεί την πηγή του φωτός, το οποίο εξαφανίζεται τη νύχτα όταν είναι η λάµπα εκείνη που φωτίζει τα πράγµατα. Ενώ όµως ο ίδιος ο φωτισµός δεν εµφανίζεται ως αντικείµενο, οδηγεί το βλέµµα µας να δει τα υπόλοιπα αντικείµενα. Αυτό σηµαίνει πρώτον ότι το σώµα µας ανταποκρίνεται στο φωτισµό και, µπαίνοντας σε µια ατµόσφαιρα χρώµατος, αφήνεται να οδηγηθεί από αυτόν σαν καλεσµένος σε ξένο διαµέρισµα, δεύτερον ότι ο φωτισµός «ξέρει» και «βλέπει» τα αντικείµενα όπως ο ιδιοκτήτης ξέρει το σπίτι του και τρίτον ότι έχει πάντα ήδη έναν ενεργητικό ρόλο. Η συνείδηση εισέρχεται στο σκηνικό του φωτισµού σε ένα ύστερο επίπεδο και δεν έχει µόνη εκείνη το προνόµιο της «γνώσης» (ΦΑ ). Όσον αφορά στην οργάνωση του πεδίου, ο Merleau-Ponty λέει ότι ένα πραγµατικό αντικείµενο βρίσκεται πάντα ανάµεσα σε άλλα, βρίσκεται πάντα σε ένα πεδίο, και το φως διανέµεται στο πεδίο µε µια λογική που δεν έχει επινοηθεί από καµία συνείδηση και που το σώµα βρίσκει ήδη εκεί. Ο φωτισµός γίνεται επίπεδο που επιτρέπει την εµφάνιση των πραγµάτων. Όπως την πραγµατικότητα του αντικειµένου, έτσι και την πραγµατικότητα του χρώµατος, µπορούµε να τη δούµε µόνο µέσα σε ένα γενικό αποτέλεσµα φωτισµού. Εάν αποµονώσουµε µια επιφάνεια ενός αντικειµένου, η διάκριση ανάµεσα στο ιδιόχρωµά του και το φωτισµό είναι αδύνατη ενώ το χρώµα χάνει την πραγµατικότητά του. Το πεδίο συνίσταται (α) στη διανοµή του φωτός, (β) στα περιβάλλοντα αντικείµενα, τα χρώµατα των οποίων βρίσκονται πάντα σε αλληλεπίδραση, µε ένα π.χ. χαρτί που φαινόταν άσπρο δίπλα σε έναν πράσινο τοίχο, να φαίνεται γκρι δίπλα σε έναν άσπρο τοίχο, και (γ) σε όλα τα στοιχεία που αποτελούν το ίδιο το αντικείµενο, όπως το υλικό από το οποίο είναι φτιαγµένο, η γεωµετρική του µορφή, η υφή του κτλ. Για παράδειγµα, δεν µπορεί κανείς να δει το µπλε ενός χαλιού παρά µόνο εάν το δει ως µάλλινο µπλε. Το χρώµα, όντας συγκεκριµένο και ανήκοντας πάντα σε κάποιο αντικείµενο, δεν µπορεί να µη λαµβάνει µέρος στο παιχνίδι ανάµεσα στους εξωτερικούς και τους εσωτερικούς ορίζοντες που καθιστούν δυνατή την εµφάνιση οποιουδήποτε πράγµατος. Γι αυτό και ο ζωγράφος αναδεικνύει τη λαµπρότητα ενός αντικειµένου µε τη διανοµή του φωτός και της σκιάς στα περιβάλλοντα αντικείµενα και γι αυτό σε έναν πίνακα, αν 23

24 τον δούµε από πολύ κοντά, η αναπαραστατική αξία του χρώµατος χάνεται (ΦΑ ). (β) Έµµεση Γλώσσα και οι Φωνές της Σιωπής: χρώµα στοιχείου Ο Malraux αναφέρει ένα ανεκδοτολογικό περιστατικό, το οποίο περιγράφει τη στιγµή που ο Renoir κοιτάζοντας τη θάλασσα, ζωγράφισε το ρυάκι στις Λουόµενες, κάνοντας έναν πανδοχέα να απορεί πώς ζωγράφισε ένα ρυάκι σε έναν άλλο τόπο κοιτάζοντας τη θάλασσα στο Cassis. Όταν ο Renoir κοιτάζει τη θάλασσα, ένα θραύσµα του κόσµου, αναζητά σε αυτή τις αρχετυπικές (prototypical) εκδηλώσεις του νερού, και µόνη αυτή του δίνει τη δυνατότητα να αναδηµιουργεί τον κόσµο. Η θάλασσα είναι ένα θραύσµα του κόσµου και ως τέτοιο «περιλαµβάνει όλα τα είδη των µορφών του είναι, και µε τον τρόπο που έχει να συναντά το βλέµµα, εγείρει µια σειρά δυνατών παραλλαγών (variants) και διδάσκει, πάνω και πέρα από το ίδιο, έναν γενικό τρόπο έκφρασης του είναι». Η θάλασσα όµως δεν είναι ένα οποιοδήποτε θραύσµα του κόσµου και το χρώµα της δεν είναι το χρώµα ενός αντικειµένου. Η θάλασσα είναι στοιχείο 38. Εάν στο κόκκινο του µήλου ο ζωγράφος βλέπει τη δοµή του πράγµατος µήλο, στο µπλε της θάλασσας βλέπει το ίδιο το υγρό στοιχείο και έχει έτσι τη δυνατότητα να αποτυπώσει µε αυτό ένα ρυάκι (ΕΓ 92-93). Εάν όµως ο Renoir κατόρθωσε να φανερώσει µε το µπλε το υγρό στοιχείο είναι επειδή κάποτε κοίταξε την ίδια τη θάλασσα (και όχι το µπλε της θάλασσας). (γ) Το Ορατό και το Αόρατο: Το χρώµα το ίδιο ως στοιχείο Είδαµε ήδη ότι το χρώµα δεν είναι quale αλλά αναπόσπαστο από κάθε συγκεκριµένο πράγµα ή στοιχείο. Έτσι, κανένα χρώµα δεν µπορεί να είναι ίδιο µε το άλλο. Ως η συγκεκριµενοποίηση της ορατότητας, είναι λιγότερο ένα χρώµα παρά µια διαφορά µεταξύ χρωµάτων. Και καθώς δίδεται µόνο σε µια διαπλοκή εσωτερικών και εξωτερικών οριζόντων, συνιστά µια στιγµή και ως στιγµή είναι ανεπανάληπτο και µοναδικό. Έχουµε κάνει λόγο για τους εσωτερικούς ορίζοντες (υλικό του πράγµατος κτλ), καθώς και για την πτυχή εκείνη των εξωτερικών οριζόντων που αφορά στις σχέσεις ενός χρώµατος µε τα περιβάλλοντά του, ιδέες που επαναλαµβάνονται στο Ορατό και το Αόρατο: «Αυτό το κόκκινο είναι αυτό που είναι µόνο µε το να συνδέεται από τη θέση του µε άλλα κόκκινα σχετικά µε αυτό, µε τα οποία σχηµατίζει 38 Θα κάνουµε λόγο για τα στοιχεία αµέσως µετά. 24