ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ European Social Survey (ESS) ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΔΙΟΥ 4 ου ΚΥΜΑΤΟΣ ΕΛΛΑΔΑ ΕΥΡΩΠΗ 2009 ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ European Social Survey (ESS) ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΕΔΙΟΥ 4 ου ΚΥΜΑΤΟΣ ΕΛΛΑΔΑ ΕΥΡΩΠΗ 29 ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΙΩΑΝΝΑ ΤΣΙΓΚΑΝΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΕΡΕΥΝΩΝ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΡΙΑ ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΚΚΕ ΑΘΗΝΑ ΙΟΥΝΙΟΣ 21

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή 3 2. Η ταυτότητα του 4 ου «γύρου»/«κύματος» της έρευνας 8 3. Βασικά ερευνητικά πορίσματα: Ελλάδα Ευρώπη Παράρτημα Α - Πίνακες Παράρτημα Β - Πίνακες Παράρτημα Γ Διαγραμματική Παρουσίαση Ειδικά Θέματα Εισοδηματική Ανισότητα και Πολιτική Συμπεριφορά στην Ελλάδα Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Μοντέλο και Κοινωνικές Ανισότητες 14 2

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα, (Ε.Κ.Ε.), ή διαφορετικά, «European Social Survey», συντομογραφικά ESS, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μέχρι τώρα ερευνητικά προγράμματα Συγκριτικής Πολιτικής και Κοινωνιολογίας, στον ευρωπαϊκό και τον διεθνή χώρο. Το πρόγραμμα αυτό έχει ενταχθεί στις προτεραιότητες πολιτικής της Ευρωπαϊκής Eπιτροπής της Ε.Ε., ως κεντρική δράση του επιστημονικού θεσμού της, του Ευρωπαϊκού Ιδρύματος Επιστημών ( European Science Foundation). Αντικείμενο της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας είναι η αυστηρότερη δυνατή συγκριτική προσέγγιση των στάσεων των Ευρωπαίων πολιτών σε μια σειρά κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά ζητήματα, που έχουν κρίσιμη σημασία για τον διαμορφούμενο «ευρωπαϊκό χώρο». Στόχος της Ε.Κ.Ε. είναι η συστηματική κατανόηση και ερμηνεία των γοργών μεταβολών που χαρακτηρίζουν αυτές τις στάσεις, προκειμένου ο σχεδιασμός και η εφαρμογή των πολιτικών της Ε.Ε. να λαμβάνουν υπόψη τις τάσεις που διαμορφώνονται στους κόλπους των πολιτών της. Η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα σχεδιάζεται σε έναν μακροπρόθεσμο ορίζοντα, ως ερευνητικό πρόγραμμα σταθερά επαναλαμβανόμενων διετών «φάσεων» / «γύρων» ή «κυμάτων» εμπειρικών διερευνήσεων. Στη χώρα μας, ο πρώτος γύρος ολοκληρώθηκε το 23, ο δεύτερος το 25. Ο τέταρτος γύρος ο οποίος παρουσιάζεται συνοπτικά στα επόμενα κεφάλαια ολοκληρώθηκε το 29 (Αύγουστος Νοέμβριος 29). Συμμετείχαν συνολικά 28 χώρες-μέλη και υπό ένταξη μέλη της Ε.Ε., και τα αποτελέσματα είναι ήδη ελεύθερα διαθέσιμα στο Διαδίκτυο ( Έχοντας ως στόχο να αποτελεί ένα πρότυπο ακαδημαϊκής εμπειρικής έρευνας, η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα οργανώνεται με αυστηρές μεθοδολογικές προδιαγραφές στο δειγματοληπτικό σχεδιασμό, στις τεχνικές έρευνας πεδίου και μέτρησης στάσεων, και με κοινό ερωτηματολόγιο για όλες τις συμμετέχουσες χώρες, όπου ορίζονται σταθερές θεματικές και μεταβλητά, ανά διετή φάση, μέρη. Αυτά 3

4 αντιστοιχούν σε ενότητες ερευνητικού ενδιαφέροντος, οι οποίες τεκμηριώνονται ως προς την επιστημονική επάρκεια και καινοτομία τους και ελέγχονται ως προς τη σημασία τους για τις πολιτικές της Ε.Ε., και στη συνέχεια συναποφασίζονται σε κεντρικό επίπεδο. Οι βασικές επιστημονικές και επιχειρησιακές αρχές με βάση τις οποίες συγκροτούνται η δομή και οι διαδικασίες της Ε.Κ.Ε. σε διάφορα επίπεδα, υπηρετούν την κεντρική φιλοσοφία αυτού του ερευνητικού σχεδίου, η οποία ορίζεται από τρεις αλληλένδετους άξονες: -τη μεγιστοποίηση της συγκρισιμότητας των εμπειρικών δεδομένων μιας διεθνικήςκοινωνικής πολιτικής έρευνας -την εισαγωγή απαιτητικών καινοτομιών στα μεθοδολογικά και τεχνικά εργαλεία των εμπειρικών-δειγματοληπτικών ερευνών κοινού, προκειμένου να επιτευχθούν υψηλότεροι βαθμοί ακρίβειας, εγκυρότητας, και αξιοπιστίας -τη σύνδεση της ακαδημαϊκής κοινωνικής-πολιτικής έρευνας με το σχεδιασμό των πολιτικών στη διαμορφούμενη «ευρωπαϊκή πολιτεία», μέσα από μια περιοδική χαρτογράφηση των προσανατολισμών του κοινού, από το οποίο και νομιμοποιούνται αυτές οι πολιτικές. Στην παρουσίαση αυτή εμφανίζεται μια πρώτη ανάγνωση των αποτελεσμάτων της έρευνας πεδίου του 4 ου κύματος της Ε.Κ.Ε. στην Ελλάδα καθώς και συγκεκριμένα συγκριτικά δεδομένα ή/και τάσεις στο βάθος της δεκαετίας που διανύσαμε, όπου αυτό κρίθηκε σκόπιμο και εφικτό με μεθοδολογική ασφάλεια. Σε κάποιες παραμέτρους, συγκριτικές αναγνώσεις επιχειρούνται με δεδομένα τόσο από τη χώρα μας όσο και από τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου (Ισπανία και Πορτογαλία) που συμμετείχαν στον 4 ο γύρο και δύο χώρες του ευρωπαϊκού βορρά (Μ. Βρετανία και Γερμανία) που διατηρούν διαφορετική νομισματική σχέση με την Ε.Ε. Συγκρίσεις τέλος επιχειρούνται με τις μέσες απαντήσεις (ποσοστό) των ευρωπαϊκών που έλαβαν μέρος στα διαδοχικά «κύματα» της Ε.Κ.Ε. Ως προς τη μεθοδολογία της έρευνας, όπως προαναφέρθηκε, στόχο της έρευνας αποτελεί η συλλογή ποσοτικών δεδομένων σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό ευρωπαϊκών, να ενταχθούν τα δεδομένα αυτά στη Διεθνή Βάση Δεδομένων της Ε.Κ.Ε. και να καταστούν διαθέσιμα στην ερευνητική κοινότητα για δευτερογενή ανάλυση. Η θεματολογία των δεδομένων περιλαμβάνεται στα 4

5 ερωτηματολόγια (κύριο και συμπληρωματικό) κάθε κύματος ξεχωριστά, το οποίο διαμορφώνεται από την Κεντρική Συντονιστική Επιτροπή. Στο σημείο αυτό και για την πληρέστερη κατανόηση του παραγόμενου ερευνητικού αποτελέσματος πρέπει να αποσαφηνίσουμε τις εξής μεθοδολογικές προπαραδοχές και προαπαιτούμενα του ερευνητικού έργου. Όπως έχει ήδη υποστηριχθεί, 1 η Ε.Κ.Ε. ανήκει στις εμπειρικές δειγματοληπτικές έρευνες. Ο πληθυσμός της είναι το γενικό κοινό (ηλικίας 15 ετών και άνω). Είναι μια μελέτη στάσεων, πεποιθήσεων, συμπεριφορών και αξιακών προσανατολισμών και τοποθετείται σε προνομιακούς τομείς των εμπειρικών ερευνών όπως είναι αυτοί της πολιτικής επιστήμης ή της διευρυμένης από τη δεκαετία του 198 πολιτικής κοινωνιολογίας. Εντάσσεται στη χορεία των ερευνών που συγκροτούν διαχρονικά το συγκριτικό μοντέλο ανάλυσης στην κοινωνική θεωρία και βασικό εργαλείο της είναι η ατομική συνέντευξη μέσω ερωτηματολογίου κλειστού τύπου. 2 Είναι ακριβώς αυτά τα χαρακτηριστικά που αναδεικνύουν τη συγγένεια (και συνέχεια) της ΕΚΕ με «τη δειγματοληπτική προσέγγιση των προτύπων πολιτικής κουλτούρας και συμπεριφοράς» 3 που εγκαινιάστηκε από τις πολιτικές έρευνες του ΕΚΚΕ τη δεκαετία του 198. Μια σημαντική και ξεχωριστή πτυχή της ΕΚΕ είναι ότι σχεδιάστηκε για να υπακούει στη λογική τακτού χρονοδιαγράμματος, ότι, δηλαδή, η συλλογή των δεδομένων, για παράδειγμα θα διενεργείται ανά διετία. Το ΕΚΚΕ, δια του Ινστιτούτου Πολιτικής Κοινωνιολογίας, ως εθνικός συντονιστής της διενέργειας αυτής της συλλογής των δεδομένων στη χώρα «κατά κύματα» (ανά διετία), συμμετείχε στο 1 ο, το 2 ο και το 4 ο «κύμα» (23, 25, 29, αντίστοιχα). 4 Αυτή η «κατά κύματα» συνέχεια παρέχει τη δυνατότητα παραγωγής «σειρών» στη συγχρονία και τη διαχρονία υπηρετώντας τις προδιαγραφές της ποσοτικής σειριακής προσέγγισης. «Γενικό θέμα» του ερευνητικού σχεδίου, είναι η μελέτη και ερμηνεία των κατανομών, διαφορών και μεταβολών στις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές πεποιθήσεις και συμπεριφορές των Ευρωπαίων». 5 Πρόκειται για την αναζήτηση της σταθερότητας μέσα στη μεταβολή με τη χρήση ενός καινοτόμου εργαλείου 1 Καφετζής Π., (27) «Ένα νέο παράδειγμα συγκριτικής πολιτικής και κοινωνιολογίας», στο Καφετζής Π. Μαλούτας Θ. Τσίγκανου Ι. (επ.): «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΕΣ Ανάλυση Δεδομένων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας - ESS», Αθήνα, ΕΚΚΕ, σελ Βλ. Π. Καφετζής, 27, ανωτ. σημ., σελ Βλ. Π. Καφετζής, 27, ανωτ. σημ., σελ Η συμμετοχή στο 3 ο «κύμα» παρακάμφθηκε εξαιτίας κυρίως οικονομικών δυσχερειών. 5 Π. Καφετζής, 27, ανωτ. σημ., σελ

6 ερωτηματολογίου το οποίο αρθρώνεται πολυθεματικά: γύρω από ένα σώμα σταθερά επαναλαμβανόμενων και ενός ανά διετία μεταβαλλόμενου σώματος μεταβλητών και μετα-μεθοδολογικών εργαλείων ελέγχου της αξιοπιστίας και εγκυρότητας αυτών των ίδιων των τεχνικών μέτρησης. Ο εντυπωσιακός όγκος δεδομένων που διαχέονται μέσα από τον επίσημο ιστότοπο του ESS ο οποίος περιλαμβάνει συγκρίσιμες πληροφορίες υπό την προϋπόθεση της λειτουργικής ισοδυναμίας και εννοιολογικής ανταποκρισιμότητας των όρων αφορά, για την αρχή της δεκαετίας που διανύουμε, δεδομένα από 22 ευρωπαϊκές χώρες συμπεριλαμβανομένης και της χώρας μας, ενώ σήμερα, δεδομένα από τον διευρυμένο αριθμό των 28 που συμμετείχαν στο 4 ο «κύμα», συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Ως εκ των παραπάνω, και ο 4 ος γύρος της Ε.Κ.Ε. είχε ως αντικείμενο να καταγράψει και να ερμηνεύσει τις δημόσιες στάσεις και αξίες όπως αυτές διαμορφώνονται στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι και να ερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο αυτές βρίσκονται σε αλληλεπίδραση με τους μεταβαλλόμενους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Παράλληλα, να προωθήσει και να εδραιώσει βελτιωμένες επιστημονικές μεθόδους διεθνικής ποσοτικής έρευνας στον ευρωπαϊκό και ευρύτερο χώρο. Η συμμετοχή της Ελλάδας και στον 4 ο γύρο όπως και σε δύο από τους τρεις προηγούμενους (1 ο και το 2 ο ) διενεργήθηκε δια του ΕΚΚΕ. Επετεύχθη επίσης με την πραγματοποίηση πανελλαδικού επιπέδου επιτόπιας έρευνας που γίνεται ταυτόχρονα σε όλες τις χώρες. Όπως και στους προηγούμενους γύρους, ή έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα με ευθύνη του ΕΚΚΕ. Προκειμένου να διασφαλιστεί η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων της και η συνοχή με τα δεδομένα των υπόλοιπων 27 πλέον ευρωπαϊκών που συμμετέχουν στην Ε.Κ.Ε. χρησιμοποιήθηκε κοινό ερωτηματολόγιο για όλες τις χώρες και ιδιαίτερες διαδικασίες μετάφρασης ώστε να εξασφαλίζεται η ισοδυναμία των όρων και των ερωτήσεων. Επίσης υιοθετήθηκε η αυστηρή ενιαία μέθοδος δειγματοληψίας. Η εκτέλεση συλλογής δεδομένων ανατέθηκε με διαγωνισμό στην «OPINION Α.Ε.», όπως ο νόμος ορίζει, και με όρους που να εξασφαλίζουν τα εξαιρετικά υψηλά κριτήρια της έρευνας. Το ΕΚΚΕ, δια του Ινστιτούτου Πολιτικής Κοινωνιολογίας, είναι ο Εθνικός Συντονιστής της Έρευνας στην Ελλάδα. Ελέγχει και εποπτεύει την οργάνωση της 6

7 έρευνας πεδίου και ασκεί τους προβλεπόμενους από την ευρωπαϊκή Κεντρική Συντονιστική Επιτροπή ποιοτικούς ελέγχους. Η εμπειρία του ΕΚΚΕ από τους προηγούμενους γύρους «κύματα» της έρευνας, μας επιτρέπει την ακριβή γνώση των αναγκών της που είναι η επιτυχής διεξαγωγή της έρευνας και η παράδοση των δεδομένων της με την μορφή οργάνωσης του Αρχείων που επιτάσσει η Κεντρική Ευρωπαϊκή Επιτροπή ώστε να είναι απολύτως συγκρίσιμα με αυτά των άλλων. 7

8 Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΓΥΡΟΥ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών ( δια του Ινστιτούτου Πολιτικής Κοινωνιολογίας, είναι ο φορέας της εθνικής συμμετοχής της Ελλάδας στο Πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας, και η χρηματοδότηση και των τριών γύρων του Προγράμματος στους οποίους συμμετείχε, εξασφαλίστηκε από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας (Υπουργείο Ανάπτυξης -29 και Υπουργείο Παιδείας από το 29 κι εντεύθεν). Εθνικός Εκπρόσωπος του 4 ου Γύρου της Ε.Κ.Ε. στην Ελλάδα ήταν ο Καθηγητής Παν/μίου Αθηνών και τ. Πρόεδρος του ΕΚΚΕ κ. Ιωάννης Υφαντόπουλος. Στην υλοποίηση του 4 ου γύρου της Ε.Κ.Ε. συμμετείχαν (αλφαβητικά) οι κάτωθι επιστήμονες και ερευνητές του ΕΚΚΕ: Βαρουξή Χ., Γεωργαράκης Ν., Μαλούτας Θ., (Διευθυντής ΙΑΑΚ ΕΚΚΕ), Μιχελογιαννάκης Ι., Μπαλούρδος Δ., (Υπεύθυνος δειγματοληψίας), Παπλιάκου Β., (Υπεύθυνη στατιστικής ανάλυσης), Σαρρής Ν., Στρατουδάκη Χ., Τεπέρογλου Ε., (Συντονίστρια αλληλογραφίας με την Κεντρική Επιστημονική Επιτροπή του ESS), Τσακηρίδη Ο., Τσίγκανου Ι., (Αν/τρια Διευθύντρια Ι.ΠΟ.ΚΟΙΝΩ - ΕΚΚΕ, Υπεύθυνη έρευνας πεδίου), Σταθοπούλου Θ., (Υπεύθυνη των Event Data), Φραγκίσκου Α., Χατζηγιάννη Α., (Υπεύθυνη έρευνας πεδίου). Ο 1 ος γύρος της έρευνας αυτής διεξήχθη το διάστημα 22/23 και συμμετείχαν 22 Ευρωπαϊκές χώρες, ανάμεσά τους και η Ελλάδα. Ο 2 ος έγινε το 24/25 με συμμετοχή 26 Ευρωπαϊκών, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, ο 3 ος το 26/27 με 25 Ευρωπαϊκές χώρες, χωρίς όμως τη συμμετοχή της Ελλάδας και ο 4 ος το 28/29 με 28 Ευρωπαϊκές χώρες, με τη συμμετοχή και της Ελλάδας. Τα δεδομένα από τους τέσσερις αυτούς γύρους της έρευνας, για όλες τις συμμετέχουσες χώρες, είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του Διαδικτύου 8

9 Η δειγματοληψία και η διενέργεια της επιτόπιας έρευνας του 4 ου γύρου ανατέθηκε με δημόσιο διαγωνισμό στην εταιρεία OPINION (Συντονιστής έρευνας πεδίου κ. Θ. Λιβάνιος). Η έρευνα στο πεδίο έγινε το διάστημα 15 Ιουλίου έως 2 Νοεμβρίου 29. Για την έρευνα στο πεδίο εκπαιδεύτηκαν και απασχολήθηκαν 82 συνεντευκτές/ επόπτες. Ολόκληρη η διαδικασία τελούσε υπό την επιστημονική ευθύνη του ΕΚΚΕ και των Κεντρικών Συντονιστών της Ε.Κ.Ε. Το αρχικό εθνικό δείγμα πληθυσμού της έρευνας ήταν 397 νοικοκυριά, το τελικό-προσαρμοσμένο στο πεδίο δείγμα 279 νοικοκυριά, και ολοκληρωμένες συνεντεύξεις έγιναν με 272 άτομα. Το ποσοστό των ολοκληρωμένων συνεντεύξεων είναι περίπου το 75% επί του δείγματος, υπερκαλύπτοντας το σχετικό στόχο στο πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας που είναι 7%. Για τον 4 ο γύρο του προγράμματος η κατανομή του δείγματος έχει ως εξής: Φύλο % Άνδρες 45,4 Γυναίκες 54,6 Σύνολο 1, Ηλικιακές κατηγορίες % ετών ετών ετών ετών ετών ετών 65 και άνω ΔΑ Σύνολο 2,6 9,5 17,1 22,8 18,4 13,5 16,,1 1, Επίπεδο Εκπαίδευσης % Αναλφάβητοι/μερικές τάξεις Δημοτικού Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση Μερική Μέση Εκπαίδευση Πλήρης Μέση Εκπαίδευση Μεταλυκειακή μη Παν/κή Εκπαίδευση Απόφοιτοι ΤΕΙ/ΑΕΙ Κάτοχοι Μεταπτυχιακών Τίτλων Σύνολο 2,8 18,9 16,9 35,5 8,9 15,5 1,5 1,% 9

10 ΒΑΣΙΚΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΕΛΛΑΔΑ ΕΥΡΩΠΗ Η εγχάραξη του «πολιτικού προσώπου» 6 αλλά και του κοινωνικού και του πολιτισμικού της χώρας μας, στη βάση των δεδομένων του 4 ου «γύρου» της Ε.Κ.Ε. κατατείνει σήμερα στην ανάδειξη συγκεκριμένων χαρακτηριστικών. Η παρουσίαση που ακολουθεί περιορίζεται σε μια πρώτη ανάγνωση των ευρημάτων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας που σχετίζονται με την πολιτική συμμετοχή και κάποιες ειδικότερες εκφάνσεις της πολιτικής, καθώς και των ευρημάτων που σχετίζονται με κάποιους ευρύτερους κοινωνικοπολιτικούς προσανατολισμούς της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Σήμερα τα δεδομένα των διαδοχικών «κυμάτων» της ΕΚΕ καλύπτουν την πρώτη δεκαετία του 21 ου αιώνα τόσο για τη χώρα μας όσο και για την Ευρώπη. Σε αυτή τη βάση μπορεί κάποιος δειλά να ανιχνεύσει τη διαμόρφωση τάσεων σε φλέγοντα ζητήματα πολιτικού και κοινωνικού προβληματισμού. Είναι σαφές ότι με την ολοκλήρωση και του τέταρτου κύματος οι πολιτικοί και κοινωνικοί επιστήμονες τόσο στη χώρα μας όσο και σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο έχουν στη διάθεσή τους ένα εργαλείο και πληθώρα δεδομένων για επιστημονική συζήτηση και προβληματισμό. Στο κείμενο αυτό παρατίθεται μια αρχική ανάγνωση συγκεκριμένων αποτελεσμάτων της ΕΚΕ. Η ερμηνεία που ακολουθεί σε καμιά περίπτωση δε δεσμεύει τον οποιοδήποτε μελλοντικό χρήστη της Βάσης Δεδομένων της ΕΚΕ. Ένας πρώτος κύκλος συνοπτικών πορισμάτων για τις πεποιθήσεις του ελληνικού κοινωνικού σώματος σε σχέση με μέσο ποσοστό απαντήσεων στο σύνολο των ευρωπαϊκών που συμμετείχαν (χάριν συντομίας ευρωπαϊκός μέσος όρος 6 Κατά την έκφραση του Ι. Βούλγαρη, βλ. σχετικά Βούλγαρης Ι., (27): «Η Ελλάδα στον καθρέφτη της Ευρώπης. Εθνικές πολιτικές πολιτισμικές τάσεις και παγκοσμιοποίηση», στο Καφετζής Π. Μαλούτας Θ. Τσίγκανου Ι. (επ.): «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΕΣ Ανάλυση Δεδομένων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας - ESS», Αθήνα, ΕΚΚΕ, σελ , εδώ σελ

11 ΕΜΟ) αναφορικά με τα σημαντικότερα από τα μεγέθη που προαναφέρθηκαν αφορούν τη δεκαετία 2-21: Εμπιστοσύνη στην κοινωνία: Οι Έλληνες εξακολουθούν να εμφανίζονται επιφυλακτικοί στις σχέσεις τους με τους συνανθρώπους τους. Σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (εφεξής ΕΜΟ) των που συμμετείχαν στα 1 ο, 2 ο και 4 ο «κύματα» (Πίνακας 1), οι Έλληνες εμφανίζονται με σημαντική απόκλιση περισσότερο επιφυλακτικοί από τους λοιπούς ευρωπαίους. Και ενώ η απόκλιση τείνει να μειώνεται ιδιαίτερα στις απόλυτες τιμές της κλίμακας ( και 1, όπου =πρέπει να είμαστε πάντα επιφυλακτικοί, καθώς και στις τιμές 9 και 1, όπου 1=μπορούμε να έχουμε εμπιστοσύνη στους περισσότερους ανθρώπους), η ρωγμή της κοινωνικής δυσπιστίας που είχε διαπιστωθεί ήδη από την αρχή της δεκαετίας παραμένει ισχυρή. Η σχετική σύγκλιση που φάνηκε να διαγράφεται στη μέση της δεκαετίας δεν κινήθηκε προς τη θετική πλευρά της εμπιστοσύνης αλλά παρέμεινε στην αρνητική εκδοχή της επιφυλακτικότητας. Φαίνεται πως η κοινωνική αποξένωση διευρύνεται και αντ αυτού συμπληρώνεται με μια «θέαση» της κοινωνίας παρά συμμετοχή. Αν σκιαγραφούσαμε την καθημερινή χρήση των Μέσων επικοινωνίας στην χώρα μας, θα διαπιστώναμε ότι: Οι μισοί περίπου των ερωτηθέντων πολιτών δεν έχουν πρόσβαση στο διαδίκτυο, τα δύο τρίτα των πολιτών δεν διαβάζουν καθόλου εφημερίδα, το ένα τρίτο παρακολουθεί τηλεόραση περισσότερο από τρεις ώρες την ημέρα και περίπου το ένα τέταρτο ακούει καθημερινά ραδιόφωνο περισσότερο από τρεις ώρες. Επιπλέον, παρά την ιδιαίτερα αυξημένη χρήση της τηλεόρασης δεν φαίνεται να αφιερώνεται χρόνος σε πολιτικά και ειδησεογραφικά θέματα. παρακολουθούν καθόλου πολιτικά θέματα στην τηλεόραση. Το ραδιόφωνο δεν χρησιμοποιείται για πολιτική ενημέρωση από την συντριπτική πλειοψηφία των ακροατών. Όσον αφορά στην ανάγνωση εφημερίδων όπου έχουμε ήδη επισημάνει ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό μη ανάγνωσης, παρατηρούμε ότι το ποσοστό που δηλώνει χρήση του μέσου αυτού είναι το 38,7% των ερωτηθέντων. Από αυτούς, το 22,2% δεν διαβάζει καθόλου πολιτικά θέματα ή πολιτική ειδησεογραφία, ενώ το 69,3% των αναγνωστών διαθέτει λιγότερο από μία ώρα (51.6% λιγότερο από μισή ώρα και το 17,7% από μισή έως μία ώρα). Η κυριαρχία της τηλεόρασης αφορά τόσο στην σταθερή εγχώρια προτίμηση σε σχέση με άλλα μέσα όσο και στην ιδιαίτερα μεγάλη χρήση της τηλεόρασης σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. 11

12 Ωστόσο πρέπει να τονίσουμε ότι οι διαφοροποιήσεις τόσο στη συμμετοχή των ( 22 χώρες το 22, 25 χώρες το 24 και 28 χώρες το 28), όσο και στο χρονικό διάστημα διεξαγωγής της έρευνας πεδίου καθώς και οι σταθμίσεις δείγματος πληθυσμών προτρέπουν για περαιτέρω διερεύνηση των ποσοστών προκειμένου να διεξάγουμε ασφαλή συγκριτικά αποτελέσματα. Στη συνέχεια η κοινωνική εμπιστοσύνη όπως αυτή οικοδομείται με όρους απουσίας εκμετάλλευσης και δικαιότητας/δικαιοσύνης απουσία αδικίας, συνεχίζει να κυμαίνεται στη χώρα μας κάτω από τον ΕΜΟ τόσο στις μεσαίες όσο και στις απόλυτες τιμές της κλίμακας (Πίνακας 2). Οι Έλληνες σε μεγαλύτερα ποσοστά από τον ΕΜΟ πιστεύουν πως «οι περισσότεροι άνθρωποι θα προσπαθούσαν να τους εκμεταλλευτούν αν είχαν την ευκαιρία» και σε μικρότερα ποσοστά από τον ΕΜΟ θεωρούν πως «οι άνθρωποι θα προσπαθούσαν να είναι δίκαιοι απέναντί τους». Ο φόβος (ή/και η πεποίθηση) της εκμετάλλευσης στην αρχή της δεκαετίας στις απόλυτες τιμές της κλίμακας ήταν εντονότερος, προς το τέλος της δεκαετίας όμως εμφανίζεται μια αργή τάση σύγκλισης με τον ΕΜΟ. Στον αντίποδα της κλίμακας ως προς τη δίκαιη αντιμετώπιση από τον συνάνθρωπο ο φόβος της αδικίας ενισχύεται με αποτέλεσμα η απόκλιση από τον ΕΜΟ να μεγαλώνει. Με το τέλος της δεκαετίας, όλο και λιγότεροι Έλληνες πιστεύουν ότι «οι άνθρωποι νοιάζονται κυρίως για τον εαυτό τους» και η διαφορά από τον αντίστοιχο ΕΜΟ δείχνει να μειώνεται. Η απόκλιση όμως παραμένει ακόμη σημαντική. Η πεποίθηση για την ύπαρξη κοινωνικής αλληλεγγύης στη χώρα μας παραμένει σε χαμηλά ποσοστά. Το ενδιαφέρον είναι ότι στην παράμετρο αυτή διαπιστώνεται σύγκλιση με τον ΕΜΟ διότι όλο και λιγότερο ευρωπαίοι πιστεύουν (απόλυτα) στην ύπαρξη αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας στη σύγχρονη κοινωνία. Ενδιαφέρον για την πολιτική: Η ΕΚΕ επιβεβαιώνει την πλήρη απαξίωση της πολιτικής στη χώρα μας, όπως άλλωστε έχει διαπιστωθεί σε όλες τις σύγχρονες πολιτικές έρευνες (Πίνακας 4). Η απόκλιση από τον ΕΜΟ είναι σημαντική στην αρνητική εκδοχή της μεταβλητής. Τελευταία διαπιστώνεται μεγαλύτερη απόκλιση των ελληνικών δεδομένων από τον ΕΜΟ και στην απόλυτα θετική εκδοχή της μεταβλητής (μεγάλο ενδιαφέρον). 12

13 Εμπιστοσύνη στους θεσμούς: Α) Εμπιστοσύνη στο Κοινοβούλιο: Γενικά, τόσο στη χώρα μας (σε μεγαλύτερο βαθμό) όσο και στην Ευρώπη (σε μικρότερο βαθμό), η εμπιστοσύνη στο Κοινοβούλιο φθίνει (Πίνακας 5). Στη χώρα μας η απόλυτη απαξίωση σχεδόν διπλασιάστηκε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας και σχεδόν εξαφανίστηκε η απόλυτα θετική ψήφος εμπιστοσύνης. Οι ευρωπαϊκοί μέσοι όροι επίσης αναδεικνύουν μια κρίση αξιοπιστίας του θεσμού σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Β) Εμπιστοσύνη στους Νόμους: Οι απόλυτες τιμές της μεταβλητής (καμία απολύτως εμπιστοσύνη απόλυτη εμπιστοσύνη) υποδεικνύουν ότι διπλασιάζεται σχεδόν η δυσπιστία ενώ μειώνεται εξαιρετικά σημαντικά (υποπενταπλασιάζεται) η απόλυτη εμπιστοσύνη στη χώρα μας με το τέλος της δεκαετίας (Πίνακας 6). Οι διακυμάνσεις του ΕΜΟ επίσης καταδεικνύουν μια αργή αλλά σταθερή δυσπιστία του κοινωνικού σώματος κατά των νόμων νομικού συστήματος. Γ) Εμπιστοσύνη στην Αστυνομία: Ούτε ο θεσμός της Αστυνομίας, ο οποίος απολάμβανε της εμπιστοσύνης του κοινού στη χώρα μας κατά τη διάρκεια του 1 ου «κύματος» και εμφανίζεται ακόμη και σήμερα ισχυρός στις μέσες όμως τιμές της μεταβλητής, δεν ξέφυγε του γενικότερου κλίματος δυσπιστίας και απαξίωσης (Πίνακας 7). Αυτό καταδεικνύεται από τα αυξημένα ποσοστά στις απόλυτες τιμές της μεταβλητής όπου η θέση «καμία απολύτως εμπιστοσύνη» διπλασιάζει τα ποσοστά της στο κοινωνικό σώμα ενώ η «απόλυτη εμπιστοσύνη» υποτριπλασιάζεται. Με αυτόν τον τρόπο η απόκλιση του ελληνικού κοινού από τον ΕΜΟ, ο οποίος χαρακτηρίζεται από σχετική σταθερότητα, σταδιακά διευρύνεται προς την κατεύθυνση της μεγαλύτερης κρίσης εμπιστοσύνης στο θεσμό στη χώρα μας. Δ) Εμπιστοσύνη στους πολιτικούς: Εξαιρετικά αυξημένα - και δραματικά μειούμενα με την πάροδο των χρόνων της δεκαετίας - εμφανίζονται τα ποσοστά απαξίωσης των πολιτικών στη χώρα μας ενώ και στον ΕΜΟ η απαξίωση εμφανίζεται διευρυμένη (Πίνακας 8). Με το τέλος της δεκαετίας, το 4,4% του ελληνικού κοινού «δεν έχει καμία απολύτως εμπιστοσύνη στους πολιτικούς», (ο αντίστοιχος ΕΜΟ είναι 23,2%) ενώ «απόλυτη εμπιστοσύνη» συνεχίζει να επιδεικνύει μόλις το,6% (με τον αντίστοιχο ΕΜΟ να φθάνει μειούμενος από την αρχή της δεκαετίας μόλις το 1%). Και ενώ με την αρχή της δεκαετίας η απόλυτη εμπιστοσύνη του ελληνικού κοινού προς τους πολιτικούς εμφανιζόταν μεγαλύτερη από τον ΕΜΟ, σήμερα είναι εμφανώς μεγαλύτερη του ΕΜΟ η δυσπιστία στη χώρα μας. 13

14 Ε) Εμπιστοσύνη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: Φαίνεται πως ο Έλληνας μεταμορφώνεται σε ευρωσκεπτικιστή. Η τάση εμπιστοσύνης που εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας φαίνεται πως έχει υποχωρήσει αισθητά σήμερα (Πίνακας 9). Ενώ στην αρχή της δεκαετίας η θέση της «καμίας εμπιστοσύνης» στο θεσμό από το ελληνικό κοινό βρισκόταν κάτω από το ποσοστό του ΕΜΟ, σήμερα βρίσκεται αισθητά παραπάνω και με υπερδιπλάσιο σκεπτικισμό. Αναφορικά με τη θέση της «απόλυτης εμπιστοσύνης» κι ενώ στον ΕΜΟ διαπιστώνεται επίσης μια κατεδάφιση (!) των ποσοστών και για ολόκληρη τη δεκαετία, στην Ελλάδα διαπιστώνεται πλήρης ανατροπή επί τα χείρω. ΣΤ) Εμπιστοσύνη στα Ηνωμένα Έθνη: Φαίνεται πως η ήδη διαπιστωμένη δυσπιστία απέναντι σε υπερεθνικούς οργανισμούς έχει ενισχυθεί έτι περαιτέρω (Πίνακας 1). Το ελληνικό κοινό σε μεγαλύτερα (υπερδιπλάσια) ποσοστά - και διαχρονικά - «δεν έχει καμία απολύτως εμπιστοσύνη» στον Ο.Η.Ε. συγκριτικά με τον ΕΜΟ, ενώ τα ποσοστά όσων «έχουν μεγάλη εμπιστοσύνη» στο θεσμό σταδιακά μειώνονται (υποδιπλασιάζονται) με μεγαλύτερη ταχύτητα από την αντίστοιχη θέση του ΕΜΟ. Αυτοτοποθέτηση στην κλίμακα «Αριστερά Δεξιά»: Οι μετατοπίσεις κατά τη διάρκεια της δεκαετίας είναι μικρές. Στη μέση της δεκαετίας κέρδιζε έδαφος η Δεξιόστροφη αυτοτοποθέτηση, ενώ σήμερα η σχεδόν Αριστερόστροφη (Πίνακας 11), δεδομένο που επιβεβαιώνεται και από τα εκλογικά αποτελέσματα των εθνικών εκλογών της δεκαετίας. Ανησυχία προκαλεί το υψηλό ποσοστό όσων δεν επιθυμούν να αυτοτοποθετηθούν (αμηχανία, αποχή, αδιαφορία, αδιευκρίνιστη ψήφος) το οποίο παραμένει υψηλότερο των αντίστοιχων ποσοστών του ΕΜΟ που όμως και αυτός καταγράφεται διογκωμένος ως προς αυτή την κατηγορία της μεταβλητής. Κατόπιν τούτων δικαιολογημένο εμφανίζεται το αίτημα για ισοκατανομή εισοδημάτων με την παρέμβαση της κυβέρνησης - της κάθε κυβέρνησης - (Πίνακας 15), όπου ένας στους δύο περίπου Έλληνες - και διαχρονικά συμφωνεί απόλυτα με την άποψη ότι «η κυβέρνηση πρέπει να πάρει μέτρα για να μειωθούν οι διαφορές μεταξύ των εισοδημάτων». Τα ποσοστά που συγκεντρώνονται στη συγκεκριμένη υποκατηγορία της μεταβλητής - κατά μιας ανεξέλεγκτης από το Κράτος οικονομικής ασυδοσίας - είναι πολύ υψηλότερα από τον ΕΜΟ. Τέλος, φαίνεται πως σήμερα περισσότερο από τα προηγούμενα χρόνια με εξαιρετικά κλονισμένη την εμπιστοσύνη σε ολόκληρη τη θεσμική συγκρότηση της 14

15 πολιτείας οι Έλληνες στρέφονται σε μεγαλύτερα ποσοστά και από τον ΕΜΟ στη σύγχρονη επιστήμη για να επιλυθούν τα προβλήματα του μέλλοντος (Πίνακας 18). Η αύξηση των ποσοστών που σημειώνονται στη χώρα μας σταδιακά κατά τη διάρκεια της δεκαετίας για να φθάσουν το 36,9% στην κατηγορία «συμφωνώ απόλυτα» και το 41,7% στην κατηγορία «συμφωνώ» (με αντίστοιχους ΕΜΟ, 21,1% και 36,9%) είναι ενδεικτική της εμπιστοσύνης με την οποία εξακολουθεί να περιβάλλει τη γνώση το ελληνικό κοινό, ένα ιδιαίτερα αισιόδοξο εύρημα. Δείκτες ατομικής και κοινωνικής ευημερίας - ευρωστίας: Α) Ικανοποίηση από τη ζωή γενικά: Ενώ γενικά το κοινωνικό σώμα δείχνει ικανοποιημένο από τη ζωή του, συγκεκριμένοι δείκτες πιστοποιούν ότι μετά από μια παροδική βελτίωση στη μέση της δεκαετίας το επίπεδο ικανοποίησης χειροτερεύει και στη χώρα μας όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη (Πίνακας 12). Οι «απόλυτα δυσαρεστημένοι» στην Ελλάδα είναι ποσοστιαία περισσότεροι από τον ΕΜΟ που κι αυτός αργά χειροτερεύει, ενώ οι «απόλυτα ευχαριστημένοι» υποχωρούν ως ποσοστό στη χώρα μας και συγκριτικά είναι υποδιπλάσιοι του ΕΜΟ ο οποίος υποχωρεί επίσης. Β) Ικανοποίηση από την οικονομία: Διαπιστώνεται μεγάλη απόκλιση των πεποιθήσεων του ελληνικού κοινού από το ΕΜΟ και για ολόκληρη τη δεκαετία με εμφανή σημάδια επιδείνωσης πρόσφατα (Πίνακας 13). Το διπλάσιο ποσοστό του ελληνικού κοινού από τον ΕΜΟ που δήλωναν ότι «είναι απόλυτα δυσαρεστημένοι από την κατάσταση στην οικονομία στην Ελλάδα» στην αρχή της δεκαετίας, μετά από μια συγκρατημένη αισιοδοξία στη μέση της δεκαετίας βυθίζονται σε ποσοστό 37,7% στη δυσαρέσκεια με το τέλος της δεκαετίας, ενώ ο ΕΜΟ παραμένει στο 15,8%. Οι «απόλυτα ευχαριστημένοι» Έλληνες με την πάροδο του χρόνου συρρικνώνονται στο,1% ενώ ο ΕΜΟ συρρικνώνεται επίσης σε ποσοστό 2,6%. Γ) Ικανοποίηση από τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας: Σχετικά ικανοποιημένοι εμφανίζονται οι Έλληνες με τον τρόπο λειτουργίας του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος και της δημοκρατίας μας μέχρι τα μέσα περίπου της δεκαετίας (Πίνακας 14). Ο 4 ος γύρος όμως της ΕΚΕ καταδεικνύει ότι σήμερα υπάρχει εμφανής αντιστροφή του κλίματος. Τα σημαντικότερα ποσοστά αθροίζονται προς τον άξονα δυσαρέσκειας αντίθετα με ότι συνέβαινε προηγούμενα, ενώ απόκλιση εντοπίζεται και από τον ΕΜΟ στις ακραίες θέσεις της μεταβλητής. Έτσι, οι Έλληνες εμφανίζονται σε μεγαλύτερα ποσοστά «απόλυτα δυσαρεστημένοι» σήμερα από παλαιότερα (διπλάσιο ποσοστό) και με σημαντική απόκλιση από τον ΕΜΟ ο οποίος 15

16 επίσης επιδεινούται, και σε εξαιρετικά χαμηλότερα ποσοστά από προηγούμενα στη θέση των «απόλυτα ικανοποιημένων», (η μεταβολή ήταν από 14,4% σε μόλις 3,7%), με τον ΕΜΟ να παραμένει εδώ σχετικά σταθερός. Δ) Αίσθηση ατομικής ευτυχίας: Γενικά φαίνεται πως εξακολουθούμε να είμαστε χαρούμενος λαός και σε γενικές γραμμές «νοιώθουμε καλά». Όμως νοιώθουμε λιγότερο καλά συγκριτικά με τον ΕΜΟ ενώ μειώνονται αισθητά τα ποσοστά αυτών που νοιώθουν πολύ ευτυχισμένοι / ευχαριστημένοι, τα οποία σε κάθε περίπτωση είναι υποδιπλάσια του ΕΜΟ που και αυτός εμφανίζεται μειωμένος (Πίνακας 19). Οι ενδείξεις για μια αργή αλλά σταθερή επιδείνωση της εικόνας των αρχών της δεκαετίας είναι σήμερα ηχηρά παρούσες. Ε) Κοινωνικότητα: Εξακολουθούν να παραμένουν κοινωνικοί οι Έλληνες σε γενικές γραμμές αν και οι πολλές επαφές κατά τη διάρκεια της εβδομάδας με φίλους, συγγενείς ή συναδέλφους σε κοινωνικές εκδηλώσεις εμφανίζονται περιορισμένες σε σχέση με τον ΕΜΟ (Πίνακας 2). Κοινωνικές φοβίες - ανασφάλεια Α) Η Βία στην Κοινωνία: Με τον τρόπο που καταμετράται η άμεση και η έμμεση θυματοποίηση σε βίαιη εγκληματικότητα από την ΕΚΕ προκύπτει ότι η άμεση και έμμεση έκθεση του ελληνικού κοινού στη βία εμφανίζεται σχετικά μειωμένη - στη βάση βιωματικής εμπειρίας (αντικειμενικό κριτήριο) - με το τέλος της δεκαετίας που διανύουμε. Οι αντίστοιχοι ΕΜΟ εμφανίζονται επίσης σταδιακά να μειώνονται. Οι διαφοροποιήσεις του ελληνικού κοινού με τον ΕΜΟ είναι μικρές (Πίνακας 21). Β) Το αίσθημα ανασφάλειας: Αντίθετα με το παραπάνω αντικειμενικό κριτήριο, το μέγεθος της ανασφάλειας του Έλληνα πολίτη (υποκειμενικό κριτήριο) εμφανίζεται να μεγαλώνει (Πίνακας 22), αφού τα ποσοστά του κοινού που αισθάνονται «πολύ ασφαλείς» σταδιακά μειώνονται δραματικά στη χώρα μας (ο αντίστοιχος ΕΜΟ παραμένει σχετικά σε σταθερά επίπεδα) και αντιστοίχως εμφανίζονται κατά πολύ μεγαλύτερα τα ποσοστά του κοινού που αισθάνονται «ανασφαλείς και πολύ ανασφαλείς» (ποσοστό 42,5% του ελληνικού κοινού με σημαντική απόκλιση - διπλάσιο ποσοστό σχεδόν- από το αντίστοιχο 25,2% του ΕΜΟ). Η τάση αυτή ερμηνεύεται συνδυαστικά και αναφορικά με την κρίση εμπιστοσύνης στο θεσμό της αστυνομίας αλλά και την όξυνση των ξενοφοβικών τάσεων (βλ. κατωτέρω). 16

17 Κοινωνική ανοχή συνοχή Α) Πολιτική απέναντι σε άτομα διαφορετικής φυλής ή εθνικής ομάδας: Ως πλέον αποδεκτή πολιτική απέναντι στους «ξένους» για το ελληνικό κοινό και σε ποσοστό που ξεπερνά το 5% (54,5% για την ακρίβεια) θεωρείται εκείνη που επιτρέπει σε λίγους να έρχονται και να ζουν εδώ. (Πίνακας 24). Ως δεύτερη πλέον αποδεκτή πολιτική και σε ποσοστό της τάξης του 28,5% θεωρείται εκείνη που δεν επιτρέπει σε κανέναν να έρχεται και να ζει εδώ. Οι τάσεις αυτές φαίνεται να παγιώνονται στη δεκαετία και να αφίστανται σημαντικά των αντίστοιχων ΕΜΟ (33,9% για την πρώτη περίπτωση και 14,5% για τη δεύτερη). Β) Πολιτική για αλλοδαπούς από φτωχότερες χώρες της Ευρώπης: Ως πλέον αποδεκτή πολιτική και σε αυτήν την περίπτωση αναδεικνύεται από το ελληνικό κοινό και σε ποσοστό 49,6% θεωρείται εκείνη που επιτρέπει σε λίγους να έρχονται και να ζουν εδώ. (Πίνακας 25). Ως δεύτερη πλέον αποδεκτή πολιτική και σε ποσοστό της τάξης του 34,2% θεωρείται εκείνη που δεν επιτρέπει σε κανέναν να έρχεται και να ζει εδώ. Οι τάσεις αυτές φαίνεται να οξύνονται εσχάτως και να παγιώνονται σε υψηλά ποσοστά απόρριψης στη δεκαετία. Από την άλλη πλευρά αφίστανται σημαντικά των αντίστοιχων ΕΜΟ των οποίων το αρνητικό πρόσημο δείχνει επίσης αργά αλλά σταθερά να μεγεθύνεται (34,1% για την πρώτη περίπτωση και 17,3% για τη δεύτερη). Γ) Στάσεις απέναντι στους ξένους Επίδραση των ξένων στην (εθνική) οικονομία: Σταθερά αλλά με αυξημένη δυσανεξία το ελληνικό κοινό φαίνεται να πιστεύει πως επιδρούν περισσότερο αρνητικά οι ξένοι στην εθνική οικονομία παρά θετικά (Πίνακας 26). Μια μικρή ένδειξη ανοχής στο μέσον της δεκαετίας δείχνει πώς σύντομα εξουδετερώθηκε από την ενεργοποίηση ισχυρών αρνητικών αντανακλαστικών τα οποία επανέκαμψαν σύντομα. Μάλιστα οι ακραία αρνητικές θέσεις της κλίμακας συγκεντρώνουν υψηλά ποσοστά που αθροίζουν στο 25% (αρκετά υψηλότερα από τον ΕΜΟ που κυμαίνεται στο 9,4%). Η δε στάση απόλυτης αποδοχής μειώθηκε από το 4,4% στο μόλις 2% ενώ και ο ΕΜΟ υποχωρεί ανεπαίσθητα στο 5,3%. Β)Στάσεις απέναντι στους ξένους Επίδραση των ξένων στην (εθνική) πολιτιστική ζωή: Αντίθετα με τις ευρωπαϊκές καταγραφές που τοποθετούνται σε υψηλότερα ποσοστά προς την κατεύθυνση της πεποίθησης ότι με τους ξένους η πολιτιστική ζωή εμπλουτίζεται, το ελληνικό κοινό διακατέχεται από μια εμμονή στη θέση ότι με τους ξένους η πολιτιστική ζωή υποβαθμίζεται (Πίνακας 27). Στη συνέχεια οι απόλυτα αρνητικές ακραίες θέσεις εμφανίζουν αυξημένα ποσοστά σε 17

18 σχέση με τις προηγούμενες καταγραφές (27,4% στο 4 ο κύμα έναντι 23,4% του 1 ου και 2,5% του 2 ου ) ενώ κινούνται σε σημαντική απόκλιση από τον αντίστοιχο ΕΜΟ (7,6%). Οι δε απόλυτα θετικές θέσεις εμφανίζουν στη χώρα μας μείωση από το 3,6% (το 22-3) στο 2,3% (29),υστερώντας έτσι επίσης σημαντικά από τον ΕΜΟ (1,2% το 28-9). Γ) Λοιπές ελευθερίες: Σε αντίθεση με τα παραπάνω, η ελληνική κοινωνία εμφανίζεται περισσότερο ανεκτική απέναντι στην ελευθερία των ομοφυλοφίλων να ζουν τη ζωή τους όπως τη θέλουν συγκλίνοντας σχετικά με τον ΕΜΟ (Πίνακας 16) ενώ παράλληλα φαίνεται πως η θρησκευτικότητα εκκοσμικεύεται - βρίσκεται σε τάση υποχώρησης (19,9% θεωρούν ότι είναι πολύ θρήσκοι το 29 έναντι ποσοστού 42,9% το 22-3 και 5,9% θεωρούν ότι δεν είναι καθόλου θρήσκοι έναντι του 2,2% στην αρχή της δεκαετίας). Τα ποσοστά αποκλίνουν σε κάθε περίπτωση από τον αντίστοιχο ΕΜΟ ο οποίος εμφανίζει (28-9) υψηλότερα ποσοστά στην κατηγορία «καθόλου θρήσκος» (19,5%) και μικρότερα στην κατηγορία «πολύ θρήσκος» (1,2%). Η αποτίμηση των πεποιθήσεων του ελληνικού κοινού σήμερα, σε σχέση με το ευρωπαϊκό, αναφορικά με το επίπεδο κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης καθώς και τη συντήρηση της κοινωνικής ευνομίας και ευταξίας αναγκαστικά διέρχεται και από τη συνδυαστική αποτίμηση των παρακάτω συμπληρωματικών δεδομένων του 4 ου κύματος της ΕΚΕ. Αναφορικά με την αξιοκρατία και την οικονομική επιβράβευση των προσπαθειών που οδηγούν στην αποδοχή των μεγάλων εισοδηματικών διαφορών μεταξύ των ατόμων σε μια κοινωνία, το ελληνικό κοινό συμφωνεί απόλυτα σε ποσοστό 24,9% και απλά συμφωνεί σε ποσοστό 47,8% με την άποψη ότι «οι μεγάλες εισοδηματικές διαφορές μεταξύ των ατόμων είναι αποδεκτές όταν ανταποκρίνονται στα προσόντα και στην ατομική προσπάθεια του καθενός» (Πίνακας 1β). Δηλαδή, το ελληνικό κοινό σε ποσοστά πολύ υψηλότερα από τον ΕΜΟ (συνολικά 71% έναντι του 51% του ΕΜΟ) αλλά και κατ ιδίαν όπως, ενδεικτικά, Μ. Βρετανίας (63%), Γερμανίας (6%), Ισπανίας (52%) και Πορτογαλίας (47%), αναδεικνύουν την πεποίθηση - και το ανάλογο κοινωνικό αίτημα - για επιμονή σε απόλυτη αξιοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη. Από την άλλη πλευρά το ελληνικό κοινό διακατέχεται σε συντριπτικά υψηλά ποσοστά (συμφωνεί απόλυτα σε ποσοστό 38,6% και απλά συμφωνεί σε ποσοστό 18

19 5,2%) από την πεποίθηση ότι «για να είναι δίκαιη μια κοινωνία, οι διαφορές στο βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων πρέπει να είναι μικρές» (Πίνακας 2β). Γενικά ή φωνή των ευρωπαίων πολιτών στην πλειοψηφία της συντάσσεται με αυτήν την άποψη. Την παραπάνω πρωτοκαθεδρία - και με διαφορά - του ελληνικού κοινού ακολουθούν με επίσης υψηλά ποσοστά αποδοχής της άποψης, η Πορτογαλία (84,8%) και η Ισπανία (81,6%), χώρες, δηλαδή, του Ευρωπαϊκού Νότου. Αντίθετα σε χώρες όπως η Βρετανία και η Γερμανία - Ευρωπαϊκός Βορράς τα ποσοστά πλησιάζουν τον ΕΜΟ ενώ παράλληλα εντοπίζεται συνολικά ένα 27% των Βρετανών και ένα 18% των Γερμανών που διαφωνούν. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύονται συγκεκριμένες διαφοροποιήσεις των ευρωπαϊκών κοινωνιών, όπως, ενδεικτικά, η ταξικότητα των κοινωνιών στη Βρετανία και τη Γερμανία. Στο πεδίο των διακρίσεων που δυναμιτίζουν, όταν εντοπίζονται την κοινωνική συνοχή ανοχή, συμπληρωματικά σημειώνουμε τα ακόλουθα: Ι) Αναφορικά με τη θέση και το ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία διάκριση με βάση το φύλο: Το ελληνικό κοινό περίπου κατά το ήμισυ (48%) διακατέχεται από την πεποίθηση ότι «η γυναίκα θα πρέπει να είναι έτοιμη να αφήσει την εργασία της για χάρη της οικογένειάς της» (Πίνακας 3β). Ανάλογη είναι η εικόνα στην Πορτογαλία (51%) και την Ισπανία (43%). Στον ευρωπαϊκό βορρά - ενδεικτικά Βρετανία (38%) και Γερμανία (38,9%) - τα πράγματα εμφανίζονται με διαφοροποιήσεις, οι οποίες γίνονται εντονότερες στις θέσεις «διαφωνώ» και «διαφωνώ απόλυτα» της κλίμακας Ελλάδα 2,3%, Πορτογαλία 4%, Ισπανία 4,2%, Γερμανία 17,2%, Αγγλία 26,8% ενώ ο ΕΜΟ όρος εμφανίζει το ½ περίπου των ευρωπαίων συνολικά να συμφωνεί με την παραπάνω άποψη (Πίνακας 2β). ΙΙ) Αναφορικά με τη θέση και το ρόλο της γυναίκας στην αγορά εργασίας σε συνθήκες σπανιότητας πόρων - διάκριση με βάση το φύλο: Το ελληνικό κοινό φαίνεται να συντάσσεται με την άποψη ότι σε συνθήκες σπανιότητας πόρων, οι άντρες πάνε για δουλειά και οι γυναίκες μένουν σπίτι, καθώς το ελληνικό κοινό σε διπλάσιο ποσοστό από τον ΕΜΟ και με πολύ μεγάλη διαφορά από άλλες ευρωπαϊκές χώρες τόσο του νότου όσο και του βορρά συμφωνούν απόλυτα ή/και συμφωνούν με ην άποψη ότι «όταν δεν υπάρχουν αρκετές δουλειές, οι άνδρες θα πρέπει να έχουν μεγαλύτερο δικαίωμα σε μια δουλειά από τις γυναίκες». Στη χώρα μας το 14,7% και το 29,5% συμφωνούν απόλυτα ή/και συμφωνούν με την άποψη αυτή ενώ ο ΕΜΟ κυμαίνεται στα 5,8% και 14,8% αντίστοιχα, στην Ισπανία τα ποσοστά κυμαίνονται 19

20 στα 5% και 11,9% αντίστοιχα, στην Πορτογαλία στα 3,3% και 2%, στην Αγγλία 2,5% και 11,5% στη Γερμανία 2,8% και 12,2%. Αντίθετα τα συνολικά ποσοστά διαφωνίας είναι χαμηλότερα στην Ελλάδα (36%) συγκριτικά με τον ΕΜΟ (63%) και τα ποσοστά σε Πορτογαλία (71%), Γερμανία (66%), Ισπανία (71,5%) και Αγγλία (73,1%!), (Πίνακας 6β). Αναφορικά με την κοινωνική ευταξία ευνομία και ασφάλεια, σημειώνουμε τα εξής: Ο κοινωνικός ρόλος του θεσμού του σχολείου ως μηχανισμού άσκησης τυπικού κοινωνικού ελέγχου στη χώρα μας όχι μόνο δεν αμφισβητείται αλλά επικροτείται ηχηρά, αφού το 82% του κοινού συμφωνεί απόλυτα ή απλά συμφωνεί με την άποψη ότι «τα σχολεία πρέπει να διδάσκουν στα παιδιά να υπακούν σε κανόνες και να πειθαρχούν» και σε ποσοστό μεγαλύτερο τον ΕΜΟ (77%). Μεγαλύτερα ποσοστά πάντως καταγράφονται σε χώρες όπως η Αγγλία (9%), η Ισπανία (9%) και η Πορτογαλία (89%) ενώ σε χώρες όπως η Γερμανία το ποσοστό αυτό κυμαίνεται στο 56%. Τα δεδομένα αυτά που ξεφεύγουν από ομογενοποιητικές ερμηνείες του διπόλου ευρωπαϊκός βορράς - ευρωπαϊκός νότος, επιδέχονται πολλών διαφορετικών ερμηνειών ανάλογα με την οπτική του ισχύοντος σε κάθε χώρα νομικανονιστικού πλαισίου λειτουργίας του θεσμού, του ρόλου και της θεσμικής αποστολής του, τις κυρίαρχες αντιλήψεις για το ρόλο του εκπαιδευτικού συστήματος σε σχέση με το κράτος και τους λοιπούς κοινωνικούς θεσμούς ή/και τη «χαλάρωση» ή «αυστηροποίηση» των πειθαναγκαστικών και χειραγωγητικών μηχανισμών του σχολείου στις κατ ιδίαν χώρες (Πίνακας 4β). Η μέχρι τα τέλη του 188 διαπιστωμένη πεποίθηση προς μια προοδευτικήριζοσπαστική αντίληψη για τον εγκληματοπροληπτικό χαρακτήρα της ποινής και τη δι αυτού εξασφάλιση κοινωνικής ευνομίας, ευταξίας και ασφάλειας - του διδύμου δηλαδή της τήρησης του νόμου και της τάξης σήμερα δοκιμάζεται με την επανάκαμψη του κλασσικού προτύπου αυστηροποίησης των ποινών και την δι αυτής ενίσχυση του κατασταλτικού σκέλους της τιμωρίας. 7 Με τη συντριπτική πλειοψηφία 7 Χαρακτηριστική ήταν η εδραιωμένη ριζοσπαστική πεποίθηση για την κατάργηση της θανατικής ποινής στη χώρα περί τα μέσα του 198 που οδήγησε και στην τυπική κατάργησή της. Επίσης οι τάσεις 2

21 του ελληνικού κοινού (75,2%) να συμφωνεί απόλυτα ή απλά να συμφωνεί με την άποψη πως «στα άτομα που παραβαίνουν το νόμο πρέπει να επιβάλλονται ακόμα αυστηρότερες ποινές από αυτές που επιβάλλονται σήμερα», αναδεικνύεται και μια έμμεση αλλά ηχηρή μομφή στον τρόπο απονομής δικαιοσύνης στη χώρα (Πίνακας 5β). Σημειώνεται επίσης, ότι η πεποίθηση αυτή φαίνεται να είναι κοινή - και σε ανάλογα ποσοστά - σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, με τον ΕΜΟ να ανέρχεται στο 71,5%. Σε κάποιες χώρες μάλιστα σημειώνονται μεγαλύτερα ποσοστά - Αγγλία (76,7%), Ισπανία (84,1%), Πορτογαλία (76,9%) - ενώ σε άλλες, μικρότερα όχι όμως και εξουδετεροποιητικά μικρότερα - Γερμανία (62,4%). Επιπλέον η πεποίθηση αυτή μοιάζει να αντανακλά το αίσθημα ανασφάλειας που διακατέχει τον πολίτη. Σχετικά με το ζήτημα του αισθήματος ασφάλειας του πολίτη απέναντι στη βία, διαπιστώνεται ότι στην Ελλάδα υπάρχει μεγαλύτερη ανησυχία (34,4%) - όπως καταδεικνύεται με μεγαλύτερη ευκρίνεια από την θέση «ποτέ» της μεταβλητής - (Πίνακας 7β) τόσο από τον ΕΜΟ (43,6%) όσο και από τα αντίστοιχα ποσοστά τόσο του ευρωπαϊκού βορρά όσο και του νότου, όπως ενδεικτικά, στην Αγγλία (39,5%), την Ισπανία (4,8%), την Πορτογαλία (43,1%), την Γερμανία (51,1%). Είναι ενδεικτικό ότι, αντίθετα από τα καθ υμάς, στη Γερμανία οι πολίτες ανησυχούν εξαιρετικά λίγο σε συντριπτικά ποσοστά (9%!), στη δε Αγγλία, σε ποσοστό 76%. Επίσης στη χώρα μας οι πολίτες εκφράζουν την διαρκή ή σχεδόν διαρκή ανησυχία τους μήπως πέσουν θύματα βίας σε ποσοστό διπλάσιο από τον ΕΜΟ (6,9% και 3,4% αντίστοιχα). Στη συνέχεια, η μέτρηση της επίδρασης αυτής της ανησυχίας στην ποιότητα της ζωής του πολίτη εμφανίζεται επίσης με αυξημένα ποσοστά στη χώρα μας (Πίνακας 8β). Αντίθετα από τα συμβαίνοντα στην λοιπή Ευρώπη, στη χώρα μας οι πολίτες αισθάνονται ότι η ανησυχία αυτή ασκεί επίδραση σε ποσοστό 66%. Σχετικά με το ζήτημα του αισθήματος ασφάλειας του πολίτη απέναντι στην τρομοκρατία, η πίστη απέναντι στην πιθανότητα εκδήλωσης κάποιας τρομοκρατικής επίθεσης στην Ευρώπη σε ορατό χρονικό διάστημα (12 μήνες), φαίνεται να είναι ευθέως ανάλογη των βιωματικών εμπειριών από το μέγεθος και τη συχνότητα προηγούμενων επιθέσεων στις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Έτσι, στη χώρα μας αυτή η πιθανότητα εμφανίζεται σχεδόν βέβαιη στο 55% του πληθυσμού της έρευνας, ενώ ο ανοχής - κατανόησης του εγκληματικού φαινομένου και του εγκληματία. Βλ. σχετικά Δασκαλάκης Η., κ. ά., (1984): «Η Απονομή της Ποινικής Δικαιοσύνης στην Ελλάδα», Αθήνα, ΕΚΚΕ. 21

22 ΕΜΟ αθροίζει στο μεγαλύτερο ποσοστό του 64%, στην Πορτογαλία στο 5%, στην Ισπανία στο 72%, στη Γερμανία στο 75%, στην Αγγλία στο 83% (Πίνακας 9β). Η δε πίστη όμως απέναντι στην πιθανότητα εκδήλωσης κάποιας τρομοκρατικής επίθεσης στην Ελλάδα σε ορατό χρονικό διάστημα (12 μήνες), συγκεντρώνει ποσοστό 47%, μεγαλύτερο από το 38% του ΕΜΟ (Πίνακας 1β). Ενδεικτικό είναι πως αντίστοιχη φοβία και μάλιστα σε μεγαλύτερα ποσοστά από αυτά που σημειώθηκαν στη χώρα μας φαίνεται να εμφανίζουν χώρες με πρόσφατες αφαιρετικά τραυματικές εμπειρίες τρομοκρατίας και σημαντική προϊστορία όπως η Αγγλία (63%) και η Ισπανία (78%). Προς επίρρωση, σημειώνουμε επίσης το χαμηλό ποσοστό του Πορτογαλικού κοινού (17%). Κι ενώ η λεγόμενη «τιμωρητικότητα» εμφανίζεται, όπως προαναφέρθηκε διευρυμένη και στη χώρα μας, η άποψη πως «αν κάποιος/α είναι ύποπτος/η για σχεδιασμό μιας τρομοκρατικής επίθεσης στη χώρα σας η αστυνομία πρέπει να έχει το νόμιμο δικαίωμα να τον/την κρατήσει στη φυλακή μέχρι να αποδειχθεί η μη συμμετοχή του σε αυτόν τον σχεδιασμό» - που αγγίζει το ζήτημα της καταστρατήγησης θεμελιώδους δικαιώματος με την κράτηση υπόπτων, δηλαδή, το ζήτημα της διλημματικής στάθμισης - σύγκρουσης προστασίας εννόμων αγαθών, το κοινό πρέπει να αποφασίσει σταθμίζοντας την προνομιακή αξία του δικαιώματος της ελευθερίας και αυτοδιάθεσης ή της προστασίας του έννομου αγαθού της ασφάλειας - δεν βρίσκει τόσο υψηλά ποσοστά ανταπόκρισης (Πίνακας 11β). Το 58,7% συμφωνεί συνολικά με την άποψη αυτή ενώ το 18,5% διαφωνεί. Με αυτόν τον τρόπο το ελληνικό κοινό βρίσκεται σε δυσαρμονία με τους αντίστοιχους ΕΜΟ (78,1% και 9,7% αντίστοιχα) αλλά και των λοιπών του Πίνακα (11β). Οι βιωματικές ιστορικές μνήμες του λαού μας από παρόμοιες πρακτικές σε συνδυασμό με τη διόγκωση της κρίσης εμπιστοσύνης στους θεσμούς ίσως συνηγορούν για τα παραπάνω ποσοστά. Ομοίως και αναφορικά με το ζήτημα της νομιμοποίησης - νομιμότητας των βασανιστηρίων για την προστασία υπέρτατου αγαθού ή δημοσίου συμφέροντος η μνήμη και η ιστορία φαίνεται να διαδραματίζουν κι εδώ το ρόλο τους. Η άποψη «ο βασανισμός ενός κρατούμενου σε φυλακή της χώρας σας δεν είναι ποτέ δικαιολογημένος ακόμα κι αν μπορεί να παρέχει πληροφορίες που θα μπορούσαν να αποτρέψουν μια τρομοκρατική επίθεση» βρίσκει υποστηρικτές στο 6,2% των ερωτηθέντων στη χώρα μας που ως ποσοστό ταυτίζεται στην περίπτωση αυτή με τον 22

23 ΕΜΟ (Πίνακας 12β). Η τρομοκρατία της τρομοκρατίας δεν πείθει τον Έλληνα αλλά και τον μέσο Ευρωπαίο ότι η βία των βασανιστηρίων είναι δικαιολογημένη. Μάλιστα οι Έλληνες εμφανίζονται οι πλέον αρνητικοί από το κοινό των του πίνακα με πλέον ανεκτικούς τους Αγγλοσάξονες. Μια σημαντική συμβολή του 4 ου κύματος της ΕΚΕ είναι ότι μας παρέχει τη δυνατότητα να καταγράψουμε με συστηματικό τρόπο και για πρώτη ίσως φορά τις απόψεις του κοινού για όψεις κοινωνικής διαστρωμάτωσης στη χώρα. Οι ενδείξεις είναι σαφείς: Στη βάση ενός σύνθετου δείκτη, «της γενιάς των 4ρηδων», βλέπουμε να διαμορφώνεται το παρακάτω προφίλ της κατανομής της κοινωνικής τους θέσης με βάση τις πεποιθήσεις του ελληνικού κοινωνικού σώματος (Πίνακας 14β). Βέβαια η κυρίαρχη διερευνητική οπτική είναι αυτή της ηλικιακής προκατάληψης, των στερεοτύπων, των εμπειριών διακρίσεων με βάση την ηλικία η οποία συμβαδίζει με την ανίχνευση των αντιλήψεων και στάσεων του κοινού περί διακρίσεων - κατηγοριοποιήσεων - της κοινωνικής θέσης. Έτσι, και αναφορικά με το «πώς βλέπουν οι περισσότεροι άνθρωποι στην Ελλάδα την κοινωνική θέση των ατόμων που είναι στα 4 τους» διαπιστώνεται ότι το στερεότυπο περί του επιτυχημένου 4ρη που βρίσκεται στην ακμή της παραγωγικής του ηλικίας - η επιτυχία είναι στα σαράντα - επιβεβαιώνεται για την πλειοψηφία του ελληνικού κοινού (Πίνακας 14β). Η σχετική απόκλιση από τον ΕΜΟ είναι μικρή, καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι και στην Ευρώπη βλέπουν τους σαραντάρηδες ως γενικά επιτυχημένους. Στην Ελλάδα μάλιστα το ποσοστό της κατοχής από σαραντάρηδες απόλυτα υψηλής κοινωνικής θέσης είναι αυξημένο (23% για τις θέσεις 9 και 1 της κλίμακας, ενώ ο αντίστοιχος ΕΜΟ κυμαίνεται στο 15%). Ενδιαφέρον εμφανίζουν τα δεδομένα που υποδεικνύουν ότι στη χώρα μας συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες ένα μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων πιστεύουν ότι υπάρχουν και περιπτώσεις σαραντάρηδων που βρίσκονται στην «κατώτατη θέση» (underclass). Αναφορικά με το «πώς βλέπουν οι περισσότεροι άνθρωποι στην Ελλάδα την κοινωνική θέση των ατόμων που είναι στα 2 τους» (Πίνακας 13β) αντίθετα διαπιστώνεται ότι στη χώρα μας εντοπίζεται ένα μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων (μεγαλύτερο και από τον ΕΜΟ) που πιστεύουν ότι οι νέοι βρίσκονται στην απόλυτα χαμηλή κοινωνική θέση, με την Ισπανία και την Πορτογαλία να καταγράφουν επίσης υψηλά ποσοστά στις αρνητικές θέσεις της κλίμακας. Στη χώρα μας επίσης εντοπίζεται και το μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων (κατά τι χαμηλότερο από τον ΕΜΟ) που πιστεύουν 23

24 ότι οι νέοι βρίσκονται στην απόλυτα υψηλή κοινωνική θέση. Είναι γεγονός ότι τα ποσοστά υπερσυγκεντρώνονται στις μεσαίες θέσεις της κλίμακας τόσο στον ΕΜΟ όσο και στις άλλες χώρες του πίνακα, όμως είναι σαφής η τοποθέτηση των εικοσάρηδων στις χαμηλότερες των μεσαίων θέσεων τιμές της κλίμακας παρά στις υψηλότερες. Η συνολική εικόνα παραπέμπει σε μια ευρωπαϊκή νεότητα χαμηλής κοινωνικής θέσης που ρέπει προς την «κατώτατη τάξη». Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στην περίπτωση της Γερμανίας. Τέλος, αναφορικά με το «πώς βλέπουν οι περισσότεροι άνθρωποι στην Ελλάδα την κοινωνική θέση των ατόμων που είναι πάνω από τα 7 τους» (Πίνακας 15β) αντίθετα διαπιστώνεται ότι στη χώρα μας εντοπίζεται ένα μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων (μεγαλύτερο και από τον ΕΜΟ) που πιστεύουν ότι οι ηλικιωμένοι βρίσκονται στην απόλυτα υψηλή κοινωνική θέση. Γενικά θεωρούμενα τα ποσοστά υποδεικνύουν ότι στην Ελλάδα περισσότερο από τις λοιπές ευρωπαϊκές χώρες οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι 7ρηδες βρίσκονται σε καλή ή πολύ καλή κοινωνική θέση. Σχετικά με το «πώς βλέπουν οι πολίτες τα άτομα στα 2 τους και τα άτομα άνω των 7 ετών», (Πίνακας 16β) διαπιστώνεται ότι ένα μεγαλύτερο ποσοστό των Ελλήνων (38%) - μεγαλύτερο και από τον ΕΜΟ (28%) - βλέπει τα άτομα αυτά ως άτομα και όχι ως ομάδες. Μια άλλη ενδιαφέρουσα διαφοροποίηση διαφαίνεται στο ότι ενώ παντού στην Ευρώπη οι κυρίαρχες τάσεις δείχνουν ότι τα άτομα αυτά αντιμετωπίζονται ως δύο διαφορετικές ομάδες που ανήκουν στην ίδια κοινότητα στην Ελλάδα είναι μικρότερο το ποσοστό αυτό από τον ΕΜΟ, (39,6% ενώ ο ΕΜΟ 46,6%), τα δε συναφή ποσοστά ισοκατανέμονται με τα ποσοστά της παραπάνω κατηγορίας της μεταβλητής. Είναι σημαντικό να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι η διαφαινόμενη διαφοροποίηση αφορά σε αυτή καθαυτή τη φύση της ερώτησης (bias). Στη χώρα μας πέρα από την ηλικιακή κατηγοριοποίηση μεγάλη ανταπόκριση πιθανόν να έχει για το κοινό μια κατηγοριοποίηση γενεών του τύπου, η γενιά του Πολυτεχνείου, η γενιά των 7 ευρώ κλπ. Η στάθμιση της προκατάληψης και των στερεοτύπων στη βάση της ηλικίας, αναδεικνύει ότι σε πολύ μεγάλο ποσοστό οι Έλληνες κρίνουν σημαντικό να μην είναι προκατειλημμένοι απέναντι σε άτομα άλλων ηλικιακών ομάδων (αθροιστικά 6% έναντι 43,7% του ΕΜΟ) (Πίνακας 17β). Επίσης σε πολύ μεγάλο ποσοστό οι Έλληνες κρίνουν σημαντικό για τους ίδιους να θεωρούνται ως άτομα που δεν είναι προκατειλημμένοι απέναντι σε άτομα άλλων ηλικιακών ομάδων (αθροιστικά 52% έναντι 38,3% του ΕΜΟ) (Πίνακας 18β). 24

25 Αναφορικά με τις διακρίσεις με βάση την ηλικία, το ελληνικό κοινό πιστεύει πως υπάρχουν στη χώρα μας αλλά τις αξιολογεί είτε ως όχι πολύ σοβαρές (36,6% έναντι 33,9% ΕΜΟ), είτε ως καθόλου σοβαρές 19,7% - το υψηλότερο ποσοστό των του πίνακα και του ΕΜΟ) ενώ ως αρκετά σοβαρές (25,1%) (το χαμηλότερο ποσοστό των του πίνακα και του ΕΜΟ = 34,3%). Στην Ελλάδα σημειώνεται το χαμηλότερο ποσοστό στο ότι δεν υπάρχει καμία διάκριση με βάση την ηλικία (2,1% έναντι 3,1% του ΕΜΟ) Πίνακας 19β). Αντί επιλόγου Στην αρχή της δεκαετίας που διανύσαμε, η Ελλάδα στον καθρέφτη της Ευρώπης, ως προς τους αξιακούς προσανατολισμούς, καταλάμβανε μια θέση που χαρακτηρίζεται από την έμφαση σε συντηρητικές αξίες σε αντίθεση με εκείνες της ατομικής αυτονομίας και της αλλαγής. 8 Ο ευρύς δημόσιος σχολιασμός των αποτελεσμάτων επικεντρώθηκε στα δεδομένα που υποστήριζαν τη συντηρητικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας σε αντιδιαστολή με την πολιτική κουλτούρα της δεκαετίας του 198 στην οποία ηγεμόνευαν τα στερεότυπα της «δημοκρατικής- προοδευτικής παράταξης. Συγκεκριμένες μεταβλητές της ΕΚΕ υποστήριζαν αυτό το επιχείρημα όπως η αυτοτοποθέτηση των πολιτών στον άξονα Αριστερά Δεξιά, που έδειχνε μια συνεχή μετατόπιση του μέσου όρου προς τα δεξιά, η μεγαλύτερη εμπιστοσύνη απέναντι στην αστυνομία και τους νόμους / δικαιοσύνη σε αντιδιαστολή με την απαξίωση του Κοινοβουλίου και των πολιτικών ταγών, η πτώση του πολιτικού ενδιαφέροντος, η συχνότητα της προσευχής και του εκκλησιασμού. 9 Σήμερα μπορούμε να ανιχνεύσουμε συγκεκριμένες τάσεις παγίωσης πεποιθήσεων, στάσεων και συμπεριφορών αλλά και άλλες που φαίνεται να αλλάζουν κατά τη διαδρομή του χρόνου. Μια γενική διαπίστωση είναι πως στη μέση περίπου της δεκαετίας που διανύσαμε, τα διάφορα μεγέθη αναδεικνύουν τάσεις σύγκλισης με τη λοιπή Ευρώπη που πλέον καθίστανται όχι μόνο αποκλίνουσες αλλά ξεκάθαρα δυσδιάκριτες. 8 Βούλγαρης Ι., (27): «Η Ελλάδα στον καθρέφτη της Ευρώπης. Εθνικές πολιτικές πολιτισμικές τάσεις και παγκοσμιοποίηση», στο Καφετζής Π. Μαλούτας Θ. Τσίγκανου Ι. (επ.): «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΕΣ Ανάλυση Δεδομένων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας - ESS», Αθήνα, ΕΚΚΕ, σελ , εδώ σελ Βλ. Ι. Βούλγαρης (27), ανωτ. σημ., σελ

26 Ως προς τα επιμέρους, κατ αρχάς διαπιστώνεται η παγίωση μιας τάσης πολιτικής αποξένωσης - και μάλλον θα λέγαμε στα όρια της απόλυτης απόρριψης - των Ελλήνων πολιτών σε μεγαλύτερο βαθμό από τους λοιπούς Ευρωπαίους, από την πολιτική, τα κόμματα, τους πολιτικούς, αλλά και θεσμούς, όπως η δικαιοσύνη, το κοινοβούλιο, η αστυνομία. Η απαξίωση των πολιτικών, ο πολιτικός κυνισμός διευρύνεται. 1 Ένα συνεχώς διογκούμενο αίσθημα ανασφάλειας διαπερνά τόσο τις διαπροσωπικές σχέσεις όσο και τη στάση μας απέναντι στην πολιτική και την οικονομική μας κατάσταση, καθιστώντας ζητούμενο την ύπαρξη κοινωνικής συνοχής αλλά και της ανοιχτής δημοκρατίας. Είναι ίσως αναπόφευκτο, με δεδομένη την αίσθηση της απειλής να χαρακτηρίζει το ελληνικό κοινό, μια συντηρητικότητα που εκφράζεται με πίστη-αν και με εμφανείς τάσεις υποχώρησης - σε θεσμούς «ασφαλείας» - όπως η αστυνομία. Η επιφυλακτικότητά μας μάλιστα στρέφεται όχι μόνον απέναντι στην κοινωνία γενικά αλλά αφορά και τους συνανθρώπους μας, παίρνοντας διαστάσεις «αλλοφοβίας». Κατέχουμε χαμηλότερο βαθμό εμπιστοσύνης στις σχέσεις μας με τους ανθρώπους, η κοινωνική αλληλεγγύη εμφανίζεται αρκετά τραυματισμένη και η δυσπιστία μας εκτείνεται μέχρι την αντίληψη ότι οι άνθρωποι καιροφυλακτούν για να μας εκμεταλλευτούν. Πιστεύουμε πως η συμπεριφορά των ανθρώπων καθορίζεται από ιδιοτέλεια ενώ εμφανής είναι η διάχυση ενός αισθήματος αδικίας, αναξιοκρατίας, ανομίας και απειθαρχίας. Παρά το γεγονός ότι τα κοινωνικά δίκτυα εμμένουν, εμφανιζόμαστε περισσότερο αντικοινωνικοί από τα προηγούμενα χρόνια. Παρ όλα αυτά οι φίλοι εξακολουθούν να κατέχουν σημαντική θέση στη ζωή μας. Ο Έλληνας παραμένει ικανοποιημένος από τη ζωή του, η αίσθηση όμως αυτή μάλλον αντανακλά επίτευξη ατομικών επιδιώξεων παρά θεσμικών κρατικών παρεμβάσεων αφού ο βαθμός ικανοποίησης από τις θεσμικές διαστάσεις του βίου είναι εξαιρετικά χαμηλός. Η δυσανεξία προς άτομα διαφορετικής φυλής, εθνότητας, τους κάθε μορφής μετανάστες εμφανίζεται αυξημένη. Και άλλες όμως μορφές διακρίσεων αναδεικνύουν μια επιστροφή στις ρίζες καθώς το στερεότυπο του άντρα κυνηγού και της γυναίκας 1 Δεμερτζής Ν., Παπλιάκου Β., (27): «Πολιτικός κυνισμός, πολιτική συμμετοχή και ΜΜΕ: Μια συγκριτική ανάλυση», στο Καφετζής Π. Μαλούτας Θ. Τσίγκανου Ι. (επ.): «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΟΛΙΤΕΣ Ανάλυση Δεδομένων της Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Έρευνας - ESS», Αθήνα, ΕΚΚΕ, σελ