Το αµυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Τµήµα Νοµικής Τοµέας: ηµοσίου ικαίου Το αµυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων Μάθηµα: Εφαρµογές ηµοσίου ικαίου Υπεύθυνος καθηγητής κλιµακίου: Α. ηµητρόπουλος Εξάµηνο: Η Ονοµατεπώνυµο φοιτητή: Κωνσταντίνος Λεϊµονής Α.Μ.: Ακαδηµαϊκό έτος: ΙΟΥΝΙΟΣ 2008

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 1. Εισαγωγή Ιστορική εξέλιξη των συνταγµατικών δικαιωµάτων Αρχαιότητα, νεότεροι χρόνοι και εξέλιξη Η κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων στα ελληνικά Συντάγµατα Η κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε διεθνές και ευρωπαϊκό κοινοτικό επίπεδο Η σύγχρονη εξέλιξη των συνταγµατικών δικαιωµάτων ιακρίσεις των συνταγµατικών δικαιωµάτων Κλασική διάκριση των συνταγµατικών δικαιωµάτων Οι τρεις διαστάσεις των συνταγµατικών δικαιωµάτων Το αµυντικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων Το προστατευτικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιω- µάτων Το διασφαλιστικό (εξασφαλιστικό/διεκδικητικό) περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων Το αµυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό περιεχόµενο σε ορισµένα συνταγµατικά δικαιώµατα Από τη θεωρία στην «πράξη» Υγεία Ελευθερία ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας Αθλητισµός Παιδεία Επίλογος συµπεράσµατα 29 Παραρτήµατα 30 Παράρτηµα Α: ιάγραµµα του τριµερούς διαχωρισµού 30 Παράρτηµα Β: Νοµολογία 31 Βιβλιογραφία Αρθρογραφία 55 Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία 57 1

3 1. Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να εξετάσει το περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων µέσα από τις τρεις διαστάσεις τους: την αµυντική, την προστατευτική και τη διασφαλιστική (εξασφαλιστική/διεκδικητική). Το πόνηµα ξεκινά µε την ιστορική εξέλιξη των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Μέσα από αυτή την εξελικτική πορεία στο χρόνο έχουµε µία σαφή και συνοπτική συνάµα εικόνα για τα στάδια της διαµόρφωσης του περιεχοµένου τους και τους σκοπούς που επεδίωκαν οι εκάστοτε συντακτικοί νοµοθέτες. Αρχαιότητα, νεότεροι χρόνοι σε εξωελλαδικό επίπεδο αρχικά και στη συνέχεια η κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων στην Ελλάδα, µας δείχνουν τις ανάγκες που καλούνταν να εκπληρώσει στις αντίστοιχες χρονικές προόδους η θέσπιση των θεµελιωδών δικαιωµάτων στα κείµενα στων ανώτατων καταστατικών Χαρτών. Στη συνέχεια ολοκληρώνουµε την πρώτη ενότητα µε την κατοχύρωση των ατοµικών δικαιωµάτων σε διεθνές και ευρωπαϊκό κοινοτικό επίπεδο, καταλήγοντας µε την τεράστια ώθηση που έχει δώσει η τεχνολογία, όσον αφορά την ταχεία και µεταβλητή πορεία του περιεχοµένου των σύγχρονων συνταγµατικών δικαιωµάτων. Έπειτα, αναφερόµαστε στο κεντρικό θέµα της µελέτης αυτής, που δεν είναι άλλο από τη διάκριση των θεµελιωδών δικαιωµάτων ανάλογα µε το περιεχόµενό τους. Αρχικά, γίνεται µία συνοπτική µνεία στην κλασική παραδοσιακή θεωρία του διαχωρισµού και στη συνέχεια προχωράµε σε µία µερικότερη διάκριση των συνταγµατικών δικαιωµάτων ανάλογα µε το περιεχόµενό τους. Οι διαστάσεις των τελευταίων είναι τρεις, σύµφωνα µε το τη δεύτερη αυτή διάκριση και είναι οι εξής: αµυντική, προστατευτική και διασφαλιστική. Η εργασία συνεχίζει µε πλήρη ανάλυση κάθε διάστασης. Τέλος, µεταβαίνουµε από τη θεωρία στην πράξη και εξετάζουµε το αµυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό περιεχόµενο ορισµένων συνταγµατικών δικαιωµάτων (πολύ σηµαντικών ιδίως για την κοινωνική ζωή της Χώρας υγεία, ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, αθλητισµός, παιδεία). Έτσι, η θεωρία του τρισδιάστατου διαχωρισµού των συνταγµατικών δικαιωµάτων περνά στην συνταγµατική πρακτική. Στα παραρτήµατα που ακολουθούν παραθέτουµε για την καλύτερη εµπέδωση της ύλης που εξετάσαµε, ένα συνοπτικό διάγραµµα της τριµερούς διάκρισης των συνταγµατικών δικαιωµάτων, καθώς και κάποιες σηµαντικές αποφάσεις από την 2

4 ελληνική νοµολογία, που έχουν να κάνουν µε το ειδικό µέρος των συνταγµατικών δικαιωµάτων, προσεγγίζοντας έτσι ακόµη περισσότερο τη «ζωντανή» συνταγµατική πραγµατικότητα 3

5 2. Ιστορική εξέλιξη των συνταγµατικών δικαιωµάτων 1 Απαραίτητη για την ανάπτυξη του θέµατος µας κρίνεται η αναφορά στην εξέλιξη των ατοµικών δικαιωµάτων ανά τους αιώνες. Η ιστορική αυτή ανασκόπηση θα µας βοηθήσει να εµπεδώσουµε τη διαµόρφωση του περιεχοµένου των συνταγµατικών δικαιωµάτων, όπως αυτή εξελίχθηκε στα διάφορα στάδια κατοχύρωσής τους. Ειδικότερα, θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά στην κατοχύρωση των ατοµικών δικαιωµάτων στα ελληνικά συντάγµατα αλλά και στο διεθνές δίκαιο Αρχαιότητα, νεότεροι χρόνοι και εξέλιξη 2 Η έννοια του ατοµικού δικαιώµατος ως νοµικού δικαιώµατος ήταν άγνωστη στην αρχαιότητα. Η ύπαρξη µιας ιδιωτικής σφαίρας και ενός αυτοτελούς δικαιώµατος έναντι της πολιτικής κοινότητας ήταν αδιανόητη. Η ιδέα της ελευθερίας του ιδιώτη, που είναι ανεξάρτητη από την ελευθερία της πόλης, θεωρείτο άτοπη. Η ελευθερία για την οποία ήταν ιδιαίτερα υπερήφανοι οι αρχαίοι Έλληνες, δεν ήταν η ελευθερία του ατόµου έναντι της πόλεως, αλλά η ελευθερία της πόλεως. Το ιδεώδες ήταν η ελεύθερη πόλη: ελεύθεροι ήταν οι άνθρωποι που ζούσαν σε µια ελεύθερη πόλη και µπορούσαν να συµµετέχουν στη διοίκηση των κοινών. Η ενότητα πόλεως και πολιτών δεν επέτρεπε την αναγνώριση αυτόνοµης ιδιωτικής (ούτε καν θρησκευτικής) ζωής ούτε της ελεύθερης έναντι της πόλεως διαµόρφωσής της. Τα ίδια ίσχυαν και στη Ρώµη. Η κατάσταση αυτή άλλαξε, όταν η επικράτηση του χριστιανισµού οδήγησε στη µεσαιωνική υτική Ευρώπη στο δυαδισµό κράτους και εκκλησίας. Εξαιτίας αυτού του τελευταίου δόθηκε προτεραιότητα στο ατοµικό δικαίωµα, που δεν δηµιουργείται ηθικά αλλά µόνο αναγνωρίζεται από το κράτος. Την αποφασιστική στροφή αποτέλεσε η θρησκευτική µεταρρύθµιση, που δεν πρόβαλε µόνο την ταυτότητα πολιτικής και θρησκευτικής κοινότητας αλλά και την απαίτηση των πουριτανών για σχετικοποίηση του κράτους. Η πρώτη ιστορική καταβολή των 1 ΑΓΤΟΓΛΟΥ Π., Ατοµικά ικαιώµατα Α, δεύτερη αναθεωρηµένη έκδοση, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2005, σελ.19επ. 2 Βλ. περαιτέρω ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟ Κ., Επίτοµο Συνταγµατικό ίκαιο, 9 η έκδοση, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 1998, σελ. 461επ., ΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Κ., «Η έννοια του κράτους δικαίου», ΝοΒ, 1975, σελ. 577επ., ΜΑΥΡΙΑΣ Κ., Συνταγµατικό ίκαιο, τρίτη έκδοση, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2004, σελ. 86επ., 331επ. 4

6 ατοµικών δικαιωµάτων βρίσκεται στη θρησκευτική ελευθερία. Η ιστορική εξέλιξη που οδήγησε στην κατοχύρωση των ατοµικών δικαιωµάτων άρχισε στην Αγγλία. Μια διαµάχη µεταξύ του βασιλιά αφενός και τον αρχιεπίσκοπο και φεουδάρχες αφετέρου, κατέληξε στην ήττα του πρώτου και την υπογραφή του «Μεγάλου Χάρτη των ελευθεριών» (Magna Charta Libertatum, 1215). Ορισµένα αγγλικά κείµενα του 17 ου αιώνα βρίσκονται εγγύτερα προς την σύγχρονη αντίληψη κατοχύρωσης των ατοµικών δικαιωµάτων: Petition of Rights (1628), o Habeas Corpus Act και προπάντων το Bill of Rights (1688). Η πρώτη συνταγµατική κατοχύρωση ατοµικών δικαιωµάτων (της θρησκευτικής ελευθερίας) έγινε στην Αµερική. ιακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωµένων Πολιτειών Αµερικής (Declaration of Indipendence of the United States of America) 3, δηλαδή το αµερικανικό οµοσπονδιακό Σύνταγµα (1776), δεν περιείχε στο αρχικό κείµενο ατοµικά δικαιώµατα αλλά συµπληρώθηκε µε τροποποιήσεις. Το αγγλικό Bill of Rights και οι αµερικανικές διακηρύξεις, καθώς και οι διδασκαλίες των Λοκ και Ρουσσώ επηρέασαν αποφασιστικά τη γαλλική διακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη του 1789 Ο θρησκευτικός ανταγωνισµός είχε υποχωρήσει στον ορθολογισµό του 18 ου αιώνα. Το κεντρικό φαινόµενο της εποχής, όπως και του 19 ου αιώνα, ήταν ο ανταγωνισµός µεταξύ αστών και φεουδαρχών. Το φεουδαρχικό καθεστώς ήταν άρρηκτα συνδεδεµένο µε τη γαιοκτησία ως κύρια µορφή της οικονοµικής και βάση της πολιτικής εξουσίας. Η φεουδαρχική αυτή κοινωνία ανατράπηκε µε την επέλευση της «βιοµηχανικής επανάστασης» που µετέφερε την κεντρική πηγή πλούτου από τη γεωργία στη βιοµηχανία και το κέντρο της οικονοµικής δύναµης από τη γαιοκτησία στο κεφάλαιο. Για τη νέα αυτή τάξη των επιχειρηµατιών κεντρική σηµασία απέκτησε η οικονοµική ελευθερία και η προστασία της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Το κράτος, δηλαδή ο µονάρχης, έπρεπε να αφήσει ελεύθερη την ιδιωτική πρωτοβουλία και να περιοριστεί στο ρόλο του φύλακα της τάξεως προς τα έσω και των συνόρων προς τα 3 Βλ. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟ Π., «Θεµελιώδη δικαιώµατα και φιλελευθερισµός», ΤοΣ, 1991, σελ. 495επ.: «Τα θεµελιώδη δικαιώµατα είναι συµφυή µε τον άνθρωπο. Προϋπάρχουν των κανόνων δικαίου που οργανώνουν την άσκησή τους από τους δικαιούχους τους. ( ) Η αλήθεια των διαπιστώσεων αυτών ως προς τη σχέση µεταξύ θεµελιωδών δικαιωµάτων και κανόνων δικαίου που τα πλαισιώνουν κανονιστικώς, προκύπτει ακόµη και από την απλή ανάγνωση της ιακήρυξης της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ. Ορίζεται µεταξύ άλλων ότι: Θεωρούµε αυταπόδεικτες τις ακόλουθες αλήθειες: όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι και είναι προικισµένοι από το ηµιουργό µε ορισµένα απαράγραπτα δικαιώµατα ανάµεσα στα οποία η ζωή, η ελευθερία και η αναζήτηση της ευτυχίας. Οι Κυβερνήσεις συνιστώνται από τους ανθρώπους, για να διασφαλίσουν αυτά τα δικαιώµατα και η δίκαιη εξουσία τους απορρέει από τη συγκατάθεση των κυβερνωµένων.» 5

7 έξω. Η αρχικά αντικρατική νοοτροπία της «αστικής επανάστασης» υποχώρησε µε τον καιρό, στο µέτρο που αστικές απαιτήσεις για πολιτική εξουσία αντίστοιχη προς την αυξανόµενη οικονοµική τους δύναµη επικρατούσαν µέσω προπάντων της βαθµιαίας εισαγωγής της καθολικής ψηφοφορίας και της ελεύθερης διεξαγωγής των εκλογών. Έτσι, ο αστικός φιλελευθερισµός 4 συνένωσε άρρηκτα τις ατοµικές ελευθερίες µε τα πολιτικά δικαιώµατα, την ελευθερία µε τη δηµοκρατία. 5 Οι παραπάνω φιλοσοφικονοµικές βάσεις προσδιόρισαν τα χαρακτήρα του φιλελεύθερου δικαιικού συστήµατος, µέσα στο οποίο οι συνταγµατικοί κανόνες, οι αναφερόµενοι στα ατοµικά δικαιώµατα διαπλάστηκαν, όχι ως αντικειµενικοί 4 Βλ. ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟ Π., ό.π., σελ.505 επ.: «Από πλευράς περιεχοµένου η σύγχρονη αντίληψη του φιλελευθερισµού και του κράτους δικαίου έχουν επιφέρει µία ουσιαστική µεταβολή στο περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Στον παραδοσιακό κατάλογο των πολιτικών δικαιωµάτων και ατοµικών ελευθεριών, που αφορούν το status activus και status negativus αντίστοιχα του δικαιούχου τους, έχουν πλέον προστεθεί τα κοινωνικά δικαιώµατα, τα οποία ανάγονται στο status positivus του δικαιούχου τους. Τα δικαιώµατα αυτά καθιερώθηκαν, τουλάχιστον κατά τρόπο συστηµατικό, για πρώτη φορά στο Σύνταγµα της Βαϊµάρης του Από το Σύνταγµα αυτό επηρεάσθηκαν, ως προς τα κοινωνικά δικαιώµατα, τα Ελληνικά Συντάγµατα του 1925 και Πλήρης όµως ρύθµιση των κοινωνικών δικαιωµάτων καθιερώθηκε από τις διατάξεις του ισχύοντος Συντάγµατος του Τα κοινωνικά αυτά δικαιώµατα δεν αφορούν την άσκηση και τον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας, ούτε απλώς εγγυώνται την άµυνα του δικαιούχου τους απέναντι στην κρατική εξουσία. Το περιεχόµενό τους έχει θετικό περιεχόµενο, µε την έννοια ότι επιτρέπει, µέσα από την άσκησή τους, να ζητηθεί από τα αρµόδια κρατικά όργανα η παροχή προς το δικαιούχο τους συγκεκριµένου αγαθού ή συγκεκριµένης υπηρεσίας.» 5 Αξίζει να αναφέρουµε την εκτενή αλλά πολύ σηµαντική αναφορά στη σχέση µεταξύ των κοινωνικών δικαιωµάτων αφενός και φιλελεύθερου αστικού κράτους και κοινωνικού κράτους δικαίου αφετέρου, του ΛΕΒΕΝΤΗ Γ., «Τα κοινωνικά δικαιώµατα του πολίτη», ΤοΣ, 1976, σελ. 121επ.: «Τα κοινωνικά δικαιώµατα του πολίτη γεννήθηκαν µαζί µε το κοινωνικό κράτος. Στο φιλελεύθερο κράτος του 19 ου αιώνα δεν ήταν δυνατό να υπάρχουν κοινωνικά δικαιώµατα. Το κράτος αυτό δηµιουργήθηκε µέσα στον αγώνα ενάντια του απολυταρχισµού, αγώνα, τον οποίο ήδη από τις αρχές του 16 ου αιώνα προετοίµαζαν οι ιδεολογικές δυνάµεις του διαφωτισµού. Ύψιστος σκοπός η ελευθερία του ανθρώπου. Η προσπάθεια δε για την νοµική κατοχύρωση της ελευθερίας του ανθρώπου γέννησε την έννοια του κ ρ ά τ ο υ ς δ ι κ α ί ο υ. Οι θεµελιώδεις αρχές του φιλελεύθερου κράτους δικαίου, δηλαδή η αρχή της νοµιµότητας της διοικήσεως, της διακρίσεως των εξουσιών και της ανεξαρτησίας της δικαστικής εξουσίας αντικατοπτρίζουν την προσπάθεια για προστασία του ατόµου από την κρατική αυθαιρεσία. Το µεγάλο όµως βήµα του φιλελεύθερου κράτους δικαίου για την κατοχύρωση της ατοµικής ελευθερίας ήταν η δηµιουργία των α τ ο µ ι κ ώ ν δ ι κ α ι ω µ ά τ ω ν, η γέννηση των οποίων συµπίπτει µε τη γέννηση του φιλελεύθερου κράτους δικαίου. Στόχος των ατοµικών δικαιωµάτων ήταν η δηµιουργία µιας σφαίρας, ενός χώρου δράσεως των ανθρώπων ελεύθερου από κάθε κρατική παρέµβαση. Από αυτό προκύπτει ότι ο χαρακτήρας των ατοµικών δικαιωµάτων ήταν α µ υ ν τ ι κ ό ς, α ρ ν η τ ι κ ό ς. ( )Το φιλελεύθερο κράτος δικαίου στηρίζεται ακριβώς την αντίθεση κράτους και κοινωνίας. Βασικό χαρακτηριστικό του φιλελεύθερου κράτους δικαίου είναι η αποχή του κράτους από κάθε επέµβαση στην κοινωνικοοικονοµική διαδικασία. ( ) Το κοινωνικό κράτος δικαίου προέκυψε λοιπόν από την αδήριτη ανάγκη, η τυπική ελευθερία και ισότητα µεταξύ των ανθρώπων να µεταβληθεί σε ουσιαστική, ώστε όλοι οι πολίτες όχι µόνο θεωρητικά να κατέχουν ατοµικά δικαιώµατα, αλλά και ουσιαστικά να µπορούν να τα ασκούν. Στο κοινωνικό κράτος δικαίου η διάκριση και αντίθεση µεταξύ κράτους και κοινωνίας εξαφανίζεται. Η αντίληψη ότι η οικονοµική και κοινωνική ζωή αποτελεί ένα χώρο στεγανό στην κρατική παρέµβαση υποχωρεί. Η αυξανόµενη κρατική δραστηριότητα στον χώρο της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής πηγάζει από την πεποίθηση, ότι στη σύγχρονη βιοµηχανική κοινωνία µία ελεύθερη από κρατική παρέµβαση αρµονική κοινωνική τάξη, που έχει σαν βάση τον ελεύθερο συναγωνισµό, το ελεύθερο παιχνίδι των κοινωνικών δυνάµεων, είναι αδύνατη. Αυτή η αλήθεια υποχρεώνει λοιπόν το κράτος και του δίνει συγχρόνως το δικαίωµα να επεµβαίνει κοινωνικοπλαστικά στην κοινωνική διαδικασία.» 6

8 συνταγµατικοί κανόνες δικαίου, αλλά ως δικαιώµατα, στην κυριολεξία του ελληνικού νοµικού όρου. Η εξέλιξη του δηµοκρατικού πολιτεύµατος οδήγησε στη σύγχρονη εποχή στην αποϋποκειµενικοποίηση του δικαίου, το οποίο πλέον εδράζεται πάνω σε αντικειµενικές βάσεις. Το σύγχρονο δίκαιο, είτε ως δίκαιο εξ αντικειµένου είτε ως δικαιώµατα, έχει αποκτήσει έντονο κοινωνικό, προστατευτικό και αντικειµενικό χαρακτήρα Η κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων στα ελληνικά Συντάγµατα 7 Όλα τα ελληνικά συνταγµατικά κείµενα από το σχέδιο του Ρήγα Φεραίου, το προσωρινό Σύνταγµα της Επιδαύρου, ως σήµερα, κατοχυρώνουν τα ατοµικά δικαιώµατα. Σε αρκετά σηµεία η κατοχύρωση αυτή ήταν πρωτοποριακή για την εποχή της. Μετά τη σύσταση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, το Σύνταγµα του 1844 περιείχε συνοπτικές διατάξεις για τα ατοµικά δικαιώµατα διακηρύσσοντας, µε τρόπο µάλλον ακαδηµαϊκό, την προστασία τους. Με τις διατάξεις αυτές αναγνωρίζονταν τα δικαιώµατα του «κλασικού καταλόγου». Το Σύνταγµα του 1864 περιείχε πολύ εκτενέστερες και πληρέστερες διατάξεις για την προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων, πράγµα φυσικό αφού είχε σαν θεµέλιο τη δηµοκρατική αρχή. Με τις διατάξεις αυτές δεν καθιερωνόταν µόνο ο «κλασικός κατάλογος» δικαιωµάτων (συµπεριλαµβανοµένων των δικαιωµάτων συνάθροισης και συνεταιρισµού), αλλά και εκδηλωνόταν φροντίδα για την αποτελεσµατική διασφάλιση των αναγνωριζόµενων ατοµικών δικαιωµάτων 8, ενώ η Επιτροπή επί του Συντάγµατος της Β Εθνοσυνέλευσης διακήρυσσε ότι επρόκειτο για 6 ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, τόµος Γ, τεύχη Ι-ΙΙΙ, β έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, ΑΓΤΟΓΛΟΥ Π., ό.π., σελ. 25επ, ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ., ό.π., σελ. 477επ., ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, τρίτη αναθεωρηµένη έκδοση, Νοµική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2006, σελ.9επ., ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α., Γενική Συνταγµατική Θεωρία, Τοµος Α, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, Τα κείµενα των ελληνικών Συνταγµάτων εντοπίζονται στο ΜΑΥΡΙΑΣ Κ. ΠΑΝΤΕΛΗΣ Α., Συνταγµατικά Κείµενα, τόµος πρώτος, τέταρτη έκδοση, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, Βλ. και ΠΑΝΤΕΛΗ Α., Εγχειρίδιο Συνταγµατικού ικαίου, δεύτερη έκδοση, εκδοτικός οίκος Λιβάνη, Αθήνα, 2007, σελ. 212: «Οι συντάκτες [του Συντάγµατος του 1864] κατέχονται από φιλελεύθερο πνεύµα και φροντίζουν για την αποτελεσµατική εξασφάλιση των δικαιωµάτων µε συγκεκριµένες διατάξεις και όχι µόνο για τη θεωρητική τους διακήρυξη, στην οποία περιορίζεται το προηγούµενο Σύνταγµα.» 7

9 δικαιώµατα σύµφυτα µε τον άνθρωπο και ότι καθένα από αυτά αντιστοιχεί µε δώρο από το Θεό. Το Σύνταγµα του 1911 ενίσχυσε περισσότερο την προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων και περιέλαβε νέες διατάξεις που κατοχύρωναν καλύτερα την προσωπική ελευθερία, την ελευθερία του συνεταιρισµού, το δικαίωµα της αναφοράς και το άσυλο της κατοικίας. Παράλληλα, θέσπισε κυρώσεις για τις καταχρήσεις στην ελευθερία του τύπου, φρόντισε για την δωρεάν παροχή από το κράτος της στοιχειώδους εκπαίδευσης και αύξησε τις περιπτώσεις που επιτρεπόταν η αναγκαστική απαλλοτρίωση, µε την πρόβλεψη ότι οι αποζηµιώσεις καθορίζονται δικαστικά. Τέλος, καθιέρωσε για πρώτη φορά στην Ελλάδα τη δυνατότητα αναστολής της εφαρµογής ορισµένων συνταγµατικών διατάξεων σχετικών µε τα ατοµικά δικαιώµατα, µε τη θέση σε ισχύ, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, του νόµου για την κατάσταση πολιορκίας. 9 Το Σύνταγµα του 1927 προστατεύει καλύτερα ορισµένα ατοµικά δικαιώµατα, επιτρέπει την απονοµή πολιτικών δικαιωµάτων στις γυναίκες και δεν περιέχει διάταξη για επίσηµη γλώσσα 10. Για πρώτη φορά περιλαµβάνει κατευθυντήριες διατάξεις για κρατική προστασία της τέχνης και της επιστήµης, της εργασίας, του γάµου και των πολυµελών οικογενειών. Στις κατευθυντήριες διατάξεις, που δεν είναι ακόµη κοινωνικά δικαιώµατα, ο συντακτικός νοµοθέτης εµπνέεται από το Σύνταγµα της Βαϊµάρης. Το Σύνταγµα του 1952 ενέµεινε και αυτό στον «κλασικό κατάλογο» των ατοµικών δικαιωµάτων και καθιέρωσε ορισµένους άγνωστους στο παρελθόν περιορισµούς σχετικά µε την άσκηση ορισµένων ατοµικών ελευθεριών 11 και ιδίως της ελευθερίας του τύπου. Εξάλλου, δεν περιέλαβε καµιά διάταξη κοινωνικού περιεχοµένου και έκανε ευρύτερες τι περιπτώσεις αναστολής της εφαρµογής ορισµένων συνταγµατικών διατάξεων σχετικών µε τα ατοµικά δικαιώµατα, µε την εφαρµογή του νόµου για την κατάσταση πολιορκίας. 9 Βλ. περαιτέρω και ΑΛΙΒΙΖΑΤΟ Ν., Εισαγωγή στην Ελληνική Συνταγµατική Ιστορία, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα - Κοµοτηνή, 1981, σελ. 105: «Το Σύνταγµα του 1911 παρείχε πρόσθετες νοµικές εγγυήσεις για την προστασία των ατοµικών ελευθεριών και ειδικότερα της φορολογικής ισότητας, της προσωπικής ασφάλειας, του δικαιώµατος του συνεταιρίζεσθαι και του ασύλου της κατοικίας. ( ) Καθιέρωνε και πάλι το θεσµό της κατάστασης πολιορκίας, σε συνδυασµό µε αναστολή των κυριότερων εγγυήσεων των ατοµικών ελευθεριών, µόνο για την αντιµετώπιση εξωτερικών κινδύνων (εµπόλεµη κατάσταση ή γενική επιστράτευση), απαιτώντας για την έκδοση του σχετικού διατάγµατος άδεια της Βουλής.» 10 Πρβλ. Σύνταγµα Βλ. και ΠΑΝΤΕΛΗ Α., ό.π., σελ

10 Στο Σύνταγµα του 1975 για πρώτη φορά υπάρχει συνταγµατική ρύθµιση για τα πολιτικά κόµµατα (άρθρο 29). Μετά την εµπειρία της δικτατορίας, ενισχύεται η προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων τόσο µε γενικές ρήτρες (για παράδειγµα. προστασία της αξίας του ανθρώπου και ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, άρθρα 2 παρ.1 και 5 απρ. 1 αντίστοιχα) όσο και µε πολλές επιµέρους διατάξεις (για παράδειγµα ανώτατο όριο για την προφυλάκιση, παρουσία εκπροσώπων της δικαστικής αρχής σε έρευνες σε κατοικία, άρθρα 6 παρ. 4 και 9 παρ.1 αντίστοιχα). Χαρακτηριστικά: «Τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωµατική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιµωρούνται, όπως νόµος ορίζει» - άρθρο 7 παρ.2). Επίσης, «Η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώµατα όµως που απορρέουν από αυτή δεν µπορούν να ασκούνται εις βάρος του γενικού συµφέροντος» - άρθρο 17 παρ. 1, ενώ καθιερώνεται η ισότητα των φύλων (άρθρο 4 παρ. 2). Προβλέπονται ορισµένα κοινωνικά δικαιώµατα (άρθρο 21). Τέλος, το νέο Σύνταγµα διατυπώνει ρητά δικαίωµα αντιστάσεως και µάλιστα προσθέτει αντίστοιχη υποχρέωση (άρθρο 120) Η κατοχύρωση των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε διεθνές και ευρωπαϊκό - κοινοτικό επίπεδο 12 Το αµυντικό, προστατευτικό και αµυντικό φάσµα των συνταγµατικών δικαιωµάτων δεν εκτείνεται από τους ορισµούς του συνταγµατικού µας Χάρτη, αλλά και από κείµενα διεθνούς και ευρωπαϊκής προέλευσης, τα οποία βάσει του άρθρου 28 παρ.1 υπερισχύουν από κάθε άλλη διάταξη νόµου. Έτσι, υπάρχουν διεθνείς κανόνες οι οποίοι προνοούν για την αναγνώριση συγκεκριµένων δικαιωµάτων και ελευθεριών. Με αυτή τη διεθνή προστασία εννοούµε επίσης και την ενδεχόµενη λειτουργία διεθνών µηχανισµών ελέγχου, είτε από όργανα διεθνών οργανισµών, είτε από διεθνή όργανα που δεν υπάγονται απευθείας σε διεθνείς οργανισµούς, αλλά αποτελούν αυτοτελείς µηχανισµούς συνδεδεµένους µε τα συµβατικά εκείνα κείµενα που κατοχυρώνουν ουσιαστικά δικαιώµατα. 12 ΑΓΤΟΓΛΟΥ Π., ό.π. σελ. 31 επ., ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ Κ., ό.π., σελ.14επ., ΡΟΥΚΟΥΝΑΣ Ε., ιεθνής προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, Βιβλιοπωλείον της «ΕΣΤΙΑΣ», Αθήνα, 1995, σελ.9επ. 9

11 Μέχρι τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο επικρατούσε η αντίληψη αφενός ότι υποκείµενα του διεθνούς δικαίου είναι µόνο κράτη και διεθνείς οργανισµοί και όχι ιδιώτες, και αφετέρου ότι ο σεβασµός των ατοµικών δικαιωµάτων ανήκει στις εσωτερικές υποθέσεις των κρατών, στις οποίες δεν επιτρέπεται να αναµιγνύονται άλλα κράτη ή διεθνείς οργανισµοί. Η αρχή της κρατικής κυριαρχίας έπαιζε, εποµένως, πολύ σηµαντικό ακόµη ρόλο. Κατά το µεσοπόλεµο, όµως, άρχισε να αναπτύσσεται δραστηριότητα για τη διεθνή κατοχύρωση των δικαιωµάτων των εθνικών µειονοτήτων πρώτα και των ατοµικών δικαιωµάτων κατόπιν. Ιδίως η βάρβαρη εγκληµατικότητα του εθνοσοσιαλιστικού καθεστώτος στη Γερµανία οδήγησε ήδη κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκόσµιου πολέµου στην αναθεώρηση των περί µη επεµβάσεως αντιλήψεων στο διεθνές δίκαιο και σε διακηρύξεις περί κατοχυρώσεως των ανθρώπινων δικαιωµάτων ιδίως από τους αµερικανούς και βρετανούς ηγέτες. Παρόµοιες απαιτήσεις διεθνούς προστασίας προκάλεσαν βάναυσα κοµµουνιστικά καθεστώτα, όπως για παράδειγµα η Σοβιετική Ένωση υπό τον Στάλιν, καθώς και η πολιτική γενοκτονίας σε διάφορες χώρες (Αφρική). Μετά τον δεύτερο κυρίως παγκόσµιο πόλεµο τα ατοµικά δικαιώµατα κατοχυρώθηκαν στο διεθνές δίκαιο σε σειρά συµβάσεων στο πλαίσιο του Οργανισµού των Ηνωµένων Εθνών 13, καθώς και περιφερειακών οργανισµών, όπως προπάντων του Συµβουλίου της Ευρώπης 14. Τα ατοµικά δικαιώµατα κατοχυρώνονται επίσης στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης 15. Η κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωµάτων σε διεθνές επίπεδο διευρύνει το πεδίο εφαρµογής τους και συνάµα προστασίας των φορέων του. Η προστατευτική, αµυντική αλλά και διεκδικητική τους λειτουργία εκπέµπει όχι µόνο σε εθνικό επίπεδο και χάριν του άρθρου 25 παρ. 1 εδ. γ τριτενεργεί, αλλά επιδρά και στις σχέσεις µεταξύ κράτους και ιδιωτών, καθώς και µεταξύ ιδιωτών 16 και σε υπερεθνικό επίπεδο. 13 Χάρτης των Ηνωµένων Εθνών, ιεθνής σύµβαση περί προλήψεως και καταστολής του εγκλήµατος της γενοκτονίας, ιεθνής σύµβαση περί καταργήσεως της δουλείας, διεθνές σύµφωνο περί ατοµικών και πολιτικών δικαιωµάτων, διεθνής σύµβαση για τα δικαιώµατα του παιδιού κ.ά. 14 Σύµβαση για την προάσπιση των δικαιωµάτων του ανθρώπου και των θεµελιωδών ελευθεριών (ΕΣ Α), ευρωπαϊκή σύµβαση εκδόσεως, ευρωπαϊκός κοινωνικός χάρτης, κ.ά. 15 Χάρτης των θεµελιωδών δικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Συνθήκη του Μάαστριχτ, η αναγνώριση από την προηγούµενη συνθήκη το 1992 µονοµερώς της κατοχύρωσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων στην ΕΣ Α. 16 Το ικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων δέχεται ότι κοινοτικό δίκαιο προστατεύει τα ατοµικά δικαιώµατα όχι µόνο έναντι των κοινοτικών και κρατικών οργάνων, αλλά και έναντι άλλων ιδιωτών. 10

12 Καταλήγουµε την υποενότητα αυτή µε ένα συνοπτικό και χαρακτηριστικό της πολυάριθµης σε πολλά κείµενα και «εξαντλητικής» κατοχύρωσης δικαιωµάτων σε υπερεθνικό επίπεδο απόσπασµα από τον Κ. Γεωργόπουλο: «Έχουν καταρτισθεί και ισχύουν σήµερα περισσότερα από 250 διεθνή συµβατικά κείµενα που έχουν σαν αντικείµενό τους την κατοχύρωση της προστασίας των ατοµικών δικαιωµάτων. Όµως, η απίθανη αυτή πληθώρα κειµένων κάθε άλλο παρά έχει την ικανότητα να διασφαλίσει τον επιδιωκόµενο σκοπό και να προστατεύσει αποτελεσµατικά τον άνθρωπο από την προσβολή των φυσικών δικαιωµάτων του: πραγµατικά, είναι πλέον κάτι το συνηθισµένο σε περιπτώσεις µαζικών παραβιάσεων οι µεγαλύτερες υνάµεις, οι ισχυροί της Γης, ανάλογα µε τα εκάστοτε συµφέροντά τους, να ανέχονται τις παραβιάσεις των διεθνών υποχρεώσεων των συµβαλλοµένων εµποδίζοντας την επιβολή των προβλεπόµενων κυρώσεων, ή και να προχωρούν οι ίδιες σε αναµφισβήτητες παραβιάσεις, ενώ θα µπορούσαν και θα έπρεπε να είναι οι κύριοι θεµατοφύλακες των διεθνών υποχρεώσεων των σχετικών µε τα προστατευόµενα δικαιώµατα.» Η σύγχρονη εξέλιξη των συνταγµατικών δικαιωµάτων 18 Η Γαλλική Επανάσταση που κυριαρχείτο από ατοµοκεντρικές αντιλήψεις και θεωρούσε το άτοµο σαν την αρχή και το τέλος κάθε κρατικής οργάνωσης, αντιµετώπισε τα ατοµικά δικαιώµατα σαν έµφυτα και αναπαλλοτρίωτα δικαιώµατα του ανθρώπου, σαν δικαιώµατα που απορρέουν από υπέρτερο και αναλλοίωτο Φυσικό ίκαιο που υπάρχει πριν από το Κράτος και το θετικό ίκαιο που εκπορεύεται από το Κράτος. Η αντίληψη όµως αυτή για το Φυσικό ίκαιο έχει βασικά εγκαταλειφθεί και η σύγχρονη επιστήµη δέχεται ότι τα ατοµικά δικαιώµατα απορρέουν από τη βούληση του Κράτους 19. Το Κράτος, θεσπίζοντας το δίκαιο, 17 ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ., ό.π., σελ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΣ Κ., ό.π., σελ. 467 επ., ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α., «Η επίδραση της σύγχρονης τεχνολογίας στα συνταγµατικά δικαιώµατα», Ε 2/2004, σελ.225 επ. 19 Έτσι και ΣΑΡΙΠΟΛΟΣ Ν., Σύστηµα του Συνταγµατικού ικαίου της Ελλάδος, τόµος Γ, δ έκδοση, τυπογραφείο της Β. Αυλής Α. Ραφτάνη, Αθήνα, 1923, σελ. 45επ.: «Από φιλοσοφικής απόψεως δεχόµεθα ότι τα ατοµικά δικαιώµατα έχουσιν βάσιν κοινωνικήν, µη όντα φυσικά δικαιώµατα του ανθρώπου, πηγάζοντα εκ του φυσικού δικαίου, αλλά στηριζόµενα, από φιλοσοφικής απόψεως, επί των κανόνων της κοινωνικής αλληλεγγύης, οίτινες δεν εξαρτώνται εκ της βουλήσεως του κράτους. Από νοµικής όµως απόψεως τότε µόνον έχοµεν ατοµικά δικαιώµατα, όταν το κράτος αναγνωρίση και ασφαλίση ταύτα ως δικαιώµατα, εν τη νοµική της λέξεως εννοία.», βλ. επίσης ΣΒΩΛΟ Α. ΒΛΑΧΟ Γ., Το Σύνταγµα της Ελλάδος, µέρος ά, τόµος ά, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 1978, σελ. 91: «Τα ατοµικά δικαιώµατα, µε το αρνητικό τους περιεχόµενο, δεν είναι φυσικά. εν απορρέουν δηλαδή από Φυσικό ίκαιο, προηγούµενο της νοµικής οργάνωσης της κοινωνίας. Είναι αληθές ότι ανέκαθεν, ακόµα και σήµερα, η επίκληση της φυσικής καταγωγής και της αιωνιότητας των ατοµικών 11

13 αναγνωρίζει έχοντας υπ όψη και τις αντιλήψεις που επικρατούν στην κοινωνία εξουσία βούλησης υπέρ των ατόµων που στρέφεται κατά του ίδιου του Κράτους και εκδηλώνεται µε την αξίωσή τους να απέχει από κάθε επέµβαση ή να επεµβαίνει µε περιορισµούς σε ορισµένη σφαίρα ελεύθερης πρωτοβουλίας τους. Η εξουσία αυτή βούλησης των ατόµων στρέφεται κατά των κρατικών οργάνων, κυρίως των διοικητικών, αλλά και των νοµοθετικών, ενώ τα δικαστικά ειδικότερα όταν αναγνωρίζεται σε αυτά αρµοδιότητα ελέγχου της συνταγµατικότητας των νόµων αποτελούν τους φυσικούς φύλακες των ατοµικών δικαιωµάτων και διασφαλίζουν τον σεβασµό τους. Ιδιαίτερο εξάλλου, ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη, από την άποψη του περιεχοµένου τους, των συνταγµατικών διατάξεων που αναφέρονται στην προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων. Ενώ οι ιακηρύξεις των δύο Επαναστάσεων του 18 ου αιώνα και τα συνταγµατικά κείµενα του τέλους του 18 ου αιώνα και του µεγαλύτερου µέρους του 19 ου αιώνα, θεωρούσαν αρκετή τη δογµατική εξαγγελία των ατοµικών δικαιωµάτων µε τη µορφή αξιωµάτων, από το τέλος του 19 ου αιώνα οι σχετικές συνταγµατικές διατάξεις άρχισαν να γίνονται περισσότερο λεπτοµερειακές και να θεσπίζουν κανόνες που κατοχύρωναν αποτελεσµατικά την άσκηση των ατοµικών ελευθεριών, ενώ συγχρόνως ενισχυόταν η συναφής µε την προστασία τους αρµοδιότητα των δικαστικών οργάνων. Με την πάροδο του χρόνου και την εξέλιξη των, τεχνολογικών κυρίως, µέσων το περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων είτε θα έπρεπε να διευρυνθεί σε µεγάλο βαθµό, ώστε να προστατεύονται αυτονόητα ατοµικά δικαιώµατα (προσωπικά δεδοµένα) και εποµένως το γράµµα του Συντάγµατος θα ερχόταν σε δεύτερη µοίρα, είτε να θεσπιστούν νέες διατάξεις που να συνάδουν µε αυτή την εξέλιξη των ρυθµών της κοινωνίας. Επειδή, λοιπόν, κοινωνία και δικαιώµατα είναι ένα αδιάσπαστο όλο, η µετάβαση από τη de Constitutione ferenda ερµηνεία στην, οµολογουµένως πιο «εύκολη» για τον ερµηνευτή και εφαρµοστή του δικαίου, Constitutione lata ερµηνεία θεωρήθηκε αναγκαία. Η ασφάλεια δικαίου και η ρητή εξασφάλιση δικαιωµάτων, δικαιωµάτων αποτελεί βάση κάθε σχετικής προς την ελευθερία αξίωσης των ατόµων και των οµάδων, όπως άλλωστε και των αξιώσεων προς ολοκλήρωση των ατοµικών ελευθεριών µέσω της θετικής πρόνοιας και των παροχών εκ µέρους του κράτους. Αλλά είναι φανερό ότι το Θετικό ίκαιο είναι εκείνο, το οποίο έχει αξία για την εντός του κράτους οργανωµένη ζωή των ανθρώπων. Οποιαδήποτε επιστροφή στο Φυσικό ίκαιο για τη θεµελίωση των ατοµικών ελευθεριών, είναι ανεδαφική και αλυσιτελής για τον καθορισµό της νοµικής θέσης του ανθρώπου στ οσύγχρονο κράτος.», ΡΑΪΚΟΣ Α., Συνταγµατικό ίκαιο 2, τόµος ΙΙ, δεύτερη έκδοση, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2002, σελ. 41επ. 12

14 όπως η φύλαξη των προσωπικών δεδοµένων µόνο για το ίδιο το άτοµο φορέα του δικαιώµατος, δεν µπορούσαν άλλο να περιµένουν. Σε αυτό το σηµείο ας προσπαθήσουµε να εικάσουµε αν κάποιος από τους συντάκτες του Συντάγµατος του 1864 ή του 1911, ή πιο πρόσφατων συνταγµατικών κειµένων από τα προαναφερθέντα, θα µπορούσε να προβλέψει ότι το σηµερινό Σύνταγµα της Ελλάδος θα είχε διατάξεις όπως: Καθένας έχει δικαίωµα συµµετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Η διευκόλυνση της πρόσβασης στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και της παραγωγής, ανταλλαγής και διάδοσής τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους, τηρουµένων πάντοτε των εγγυήσεων των άρθρων 9, 9 Α και 19 (άρθρο 5 Α παρ.2 του Συντάγµατος) ή όπως: Καθένας έχει δικαίωµα προστασίας από τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση, ιδίως µε ηλεκτρονικά µέσα, των προσωπικών του δεδοµένων, όπως νόµος ορίζει (άρθρο 9 Α εδ. 1 του Συντάγµατος). Άλλωστε, η εξέλιξη της τεχνολογίας τα τελευταία χρόνια, υπήρξε σε σύγκριση µε το παρελθόν, ραγδαία. Η σύγχρονη τεχνολογία γενικότερα, αλλά κυρίως η πληροφορική και η εφαρµογή της σε όλους σχεδόν τους ειδικότερους τοµείς µεταµόρφωσε, στην κυριολεξία, τη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Η ακάθεκτη εισχώρηση της τεχνολογίας µετέβαλε και συνεχίζει να µεταβάλει το περιεχόµενο των θεσµών και των διαπροσωπικών σχέσεων. Αυτή η συνολική µεταµόρφωση της κοινωνικής πολιτικής και οικονοµικής ζωής, στην οποία ο καθένας σύµφωνα µε τοι άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγµατος µπορεί να συµµετέχει αναπτύσσοντας την προσωπικότητά του, έχει ήδη µπει σε µια γρήγορη τροχιά και πραγµατοποιείται καθηµερινά. Η τεχνολογία ως πραγµατικότητα παράγει νέες συνταγµατικές ρυθµίσεις, νέα συνταγµατικά δικαιώµατα από τα οποία, άλλα έχουν ήδη περάσει σε συνταγµατικές διατάξεις, ενώ άλλα δεν έχουν ακόµη συνταγµατοποιηθεί. Η τεχνολογική πραγµατικότητα, όπως κάθε νοµικά ενδιαφέρουσα πραγµατικότητα 20 αναγκάζει τον συντακτικό και τον κοινό νοµοθέτη να παράγουν νέους κανόνες δικαίου απαραίτητους για τη ρύθµισή της. Η τεχνολογία, εποµένως, παράγει µια νέα γενιά ηλεκτρονικών (και όχι µόνο) συνταγµατικών δικαιωµάτων και δηµιουργεί νέους τρόπους άσκησής τους. Η 20 Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ορισµός που δίνει ο Αντώνης Μανιτάκης για τη συνταγµατική πραγµατικότητα στο ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ Α., Συνταγµατικό ίκαιο, εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 1987, σελ. 68: «Η συνταγµατική πραγµατικότητα αποτελείται τελικά από ένα σύµπλεγµα υλικών και πνευµατικών δυνάµεων που συνθέτουν και συνέχουν µια συγκεκριµένη και σταθερή οργάνωση εξουσίας, διαρθρωµένη σε ένα σύνολο σχέσεων.» 13

15 σύγχρονη τεχνολογία 21 επιδρά ποικιλοτρόπως στα συνταγµατικά δικαιώµατα του κοινωνικού, οικονοµικού και πολιτικού χώρου. 21 Βλ. πολύ ενδιαφέρον απ αυτού έργο: Νέες τεχνολογίες και συνταγµατικά δικαιώµατα, υπό: ΣΑΒΒΑΚΗ Χ., ΒΑΣΙΛΟΓΓΙΑΝΗ Φ., ΒΙ ΑΛΗ Τ., ΒΟΥΤΣΑΚΗ Β., [κ.ά] σε πρόλογο ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΥ Ν., εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη,

16 3. ιακρίσεις των συνταγµατικών 22 δικαιωµάτων 23 Η παραπάνω ιστορική εξέλιξη µας βοήθησε έτσι ώστε να εντοπίσουµε τη σταδιακή µεταµόρφωση και νοµική θεµελίωση των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Παρακάτω θα αναφερθούµε στον πυρήνα πλέον της εργασίας µας που δεν είναι άλλος από το αµυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό περιεχόµενό τους. Πρώτα, όµως, θα κάνουµε µία συνοπτική αναφορά στην κλασική τους διάκριση σε αµυντικά, κοινωνικά και πολιτικά συνταγµατικά δικαιώµατα Κλασική διάκριση των συνταγµατικών δικαιωµάτων Η κλασική διάκριση των θεµελιωδών δικαιωµάτων διατυπώθηκε από τον Γερµανό νοµοµαθή Georg Jellinek 24 ( ). Αποτελείται από τρεις κατηγορίες που αναφέρονται στην αρνητική, θετική και ενεργό κατάσταση του ατόµου και αντιστοιχούν στις ατοµικές ελευθερίες, τις αξιώσεις κρατικών παροχών και τα πολιτικά δικαιώµατα. Στον status negativus ανήκουν όλα τα αρνητικά ή αµυντικά δικαιώµατα. Πρόκειται για τις αξιώσεις ελευθερίας του ατόµου έναντι του κράτους. Έχουν ως προστατευόµενο έννοµο αγαθό διάφορες περιοχές της ιδιωτικής ζωής και αποσκοπούν στην προστασία του αγαθού αυτού από κρατικές προσβολές. Ο ιδιώτης πρέπει να αφεθεί ελεύθερος από το κράτος να διαµορφώσει τη ζωή του ως άτοµο και ως µέλος της κοινωνίας κατά τον τρόπο που θέλει αυτός και όχι το κράτος. Η αξίωση αυτή είναι αποθετική, γιατί απαιτεί το κράτος να µην ενεργεί. εν ζητά παροχή αλλά αποχή. 22 Ορθά κατά το ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟ Α., ό.π. (ενν.: Συνταγµατικά ικαιώµατα), υποσ.,74, σελ. 95: «Εκτός από τον όρο «συνταγµατικά δικαιώµατα» χρησιµοποιούνται και πολλοί άλλοι όροι, όπως «θεµελιώδη δικαιώµατα», «ατοµικά δικαιώµατα», «ανθρώπινα δικαιώµατα», οι οποίοι αποδίδουν ορισµένες πτυχές των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Εφόσον πρόκειται για συνολική, γενική αναφορά, ορθότερος είναι ο όρος «συνταγµατικά δικαιώµατα». Με την έννοια του συνταγµατικού δικαιώµατος χρησιµοποιούµε και εµείς στους τίτλους του συγκεκριµένο πονήµατος τον όρο «ατοµικά δικαιώµατα» ή «θεµελιώδη δικαιώµατα». 23 ΑΓΤΟΓΛΟΥ Π., ό.π., σελ. 67επ., ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α., ό.π. (ενν.:συνταγµατικά ικαιώµατα), σελ.123επ., ΣΑΡΙΠΟΛΟΣ Ν., σελ24, ΤΣΑΤΣΟΣ., Συνταγµατικό ίκαιο, τόµος Γ, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 1987, σελ. 192 επ., ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ Γ., Συνταγµατικό ίκαιο ΙΙ, Πανεπιστηµιακές Παραδόσεις, τεύχος α, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Κοµοτηνή, σελ. 154επ., ΡΑΪΚΟΣ Α., ό.π., σελ. 37επ. 24 JELLINEK G., System der subjektiven öffentlichen Rechte, Tübingen, 1905, σελ. 87 επ. 15

17 Στον status positivus ανήκουν όλα τα κοινωνικά δικαιώµατα 25 ή θετικά δικαιώµατα του ατόµου, οι αξιώσεις του δηλαδή παροχής από το κράτος ορισµένων αγαθών ή υπηρεσιών. Ο ιδιώτης εδώ δεν αµύνεται έναντι του κινδύνου «κράτος», αλλά απευθύνεται σε αυτό ζητώντας να τον βοηθήσει και να τον προστατεύσει. Αντανακλούν τα δικαιώµατα αυτά την άµβλυνση της σύγκρουσης κοινωνίας και κράτους και αποτελούν αξιώσεις κατά του τελευταίου να εξασφαλίσει την παροχή στοιχειωδών βιοτικών αγαθών και αν συνδράµει στην επίτευξη στοιχειώδους δικαιοσύνης. Το αγαθό το οποίο υπηρετούν τα δικαιώµατα αυτά είναι κυρίως η κοινωνική δικαιοσύνη. Αποτελούν κατά τούτο έκφραση του κοινωνικού κράτους. Στον status activus ανήκουν όλα τα πολιτικά δικαιώµατα, δηλαδή δικαιώµατα συµµετοχής στην άσκηση της δηµόσιας εξουσίας είτε µε την ιδιότητα του εκλογέα, είτε του αιρετού λειτουργού, είτε του δηµόσιου λειτουργού εν γένει, είτε ιδιαίτερα του δικαστή ή του ενόρκου. Εδώ επίσης ανήκουν τα δικαιώµατα συµµετοχής στην πολιτική ζωή και επηρεασµού της πολιτικής κοινής γνώµης. Σε όλες τις περιπτώσεις ο πολίτης (όχι πια ο οποιοσδήποτε ιδιώτης) δεν αρκείται στο ρόλο του παραλήπτη κρατικών παροχών, αλλά ζητάει να συµπροσδιορίσει και συνδιαµορφώσει, άµεσα ή έµµεσα, την κρατική λειτουργία, τους φορείς και την πορεία της. Τα πολιτικά δικαιώµατα αποτελούν έκφραση της δηµοκρατικής αρχής Οι τρεις διαστάσεις των συνταγµατικών δικαιωµάτων 26 Οι βασικές πηγές κινδύνων και εµποδίων, που απειλούν και εµποδίζουν την ακώλυτη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι δύο. Κατ αρχήν, είναι οι επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Ο άνθρωπος κινδυνεύει από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος εµφανίζεται ως φορέας δηµόσιας ή και ιδιωτικής εξουσίας 27. Όµως ο άνθρωπος δεν κινδυνεύει µόνον από τις επιθετικές ενέργειες συνανθρώπων, 25 Βλ. πολύ ενδιαφέροντα άρθρα: ΠΑΡΑΡΑΣ Π., «Οι φορείς των κοινωνικών παροχών», ΤοΣ, 1991, σελ. 4 επ., ΡΙΖΟΣ Σ., «Το πρόβληµα της ελευθερίας στο Σύνταγµα του 1975», ΤοΣ, 1990, σελ. 558 επ., ΚΟΝΤΙΑ Η Ξ., «Η σταθεροποιητική λειτουργία των κοινωνικών δικαιωµάτων το παράδειγµα του κοινωνικού κεκτηµένου», ΤοΣ, 2/1999, σελ. 199 επ. 26 ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α., ό.π., (ενν.: Συνταγµατικά ικαιώµατα), σελ. 79 επ., 137επ., ΤΟΥ Ι ΙΟΥ, «Κοινωνικός ανθρωπισµός και ανθρώπινα δικαιώµατα», ΝοΒ, 1980, σελ επ., ΤΟΥ Ι ΙΟΥ, Τα αµυντικά δικαιώµατα του ανθρώπου και η µεταβολή της έννοµης τάξης, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, Φανερή η συµβολή της τριτενέργειας (άρθρο 25 παρ. 1 εδ. γ του ισχύοντος Συντάγµατος) των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Βλ. επ αυτού ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΡΑΓΓΑ ΤΖ., Η τριτενέργεια των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή,

18 αλλά υπάρχουν και άλλα κοινωνικοοικονοµικά εµπόδια, η οικονοµική ανάγκη. Η κατά το άρθρο 25 του Συντάγµατος ακώλυτη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων δεν είναι δυνατή χωρίς την ταυτόχρονη ύπαρξη των απαραίτητων υλικών µέσων. Με βάση το ίδιο κριτήριο, την πηγή των κινδύνων, που απειλούν τον άνθρωπο, το περιεχόµενο των σύγχρονων συνταγµατικών δικαιωµάτων διακρίνεται σε αµυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό ή εξασφαλιστικό. Με βάση τις δύο αυτές πηγές κινδύνων µπορούµε να διακρίνουµε τρεις διαστάσεις του περιεχοµένου, τρία είδη περιεχοµένου των θεµελιωδών δικαιωµάτων 28, το αµυντικό, το προστατευτικό και το διεκδικητικό. Τα δύο πρώτα αναφέρονται στην προστασία του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες, ενώ το τρίτο στη διαφύλαξή του από την οικονοµική ανάγκη Το αµυντικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων 29 Το αµυντικό περιεχόµενο αποκρούει τις προσβολές των θεµελιωδών δικαιωµάτων που προέρχονται από επιθετικές ενέργειες άλλων ανθρώπων. Το αµυντικό δηλαδή περιεχόµενο ανάγεται στη διαφύλαξη του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες συνανθρώπων. Η αµυντική µορφή αποτέλεσε την πρώτη µορφή των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα ιστορικά εµφανίστηκαν πρώτα ως «ατοµικά δικαιώµατα» µε την παραδοσιακή έννοια του όρου, δηλαδή ως αµυντικά δικαιώµατα στρεφόµενα κατά του κράτους 30. Η αρχή αυτή ιστορικά απολυτοποιήθηκε και µεταβλήθηκε έτσι από γενικό κανόνα αναφερόµενο στο κράτος, σε βασικό αξίωµα, που αναφέρεται σε κάθε παράγοντα της έννοµης τάξης. Τα αµυντικά δικαιώµατα είναι δικαιώµατα µε απόλυτη ενέργεια (erga omnes). Στα αµυντικά δικαιώµατα αντιστοιχεί υποχρέωση κάθε παράγοντα της έννοµης να µην προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων. Τα αµυντικά δικαιώµατα στρέφονται κατά της δηµόσιας και κατά της ιδιωτικής εξουσίας. Βασικό αξίωµα της σύγχρονης έννοµης τάξης είναι η διαπροσωπική εφαρµογή των αµυντικών δικαιωµάτων. Στη σύγχρονη ελληνική έννοµη τάξη αναγνωρίζεται η αµυντική διαπροσωπική ενέργεια, 28 Ο Τσάτσος στο ΤΣΑΤΣΟΣ., ό.π., σελ. 195 επ., προβαίνει σε µία τριµερή διάκριση που ταυτίζεται αρχικά µε την κλασική διάκριση των συνταγµατικών δικαιωµάτων και τα υπαγάγει όλα στο περιεχόµενο της προστατευτικής τους λειτουργίας. 29 ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Σ., ό.π. (ενν.: Συνταγµατικά ικαιώµατα), σελ. 138 επ. 30 Βλ. παραπάνω κεφάλαιο

19 όχι όµως και η προστατευτική ή διεκδικητική. Οι ιδιώτες υποχρεούνται από το Σύνταγµα να σέβονται, δηλαδή να µην παραβιάζουν τα θεµελιώδη δικαιώµατα των άλλων, όχι όµως και να τα προστατεύουν. Ο σύγχρονος κοινωνικός ανθρωπισµός είναι της µορφής «µην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θέλεις να κάνουν οι άλλοι σε σένα», όχι όµως της µορφής «όποιος έχει δύο χιτώνες, να δίνει τον ένα». Στη σύγχρονη έννοµη τάξη οι όροι «ατοµικά» και «αµυντικά» δικαιώµατα δεν ταυτίζονται. Με τον όρο «ατοµικά δικαιώµατα» δεν νοούνται όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα, αλλά µόνον εκείνα του κλασικού καταλόγου. εν περιλαµβάνει δηλαδή ο όρος τα λεγόµενα «κοινωνικά» ή «πολιτικά» δικαιώµατα. Αντίθετα, ο όρος «αµυντικά δικαιώµατα», στη σύγχρονη διάστασή του αναφέρεται σε όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα ανεξάρτητα από οποιαδήποτε διάκριση. Και τούτο διότι αµυντικό περιεχόµενο, αµυντική διάσταση, έχουν όλα τα θεµελιώδη συνταγµατικά δικαιώµατα, όχι µόνον τα κλασικά ατοµικά δικαιώµατα, αλλά και τα λεγόµενα «κοινωνικά» και τα πολιτικά. Το αµυντικό περιεχόµενο προκύπτει από τη συνταγµατική αρχή του σεβασµού της ανθρώπινης αξίας, των θεµελιωδών δικαιωµάτων, που την εξειδικεύουν. Αρχικά κατοχυρώθηκε συνταγµατικά σε µια περιορισµένη µορφή στην ατοµικιστική έννοµη τάξη, δηλαδή ως γενικός κανόνας αναφερόµενος µόνο στο κράτος. Αµυντικά δικαιώµατα είναι τα δικαιώµατα που περιέχουν αξίωση αποχής από κάθε επιθετική ενέργεια είτε εκδηλώνεται µε πράξη είτε µε παράλειψη. Σε κάθε περίπτωση το περιεχόµενο της πράξης του αποδέκτη της συνταγµατικής ενέργειας είναι αδιάφορο. Η αµυντική ενέργεια, η αµυντική διάσταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων, περιέχει καταρχήν αξίωση προς παράλειψη, χωρίς όµως αυτό να σηµαίνει ότι δεν µπορεί να περιέχει και αξίωση προς πράξη. Και τούτο διότι η επιθετική συµπεριφορά δεν εκδηλώνεται στα σύγχρονα δικαιικά πλαίσια, µόνο µε θετική πράξη, αλλά και µε παράλειψη 31. Τέλος, είναι προφανές ότι η τριτενέργεια αφορά µόνο το αµυντικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων Έτσι λόγου χάρη, κατά το ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟ Α., ό.π. (ενν.: Συνταγµατικά ικαιώµατα), σελ. 140, η οφειλόµενη σε φυλετικούς λόγους άρνηση εστιάτορα να εξυπηρετήσει αλλοδαπό ή έγχρωµο πελάτη, είναι επιθετική ενέργεια, εκδηλούµενη µε παράλειψη. 32 Η έλλειψη διάκρισης του περιεχοµένου από κάποιους θεωρητικούς σε αµυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό, τους οδηγεί στο συµπέρασµα ότι η εφαρµογή του δικαιώµατος της ισότητας στις µεταξύ των ιδιωτών σχέσεις θα οδηγούσε σε αναίρεση της ιδιωτικής ελευθερίας και της ελευθερίας των συµβάσεων. 18

20 Το προστατευτικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων 33 Το προστατευτικό περιεχόµενο περιέχει αξίωση για προστασία από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Εποµένως, όπως και το αµυντικό, ανάγεται στην πρώτη πηγή κινδύνων, στη διαφύλαξη του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Το προστατευτικό περιεχόµενο προκύπτει από τη συνταγµατική αρχή της προστασίας που επιβάλλει την παροχή βοήθειας στον αµυνόµενο για την απόκρουση της επίθεσης και την αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη. Η αρχή της προστασίας είναι σύγχρονη συνταγµατική αρχή που δηµιουργήθηκε παράλληλα προς την εξέλιξη του παλαιού φιλελεύθερου κράτους σε σύγχρονο, κοινωνικό, προστατευτικό κράτος, το οποίο υποχρεούται συνταγµατικά, όχι µόνο να σέβεται το ίδιο, αλλά και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία και να εγγυάται την ελεύθερη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η αρχή της προστασίας κατοχυρώνεται από το νέο Σύνταγµα, ως βασικός γενικός κανόνας αναφερόµενος στο κράτος, κυρίως στα άρθρα 2 παρ. 1 (Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας) και 25 παρ. 1 και 2 (Παρ. 1: Τα δικαιώµατα του ανθρώπου ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκησή τους. Τα δικαιώµατα αυτά ισχύον και στις σχέσεις ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Οι κάθε είδους περιορισµοί που µπορούν κατά το Σύνταγµα να επιβληθούν στα δικαιώµατα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγµα είτε από το νόµο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας. Παρ. 2: Η αναγνώριση και η προστασία των θεµελιωδών και απαράγραπτων δικαιωµάτων του ανθρώπου από την Πολιτεία αποβλέπει στην πραγµάτωση της κοινωνικής προόδου µέσα σε ελευθερία και 33 ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α., ό.π. (ενν.: Συνταγµατικά ικαιώµατα), σελ. 140 επ. Επί παραδείγµατι, το προστατευτικό περιεχόµενο του δικαιώµατος προκύπτει όχι µόνο από τη γενική θεµελίωση για τον προστατευτικό χαρακτήρα των σύγχρονων συνταγµατικών δικαιωµάτων, αλλά και από την ίδια τη λεκτική διατύπωση της διάταξης, που ανάγει την παιδεία σε βασική αποστολή του κράτους. Βλ. και ΚΑΤΡΟΥΓΚΑΛΟ Γ., «Ο δικαστικός έλεγχος της εφαρµογής των θεµελιωδών κοινωνικών δικαιωµάτων Το παράδειγµα της παιδείας», ΤοΣ, 2/1999, σελ. 223 επ. Παραδείγµατα του ειδικού µέρους των δικαιωµάτων θα παραθέσουµε σε επόµενο κεφάλαιο του πονήµατος. 19

21 δικαιοσύνη.) Ενώ η κρατική εξουσία υποχρεούται από το Σύνταγµα και να σέβεται και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία, η «ιδιωτική εξουσία» υποχρεούται συνταγµατικά µόνο να τη σέβεται. Η συνταγµατική υποχρέωση προστασίας, µε άλλα λόγια, δεν αναφέρεται στα άτοµα, αλλά µόνο στην κρατική εξουσία. Το Σύνταγµα υποχρεώνει γενικά τους ανθρώπους να σέβονται, όχι όµως και να προστατεύουν τα δικαιώµατα των άλλων. Όπως ορίζει ο ανώτατος καταστατικός µας Χάρτης στο άρθρο 25 παρ. 4, το κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης και να διευρύνει νοµοθετικά την προστατευτική υποχρέωση και στις διαπροσωπικές σχέσεις 34. Το σύγχρονο προστατευτικό κράτος υποχρεούται συνταγµατικά να προστατεύει την ανθρώπινη αξία και τα θεµελιώδη δικαιώµατα από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. εν υποχρεούται όµως κατά γενικό συνταγµατικό κανόνα να εξασφαλίζει τον άνθρωπο. Προστατευτικά δικαιώµατα είναι τα προς το κράτος στρεφόµενα δικαιώµατα, τα οποία περιέχουν αξίωση παροχής βοήθειας προς τον αµυνόµενο για την απόκρουση της απειλούµενης, µε επιθετική ενέργεια, προσβολής των δικαιωµάτων του ή για την αποκατάσταση της βλάβης, που υπέστη µε την προσβολή. Τα προστατευτικά δικαιώµατα περιέχουν καταρχήν αξίωση προς πράξη, χωρίς και πάλι να αποκλείεται η αξίωση προς παράλειψη. Σε κάθε περίπτωση το περιεχόµενο της πράξης του αποδέκτη της συνταγµατικής ενέργειας είναι αδιάφορο. Όπως οι αµυντικές, έτσι και οι προστατευτικές αξιώσεις ενυπάρχουν σε κάθε θεµελιώδες δικαίωµα, δηλαδή σε όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε διάκρισή τους. Τέλος, σε αντίθεση µε τα αµυντικά δικαιώµατα που είναι απόλυτα (erga omnes), τα προστατευτικά δικαιώµατα είναι σχετικά. Στα προστατευτικά δικαιώµατα αντιστοιχεί υποχρέωση του κράτους να παρέχει προστασία. Τα προστατευτικά, λοιπόν, δικαιώµατα στρέφονται προς το κράτος και όχι κατά αυτού, όπως τα αµυντικά. 34 Βλ. άρθρο 307 ΠΚ: Παράλειψη λύτρωσης από κίνδυνο ζωής: «Όποιος µε πρόθεση παραλείπει να σώσει άλλον από κίνδυνο ζωής αν και µπορεί να το πράξει χωρίς κίνδυνο της δικής του ζωής ή υγείας, τιµωρείται µε φυλάκιση µέχρι ενός έτους.» 20

22 Το διασφαλιστικό (ή εξασφαλιστικό ή διεκδικητικό) περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων 35 Το διασφαλιστικό (διεκδικητικό/εξασφαλιστικό) περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων περιέχει αξίωση διαφύλαξης από κινδύνους άλλους, εκτός δηλαδή από τις ανθρώπινε ενέργειες και αξιώσεις για τη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου. Η διάκριση του εξασφαλιστικού από τι διεκδικητικό περιεχόµενο προϋποθέτει τη συνταγµατική κατοχύρωση της εξασφάλισης, έτσι ώστε να µπορεί να διακρίνεται η συνταγµατική διεκδίκηση ως διασφάλιση που δ ε ν έχει ήδη πραγµατοποιηθεί. Με την παραπάνω έννοια εξασφαλιστικό και διεκδικητικό περιεχόµενο, συνδεόµενα και διακρινόµενα µεταξύ τους, αποτελούν µερικότερα τµήµατα του γενικότερου δ ι α σ φ α λ ι σ τ ι κ ο ύ περιεχοµένου και αναφέρονται στη διαφύλαξη του ανθρώπου από κάθε φύσεως κοινωνικοοικονοµικά εµπόδια. Η αρχή της διασφάλισης 36 αναλύεται στις µερικότερες αρχές της εξασφάλισης και της διεκδίκησης. Στο Σύνταγµα δεν είναι άγνωστη η αρχή της διασφάλισης, ως γενικότερη αρχή αναφερόµενη στη διαφύλαξη του ανθρώπου από κοινωνικοοικονοµικά εµπόδια 37. Το τελευταίο δεν αναγνωρίζει της εξασφάλιση ως γενική συνταγµατική αρχή, αναγνωρίζει όµως την αρχή της διεκδίκησης. 35 ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α., ό.π. (ενν.: Συνταγµατικά ικαιώµατα), σελ. 142 επ. 36 «Η αρχή της διασφάλισης και η εξασφαλιστική διεκδικητική διάσταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων, γίνεται ορατή και συγκεκριµενοποιείται µόνο µε την ταυτόχρονη θεώρηση της µεταβολής από το κρατικό πρότυπο του ατοµικιστικού φιλελευθερισµού, σε σύγχρονο κοινωνικό προστατευτικό κράτος. Πρόκειται, δηλαδή, για την ίδια τη µετάβαση από τον ατοµικισµό στον κοινωνικό ανθρωπισµό. [βλ. παραπάνω κεφ υποσηµειώσεις] Μεταβολή της µορφής του κράτους και µεταβολή των θεµελιωδών δικαιωµάτων αποτελούν µερικότερα φαινόµενα της γενικότερης µεταβολής της έννοµης τάξης. [βλ. ως προς αυτό το τελευταίο θέµα: ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟ Α., ό.π.(ενν.: Τα αµυντικά δικαιώµατα του ανθρώπου και η µεταβολή της έννοµης τάξης),] Η εξασφαλιστική διεκδικητική διάσταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων προκύπτει από τη συνολική θεώρηση αυτού του ίδιου του ουσιαστικού περιεχοµένου του δικαίου, του προτύπου του κοινωνικού κράτους και της µεταβολής του ουσιαστικού περιεχοµένου των δικαιωµάτων του ανθρώπου.», ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α., ό.π., (ενν.: Συνταγµατικά ικαιώµατα), σελ Βλ. άρθρα: 25 παρ. 1 Σ ( ακώλυτη άσκηση), 16 παρ. 4 εδ. α Σ ( δικαίωµα δωρεάν παιδείας), 21 παρ. 3 4 Σ ( µεριµνά για την υγεία, ειδικά µέτρα για την προστασία της νεότητας ), ( αντικείµενο ειδικής φροντίδας του Κράτους), 22 παρ. 1 εδ. α Σ ( ηθική και υλική εξύψωση ) και 22 παρ. 4 Σ (Οποιαδήποτε µορφή αναγκαστικής εργασίας απαγορεύεται), 106 παρ. 1 Σ ( επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την οικονοµική ανάπτυξη ), 24 παρ. 1 Σ ( προληπτικά ή κατασταλτικά µέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας), 23 παρ. 2 Σ (Η απεργία αποτελεί δικαίωµα ) 21

23 Η αρχή της εξασφάλισης επιβάλλει την εξασφάλιση των µέσων 38 που είναι απαραίτητα για την ακώλυτη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων 39. Εξαιρετικά και ειδικά προβλέπεται µια συγκεκριµένη περίπτωση της εξασφάλισης, αναφορικά προς την εξασφάλιση των µέσων της παιδείας 40. Τα εξασφαλιστικά (και όχι τα διασφαλιστικά δικαιώµατα µε την έννοια του διεκδικητικού περιεχοµένου) δικαιώµατα δεν στρέφονται διότι δεν αναγνωρίζονται συνταγµατικά ούτε προς το κράτος ούτε προς τους ιδιώτες. Το ότι δεν αναγνωρίζεται συνταγµατικά η αρχή της εξασφάλισης δεν σηµαίνει ασφαλώς, ότι δεν αναγνωρίζεται συνταγµατικά η αξίωση διεκδίκησης της εξασφάλισης του ανθρώπου από τους κοινωνικοοικονοµικούς κινδύνους και τα εµπόδια, η αξίωση δηλαδή για την διεκδίκηση του εξασφαλιστικού περιεχοµένου των θεµελιωδών δικαιωµάτων, που δεν έχουν πραγµατοποιηθεί. Το Σύνταγµα µε πολλές διατάξεις του αναγνωρίζει το διεκδικητικό περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων 41. ιεκδικητικά δικαιώµατα είναι εκείνα που περιέχουν αξίωση για τη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου, για την πραγµατοποίηση ή εξέλιξη του εξασφαλιστικού περιεχοµένου των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η αντίστοιχη συνταγµατική υποχρέωση του κράτους συνίσταται στην αναγνώριση του περιεχοµένου των διεκδικητικών δικαιωµάτων και την αναγωγή τους σε προκαθορισµένους στόχους. Τα συνταγµατικά διεκδικητικά δικαιώµατα είναι δικαιώµατα στην κυριολεξία του νοµικού όρου. εν είναι βέβαια δυνατή η ικανοποίησή τους µε τη δικαστηριακή διαδικασία, είναι όµως δυνατή µε την εξίσου νοµική και την εξίσου ή περισσότερο αποτελεσµατική συνταγµατική διεκδικητική διαδικασία. Στο πλαίσιο της διαδικασίας 38 «Μέσα» δεν αποτελούν µόνο οι υλικές παροχές. Ως εξασφάλιση των µέσων πρέπει να νοείται γενικότερα, η διαµόρφωση των απαραίτητων διαδικασιών, που εξασφαλίζουν την ακώλυτη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. 39 Άρθρο 25 παρ. 1 Σ: «Τα δικαιώµατα του ανθρώπου ως ατόµου και ως µέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκησή τους. Τα δικαιώµατα αυτά ισχύον και στις σχέσεις ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Οι κάθε είδους περιορισµοί που µπορούν κατά το Σύνταγµα να επιβληθούν στα δικαιώµατα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγµα είτε από το νόµο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας». 40 Άρθρο 16 παρ. 2 Σ: «Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωµα δωρεάν παιδείας σε όλες τις βαθµίδες στα κρατικά εκπαιδευτήρια.» 41 Βλ. άρθρο 23 παρ. 2 Σ. Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να ερµηνευτεί και το δικαίωµα του εκλέγειν του άρθρου 51 παρ. 3 Σ. Βλ. επίσης συνδυασµένα τις διατάξεις των θεµελιωδών δικαιωµάτων και την διάταξη του άρθρου 82 παρ. 1 Σ. 22