Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις και Ατελής Ανταγωνισμός: Υποδείγματα, Θέσεις και Ερωτήματα

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΔΙΕΘΝΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ» Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις και Ατελής Ανταγωνισμός: Υποδείγματα, Θέσεις και Ερωτήματα Διπλωματική εργασία της Τσελεγκαρίδου Ειρήνης (ΑΜ: 4062) Εξεταστική επιτροπή Επιβλέπων: Γρηγόριος Ζαρωτιάδης Μέλος: Κωνσταντίνος Κατρακυλίδης Μέλος: Ιωάννης Κυρίτσης Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2015

2

3

4 Αφιερωμένο σε όσους επιμένουν να κυνηγούν μέχρι τέλους τα όνειρα της καρδιάς τους...

5

6 Περίληψη Στην παρούσα διπλωματική εργασία διερευνούμε τις Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις μεταξύ χωρών και οικονομιών μελετώντας τις σημαντικότερες σχολές και παραδόσεις. Εξετάζουμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να κινηθεί κάθε κράτος, βασιζόμενο τόσο σε κυρώσεις, συμφωνίες, διατάξεις και άρθρα διεθνών οργανισμών (όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου ΠΟΕ) όσο και σε εγχώριες νομοθετικές πρωτοβουλίες, στις οποίες προβαίνουν οι εκάστοτε κυβερνήσεις. Επιπλέον, κάνουμε αναφορά στις μορφές ανταγωνισμού και την εξ αυτού ανάγκη παρεμβατισμού και /ή προστατευτισμού. Τέλος, παραθέτουμε θέσεις και ερωτήματα στη βάση της ταυτόχρονης ευημερίας των οικονομιών, αλλά και των πολιτών που τις απαρτίζουν. Abstract In the present paper, we study the theory of International Economic Relations among the countries and their economies by analyzing the most essential schools and models. We also examine the global normative / legislative framework that affects and limits the choices of every country, being either sanctions, agreements, provisions and articles of national organizations, such as World Trade Organization (WTO), or domestic, governmental legislative initiatives. Furthermore, we refer to the forms of competition and all necessary protection and interventions. Finally, we set relevant theoretical and political questions and suggestions, conditional to simultaneous economic and civilian prosperity.

7 Δηλώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφής αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασμένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωματική και του συνολικού βαθμού της. Ακόμα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν μου ανήκει. Όνομα: ΕΙΡΗΝΗ Α. ΤΣΕΛΕΓΚΑΡΙΔΟΥ Υπογεγραμμένη: Ημερομηνία: /06/2015

8 Ευχαριστίες Με την ευκαιρία της εκπόνησης και περάτωσης της διπλωματικής εργασίας μου θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμότατα τον κύριο Ζαρωτιάδη Γρηγόριο, Επίκουρο Καθηγητή του Οικονομικού Τμήματος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, για την ενθάρρυνση και παρότρυνση να ασχοληθώ με τις Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις, αλλά και για τη συνεχή και απρόσκοπτη ακαδημαϊκή συνεργασία που είχαμε όλους αυτούς τους μήνες. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω το έμψυχο δυναμικό της σχολής μου αλλά και όσες φίλες και φίλους στάθηκαν δίπλα μου στα χρόνια της φοιτητικής μου πορείας. Τέλος, δεν θα μπορούσα να μην αναφέρω την οικογένεια μου, για την αδιάλειπτη και αταλάντευτη στήριξη που μου παρείχε και μου παρέχει. Ειρήνη Α. Τσελεγκαρίδου

9 Περιεχόμενα Σελίδα Κλασσική, Νεοκλασική Παράδοση των Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων Συγκριτικό πλεονέκτημα Ρικαρδιανό Υπόδειγμα Μία οικονομία με έναν συντελεστή παραγωγής Παραγωγικές Δυνατότητες Σχετικές τιμές και προσφορά Διεθνές Εμπόριο με έναν συντελεστή παραγωγής Σχετική τιμή στο Διεθνές Εμπόριο Οφέλη από το Διεθνές Εμπόριο Το Ρικαρδιανό Υπόδειγμα στην πραγματική οικονομία Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin Οι παραδοχές για την θεωρία Heckscher Ohlin Το παράδοξο του Leontief Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin στην πραγματική οικονομία Αμοιβή των συντελεστών παραγωγής στο υπόδειγμα Heckscher - Ohlin Διανομή εισοδήματος στο διεθνές εμπόριο Άλλες θεωρίες Σύνοψη κεφαλαίου Μαρξιστική Παράδοση και Ετερόδοξες προσεγγίσεις Αποανάπτυξης Μαρξιστική Παράδοση Οικονομική θεωρία του μαρξισμού... 22

10 2.1.2 Υπεραξία Συσσώρευση κεφαλαίου Συστημικές κρίσεις Διεθνείς Σχέσεις Προσεγγίσεις στον Μαρξισμό Ετερόδοξες προσεγγίσεις αποανάπτυξης Θεωρητικές πηγές Στρατηγικές Σύνοψη κεφαλαίου Ατελής Ανταγωνισμός στη σύγχρονη Διεθνή Οικονομία Οικονομία κλίμακας Ανταγωνισμός Τέλειος Ανταγωνισμός Μονοπωλιακός Ανταγωνισμός Φυσικός Μονοπωλιακός Ανταγωνισμός Μονοπωλιακός Ανταγωνισμός σε δύο αγορές Μονοπωλιακός Ανταγωνισμός σε δύο περιοχές Ολιγοπωλιακός Ανταγωνισμός Ταυτόχρονο παίγνιο Ανταγωνισμός ποσοτήτων ~ Cournot Ανταγωνισμός τιμών ~ Bertrand Διαφοροποίηση ~ Hotelling Ενδοκλαδικός Ανταγωνισμός Φαινόμενο Ντάμπιγκ Σύνοψη κεφαλαίου... 54

11 Προστατευτισμός και άσκηση πολιτικής στο σύγχρονο περιβάλλον Σημαντικότητα προστατευτισμού Από τη Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου στην Ε.Ε Δασμολογικά μέτρα Δύο οικονομίες με ίδιο προϊόν Δύο οικονομίες με επιβολή δασμού Επιπτώσεις δασμών Αποδοτικότητα δασμών Μη δασμολογικά μέτρα Επιδοτήσεις εξαγωγών Πιστώσεις εξαγωγών Ποσοστώσεις εισαγωγών Εθελοντικός περιορισμός εξαγωγών Ελάχιστο εγχώριο μερίδιο Προμήθειες δημοσίου Γραφειοκρατία Σύνοψη κεφαλαίου Αντί Επιλόγου: Θέσεις και Ερωτήματα... 73

12 Εισαγωγή Στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο κόσμο, και πιο συγκεκριμένα στο πολυμορφικό περιβάλλον της διεθνής οικονομικής που αλλάζει και εξελίσσεται πλέον πιο ραγδαία από καταβολής της ανθρώπινης ιστορίας, κρίνεται επιβεβλημένη η ανάγκη για τη μελέτη, την κατανόηση, και εν τέλει την αξιοποίηση των οικονομικών μεγεθών και μοντέλων διακυβέρνησης και διακρατικών συμφωνιών προς το όφελος τόσο των χωρών όσο και της ίδιας της παγκόσμιας οικονομίας. Οι Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις ήταν και παραμένουν ένα σημαντικό κεφαλαίο των οικονομικών επιστημών. Στις μέρες μας δεν νοείται μη ύπαρξη εξωτερικού εμπορίου από την πλευρά των κρατών, με τα οφέλη αυτού του εμπορίου να είναι μη αμφισβητήσιμα. Είτε μέσα από το συγκριτικό πλεονέκτημα, είτε μέσα από παραγωγικούς συντελεστές σε αφθονία, είτε μέσα από τις διακρατικές κινήσεις κεφαλαίου, το διεθνές εμπόριο είναι αυτό που συνεισφέρει σημαντικά στην παγκόσμια οικονομική πίτα αλλά και καθορίζει τις στρατηγικές που χαράσσουν εταιρείες, κράτη ή συμμαχίες κρατών. Επιπλέον, βλέπουμε όλο και πιο ανάγλυφα να εξελίσσεται ολόκληρος ο πλανήτης προς την κατεύθυνση της διεθνής οικονομικής συνεργασίας με την διεύρυνση των διακρατικών σχέσεων και μεγέθυνση των συμμαχιών. Ίσως να ζούμε την αρχή της δημιουργίας ενός...παγκόσμιου χωριού. Ίσως και να πρόκειται για ένα μεταβατικό στάδιο όπου θα ξεπεραστούν οριστικά οι κρίσεις και θα κάνουμε στροφή προς μία βιώσιμη και ωφέλιμη για όλους ανάπτυξη. Εύκολα γίνεται αντιληπτό το πόσο σημαντικό είναι για την καθημερινή ζωή των πολιτών, το πλαίσιο και οι κανόνες μέσα στους οποίους ένα κράτος ακολουθεί οικονομικές στρατηγικές, αναπτύσσει τα σχέδιά του

13 για ένταξη σε οργανισμούς και θεσμούς αλλά και εξασκεί διπλωματικές πολιτικές για συμφέρουσες διακρατικές οικονομικές συμφωνίες. Έτσι λοιπόν, γεννάται η θέληση να αντιληφθούμε τον κόσμο στον οποίο συμμετέχουμε ώστε να μπορέσουμε να τον εξελίξουμε εποικοδομητικά αποφεύγοντας όσο μπορούμε ή ακόμη και εκμηδενίζοντας τις όποιες στρεβλώσεις του, οι οποίες είναι απόρροια των κληρονομηθέντων συστημάτων, μοντέλων, παραδόσεων, πρακτικών, αποφάσεων και στερεοτύπων. Σκοπός και αντικειμενικός στόχος αυτής της εργασίας είναι, αφού πρώτα αναλύσουμε επαρκώς τα ζητήματα θεωρίας γύρω από τις Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις και τους Ανταγωνισμούς των επιχειρήσεων και των οικονομιών, να προβούμε σε τοποθετήσεις με κριτική ματιά απέναντι σε όλα όσα πρέπει είτε να διατηρηθούν, είτε να τροποποιηθούν, είτε ακόμη και να αλλάξουν συθέμελα ώστε τελικά ο κόσμος μας να βαδίσει με πιο σίγουρα και αποφασιστικά βήματα προς το μέλλον του, στο πλαίσιο μίας ελεύθερης και ανοιχτής παγκόσμιας οικονομίας που ωστόσο θα διέπεται από ανθρωποκεντρικούς κανόνες και αντίστοιχες δράσεις. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιούμε στην εκπόνηση της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η βιβλιογραφική επισκόπηση κειμένων, μελετών, εργασιών, δημοσιεύσεων, άρθρων και βιβλίων (έντυπων ή διαδικτυακών), έγκριτων και επιφανών οικονομολόγων. Στην κατεύθυνση αυτή για την εύρεση πηγών αναφορών αξιοποιήθηκαν τόσο οι Δανειστικές Βιβλιοθήκες του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Α.Π.Θ., του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, όσο και μηχανές αναζήτησης του διαδικτύου. Για την κάλυψη όλων των παραπάνω, στην τρέχουσα εργασία υπάρχουν πέντε κεντρικά κεφάλαια. Στο πρώτο κάνουμε λόγο για τις

14 Κλασσικές Παραδόσεις των Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων (Ρικάρντο, Heckscher Ohlin), έτσι ώστε να μελετηθούν οι βασικές φιλοσοφίες που διέπουν τις σημερινές οικονομικές συναλλαγές. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζουμε μέρη της Μαρξιστικής θεωρίας και βλέπουμε μερικές ετερόδοξες προσεγγίσεις για την θεωρία της αποανάπτυξης, ως δύο εναλλακτικές αντιδράσεις στις μη ανθρωποκεντρικές ενέργειες του ισχύοντος συστήματος. Στο τρίτο κεφάλαιο μιλάμε για τα καθεστώτα ανταγωνισμού και τους λόγους που οδηγούν την πραγματική σύγχρονη διεθνή οικονομία σε ατελή ανταγωνισμό. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναφέρουμε τα κρατικά μέτρα άσκησης πολιτικής ως μέσα που λειτουργούν προστατευτικά για τις εγχώριες οικονομίες αλλά και το συνοπτικό οικονομικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της ίσως πιο σημαντικής συμφωνίας περί όρων εμπορίου. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο που επέχει θέση επιλόγου, προσδιορίζουμε τις θέσεις και τα ερωτήματα για τις Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις και τον ατελή ανταγωνισμό.

15 Κεφάλαιο 1 ο Κλασσική, Νεοκλασική Παράδοση των Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων Συνοπτική εισαγωγή κεφαλαίου Στο κεφάλαιο αυτό θα αναλύσουμε την έννοια του συγκριτικού πλεονεκτήματος, θα παρουσιάσουμε τα βασικά υποδείγματα Διεθνών Σχέσεων των Ricardo, Heckscher-Ohlin και Deardorff και θα δούμε ότι οι θεωρίες ορισμένες φορές εμφανίζουν παράδοξες συμπεριφορές (Leontief). Επίσης, θα περιγράψουμε το διεθνές εμπόριο και τις αλλαγές που υφίστανται στις τιμές τόσο των αγαθών όσο και των συντελεστών παραγωγής, αλλά και τη διανομή του εισοδήματος που επηρεάζεται άμεσα από τη λειτουργία του. Τέλος, θα γνωρίσουμε τα οφέλη που προκύπτουν από το άνοιγμα των αγορών στο διεθνές εμπόριο. 1.1 Συγκριτικό Πλεονέκτημα Ο ι Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις εξετάζουν τις συναλλαγές που πραγματοποιούνται διεθνώς μεταξύ χωρών και αφορούν το διεθνές εμπόριο, την εμπορική πολιτική, τη θεωρία του ισοζυγίου πληρωμών αλλά και τη διεθνή χρηματοδότηση. Από τη στιγμή που υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ των κρατών, ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών ισχύει και η έννοια της διεθνούς οικονομίας. Οι κανόνες της ελεύθερης αγοράς των ελεύθερα διακινούμενων προϊόντων στην Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και οι εξαγωγικές σχέσεις που επικρατούν ανά την υφήλιο καθιστούν την οικονομία διεθνή παράγοντα στις σχέσεις μεταξύ των χωρών. Δύο είναι οι κυριότεροι λόγοι που τα κράτη οδηγούνται στο Διεθνές Εμπόριο, εξάγοντας πλεονασματικά αγαθά αλλά και εισάγοντας την ίδια ώρα προϊόντα στα οποία έχουν έλλειψη. Ο πρώτος λόγος είναι πως κανένα κράτος δεν είναι σε θέση να παράγει όλων των ειδών τα αγαθά που χρειάζεται, παρά μόνο ένα φάσμα αυτών, ενώ ο δεύτερος λόγος είναι το Σελίδα 1

16 συγκριτικό πλεονέκτημα που έχει η εκάστοτε χώρα στην παραγωγή και εκμετάλλευση συγκεκριμένων αγαθών, ο οποίος και θα αναλυθεί στη συνέχεια. Η κατανόηση του τι είναι το συγκριτικό πλεονέκτημα είναι αρκετά σημαντική καθώς αυτό αποτελεί βασικό στοιχείο των Ρικαρδιανών υποδειγμάτων που συνθέτουν τις Κλασσικές Παραδόσεις των Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων. Θα προσπαθήσουμε να αποδώσουμε την έννοια του συγκριτικού πλεονεκτήματος μέσω ενός απλού παραδείγματος. Η Ελλάδα εισάγει αυτοκίνητα από τη Γερμανία. Αν ήθελε να τα παράγει η ίδια θα έπρεπε να επενδύσει κεφάλαια και να σπαταλήσει αμέτρητους πόρους που θα χρησιμοποιούσε στην παραγωγή άλλων αγαθών, χωρίς να είναι εν τέλει εξασφαλισμένο το αποτέλεσμα του όλου εγχειρήματος. Για να μπορεί δηλαδή να παράγει αυτοκίνητα η Ελλάδα θα έπρεπε να μειώσει την παραγωγή ενός άλλου αγαθού της, ας πούμε του λευκού τυριού. Εδώ εισάγεται ο όρος κόστος ευκαιρίας για να περιγραφούν τέτοια ζητήματα επιλογών. Το κόστος ευκαιρίας των αυτοκινήτων σε σχέση με το λευκό τυρί ισούται με τον αριθμό των κιλών λευκού τυριού που θα μπορούσαν να παραχθούν με τους πόρους που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή ενός συγκεκριμένου αριθμού αυτοκινήτων (Krugman and Obstfeld, 2002, p.42-43). Έστω τώρα ότι στην Ελλάδα παράγονται 2 εκατομμύρια αυτοκίνητα και ότι οι πόροι που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή τους θα μπορούσαν να δημιουργήσουν 1250 τόνους λευκού τυριού. Το κόστος ευκαιρίας, σε αυτήν την περίπτωση, των 2 εκατομμυρίων αυτοκινήτων ισούται με 1250 τόνους λευκού τυριού. Θα μπορούσαν τώρα αυτά τα αυτοκίνητα να παράγονται στη Γερμανία. Το κόστος ευκαιρίας εκεί θα ήταν αισθητά μικρότερο αφού υπάρχουν ήδη οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις αλλά και οι εξειδικευμένοι εργαζόμενοι σε σχέση με την Ελλάδα. Έτσι, στη Γερμανία το κόστος ευκαιρίας των 2 εκατομμυρίων αυτοκινήτων θα μπορούσε να είναι μόλις 100 τόνοι λευκού τυριού. Σελίδα 2

17 Η μεταβολή της παραγωγής του παραδείγματος μας φαίνεται στον Πίνακα 1 που ακολουθεί. Πίνακας 1 ~ Μεταβολές στην παραγωγή Εκατομμύρια αυτοκινήτων Τόνοι λευκού τυριού Ελλάδα Γερμανία Σύνολο Αν εξετάσουμε τον Πίνακα 1 θα δούμε πως με αυτήν την διευθέτηση, δηλαδή την Γερμανία να παράγει τα αυτοκίνητα και την Ελλάδα το λευκό τυρί, ενώ η συνολική παραγωγή των αυτοκινήτων παραμένει η ίδια, η Ελλάδα μπορεί να επικεντρωθεί στην πλήρη εκμετάλλευση των πόρων της και να δημιουργήσει 1150 τόνους επιπλέον λευκού τυριού. Με αυτόν τον τρόπο η παγκόσμια οικονομική πίτα αυξάνεται, συμβάλλοντας ταυτόχρονα και στο καλύτερο βιοτικό επίπεδο όλων. Επομένως, μέσω του Διεθνούς Εμπορίου το κάθε κράτος, στην περίπτωσή μας η Γερμανία και η Ελλάδα, μπορεί να επικεντρωθεί στην παραγωγή και περεταίρω ανάπτυξη των αγαθών στα οποία έχει συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με άλλες χώρες, είτε λόγω της γεωστρατηγικής της θέσης, είτε λόγω της τεχνογνωσίας της. Δηλαδή, μια χώρα έχει το συγκριτικό πλεονέκτημα στην παραγωγή ενός αγαθού όταν το κόστος ευκαιρίας αυτού του αγαθού σε σχέση με άλλα προϊόντα είναι χαμηλότερο σε αυτή τη χώρα από ό,τι είναι στις υπόλοιπες. Τελειώνοντας με αυτό το παράδειγμα μπορούμε να πούμε πως η Γερμανία έχει συγκριτικό πλεονέκτημα στην παραγωγή αυτοκινήτων ενώ η Ελλάδα στην παραγωγή λευκού τυριού. Έτσι το βιοτικό επίπεδων των πολιτών αυτών των χωρών μπορεί να αυξηθεί αν η Ελλάδα προμηθεύει τη Γερμανία με λευκό τυρί και η Γερμανία προμηθεύει την Ελλάδα με αυτοκίνητα. Σελίδα 3

18 Μετά από αυτά είναι ασφαλές να προβούμε στο συμπέρασμα ότι οι οικονομικές σχέσεις μπορούν να ωφελήσουν δύο κράτη αν το ένα εξάγει στο άλλο το προϊόν στο οποίο έχει το συγκριτικό πλεονέκτημα. 1.2 Ρικαρδιανό Υπόδειγμα Καμία θεωρία δεν είναι σε θέση από μόνη της να εξασφαλίσει στην πραγματικότητα τα κράτη. Δεν υπάρχει κανείς που να απαγορεύει στην Ελλάδα να παράγει αυτοκίνητα, ούτε στη Γερμανία να παράγει λευκό τυρί καθώς η διεθνής παραγωγή προϊόντων υπόκειται στους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης. Ο οικονομολόγος David Ricardo το 1817 προέβη σε μία δημοσίευση (The Principles of Political Economy and Taxation) στην οποία εισήγαγε για πρώτη φορά την έννοια του συγκριτικού πλεονεκτήματος στην προσπάθειά του να αναπτύξει ένα πιο ρεαλιστικό υπόδειγμα Διεθνούς Εμπορίου, το οποίο βασίστηκε στη προσέγγιση πως το διεθνές εμπόριο οφείλεται αποκλειστικά στις διεθνείς διαφορές της παραγωγικότητας της εργασίας Μία οικονομία με έναν συντελεστή παραγωγής Για να γίνει εμφανέστερος ο ρόλος του συγκριτικού πλεονεκτήματος, ας υποθέσουμε πως έχουμε μία οικονομία (ονόματι Ημεδαπή) με έναν μόνο συντελεστή παραγωγής. Και έστω ότι παράγει μόνο δύο αγαθά, λάδι και γιαούρτι. Είναι χρήσιμο να εκφράσουμε την παραγωγικότητα βάσει του πλήθους των ωρών εργασίας που απαιτούνται για την παραγωγή ενός λίτρου λαδιού ή ενός κιλού γιαουρτιού. Από εδώ και πέρα θα συμβολίζουμε με L τους συνολικούς πόρους της Ημεδαπής οικονομίας, που αποτελεί τη συνολική προσφορά εργασίας, ενώ με a LO και a LY θα συμβολίζουμε τις ανά μονάδα προϊόντος απαραίτητες ποσότητες εργασίας για την παραγωγή του λαδιού και του γιαουρτιού αντίστοιχα (Krugman and Obstfeld, 2002, p.44-45). Σελίδα 4

19 Παραγωγικές Δυνατότητες Όταν σε μία οικονομία υπάρχει μόνο ένας συντελεστής παραγωγής, η καμπύλη των παραγωγικών δυνατοτήτων αυτής της οικονομίας είναι μια ευθεία γραμμή PF, όπως φαίνεται στο Σχήμα 1.1, που δείχνει τη μέγιστη ποσότητα λαδιού που μπορεί να παραχθεί με δεδομένη οποιαδήποτε ποσότητα γιαουρτιού και αντιστρόφως. Έστω ότι Q O είναι η παραγωγή λαδιού και Q Y η παραγωγή γιαουρτιού. Επομένως η εργασία η οποία απαιτείται για την παραγωγή λαδιού θα είναι a LO Q O, ενώ η εργασία η οποία απαιτείται για την παραγωγή γιαουρτιού θα είναι a LY Q Y. Και αφού η συνολική προσφορά εργασίας στην Ημεδαπή είναι L, τα όρια στην παραγωγή προσδιορίζονται από τη σχέση a LO Q O + a LY Q Y L Q O, Παραγωγή Λαδιού L a LO Η απόλυτη τιμή της κλίσης της ευθείας ισούται με το κόστος ευκαιρίας του γιαουρτιού ως προς το λάδι PF 0 L a LY Q Υ, Παραγωγή Γιαουρτιού Σχήμα 1.1 Καμπύλη Παραγωγικών Δυνατοτήτων Συνεπώς σύμφωνα με το παραπάνω Σχήμα 1.1 μπορούμε να πούμε ότι το κόστος ευκαιρίας του γιαουρτιού ως προς το λάδι παραμένει σταθερό, με το κόστος ευκαιρίας να είναι τα κιλά του γιαουρτιού που πρέπει η Σελίδα 5

20 Ημεδαπή να θυσιάσει για την παραγωγή ενός λίτρου λαδιού. Δηλαδή το κόστος ευκαιρίας του γιαουρτιού ως προς το λάδι μπορεί να εκφραστεί με τον λόγο a LΟ / a LΥ (Krugman and Obstfeld, 2002, p.45) Σχετικές τιμές και προσφορά Μέσω της καμπύλης Παραγωγικών Δυνατοτήτων είναι εφικτό να προσδιοριστεί ο συνδυασμός των ποσοτήτων των αγαθών που η οικονομία μπορεί να παράγει. Για να καθορίσουμε όμως πράγματι τι παράγει η Ημεδαπή οικονομία θα πρέπει να γνωρίζουμε τη σχετική τιμή των δύο αγαθών, δηλαδή την τιμή του ενός ως προς το άλλο. Στο παράδειγμά μας, αφού η Ημεδαπή παράγει μόνο δύο αγαθά και ο μοναδικός της συντελεστής παραγωγής είναι η εργασία, η προσφορά των δύο αγαθών θα καθοριστεί από την μετακίνηση της εργασίας στον κλάδο που προσφέρει καλύτερες απολαβές. Έστω τώρα ότι οι τιμές του λαδιού και του γιαουρτιού είναι P O και P Y αντίστοιχα. Καθώς απαιτούνται a LO εργατοώρες για την παραγωγή ενός λίτρου λαδιού, το ωρομίσθιο θα ανέρχεται στο ύψος της ποσότητας λαδιού που παράγεται σε μία ώρα, δηλαδή P O / a LO. Αντίστοιχα το ωρομίσθιο για την παραγωγή ενός κιλού γιαουρτιού θα ανέρχεται στο ύψος της ποσότητας του γιαουρτιού που παράγεται σε μία ώρα, δηλαδή P Y / a LY. Στην πρώτη περίπτωση οι μισθοί θα είναι υψηλότεροι στον κλάδο του λαδιού ισχύοντας P O P Y > a LO a LY ενώ στην δεύτερη περίπτωση που θα ισχύει ότι P O P Y < a LO a LY οι μισθοί στον κλάδο του γιαουρτιού θα είναι υψηλότεροι. Επειδή όμως ο κάθε εργαζόμενος θα θέλει να απασχοληθεί στον κλάδο με τις περισσότερες απολαβές η Ημεδαπή θα καταλήξει να ασχολείται μόνο με ένα από τα δύο Σελίδα 6

21 αγαθά, είτε με το λάδι στην πρώτη περίπτωση, είτε με το γιαούρτι στη δεύτερη. Μόνο αν ο λόγος P O/P Y είναι ίσος με τον λόγο a LO / a LY θα παραχθούν και τα δύο προϊόντα. Βεβαίως στην παράγραφο είδαμε πως ο λόγος a LO / a LY ισούται με το κόστος ευκαιρίας του γιαουρτιού ως προς το λάδι. Επομένως μπορούμε να καταλήξουμε στο ότι η οικονομία θα ειδικευτεί στην παραγωγή γιαουρτιού αν η σχετική τιμή του γιαουρτιού είναι μεγαλύτερη του κόστους ευκαιρίας του. Και από την άλλη η οικονομία θα ειδικευτεί στην παραγωγή λαδιού αν η σχετική τιμή του γιαουρτιού είναι μικρότερη από το κόστος ευκαιρίας του. Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω μπορούμε να πούμε πως αν δεν υπήρχε το Διεθνές Εμπόριο, οι σχετικές τιμές των αγαθών θα ήταν ακριβώς ίσες με τις σχετικές ανά μονάδα προϊόντος αναγκαίες ποσότητες εργασίας (Krugman and Obstfeld, 2002, p.46) Διεθνές Εμπόριο με έναν συντελεστή παραγωγής Ας ξεκινήσουμε υποθέτοντας πως έχουμε δύο κράτη με τις αντίστοιχες οικονομίες, (η μία ονόματι Ημεδαπή και η άλλη Αλλοδαπή) που η κάθε οικονομία έχει μοναδικό συντελεστή παραγωγής την εργασία και η κάθε μία παράγει μόνο δύο προϊόντα, το λάδι και το γιαούρτι. Όπως και πριν το σύνολο του εργατικού δυναμικού στην Ημεδαπή θα συμβολίζεται με L και η ανά μονάδα αναγκαία ποσότητα εργασίας για την παραγωγή λαδιού και γιαουρτιού θα συμβολίζεται με a LO και a LY αντίστοιχα. Για την περιγραφή των ίδιων μεγεθών στην Αλλοδαπή θα χρησιμοποιηθούν τα ίδια σύμβολα με την προσθήκη αστερίσκου (*). Δηλαδή L*, a* LO, a* LY και ούτω καθεξής. Έστω ότι για τις δύο οικονομίες ισχύει πως a LY a LO < a LY a LO Σελίδα 7

22 με άλλα λόγια δηλαδή υποθέτουμε ότι η Ημεδαπή έχει συγκριτικό πλεονέκτημα στην παραγωγή του γιαουρτιού. Με δεδομένα τώρα το εργατικό δυναμικό και τις ανά μονάδα προϊόντος αναγκαίες ποσότητες εργασίας στις δύο χώρες μπορούμε εκ του ασφαλούς να συμπεράνουμε ότι η καμπύλη Παραγωγικών Δυνατοτήτων της Αλλοδαπής θα είναι μια ευθεία με μεγαλύτερη κλίση από την αντίστοιχη της Ημεδαπής αφού το κόστος ευκαιρίας του γιαουρτιού είναι μεγαλύτερο στην Αλλοδαπή. Αν δεν υπήρχε το διεθνές εμπόριο οι σχετικές τιμές του γιαουρτιού και του λαδιού θα καθορίζονταν σε κάθε χώρα από τις σχετικές ανά μονάδα προϊόντος αναγκαίες ποσότητες εργασίας. Από τη στιγμή όμως που υφίσταται το εμπόριο μεταξύ αυτών των δύο οικονομιών, οι τιμές δεν θα προσδιορίζονται αποκλειστικά από τους εγχώριους παράγοντες. Έτσι αν η σχετική τιμή του γιαουρτιού είναι μεγαλύτερη στην Αλλοδαπή από ότι στην Ημεδαπή, θα είναι συμφέρον να μεταφερθεί γιαούρτι από την Ημεδαπή στην Αλλοδαπή και λάδι από την Αλλοδαπή στην Ημεδαπή. Αυτό βέβαια δεν θα μπορεί να συνεχίζεται αιωνίως, αλλά θα συμβαίνει μέχρι οι δύο οικονομίες να εξάγουν τόσο αγαθό που παράγουν από το συγκριτικό τους πλεονέκτημα, μέχρι ώστε οι σχετικές τιμές να εξισωθούν (Krugman and Obstfeld, 2002, p.47) Σχετική τιμή στο Διεθνές Εμπόριο Εφόσον η Ημεδαπή εξάγει γιαούρτι στην Αλλοδαπή με αντιστάθμισμα τις εισαγωγές λαδιού, θα πρέπει να εξετάσουμε τους δεσμούς των δύο οικονομιών με ανάλυση γενικής ισορροπίας, εστιάζοντας όχι μόνο στις ποσότητες γιαουρτιού και λαδιού που προσφέρονται και ζητούνται αλλά και στη σχετική προσφορά και ζήτηση, δηλαδή στον αριθμό των κιλών γιαουρτιού που προσφέρεται ή ζητείται δια του αριθμού των λίτρων λαδιού που προσφέρεται ή ζητείται. Στο Σχήμα 1.2 που ακολουθεί φαίνεται η προσφορά και η ζήτηση του γιαουρτιού σε σχέση με το λάδι, ως προς την τιμή του γιαουρτιού σε σχέση με αυτή του λαδιού. Η RD είναι η καμπύλη σχετικής ζήτησης, ενώ η RS είναι η καμπύλη σχετικής προσφοράς. Για να υπάρχει ισορροπία απαιτείται Σελίδα 8

23 να ισούται η γενική προσφορά με τη γενική ζήτηση, κι έτσι η διεθνής σχετική τιμή προσδιορίζεται από το σημείο τομής των δύο καμπυλών. Η καμπύλη RD δείχνει ότι η ζήτηση του γιαουρτιού σε σχέση με αυτήν του λαδιού είναι μια φθίνουσα συνάρτηση της τιμής του γιαουρτιού σε σχέση με αυτήν του λαδιού, ενώ η καμπύλη RS δείχνει ότι η προσφορά του γιαουρτιού σε σχέση με το λάδι είναι μια αύξουσα συνάρτηση της ίδιας σχετικής τιμής. Σχετική τιμή γιαουρτιού, P Y P O a LY a LO RS a LY RD a LO 0 L a LY L a LO Σχετική ποσότητα γιαουρτιού, Q Y + Q Y Q O + Q O Σχήμα 1.2 Σχετική Προσφορά και Ζήτηση Οφέλη από το Διεθνές Εμπόριο Από τα παραπάνω εύκολα μπορούμε να θεωρήσουμε το διεθνές εμπόριο ως μία έμμεση μέθοδο παραγωγής αγαθών. Η Ημεδαπή οικονομία εκμεταλλευόμενη το συγκριτικό της πλεονέκτημα, παράγοντας και εξάγοντας γιαούρτι, είναι σε θέση να εισάγει λάδι από τα κέρδη της εξαγωγής. Μάλιστα η μέθοδος αυτή της έμμεσης παραγωγής λαδιού είναι αποτελεσματικότερη από την άμεση παραγωγή. Σελίδα 9

24 Η Ημεδαπή σε μία ώρα εργασίας θα μπορούσε άμεσα να παράγει 1/a LO λίτρα λαδιού, ή 1/a LY κιλά γιαουρτιού. Το γιαούρτι αυτό θα το αντάλλασε στην Αλλοδαπή για λάδι, κάθε κιλό έναντι P Y/P O λίτρων, έτσι ώστε η μία ώρα εργασίας να της αποφέρει 1/a LY * P Y/P O λίτρα λαδιού. Η ποσότητα λαδιού θα είναι μεγαλύτερη από αυτό που μπορεί να παράγει άμεσα, αφού σύμφωνα με την παράγραφο ισχύει: P Υ P Ο > a LΥ a LΟ δηλαδή, P Υ P Ο 1 a LY > Επιπρόσθετα, με το άνοιγμα των αγορών και το διεθνές εμπόριο να λαμβάνει χώρα μεταξύ των δυο κρατών σίγουρο είναι πως καμία χώρα δε χάνει από αυτή τη διαδικασία ανταλλαγής προϊόντων. Αντίθετα, με τον τρόπο αυτό οι καταναλωτικές δυνατότητες κάθε χώρας υπερβαίνουν τις παραγωγικές της δυνατότητες. Ακόμη, η κατανομή των ωφελειών του 1 a LΟ διεθνούς εμπορίου διακρίνεται σε στατική και δυναμική. Οι στατικές ωφέλειες περιλαμβάνουν τη διεθνή εξειδίκευση σε ένα προϊόν μιας χώρας, ενώ οι δυναμικές ενσωματώνουν τις οικονομίες κλίμακας, τις διεθνείς επενδύσεις και τη μεταφορά της τεχνογνωσίας παγκοσμίως. Άλλα οφέλη είναι η εύρεση νέας αγοράς για πλεονασματικά εμπορεύματα και η απασχόληση ανενεργών παραγωγικών πόρων. Τέλος, μέσω των δυναμικών ωφελειών μετατοπίζονται οι καμπύλες παραγωγικών δυνατοτήτων των χωρών, έχοντας ως απόρροια υψηλότερα επίπεδα ευημερίας Το Ρικαρδιανό Υπόδειγμα στην πραγματική οικονομία Αν και το Ρικαρδιανό υπόδειγμα για το διεθνές εμπόριο είναι αρκετά χρηστικό και ωφέλιμο, λόγω της απλότητάς του, στο να βγάλει κάποιος χρήσιμα συμπεράσματα με το ποιες είναι οι βασικές αρχές γύρω από τις οποίες ανθεί το παγκόσμιο εμπόριο, εντούτοις δεν μπορούμε να Σελίδα 10

25 παραβλέψουμε τις αδυναμίες του στις ακριβείς προβλέψεις για τις πραγματικές διεθνείς εμπορικές ροές. Πρώτον, το Ρικαρδιανό υπόδειγμα απαιτεί έναν τεράστιο βαθμό εξειδίκευσης που δεν συναντάμε σε καμία οικονομία του πλανήτη. Δεύτερον, το Ρικαρδιανό υπόδειγμα αφήνει ανεπηρέαστο το μοίρασμα του εισοδήματος εντός της εκάστοτε χώρας, μην λαμβάνοντας υπόψη το διεθνές εμπόριο, αν και στην πράξη το διεθνές εμπόριο είναι μία συνισταμένη στο πως διανέμεται το εισόδημα. Τρίτον, το Ρικαρδιανό υπόδειγμα δεν ασχολείται με το γεγονός πως οι διαφορετικοί πόροι των χωρών θα οδηγήσουν αναγκαστικά στο μεταξύ τους εμπόριο. Τελικά, ενώ ορισμένες προβλέψεις στο Ρικαρδιανό υπόδειγμα είναι σαφώς μη πραγματοποιήσιμες, η βασική του πρόβλεψη ότι δηλαδή οι οικονομίες θα έχουν την τάση να εξάγουν τα αγαθά στα οποία έχουν συγκριτικό πλεονέκτημα, έχει επιβεβαιωθεί από πολλές μελέτες. 1.3 Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin Στον αντίποδα του Ρικαρδιανού υποδείγματος, και εξίσου σημαντικό, είναι το υπόδειγμα που ξεκίνησε το 1919 ο Eli Heckscher, σουηδός οικονομολόγος, και συμπλήρωσε το 1933 ο μαθητής του Bertil Ohlin. Ο δεύτερος, οικονομολόγος και πολιτικός, λίγο πριν το τέλος της ζωής του μάλιστα κέρδισε το βραβείο Νόμπελ. Η θεωρία των δύο Σουηδών είναι εμφανώς ρεαλιστικότερη του Ρικαρδιανού υποδείγματος για το διεθνές εμπόριο και τις σχέσεις των κρατών, καθώς λαμβάνει υπόψη της όχι μόνο έναν παραγωγικό συντελεστή (βλέπε εργασία) αλλά και τη γη ή το κεφάλαιο. Σημαντικότατο κομμάτι στον καθορισμό της παραγωγής είναι η ίδια η ποσότητα των παραγωγικών συντελεστών που έχει μία χώρα, ενώ το συγκριτικό πλεονέκτημα καταλήγει στο αγαθό για την παραγωγή του οποίου αξιοποιείται ο συντελεστής που βρίσκεται σε αφθονία. Σύμφωνα με το Υπόδειγμα αυτό οι Διεθνές Σχέσεις έχουν σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της εσωτερικής οικονομικής πολιτικής της κάθε χώρας. Σελίδα 11

26 1.3.1 Οι παραδοχές για την θεωρία Heckscher Ohlin Ουσιαστικά η κεντρική αρχή της θεωρίας των Heckscher Ohlin, είναι ότι οι χώρες προβαίνουν στο διεθνές εμπόριο εξάγοντας το αγαθό στο οποίο έχουν το συγκριτικό πλεονέκτημα κόστους, καθώς για την παραγωγή του χρησιμοποιήθηκε ο παραγωγικός συντελεστής που βρίσκεται σε αφθονία στη συγκεκριμένη οικονομία. Και αφού ένας παραγωγικός συντελεστής θα βρίσκεται σε αφθονία σίγουρα θα είναι φθηνότερος από τον επόμενο παραγωγικό συντελεστή (Μάρδας, 2006, σελ.52-53). Οι παραδοχές που στηρίζεται το Υπόδειγμα Heckscher Ohlin είναι: Υπάρχουν δύο οικονομίες, η μία πλουσιότερη από την άλλη, και παράγουν δύο διαφορετικά προϊόντα. Οι δύο οικονομίες έχουν δύο παραγωγικούς συντελεστές, το κεφάλαιο και την εργασία που είναι ομοιογενείς, εμφανίζουν δηλαδή ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά και στις δύο οικονομίες. Μόνο εντός της ίδιας οικονομίας που ανήκουν μπορούν να κινούνται ελεύθερα οι παραγωγικοί συντελεστές της. Συνεπώς, δεν υπάρχει διακίνηση στο διεθνές εμπόριο παραγωγικών συντελεστών. Εφόσον δεν υπάρχει άμεση διακίνηση παραγωγικών συντελεστών μεταξύ των οικονομιών, αυτοί μετακινούνται έμμεσα αφού ενσωματώνονται στα ίδια τα αγαθά που παράγουν. Έτσι λοιπόν το Διεθνές Εμπόριο αγαθών λειτουργεί ως υποκατάστατο για τη μη ελεύθερη διακίνηση των παραγωγικών συντελεστών. Κατά την διάρκεια λειτουργίας της οικονομίας, οι παραγωγικοί συντελεστές απασχολούνται στο μέγιστο επίπεδο. Ισχύει ο νόμος της φθίνουσας οριακής απόδοσης, δηλαδή καθώς αυξάνεται ένας παραγωγικός συντελεστής μένοντας σταθεροί οι υπόλοιποι, από μία στιγμή και μετά το οριακό προϊόν θα αρχίσει να μειώνεται. Σε παγκόσμιο επίπεδο όλες οι χώρες διακρίνονται με βάση την αναλογία των παραγωγικών συντελεστών τους. Υπάρχουν οι πλούσιες οικονομίες όπου σε αφθονία βρίσκεται ο συντελεστής Κεφάλαιο, Σελίδα 12

27 δηλαδή ο λόγος Κεφάλαιο προς Εργασία είναι μεγαλύτερος της μονάδας (K/L>1), και υπάρχουν οι φτωχές οικονομίες όπου σε αφθονία βρίσκεται ο συντελεστής Εργασία, δηλαδή ο λόγος Κεφάλαιο Εργασία είναι μικρότερος της μονάδας (K/L<1). Όλες οι οικονομίες λειτουργούν υπό το καθεστώς τέλειου ανταγωνισμού, δηλαδή μία πιθανή αύξηση της εργασίας ή του κεφαλαίου θα επιφέρει ίση αύξηση στην παραγωγή του αγαθού. Σε κάθε χώρα η μέθοδος παραγωγής ενός αγαθού είναι ακριβώς η ίδια, δηλαδή αν ένα αγαθό στη μία οικονομία χαρακτηρίζεται ως έντασης κεφαλαίου (προκύπτει δηλαδή από τον παραγωγικό συντελεστή Κεφάλαιο ~ K/L>1) τότε και στην άλλη οικονομία το ίδιο αγαθό και πάλι θα χαρακτηρίζεται ως έντασης κεφαλαίου. Τα μη όμοια προϊόντα διαφέρουν ως προς τους τρόπους παραγωγής τους, κι έτσι μπορούμε να ταξινομήσουμε τα αγαθά σύμφωνα με την ένταση των παραγωγικών συντελεστών που χρησιμοποιήθηκαν για να παραχθούν αυτά τα αγαθά. Ένα αγαθό που χαρακτηρίζεται ως έντασης κεφαλαίου δεν μπορεί στο μέλλον, αλλά ούτε και σε άλλη οικονομία, να παραχθεί με διαφορετικό παραγωγικό συντελεστή. Με άλλα λόγια δηλαδή, δεν ισχύει για το υπόδειγμα Heckscher Ohlin η αρχή της αντιστρεψιμότητας των παραγωγικών συντελεστών για τις χώρες που συμμετέχουν στο Διεθνές Εμπόριο. Τα μη όμοια προϊόντα δεν μπορούν να χαρακτηρίζονται από την ίδια έντασης παραγωγικού συντελεστή, και όσο θα αυξάνεται η παραγωγή ενός προϊόντος θα καταναλώνονται από την υπόλοιπη οικονομία όλο και λιγότερο κατάλληλοι παραγωγικοί συντελεστές. Δηλαδή ισχύει η αρχή του αύξοντος κόστους ευκαιρίας. Οι καταναλωτές σε όλες τις χώρες έχουν τις ίδιες προτιμήσεις, η ζήτηση δηλαδή των προϊόντων σε όλες τις οικονομίες είναι ακριβώς η ίδια. Επιπλέον, ένα ποσοστό μείωσης ή αύξησης του εισοδήματος των καταναλωτών, θα οδηγήσει στο ίδιο ακριβώς ποσοστό μείωσης ή αύξησης των ζητούμενων συνδυασμών των αγαθών. Σελίδα 13

28 Υπάρχει ελεύθερη διακίνηση προϊόντων μεταξύ των χωρών, χωρίς δασμούς. Δεν υπάρχουν μέτρα δασμολογικού χαρακτήρα και είναι μηδενικό το κόστος μεταφοράς Το παράδοξο του Leontief Με το πέρασμα των χρόνων αρκετοί οικονομολόγοι προσπάθησαν να ελέγξουν την υπόσταση του υποδείγματος των Heckscher Ohlin για την σχετική αφθονία των παραγωγικών συντελεστών. Η πιο αξιοπρόσεκτη προσπάθεια ήταν του Wassily Leontief. Ο ίδιος χρησιμοποιώντας τη μήτρα εισροών εκροών των Ηνωμένων Πολιτειών για το 1947, προσπάθησε να ελέγξει το θεώρημα των δύο Σουηδών. Για εξαγωγές ίσης αξίας με 1 εκατομμύριο δολάρια, υπολόγισε τις εισροές παραγωγικών συντελεστών, ενώ για το 1949 υπολόγισε τις εισροές των παραγωγικών συντελεστών που χρειάστηκαν για την παραγωγή εισαγόμενων προϊόντων ίσης αξίας με 1 εκατομμύριο δολάρια. Έτσι μπορούσε να πετύχει μια σύγκριση για τους παραγωγικούς συντελεστές των εισαγωγών και των εξαγωγών των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο David Gowland γράφει στο βιβλίο του Διεθνής Οικονομική, εκδόσεις Επίκεντρο 2005, σελίδα 36: «Επιπλέον, η μεθοδολογία του (σ.σ. Leontief) δημιούργησε ομάδες εισαγόμενων και εξαγόμενων προϊόντων που αντιπροσώπευαν όλα τα εμπορευόμενα αγαθά στις σωστές αναλογίες και έτσι πλησίασε στον έλεγχο του υποδείγματος των δύο αγαθών των Heckscher Ohlin.» Καθώς η οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών βασίζεται κατεξοχήν στο κεφαλαίου, αφού είναι ένα πλούσιο κράτος, ο Leontief περίμενε πως οι εξαγωγές έντασης κεφαλαίου θα υπερτερούσαν των αντίστοιχων εισαγωγών. Και με βάση τη θεωρία της σχετικής αφθονίας των συντελεστών παραγωγής Σελίδα 14

29 θα περίμενε κανείς οι Ηνωμένες Πολιτείες να εξάγουν αγαθά έντασης κεφαλαίου και να εισάγουν αγαθά έντασης εργασίας. Ωστόσο οι έλεγχοι του Leontief έδειξαν πως οι εξαγωγές έντασης εργασίας ήταν περισσότερες από τις αντίστοιχες εισαγωγές! Αυτή η οφθαλμοφανής αντίφαση με το θεώρημα των δύο Σουηδών ονομάστηκε το παράδοξο του Leontief. Αν και πολλοί προσπάθησαν να εξηγήσουν ή να καταρρίψουν αυτό το παράδοξο, ισχυριζόμενοι πως είτε οι παραδοχές των Heckscher Ohlin ήταν ακατάλληλες, είτε τα αποτελέσματα του Leontief ήταν λανθασμένα, εντούτοις καμία από αυτές τις προσπάθειες δεν ευδοκίμησε Το Υπόδειγμα των Heckscher Ohlin στην πραγματική οικονομία Με το εξιδανικευμένο υπόδειγμα οι Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις θα οδηγούσαν λόγω του διεθνούς εμπορίου, στην εξίσωση των αξιών των παραγωγικών συντελεστών ανάμεσα στα κράτη. Κάτι τέτοιο στην πράξη δεν υφίσταται βέβαια, αφού οι διαφορές των κρατών σε πόρους και τεχνολογία είναι τεράστιες. Παρά τις μικρές ή μεγάλες αποκλίσεις του υποδείγματος από την πραγματικότητα, η θεωρία των Heckscher Ohlin παραμένει ιδιαίτερα χρήσιμη στη γενική ανάλυση και κατανόηση των επιδράσεων του Διεθνούς Εμπορίου στον καταμερισμό του εισοδήματος. 1.4 Αμοιβή των συντελεστών παραγωγής στο υπόδειγμα Heckscher-Ohlin Σύμφωνα με το θεώρημα των Stolper και Samuelson υπάρχει μία σχέση μεταξύ των σχετικών τιμών των αγαθών παραγωγής και των σχετικών ανταμοιβών των συντελεστών παραγωγής. Επεξηγηματικά, όταν αλλάζει η τιμή ενός προϊόντος, τότε με την ίδια φορά αλλάζει η τιμή του συντελεστή παραγωγής που χρησιμοποιείται εντατικότερα στην παραγωγή του. Σελίδα 15

30 Παραδείγματος χάρη, αν αυξηθεί η τιμή του προϊόντος έντασης εργασίας, οι μισθοί θα αυξηθούν ενώ τα ενοίκια κεφαλαίου θα πέσουν. Αντίστοιχα, αν αυξηθεί η τιμή του προϊόντος έντασης κεφαλαίου, τότε τα ενοίκια κεφαλαίου θα αυξηθούν και οι μισοί θα μειωθούν. Οι κάτοχοι του σχετικά άφθονου συντελεστή παραγωγής πλουταίνουν, ενώ οι κάτοχοι του άλλου συντελεστή παραγωγής φτωχαίνουν, σε πραγματικούς όρους. Σε κάθε χώρα αυξάνεται η σχετική τιμή του σχετικά άφθονου συντελεστή παραγωγής, άρα και η σχετική τιμή του προϊόντος που χρησιμοποιεί περισσότερο αυτόν τον συντελεστή. Καθώς μεγαλώνει η παραγωγή του προϊόντος του συγκριτικού πλεονεκτήματος, μειώνεται η παραγωγή του άλλου προϊόντος. Το θεώρημα αυτό συνδέεται άμεσα με το θεώρημα εξίσωσης των τιμών των συντελεστών παραγωγής. Δηλαδή, όταν ενοποιούνται οι αγορές υπάρχει μία τάση για εξίσωση των τιμών των προϊόντων, η οποία συνεπάγεται την εξίσωση των αμοιβών των συντελεστών παραγωγής. Με άλλα λόγια, οι τιμές των συντελεστών παραγωγής συγκλίνουν και η διανομή του εισοδήματος μεταβάλλεται προς όφελος του σχετικά άφθονου συντελεστή παραγωγής. Το θεώρημα γενικεύτηκε αργότερα από τον Ronald Jones, ο οποίος κατασκεύασε ένα μεγεθυντικό αποτέλεσμα βάση του οποίου αναλύονται τα αποτελέσματα των αλλαγμένων τιμών στους πραγματικούς μισθούς και τα πραγματικά ενοίκια. Καθώς αλλάζουν οι τιμές σε μια χώρα και μεταφερόμαστε σε ελεύθερο εμπόριο, η πραγματική απόδοση του σχετικά άφθονου συντελεστή αυξάνεται και η πραγματική απόδοση του σχετικά σπάνιου συντελεστή παραγωγής μειώνεται. Λόγου χάρη, μια χώρα που είναι άφθονη σε κεφάλαιο, οι ιδιοκτήτες κεφαλαίου θα απολαμβάνουν μια αυξημένη αγοραστική δύναμη στα εισοδήματα ενοικίων, αντίθετα με τους εργαζόμενους που θα βιώνουν μία μείωση της αγοραστικής τους δύναμης στους μισθούς τους (Suranovic, 2010). 1.5 Διανομή εισοδήματος στο διεθνές εμπόριο Το διεθνές εμπόριο παρουσιάζει επιπτώσεις στη διανομή του εισοδήματος με δύο τρόπους. Πρώτον, οι παραγωγικοί πόροι μιας οικονομίας δε Σελίδα 16

31 μπορούν να μετακινηθούν από κλάδο σε κλάδο χωρίς κόστος. Δεύτερον, κάθε κλάδος στην οικονομία έχει διαφορετικές απαιτήσεις για συντελεστές παραγωγής, μετατρέποντας έτσι κάποιους συντελεστές πιο εξειδικευμένους σε συγκεκριμένους κλάδους. Επομένως, κάποιοι συντελεστές παραγωγής θα έχουν μεγαλύτερη ζήτηση από κάποιους άλλους και θα μεταβάλλουν τη διανομή του εισοδήματος. Όλες οι χώρες που συμμετέχουν στο διεθνές εμπόριο αυξάνουν την ευημερία τους. Έχει διαπιστωθεί ότι όσο πιο μικρή είναι η χώρα και/ή όσο πιο «υπερβολική» είναι η σχετική αφθονία μιας χώρας σε έναν συντελεστή παραγωγής, τόσο πιο μεγάλη θα είναι η αλλαγή των σχετικών τιμών που θα αντιμετωπίσει μετά την είσοδό της στην παγκοσμιοποιημένη αγορά και επομένως τόσο σχετικά μεγαλύτερη η θετική επίπτωση στην ευημερία της. Ωστόσο, η διανομή του εισοδήματος εξαρτάται από τη διανομή του πλούτου (γης, χρημάτων κ.α.), το βαθμό απασχόλησης και την ανισότητα στις αμοιβές. Αυτή είναι που καθορίζει τον διαχωρισμό των ατόμων σε πλούσια και φτωχά. Στο υπόδειγμα Heckscher Ohlin, τα άτομα διακρίνονται σε αυτά που αποκομίζουν εισόδημα μέσω της εργασίας τους και σε αυτά που κερδίζουν το εισόδημά τους από το κεφάλαιο τους. Επιπρόσθετα, το υπόδειγμα παρουσιάζει διανεμητικά αποτελέσματα που αναφέρονται σε εισοδηματικά κέρδη και απώλειες. Αυτά τα κέρδη και οι απώλειες για να προσμετρηθούν πρέπει να εκτιμηθούν τα αποτελέσματα του ελεύθερου εμπορίου στα πραγματικά εισοδήματα (Suranovic, 2010). 1.6 Άλλες θεωρίες Γίνεται εύκολα αντιληπτό πως οι θεωρίες για το εμπόριο και τις Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις δεν μπορούν να εξαντληθούν στο πλαίσιο μιας διπλωματικής εργασίας. Ωστόσο παραπάνω είδαμε τις δύο κυρίαρχες κλασσικές παραδόσεις του διεθνούς εμπορίου, τη θεωρία του Ricardo και τη θεωρία των Heckscher Ohlin. Πολλές άλλες θεωρίες είναι προεκτάσεις των προηγούμενων δύο ή έχουν έστω και έμμεσες σχέσεις μαζί τους. Άλλες θεωρίες είναι χρήσιμες, άλλες είναι θεωρητικά άρτιες, άλλες είναι και τα δύο, και άλλες τίποτα από τα δύο. Σελίδα 17

32 Μία σημαντική εκ των θεωριών αυτών, είναι το υπόδειγμα του Deardorff. Ο Deardorff θεώρησε πως υπάρχουν τρία προϊόντα, Χ, Υ και Ζ, τα οποία είναι διαφοροποιημένα ως προς την ένταση χρήσης των συντελεστών παραγωγής τους. Παραδείγματος χάριν, το προϊόν Χ είναι έντασης κεφαλαίου, το προϊόν Υ είναι έντασης εργασίας και το προϊόν Ζ είναι το ενδιάμεσο προϊόν. Ακόμη, οι συντελεστές παραγωγής παραμένουν δύο, το κεφάλαιο και η εργασία ή εξειδικευμένη και ανειδίκευτη εργασία. Το πλήθος των προϊόντων ξεπερνά το πλήθος των συντελεστών παραγωγής. Το γεγονός αυτό δεν εξασφαλίζει την ύπαρξη μίας κοινής εφαπτομένης των καμπυλών ισοπαραγωγής/ίσης αξίας. (Καμπύλη ισοπαραγωγής/ίσης αξίας είναι το σύνολο των συνδυασμών κεφαλαίου και εργασίας, οι οποίοι παράγουν την ίδια ανταλλακτική αξία από ένα προϊόν). Όμως, προκύπτουν δύο κοινές εφαπτόμενες, μία για το προϊόν Χ και Υ και μία για το προϊόν Υ και Ζ και έτσι έχουμε δύο κώνους διαφοροποίησης όπως βλέπουμε στο σχήμα 1.3 που ακολουθεί. K x X y 1 y 2 Z Y z 0 L Σχήμα 1.3 Συντελεστές Παραγωγής Σελίδα 18

33 Σύμφωνα με τα παραπάνω μπορούμε να κατηγοριοποιήσουμε τις εκάστοτε οικονομίες, αναλόγως με τη σχετική αφθονία που χαρακτηρίζει τους συντελεστές παραγωγής τους: Όταν ο λόγος Κ/L είναι πολύ υψηλός και ξεπερνά την ένταση κεφαλαίου στην παραγωγή του προϊόντος Χ (κλίση της 0χ), τότε οι ανεπτυγμένες οικονομίες θα εξειδικεύονται πλήρως στην παραγωγή του προϊόντος Χ και ο λόγος των μισθών ως προς τις αποδόσεις κεφαλαίου θα ξεπερνά τις σχετικές αποδόσεις που θα επικρατήσουν για την επόμενη ομάδα χωρών. Όταν ο λόγος Κ/L είναι υψηλός και βρίσκεται μεταξύ των κλίσεων 0χ και 0y 1, οι οικονομίες διανέμουν τους συντελεστές παραγωγής που διαθέτουν μεταξύ της παραγωγή Χ και Υ προϊόντος και ο λόγος των μισθών ως προς τις αποδόσεις κεφαλαίου θα είναι κοινός και ίσος ως προς την κλίση της πρώτης εφαπτομένης. Όσον αφορά τις οικονομίες που βρίσκονται μεταξύ των δύο κώνων, αυτές εξειδικεύονται πλήρως στην παραγωγή του προϊόντος Υ και ο λόγος των μισθών ως προς τις αποδόσεις κεφαλαίου θα είναι μεταξύ των σχετικών αποδόσεων των περιοχών που ανήκουν στον πρώτο και στο δεύτερο κώνο. Οι οικονομίες με χαμηλό λόγο Κ/L που βρίσκεται μεταξύ των κλίσεων 0y 2 και 0z είναι οι αναπτυσσόμενες οικονομίες και θα παράγουν τα προϊόντα Υ και Ζ, ενώ ο λόγος των μισθών ως προς τις αποδόσεις κεφαλαίου είναι κοινός και ίσος ως προς την κλίση της δεύτερης κοινής εφαπτομένης. Τέλος, οι οικονομίες των οποίων ο λόγος K/L είναι τόσο χαμηλός ώστε να υπολείπεται της έντασης κεφαλαίου στην παραγωγή του προϊόντος Ζ (κλίση 0z), δηλαδή οι υπανάπτυκτες οικονομίες εξειδικεύονται πλήρως στην παραγωγή του προϊόντος Ζ, ενώ ο λόγος των μισθών ως προς τις αποδόσεις κεφαλαίου θα υπολείπεται τις σχετικές αποδόσεις που θα επικρατήσουν στην προηγούμενη ομάδα χωρών. Σελίδα 19

34 1.7 Σύνοψη κεφαλαίου Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να τονιστεί πως στο υπόδειγμά του ο Ρικάρντο αγνοεί μερικές σημαντικές πτυχές του εξωτερικού εμπορίου όπως είναι η επιρροή της διανομής του εγχώριου εισοδήματος από τις διεθνείς σχέσεις. Επίσης, παραβλέπει πως οι οικονομίες των χωρών έχουν διαφορετικές ποσότητες πόρων, διαφορετικά προτερήματα και ανάγκες, και στηρίζει αποκλειστικά το υπόδειγμά του στον παραγωγικό συντελεστή της εργασίας. Αυτές τις αδυναμίες προσπάθησαν να εξαλείψουν με το δικό τους υπόδειγμα οι Heckscher Ohlin, προσθέτοντας έναν ακόμη παραγωγικό συντελεστή, είτε της γης είτε του κεφαλαίου, και αναλύοντας το τί θα συμβεί τόσο στην διανομή του εισοδήματος όσο και στο εξωτερικό εμπόριο όταν ο ένας συντελεστής παραγωγής υπάρχει σε αφθονία σε σχέση με τον άλλον. Ωστόσο και αυτό το υπόδειγμα υπόκειται σε περιορισμούς καθώς θεωρεί ότι η εγχώρια ζήτηση θα είναι ίση σε όλα τα κράτη για τα ίδια προϊόντα. Κριτικά στο πνεύμα και την φιλοσοφία των παραπάνω για το εμπόριο, την οικονομία και την πολιτική, στέκεται ο Μαρξ με την δική του προσέγγιση και θεωρία όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο. Σελίδα 20

35 Κεφάλαιο 2 ο Μαρξιστική Παράδοση και Ετερόδοξες προσεγγίσεις Αποανάπτυξης Συνοπτική εισαγωγή κεφαλαίου Σε αυτό το κεφάλαιο θα δούμε την Μαρξιστική θεωρία γύρω από τις Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις, και το πώς η μετάβαση από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό σοσιαλισμό για τους μαρξιστές θεωρείται θέμα χρόνου. Σε τούτη τη μετάβαση σημαντικό ρόλο παίζει η δημιουργία και η αυξανόμενη διατήρηση της υπεραξίας, της συσσώρευσης του κεφαλαίου και της καταπίεσης των κοινωνικών τάξεων από τους κύκλους της οικονομίας που κατέχουν τον πλούτο. Τέλος, θα δούμε ένα σχεδόν νεοσύστατο κίνημα, αυτό της Αποανάπτυξης, μίας Παράδοσης που ακόμα βαδίζει προς την ολοκλήρωση και συγκεκριμενοποίηση των θέσεών της, πέρα από αυτό που υπαγορεύει το όνομά της, δηλαδή απαίτηση για λιγότερη και πιο στοχευμένη ανάπτυξη. 2.1 Μαρξιστική Παράδοση Ο ι Μαρξ και Ένγκελς, ορμώμενοι από προγενέστερες φιλοσοφίες και ρεύματα, συνδύασαν την Διαλεκτική με τον Υλισμό, δίνοντας μεγάλη βαρύτητα στη γερμανική κλασσική σχολή φιλοσοφικών ρευμάτων με κύριους εκφραστές της τους Καντ, Φόιερμπαχ και Χέγκελ, καταλήγοντας έπειτα από βαθιά μελέτη και κατανόηση στο συμπέρασμα πως ο κοινωνικός άνθρωπος δεν μπορεί αυτοβούλως να πράξει κατά τις επιθυμίες του, αλλά αντίθετα αυτές είναι συνυφασμένες με τις παραδόσεις των προηγούμενων γενεών και αποτελούν κάτι σαν κληροδότημα. Ο Μαρξισμός θεωρεί πως η Ιστορία είναι μια συνεχής εξέλιξη με εναλλαγή σταδίων/καταστάσεων, τα οποία διαφοροποιούνται το ένα από το άλλο όταν συνίσταται η μετάβαση και αλλαγή των τρόπων παραγωγής. Αρχικά στις πρωτόγονες κοινωνίες ήταν το κοινοτικό στάδιο στο οποίο δεν υπήρχε ατομική ιδιοκτησία, ούτε εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Σελίδα 21

36 Σε αντίθεση με αυτή τη θέση, το πλεόνασμα παραγωγής δημιούργησε την τάση για ατομική ιδιοκτησία που οδήγησε και στο επόμενο στάδιο, τη δουλεία, όπου ο πλούτος και οι παραγωγικοί συντελεστές διεκδικούνται από ολιγάριθμες ομάδες, με το ευρύ κοινωνικό φάσμα να αποτελείται από δούλους. Σε αντίθεση με αυτή τη θέση όμως, έρχεται το φεουδαρχικό στάδιο, κι έπειτα από εκείνο ο καπιταλισμός. Έτσι, νομοτελειακά ο μαρξισμός θεωρεί ότι τον καπιταλισμό θα τον διαδεχτεί κάποια στιγμή ο κομμουνισμός σοσιαλισμός, έπειτα από ταξική πάλη και επανάσταση. Σύμφωνα με τον Ένγκελς, ο μαρξισμός δεν αποτελεί κάποιο ξεχωριστό δόγμα αλλά είναι μια καθοδήγηση για δράση (Λένιν, 1983, p. 93), δηλαδή ουσιαστικά πρόκειται για μια ριζική αλλαγή στον κοινωνικό τρόπο σκέψης. Γενικά, η Μαρξιστική θεωρία για τις Διεθνείς Σχέσεις είναι η πλέον επαναστατική παράδοση, η οποία έχει συνδυάσει άρρηκτα τις οικονομικές και τις πολιτικές επιστήμες, μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο διεθνών πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών. Ίσως το σημαντικότερο έργο του Καρλ Μαρξ είναι το «Κεφάλαιο» μέσα στο οποίο ο συγγραφέας του μελετά τα οικονομικά μεγέθη της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας, αλλά και τους νόμους που τα διέπουν μέσα σε αυτό το φάσμα. (Gilpin, 2007, p. 136) Οικονομική θεωρία του μαρξισμού Ο Κάρολος Μαρξ, που τιμητικά δόθηκε στις κριτικές αναλύσεις του το όνομά του, ασχολήθηκε με τους εκπροσώπους της κλασσικής παράδοσης των οικονομικών επιστημών (Ρικάρντο, Σμιθ, και άλλους), επιδιώκοντας να αναδείξει τους νόμους που διέπουν το καπιταλιστικό σύστημα. Ιδιαίτερη βαρύτητα έδειξε στη μονάδα εμπορεύματος, ενώ για τον μαρξισμό κεντρικό ρόλο στην ιστορία του καπιταλισμού επέχουν η υπεραξία και η συσσώρευση κεφαλαίου. Αν και ο καπιταλισμός βασίζεται στην εμπορευματική παραγωγή, αυτό δεν συνεπάγεται και πως η εμπορευματική παραγωγή εμφανίζεται Σελίδα 22

37 μόνο με τον καπιταλισμό. Ο μαρξισμός απαιτεί για την απλή εμπορική παραγωγή την ατομική ιδιοκτησία και τον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας στους διάφορους παραγωγούς με διαφορετικά προϊόντα. Μόνο που στην περίπτωση του μαρξισμού η εμπορευματική παραγωγή δεν θα βασίζεται στην εκμετάλλευση ξένων παραγωγικών συντελεστών αλλά στην εργασία του ίδιου του ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής. Το μέγεθος της αξίας ενός δοσμένου εμπορεύματος ορίζεται από τον αναγκαίο κοινωνικά χρόνο εργασίας που απαιτείται για την δημιουργία και παραγωγή του ίδιου του προϊόντος. Δηλαδή, αναγνωρίζεται σε κάθε προϊόν μια αξία, μέσω της ανταλλαγής του οποίου εξισώνονται οι διαφορετικοί παραγωγικοί συντελεστές Υπεραξία Στο υπάρχον καπιταλιστικό σύστημα, τα μέσα παραγωγής κατέχει μια ολιγάριθμη ομάδα ατόμων ενώ την ίδια την εργασία την προσφέρουν τρίτα άτομα. Επομένως, τόσο τα μέσα παραγωγής όσο και την εργατική δύναμη, μπορούμε να τα θεωρήσουμε εξαγοράσιμα εμπορεύματα, με τον κεφαλαιοκράτη να μπαίνει στην αγορά με χρήμα, το χρήμα να το κάνει εμπόρευμα (μέσα παραγωγής ή εργασία), και τέλος το εμπόρευμα και πάλι χρήμα. Σε αυτό αντιτίθεται ο μαρξισμός που πιστεύει ότι ο κάθε παραγωγός πρέπει να εργάζεται ο ίδιος με τα μέσα παραγωγής που αυτός κατέχει. Έτσι, στην απλή εμπορευματική παραγωγή, βλέπουμε έναν κύκλο στην οικονομία όπου ο κάθε παραγωγός πουλάει το προϊόν του για να καλύψει προσωπικές του ανάγκες, με το εμπόρευμα να γίνεται χρήμα, και το χρήμα πάλι εμπόρευμα. Ο κύκλος στην οικονομία για έναν κεφαλαιοκράτη δεν έχει κανένα απολύτως νόημα στο να κάνει το χρήμα εμπόρευμα και το εμπόρευμα ξανά χρήμα, αν το τελικό χρήμα δεν είναι μεγαλύτερο του αρχικού. Δηλαδή θα πρέπει ο κεφαλαιοκράτης να επενδύσει χρήμα σε μέσα παραγωγής ή εργατικό δυναμικό με στόχο του το εμπόρευμα που θα δημιουργηθεί να Σελίδα 23

38 αξίζει περισσότερα χρήματα από αυτά που αρχικά επένδυσε. Αυτό σύμφωνα με τον μαρξισμό ονομάζεται υπεραξία. Όπως είπαμε προηγουμένως η θεωρία της υπεραξίας είναι πολύ σημαντική για τον μαρξισμό διότι μέσω αυτής αναδεικνύονται επαρκώς τα κίνητρα και οι στόχοι του καπιταλισμού. Με άλλα λόγια ένας κεφαλαιοκράτης στηρίζεται εν πολλοίς στο εργατικό δυναμικό και την υπεραξία που αυτό του προσφέρει, καθώς αυτός καρπώνεται σχεδόν αποκλειστικά την υπεραξία και κάνει αυτοσκοπό του την αμείωτη παραγωγή κερδών σε έναν φαύλο κύκλο. Για να κατανοήσουμε καλύτερα το παραπάνω, ας υποθέσουμε ότι ένας εργαζόμενος σε διάστημα 4 ωρών εργασίας, αποδίδει στον εργοδότη του την αξία τόσο των μέσων που χρησιμοποιεί όσο και την δική του για να συντηρηθεί στην επιχείρηση. Ενώ λοιπόν για τον μαρξισμό αυτή θα ήταν ικανοποιητική ποσότητα εργασίας, ο καπιταλισμός (αν υποθέσουμε ότι πρόκειται για οχτάωρη εργασία) θα καρπωνόταν τις υπόλοιπες 4 ώρες εργασίας για την δημιουργία υπεραξίας εκμεταλλευόμενος το ανθρώπινο δυναμικό Συσσώρευση κεφαλαίου Η λογική συνέχεια της υπεραξίας οδηγεί στη συσσώρευση κεφαλαίου εκ μέρους των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής, καθώς ατομικά ο κάθε καπιταλιστής θα αυξάνει προοδευτικά την ποσότητα κεφαλαίου που θα έχει υπό την κατοχή του. Εύκολα μπορούμε να αντιληφθούμε πως μετά από αυτό η οικονομία θα οδηγηθεί από τον ανταγωνισμό πολλών παραγωγών, στο μονοπώλιο λίγων παραγωγών. Και αυτό με τη σειρά του θα οδηγήσει στην ουσιαστική εξόντωση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, ή στη συγχώνευσή τους με μεγαλύτερες, με αντικειμενικό σκοπό τη συγκέντρωση κεφαλαίου. Και ενώ στον ελεύθερο καπιταλισμό και στον τέλειο ανταγωνισμό οι εταιρείες είναι αποδέκτες τιμών, η ίδια η φύση του καπιταλισμού οδηγεί στο μονοπώλιο όπου εκεί η Σελίδα 24

39 κάθε μονοπωλιακή επιχείρηση επιβάλλει στην αγορά τις τιμές της αρεσκείας της Συστημικές κρίσεις Στον κύκλο της σύγχρονης οικονομίας μπορούμε να παρατηρήσουμε τέσσερις φάσεις: 1. Κρίση 2. Στασιμότητα / ύφεση 3. Αναζωογόνηση 4. Άνοδος Σύμφωνα με τον μαρξισμό μπορούμε να πούμε λοιπόν ότι οι κρίσεις είναι απαραίτητο μέρος της οικονομικής παραγωγής, με οδυνηρές συνέπειες: 1. Αύξηση ζήτησης χρημάτων 2. Αύξηση δανείων και επιτοκίων 3. Αύξηση ανεργίας 4. Χρεωκοπία επιχειρήσεων Και ο αναγκαίος λόγος ύπαρξης των κρίσεων είναι: 1. η επαναφορά της ισορροπίας μεταξύ προσφοράς και ζήτησης 2. η ανανέωση του κεφαλαίου 3. νέες προοπτικές στην παραγωγή Κατά τον Μαρξ, ο καπιταλισμός ήταν σήμα προόδου καθώς αφενός περιόρισε την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο σε σχέση με τη δουλεία, εφόσον ο κάθε εργαζόμενος είναι πλέον σε θέση να αναζητήσει καλύτερες συνθήκες εργασίας, και αφετέρου, ετοιμάζει τον δρόμο για μια κοινωνική επανάσταση που θα οδηγήσει στον κομμουνισμό σοσιαλισμό, με τα μέσα παραγωγής να περνάνε υπό κοινωνικό έλεγχο προς μεγάλο όφελος των λαϊκών στρωμάτων. Άλλωστε αυτός είναι και ο πιο επαναστατικός στόχος της μαρξιστικής σκέψης. Σελίδα 25