ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ"

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΘΛΗΣΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ - ΜΑΡΙΑ ΜΠΙΡΜΠΙΛΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΕ ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 Copyright 2012 από Ευαγγελία-Μαρία Μπιρμπίλη «Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή εν όλω ή εν μέρει ή και περιληπτικά, κατά παράφραση ή διασκευή του παρόντος έργου με οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό και ηχογραφήσεως ή άλλως πως σύμφωνα με τους Ν. 2382/1920, 4301/1929, το Ν.Δ. 3565/56, 4254/62, 4264/75, Ν. 100/74 και λοιπούς εν γένει κανόνες διεθνούς Δικαίου, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα ή/και του εκδότη.»

3 Ευαγγελία - Μαρία Μπιρμπίλη Α.Π.Θ. «Αξιολόγηση προγράμματος Προαγωγής Υγείας σε Έλληνες φοιτητές: ο ρόλος της υγιεινής διατροφής και της φυσικής δραστηριότητας» ISBN Η έγκριση της παρούσης διδακτορικής διατριβής από το Τμήμα Επιστής Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Θεσσαλονίκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ.2)

4 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΑΡΙΑ ΜΠΙΡΜΠΙΛΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΕ ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Θεσσαλονίκης Τομέας Ιατρικής της Άθλησης Ημερομηνία προφορικής εξέτασης.. Εξεταστική επιτροπή: Καθηγήτρια: Άννα Τσιλιγκίρογλου-Φαχαντίδου Επιβλέπων Καθηγητής: Μυλωνάς Αργύριος Καθηγήτρια: Ματζιάρη Χρυσούλα Αν. Καθηγητής: Βλαχόπουλος Συμεών Μέλος τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Μέλος τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Εξεταστής Επικ. Καθηγητής: Καπουκρανίδου Δωροθέα Εξεταστής Eπίκ. Καθηγητής: Κωφοτόλης Νικόλαος Eπίκ. Καθηγητής: Μαυροβουνιώτης Φώτιος Εξεταστής Εξεταστής

5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Με την ολοκλήρωση της διατριβής μου, θα ήθελα να απευθύνω ένα βαθύ και ολόψυχο ευχαριστώ σε όσους στάθηκαν δίπλα μου σ αυτή την επίπονη όσο και ευχάριστη εμπειρία και με βοήθησαν να τη φέρω σε πέρας. Από την αρχή της προσπάθειας αυτής, μεγάλη συμπαραστάτης υπήρξε η Καθηγήτρια μου κ. Άννα Φαχαντίδου - Τσιλιγκίρογλου, μέσα από την καθοδήγηση, τις συμβουλές και την ηθική παρότρυνση. Την ευγνωμονώ για την ευκαιρία που μου έδωσε και την ευχαριστώ ιδιαίτερα για την επιστημονική της προσφορά στην ερευνητική προσέγγιση των προβλημάτων και για τη στήριξη που μου πρόσφερε σε ορισμένες δύσκολες στιγμές, που αναπόφευκτα παρουσιάζονται κατά τη διάρκεια ενός διδακτορικού και τις πολύτιμες υποδείξεις της. Παράλληλα, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμότερες ευχαριστίες και την εκτίμησή μου προς τα άλλα δύο μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, τον Καθηγητή κ. Αργύριο Μυλωνά και την Καθηγήτρια κ. Χρυσούλα Ματζιάρη για τις σημαντικές συμβουλές, τη συμπαράσταση και την άμεση ανταπόκριση κάθε φορά που χρειαζόμουν τη βοήθειά τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στα μέλη της επταμελούς μου επιτροπής, τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Βλαχόπουλο Συμεών, την Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Καπουκρανίδου Δωροθέα, τον Επίκουρο Καθηγητή κ. Κωφοτόλη Νικόλαο και τον Επίκουρο Καθηγητή κ. Μαυροβουνιώτη Φώτιο για το αμείωτο ενδιαφέρον, αλλά και την ηθική και επιστημονική συμπαράστασή τους για την ολοκλήρωση αυτής της διατριβής. Τις θερμές ευχαριστίες μου θα ήθελα να εκφράσω προς το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών, του οποίου υπήρξα υπότροφος, για την πολύχρονη οικονομική στήριξη που μου παρείχε. Ο ακαδημαϊκός κύκλος των ευχαριστιών μου δεν μπορεί να κλείσει χωρίς τον καθηγητή φυσικής αγωγής κ. Τσαρτσαπάκη Ιωάννη και τους διαιτολόγους κ. Κατσαβούνη Λίνα και κ. Μητουσούδη Κωνσταντίνο που με εξαιρετικό ζήλο

6 συνέβαλαν την οργάνωση και την επιστημονική επμέλεια των διαλέξεων στους σπουδαστές. Φυσικά, θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τους φοιτητές, με τους οποίους συνεργάστηκα άψογα και τους καθηγητές του ΤΕΙ Σερρών για την αμέριστη υποστήριξη, χωρίς την οποία δε θα είχαν προκύψει τα αποτελέσματα της διατριβής αυτής. Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω από καρδιάς όλους τους φίλους και τις φίλες που με στήριξαν σε όλη τη διάρκεια της προσπάθειάς μου και έδειχναν κατανόηση κάθε φορά που ο όγκος της δουλειάς με ανάγκαζε να μην συμμετέχω σε διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις. Τέλος, ένα πολύ μεγάλο, βαθύ και θερμό ευχαριστώ οφείλω στους δικούς μου ανθρώπους, που χωρίς την αγάπη και τη συμπαράστασή τους, η εκπόνηση και η ολοκλήρωση της διατριβής μου δε θα ήταν ποτέ δυνατή. Ευχαριστώ τους γονείς μου Σωτήρη και Στέλλα και τη νονά μου Λουκία για τις αξίες, με τις οποίες με μεγάλωσαν, για την απεριόριστη αγάπη και εμψύχωση και για τις ατελείωτες ώρες που κράτησαν, μετέφεραν και απασχόλησαν τα παιδιά μας για να εργάζομαι εγώ απερίσπαστη. Ιδιαίτερα ευχαριστώ ολόψυχα το σύζυγό μου Νίκο και τα παιδιά μου Θάνο και Σωτήρη για τις θυσίες που υπομείνανε, τις ώρες που σίγησαν για να μη με ενοχλήσουν και για τη συμπαράσταση και κατανόηση που επιδείξανε καθ όλη τη διάρκεια του διδακτορικού κύκλου σπουδών μου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στο Θεό, που μου έδωσε δύναμη και υγεία να ολοκληρώσω ένα τόσο σημαντικό για μένα έργο.

7 i ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΜΠΙΡΜΠΙΛΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ-ΜΑΡΙΑ «ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΕ ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ» (Υπό την επίβλεψη της Καθηγήτριας Τσιλιγκίρογλου-Φαχαντίδου Άννας) Η υιοθέτηση υγιεινών τρόπων ζωής κατά τα πρώτα χρόνια φοίτησης στο πανεπιστήμιο αποτελεί θεμέλιο για την οικοδόμηση μιας υγιούς συμπεριφοράς κατά την ενηλικίωση. Διεθνώς, τα προγράμματα παρέμβασης αγωγής και προαγωγής υγείας στην τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι λιγοστά. Ειδικότερα, στην Ελλάδα υπάρχει έλλειψη πλήρως δομημένων προγραμμάτων αγωγής και προαγωγής υγείας για τη διατροφή και τη φυσική δραστηριότητα στους φοιτητές. Σκοπός στην παρούσα διατριβή ήταν η διερεύνηση των γνώσεων και των στάσεων για τη φυσική δραστηριότητα, την υγιεινή διατροφή και, ειδικότερα, την προσήλωση στο Μεσογειακό διατροφικό πρότυπο και η αξιολόγηση του προγράμματος παρέμβασης προαγωγής υγείας σε σπουδαστές τριτοβάθμιου ιδρύματος. Το δείγμα απετέλεσαν 510 σπουδαστές του Τ.Ε.Ι Σερρών, ηλικίας ετών (άνδρες 48%, γυναίκες 52%), οι οποίοι κατανεμήθηκαν τυχαία, στην ομάδα παρέμβασης και στην ομάδα ελέγχου (n=233 και n=277 άτομα, αντίστοιχα). Η συλλογή των ερευνητικών δεδομένων πραγματοποιήθηκε το Μάρτιο 2009 και τον Ιούνιο 2009, πριν και μετά το τέλος της παρέμβασης, με τη χρησιμοποίηση έγκυρων και αξιόπιστων ερωτηματολογίων: FFQ, FCQ και IPAQ-SF. Η παρέμβαση διήρκεσε συνολικά 12 εβδομάδες, διεξαγόταν μία φορά την εβδομάδα σε συνεργασία με ειδικούς της φυσικής δραστηριότητας και της διατροφής στις αίθουσες διδασκαλίας του Τ.Ε.Ι. Περιελάμβανε επιμορφωτικά σεμινάρια για την υγιεινή διατροφή (πρότυπο Μεσογειακής Διατροφής) και τη φυσική δραστηριότητα, ενημερωτικό φυλλάδιο για τα οφέλη της υγιεινής διατροφής και της φυσικής δραστηριότητας και ανάπτυξη δεξιοτήτων στην επιλογή

8 ii υγιεινού τρόπου διατροφής και ενασχόλησης με τη φυσική δραστηριότητα. Από την ανάλυση των ερευνητικών δεδομένων (δοκιμασία Wilcoxon) προέκυψαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στην κατανάλωση υγιεινότερων τροφίμων βάσει του προτύπου Μεσογειακής διατροφής, καθώς και στατιστικά σημαντικές διαφορές στο συνολικό χρόνο ενασχόλησης με τη φυσική δραστηριότητα, υπέρ της ομάδας παρέμβασης. Η ανάλυση διακύμανσης δύο παραγόντων με επαναλαμβανόμενες μετρήσεις στο δεύτερο παράγοντα δεν ανέδειξε διαφορές στο βάρος και στο δείκτη μάζας σώματος. Οι σπουδαστές της ομάδας παρέμβασης σημείωσαν στατιστικά σημαντική αύξηση στην κατανάλωση οσπρίων, ψαριού και νερού και μείωση στην κατανάλωση κόκκινου κρέατος, κατεψυγμένων, έτοιμων παρασκευασμένων τροφίμων και αλκοόλ. Επίσης, οι σπουδαστές της ομάδας παρέμβασης σημείωσαν σημαντική αύξηση στη φυσική δραστηριότητα ήπιας έντασης, όπως το περπάτημα. Από την ερευνητική διαδικασία προκύπτει ότι, ένα μικρής κλίμακας παρεμβατικό πρόγραμμα αγωγής και προαγωγής υγείας σε σπουδαστές τριτοβάθμιου ιδρύματος, μπορεί να βελτιώσει τις γνώσεις και τη συμπεριφορά των νέων ατόμων σχετικά με τη φυσική δραστηριότητα και τη διατροφή και και να αυξήσει την προσήλωσή τους στο μεσογειακό πρότυπο διατροφής. Τα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν ότι οι συγκεκριμένες παρεμβάσεις διατροφικής εκπαίδευσης και ΦΔ μπορούν να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικά για την αύξηση των υγιεινών επιλογών αυτής της ιδιαίτερης πληθυσμιακής ομάδας.

9 iii ABSTRACT BIRMPILI EVANGELIA-MARIA HEALTH PROMOTION PROGRAMME EVALUATION AMONG GREEK UNIVERSITY STUDENTS: THE ROLE OF HEALTHY EATING AND PHYSICAL ACTIVITY (Under the supervision of Prof. Tsiliggiroglou-Fachantidou Anna) Adopting healthy lifestyles after registration in University is considered as fundamental for building a healthy behaviour in adulthood. Internationally, health promotion and education interventions within higher education settings are scarce. Within Greece, there is lack of established government-initiated programmes on healthy diet and physical activity targeting higher education students. The purpose of this thesis was to assess knowledge and attitudes of higher education students in regards to physical activity, healthy eating and, in particular, their adherence to Mediterranean diet and the effectiveness of a small scale health promotion intervention in students of a higher education institution. 510 students of TEI in Serres, aged years old (48% male, 52% women), were randomized to two study groups, the intervention group and control group (n = 233 and n = 277, respectively) and were examined before and after the intervention (March 2009 and June 2009, respectively) on a variety of dietary, behavioural and anthropometric indices with the use of reliable and validated questionnaires: FFQ, FCQ and IPAQ-SF. The intervention lasted 12 weeks and was distributed once a week in collaboration with specialists in the field of physical activity and nutrition. It included educational and training class-based lectures on healthy diet (Mediterranean diet) and physical activity, leaflets about the benefits of healthy eating and physical activity and developing skills in choosing a healthy diet and increasing physical activity levels, as well. Research data analysis (Wilcoxon test) resulted in statistically significant differences in eating healthier food on the basis of the standard Mediterranean diet as well as statistically significant differences in total time dealing with physical activity, in favor of the

10 iv intervention group. The two-factor analysis of variance with repeated measurements in the second factor did not highlight differences in weight and body mass index. The results of this thesis confirm that a small-scale health promotion interventional programme in higher education students can improve their knowledge and behavior about physical activity and nutrition and increase their adherence to the Mediterranean eating pattern. Research date revealed a statistically significant increase in consumption of legumes, fish and water and a significant reduce in consumption of red meat, frozen, ready-prepared food and alcohol for the students in the intervention group. In addition, students of the intervention group statistically increased the time spent in mild intensity physical activity, like walking. The beneficial effects of this interventional programme highlight the potentiality of health promotion and education programme to increase knowledge and healthy choices of this particular population group. The positive findings of this thesis confirm that a small-scale health promotion interventional programme can bring about changes in knowledge and attitudes of young people, who are studying at tertiary institutions, in terms of physical activity and nutrition and increase adherence to the Mediterranean dietary pattern, as well. The beneficial effects recorded highlight the potentiality of such programmes in improving the nutritional knowledge, dietary habits and physical activity levels in this unique population.

11 v ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ I 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 Σκοπός της έρευνας 3 Έκθεση του προβλήματος 4 Σημαντικότητα της έρευνας 5 Ορισμοί 7 Περιορισμοί 8 Ερευνητικές υποθέσεις 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 12 Προαγωγή υγείας 12 Οι στόχοι της προαγωγής υγείας 12 Διακήρυξη της έννοιας και των αρχών της Προαγωγής της Υγείας 14 Αγωγή Υγείας 17 Η Αγωγή Υγείας στα Σχολεία 19 Η Αγωγή Υγείας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευσηη 20 στην Ελλάδα Συμπεριφοριστικά Υποδείγματα Υγείας 23 Πρότυπα που εξηγούν τη συμπεριφορά σε θέματα υγείας 24 Διαθεωρητικό πρότυπο 26 Περιορισμοί που συνδέονται με το Πρότυπο Σταδίων Αλλαγής 31 Διατροφή 32 Πολιτικές διατροφής 33 Η στρατηγική παρεμβάσεων του Π.Ο.Υ. 34 Ευρωπαϊκές Πολιτικές για την Υγιεινή Διατροφή 36 Η Διατροφή στην Ελλάδα 40 Επιτροπή Εθνικής Διατροφικής Πολιτικής 40 Κατανάλωση Θερμίδων 41 Παχυσαρκία 42 Μεσογειακή Διατροφή 46 i iii v viii viii

12 vi Διατροφικές οδηγίες για τον Ελληνικό πληθυσμό 51 Διατροφή και φοιτητές 52 Η μετάβαση από την εφηβική στην νεαρή ενηλικίωση 54 Φυσική Δραστηριότητα 63 Ευρωπαϊκή Πολιτική για τη Φυσική Δραστηριότητα και την Άθληση 64 Λευκή Βίβλος για τον Αθλητισμό 66 Βελτίωση της δημόσιας υγείας μέσω της σωματικής άσκησης 67 Φυσική Δραστηριότητα και Προαγωγή υγείας 68 Σωματική δραστηριότητα για την υγεία 69 Ορισμός της έννοιας «Σωματική Δραστηριότητα» 69 Αλλαγή τρόπου ζωής 69 Φυσική Δραστηριότητα και νέοι 71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ III ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 73 Δείγμα 73 Μετρήσιμα χαρακτηριστικά 74 Σωματομετρικά στοιχεία 74 Μονάδες μέτρησης και δείκτες 79 Όργανα μέτρησης 77 Διατροφικές συνήθειες 77 Κριτήρια επιλογής τροφίμων 78 Φυσική δραστηριότητα 78 Διαδικασία μέτρησης 80 Παρέμβαση 81 Σχεδιασμός της έρευνας 84 Ισχύς 84 Στατιστική ανάλυση 84 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 86 Περιγραφική στατιστική 86 Διαφορές στα ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά ανά πειραματική συνθήκη και μέτρηση Ύψος 87 Σωματικό βάρος 87 Περιφέρεια μέσης 88 Δείκτης μάζας σώματος 89 Ανάλυση απαντήσεων σε ερωτήματα για τη φυσική δραστηριότητα 90 88

13 vii Ανάλυση απαντήσεων στην υγιεινή διατροφή 91 Ανάλυση απαντήσεων στην κατανάλωση γευμάτων 91 Ανάλυση απαντήσεων στη σημαντικότητα των τροφίμων 91 Ανάλυση απαντήσεων στο βαθμό υγιεινότητας του τρόπου μαγειρέματος Ανάλυση απαντήσεων στην συχνότητα κατανάλωσης τροφίμων ανάλογα με τον τρόπο μαγειρέματος Ανάλυση απαντήσεων στις κατηγορίες των τροφίμων 94 Ημέρες κατανάλωσης 94 Βαθμός υγιεινότητας 97 Κατανάλωση νερού 98 Κάπνισμα 99 Φυσική δραστηριότητα 99 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΣΥΖΗΤΗΣΗ 102 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 116 ΚΕΦΑΛΑΙΟ VII. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 121 Παράρτημα Α. Ερωτηματολόγιο αρχικής μέτρησης 121 Παράρτημα Β. Ερωτηματολόγιο τελικής μέτρησης 126 Παράρτημα Γ. Βεβαίωση Τ.Ε.Ι. Σερρών 131 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

14 viii ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. Διαγραμματική απεικόνιση σε μορφή πυραμίδας της Μεσογειακής Διατροφής Πίνακας 2. Κατάταξη ατόμων με βάση το Δείκτη Μάζας Σώματος 76 Πίνακας 3. Ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων 86 ανά μέτρηση και πειραματικό χειρισμό 49 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 1. Στάδια αλλαγής συμπεριφοράς 29 Σχήμα 2. Διάγραμμα ροής της προόδου των φάσεων μιας παράλληλης τυχαιοποιημένης δοκιμής δύο ομάδων Σχήμα 3. Ποσοστιαία κατανομή του δείκτη μάζας σώματος των συμμετεχόντων πριν την παρέμβαση Σχήμα 4. Ποσοστιαία κατανομή του δείκτη μάζας σώματος των συμμετεχόντων μετά την παρέμβαση ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1. Εβδομαδιαία κατανάλωση τροφίμων πριν και μετά από την 95 Παρέμβαση Γράφημα 2. Εβδομαδιαία κατανάλωση τυροκομικών προϊόντων 96 Γράφημα 3. Εβδομαδιαία κατανάλωση οσπρίων 98 Γράφημα 4. Ημερήσια κατανάλωση νερού 99 Γράφημα 5. Συνολικός χρόνος βαδίσματος 101

15 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ I Εισαγωγή Τα σημαντικότερα προβλήματα υγείας των ανεπτυγμένων χωρών, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, σχετίζονται αιτιολογικά με τον τρόπο ζωής και το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Τα καρδιαγγειακά νοσήματα, υπεύθυνα για το 48% των θανάτων στον ελληνικό πληθυσμό, έχουν ως βασικούς παράγοντες κινδύνου την κακή διατροφή, την έλλειψη σωματικής άσκησης, την παχυσαρκία και το κάπνισμα, παράγοντες που είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τις καθημερινές συνήθειες. Παρόλο που σημαντικός αριθμός ερευνών έχει πραγματοποιηθεί για τη διερεύνηση των τροποποιήσιμων παραγόντων που καθορίζουν την πρόσληψη υπερβολικού βάρους σε ενήλικες και, σε μικρότερο βαθμό σε παιδιά, έχουν μελετηθεί ελλιπώς άλλες σημαντικές ηλικίες. Η ηλικία μεταξύ εφηβείας και νεαρής ηλικίας/ωριμότητας θεωρείται κρίσιμη περίοδος, κατά την οποία οι νέοι άνθρωποι κατοχυρώνουν την ανεξαρτησία τους και υιοθετούν διαχρονικές συνήθειες υγιεινής συμπεριφοράς ή ανθυγιεινού τρόπου ζωής. Η μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση και οι καθοριστικοί παράγοντες δημιουργίας συνηθειών διατροφής και σωματικής άσκησης δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς στην Ελλάδα. Όμως, τα δεδομένα από τη διεθνή βιβλιογραφία δείχνουν πως αυτή είναι μια επικίνδυνη περίοδος για την ανάπτυξη της παχυσαρκίας (Lewis, Jacobs, McCreath, et al., 2000) καθώς και ανάπτυξης πρακτικών ανθυγιεινής διατροφής (Niemeier, Raynor, Lloyd-Richardson, Rogers, Wing, 2006 Demory-Luce, Morales, Nicklas, et al., 2004 Lien, Lytle, Klepp, 2003) και μείωσης της σωματικής άσκησης (Aaron, Jekal και LaPorte, 2005 Caspersen, Pereira και Curran, 2000 Leslie, Fotheringham, Owen και Bauman, 2001).

16 2 Επικείμενη ενηλικίωση και νέοι ενήλικες Κατά την διάρκεια των τελευταίων 50 χρόνων μεγάλες δημογραφικές αλλαγές έχουν συμβεί, Σε αυτές συμπεριλαμβάνονται η αύξηση των σπουδών (τριτοβάθμια και μετά-δευτεροβάθμια ιδρύματα) και η καθυστέρηση του γάμου και της κυοφορίας στο γενικότερο πληθυσμό. Αυτές οι αλλαγές έχουν ανοίξει την πόρτα στην περίοδο της επικείμενης ενηλικίωσης, που χαρακτηρίζεται για τις ηλικίες χρονών (Arnett, 2000). Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται από σημαντικές «μεταβάσεις», όπως η εγκατάλειψη της οικογενειακής εστίας και η αύξηση της αυτονομίας για τη λήψη αποφάσεων. Ταυτόχρονα, όμως, οι ευθύνες της ενήλικης ζωής (όπως η οικονομική ανεξαρτησία, η σταθερότητα στον επαγγελματικό τομέα και στην κατοικία) είναι ακόμα ρευστές. Αυτή η περίοδος της επικείμενης ενηλικίωσης είναι ίσως μια σημαντική μεν, αλλά παραμελημένη, ηλικία για την απόκτηση μακροχρόνιων συνηθειών συμπεριφοράς υγείας. Διάφοροι παράγοντες διαφοροποιούν την αναδυόμενη ενηλικίωση από άλλα στάδια, οι οποίοι και σχετίζονται με τη δημιουργία συγκεκριμένων συμπεριφορών υγείας. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στην παρούσα φάση της ζωής είναι η ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους και για το λόγο αυτό αποτελεί ίσως μια εξαιρετικά σημαντική περίοδο για παρέμβαση και παγίωση των μακροχρόνιων συμπεριφορών υγείας (Miller, Ogletree & Welshimer, 2002 Storer, Cychosz & Anderson, 1997). Επιπρόσθετα, τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που συνδέονται με τις ωφέλιμες συμπεριφορές υγείας αναπτύσσονται ή κατοχυρώνονται κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, παρέχοντας υποστήριξη για δημιουργία μακροχρόνιων συμπεριφορών υγείας στη σημαντική αυτή περίοδο (Schwartz, Cote & Arnet, 2005).

17 3 Η επικείμενη ενηλικίωση μπορεί ακόμα να είναι μια περίοδος αλλαγής συστημάτων υποστήριξης και μετατόπισης διαπροσωπικών επιρροών. Παρόλο ότι η επιρροή των γονέων και της οικογένειας στη διατροφή και την ενασχόληση με τη φυσική δραστηριότητα (ΦΔ) έχουν μελετηθεί για άτομα παιδικής ηλικίας και, σε μικρότερο βαθμό, εφηβικής ηλικίας, πολύ λίγες έρευνες έχουν εξετάσει αυτά τα θέματα στους νέους ενήλικες. Οι νέοι ενήλικες, συγκρινόμενοι με άλλες ηλικιακές ομάδες (εκτός συνταξιούχων 55 ετών), ξοδεύουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο μόνοι τους (Larson, 1990) και συχνά θεωρείται ότι είναι πιο αποκομμένοι από την οικογένεια τους. Καθώς οι νέοι γίνονται πιο ανεξάρτητοι, οι επιρροές της οικογένειας και των κοινωνικών δικτύων ξεκινούν να μετατοπίζονται και ίσως έτσι αρχίζουν να παίζουν διαφορετικούς ρόλους από εκείνους που διαδραμάτιζαν κατά την περίοδο της παιδικής ή της εφηβικής ηλικίας. Επιπρόσθετες έρευνες χρειάζονται για την κατανόηση των εξελισσόμενων κοινωνικών επιρροών κατά την διάρκεια των χρόνων της ενηλικίωσης και τον βαθμό στον οποίο αυτές μπορεί να επηρεάζουν την ανάπτυξη συνηθειών συμπεριφοράς υγείας. Δεδομένης της γενικής έλλειψης έρευνας σε αυτόν τον τομέα, περισσότερη έρευνα χρειάζεται για την καλύτερη κατανόηση, του πώς τα μοναδικά χαρακτηριστικά της επικείμενης ενηλικίωσης μπορούν να επηρεάσουν την δημιουργία μόνιμων συνηθειών συμπεριφοράς και το πόσο ευάλωτη είναι αυτή η ηλικία στις διάφορες επιρροές. Σκοπός της έρευνας Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η αύξηση των γνώσεων και η αλλαγή των στάσεων νέων ενηλίκων σε ότι αφορά τη φυσική δραστηριότητα (ΦΔ), την υγιεινή διατροφή και, ειδικότερα, την προσήλωσή τους στο Μεσογειακό διατροφικό

18 4 πρότυπο μέσω προγράμματος παρέμβασης προαγωγής υγείας. Συγκεκριμένα η παρούσα διατριβή στόχευε: στην αύξηση της ενασχόλησης με τη ΦΔ σύμφωνα με τα αποδεκτά επίπεδα που προτείνει ο ΠΟΥ στη μείωση του βάρους σώματος και του δείκτη μάζας σώματος (ΔΜΣ) στη βελτίωση των διατροφικών συνηθειών των φοιτητών και ειδικότερα: - στην αύξηση της συχνότητας κατανάλωσης πρωινού γεύματος εβδομαδιαίως - στην αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών ημερησίως - στην αύξηση κατανάλωσης νερού - στη μείωση της κατανάλωσης προπαρασκευασμένων τροφών και τροφών τύπου ταχυφαγείου (fast food). - στη μείωση της κατανάλωσης κόκκινου κρέατος Έκθεση του προβλήματος Η διατροφή αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες για την πρόληψη διαφόρων ασθενειών και σε συνδυασμό με τη φυσική δραστηριότητα αποτελούν για τους επίσημους φορείς υγείας σημεία κλειδιά για τη διατήρηση της υγείας του ατόμου στα περισσότερα κράτη του πλανήτη σήμερα (WHO, 2004). Η υιοθέτηση υγιεινών τρόπων ζωής κατά τα πρώτα χρόνια φοίτησης στο πανεπιστήμιο, που αποτελεί την αρχή της ανεξαρτητοποίησης των νέων ατόμων από την οικογενειακή προφύλαξη, θα μπορούσε να αποτρέψει την ανάπτυξη συμπεριφορών που μπορούν να αποβούν επιβλαβείς για την υγεία μελλοντικά. Τα στοιχεία από διάφορες έρευνες παγκοσμίως δείχνουν ότι η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών και η ενασχόληση με τη φυσική δραστηριότητα μειώνονται καθώς

19 5 αυξάνεται η ηλικία του ατόμου (Guenther et al., 2006; Kimm et al., 2000; Larson et al. 2007). Επιπρόσθετα, σύμφωνα με στοιχεία του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής (Center for Disease Control and Prevention [CDC]), επισημαίνεται η έλλειψη πλήρως δομημένων προγραμμάτων αγωγής υγείας σε σπουδαστές πανεπιστημιακών και τεχνολογικών ιδρυμάτων (CDC, 2005; Nelson et al., 2008). Τα ανωτέρω στοιχεία σε συνδυασμό με τα αυξανόμενα ποσοστά παχυσαρκίας που αναφέρονται για την Ελλάδα (Wang και Lobstein, 2006), χώρα της Μεσογειακής διατροφής, υπογραμμίζουν την ανάγκη διερεύνησης των γνώσεων και των στάσεων αυτής της ομάδας του πληθυσμού, που αποτελεί την πλέον μορφωμένη των νέων ατόμων. Λαμβάνοντας υπ όψιν τα στοιχεία μελετών που υποστηρίζουν ότι οι συνήθειες που αποκτώνται κατά την εφηβεία και την νεαρή ηλικία περαιτέρω καθορίζουν κατά ένα μεγάλο μέρος την συμπεριφορά του ατόμου στην ενήλικη ζωή του (Doak, Visscher, Renders και Seidell., 2006; Telama και Young, 2000), η υιοθέτηση υγιεινών στάσεων και συμπεριφορών στην κρίσιμη αυτή περίοδο της ανεξαρτητοποίησης των νέων ατόμων μπορεί να αποτελέσει το θεμέλιο για την οικοδόμηση μιας υγιούς συμπεριφοράς κατά την ενηλικίωση. Σημαντικότητα της έρευνας Η μέριμνα του Παγκόσμιου Οργασμού Υγείας (ΠΟΥ) και της Παγκόσμιας Ένωσης Αγωγής και Προαγωγής Υγείας (International Union of Health Promotion and Education [IUHPE]) σε ότι αφορά την προαγωγή της υγείας στα ΑΕΙ και ΤΕΙ, εντάσσεται στο πλαίσιο του προγράμματος «Υγιείς πόλεις-υγιή Πανεπιστήμια» και υπογραμμίζει το παγκόσμιο ενδιαφέρον των επιστημόνων του χώρου για την

20 6 αναγκαιότητα επιτήρησης της συγκεκριμένης ηλικιακής ομάδας. Στη χώρα μας υπάρχουν έρευνες του ΠΟΥ, κυρίως στα παιδιά Α θμιας και Β θμιας εκπαίδευσης. Οι έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα στα τριτοβάθμια ιδρύματα είναι περιορισμένες και αποσκοπούσαν, κυρίως, στην καταγραφή των γνώσεων και των στάσεων των φοιτητών. Στην παρούσα διατριβή εφαρμόζεται ένα πρόγραμμα παρέμβασης με σκοπό την τροποποίηση συμπεριφορών των σπουδαστών, που σχετίζονται με τη ΦΔ και τη ΜΔ. Η συνεργασία με τους ειδικούς επιστήμονες του χώρου (πτυχιούχους Φυσικής αγωγής και διαιτολόγους) επιχειρήθηκε μέσω του Εμπορικού Επιμελητηρίου, με γνώμονα την προτροπή του ΠΟΥ για συνεργασία των κοινωνικών εταίρων (stakeholders) και των τοπικών αρχών. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε φοιτητές που το αντικείμενο σπουδών του δε σχετίζεται με την υγεία (αποκλείστηκαν φοιτητές της ιατρικής σχολής, νοσηλευτές, επισκέπτες υγείας, διαιτολόγοι, φυσικοθεραπευτές), αλλά ούτε και με τη ΦΔ (όπως φοιτητές του τμήματος ΤΕΦΑΑ, στρατιωτικές σχολές). Η παρούσα έρευνα, όσον αφορά την υγιεινή διατροφή, έδωσε το έναυσμα για την πραγματοποίηση προγράμματος από το επιμελητήριο Σερρών, για την προώθηση των τοπικών προϊόντων, στο πλαίσιο της υγιεινής διατροφής σε παιδιά σχολείων πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της πόλης των Σερρών. Αυτή η μελέτη συνεισφέρει σημαντικά στην υπάρχουσα βιβλιογραφία διότι φωτίζει την παρούσα κατάσταση της διατροφικής γνώσης, των διαιτητικών συνηθειών και της ενασχόλησης με τη ΦΔ σε νέους ενήλικες, οι οποίοι φοιτούν σε τριτοβάθμια ιδρύματα και αξιολογεί το πρόγραμμα παρέμβασης 12 εβδομάδων στην διατροφική γνώση και τις διαιτητικές συνήθειες των σπουδαστών και έτσι βοηθά στην αναγνώριση αποτελεσματικών εκπαιδευτικών μεθόδων, οι οποίες θα μπορούσαν να βελτιώσουν την διατροφική γνώση, τις διαιτητικές συνήθειες και τα

21 7 επίπεδα της ΦΔ, σε αυτόν τον ξεχωριστό πληθυσμό. Τα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν ότι οι συγκεκριμένες παρεμβάσεις διατροφικής εκπαίδευσης και ΦΔ ίσως χρησιμοποιηθούν ως αποτελεσματικά εργαλεία για την αύξηση των γνώσεων και των υγιεινών επιλογών στους σπουδαστές. Παρόλο που απαιτείται ανάπτυξη επιπρόσθετων στρατηγικών και διδακτικών προσεγγίσεων για την θετική επιρροή της συμπεριφοράς των φοιτητών, τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης προτείνουν ότι διατροφικά εκπαιδευτικά προγράμματα και τα προγράμματα ενασχόλησης με τη ΦΔ θα μπορούσαν να ενσωματωθούν στα ακαδημαϊκά προγράμματα, ώστε να βελτιωθούν οι υγιεινές επιλογές στη διατροφή και τα επίπεδα ενασχόλησης με τη ΦΔ στους φοιτητές των τριτοβάθμιων ιδρυμάτων της χώρας. Ορισμοί Προαγωγή της υγείας: Στη διακήρυξη της Οττάβα (WHO,1986) ο όρος προαγωγή της υγείας χρησιμοποιείται ως μία ολιστική έννοια από όσους αναγνωρίζουν την ανάγκη για αλλαγή στους τρόπους και τις συνθήκες διαβίωσης με σκοπό τη βελτίωση της υγείας. Αγωγή Υγείας: Μια από τις τεχνικές που χρησιμοποιεί η προαγωγή υγείας με στόχο την τροποποίηση επιβλαβών για την υγεία στάσεων και συμπεριφορών. Η Αγωγή Υγείας προσδιορίζεται ως η αρχή με την οποία άτομα και ομάδες ανθρώπων μαθαίνουν να συμπεριφέρονται με αποτελεσματικότητα για την προαγωγή, διατήρηση ή αποκατάσταση της υγείας τους. Διαθεωρητικό Μοντέλο Υγείας Το διαθεωρητικό μοντέλο αναπτύχθηκε για να εξηγήσει, να προβλέψει και να προσδιορίσει τις διαδικασίες αλλαγής της συμπεριφοράς των ατόμων (Prochaska

22 8 and DiClemente, 1982,1983). Εξετάζει τη διαδοχική αλλαγή της συμπεριφοράς, καθώς κάθε αλλαγή ολοκληρώνεται μέσα από μία σειρά αλληλένδετων σταδίων και διαστάσεων. Bασίζεται στην ιδέα ότι, η αλλαγή της συμπεριφοράς δεν επιτυγχάνεται απευθείας και ότι, όταν άτομα αλλάζουν μια συμπεριφορά, τότε διέρχονται από μια σειρά σταδίων (στάδια αλλαγής της συμπεριφοράς). Σωματική Δραστηριότητα Η σωματική δραστηριότητα ορίζεται ως «οποιαδήποτε κίνηση του σώματος. Συνδέεται με μυϊκή συστολή, η οποία αυξάνει τις ενεργειακές δαπάνες περισσότερο από το επίπεδο της ηρεμίας». Στην παρούσα έρευνα οι όροι σωματική δραστηριότητα και φυσική δραστηριότητα είναι ταυτόσημοι. Περιορισμοί Όπως κάθε έρευνα, έτσι και η παρούσα υπόκειται σε ορισμένους περιορισμούς. Επειδή η παρούσα έρευνα δεν είναι συγχρονική, μπορεί να αναδεικνύει αλληλουχία γεγονότων, οπότε και μπορεί να τεκμηριώσει σχέσεις αιτιότητας. Λαμβάνοντας υπόψη τις ενδείξεις που προκύπτουν από την στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων, είναι δυνατό να παράγει υποθέσεις για την ταυτοποίηση της αιτίας και αιτιατού, που δεν έρχονται σε αντίθεση, τουναντίον, υποστηρίζονται από την κεκτημένη γνώση. Από την αναλυτική παρουσίαση της μεθοδολογίας της συγκεκριμένης έρευνας προκύπτει ότι το δείγμα ήταν τυχαίο, αντιπροσωπευτικό και δεν έχουν παρεισφρήσει σφάλματα διαλογής. Επιπλέον, ο αριθμός αυτών που χάθηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας, είναι περιορισμένος και δεν περιορίζει την εγκυρότητα της μελέτης. Πάντως, οι όποιες συσχετίσεις αναδείχτηκαν αναφέρονται στον Ελληνικό πληθυσμό και η ισχύς τους σε άλλους

23 9 πληθυσμούς (ακόμα και σε μεσογειακούς) πρέπει να διερευνηθεί και όχι να γενικευτεί χωρίς όρους και προϋποθέσεις. Η παρούσα έρευνα, λοιπόν, δεν πλήττεται από σφάλματα διαλογής, ωστόσο αναγνωρίζονται κάποια σφάλματα πληροφορίας (αφορούν μετρήσεις και εκτιμήσεις παραμέτρων) και δυσταξινόμησης (Jurek, Greenland, Maldonado & Church, 2005). Συγκεκριμένα: Κατά την μέτρηση ανθρωπομετρικών χαρακτηριστικών, είναι δυνατό να υπήρξε σφάλμα, ωστόσο αυτό περιορίστηκε, λόγω της ύπαρξης εκπαιδευμένου ερευνητή και με την χρήση των καθιερωμένων οδηγών σημείων. Η μη ορθή αναφορά των καταναλισκομένων τροφίμων μπορεί να επηρέασε τον δείκτη αποτίμησης προσήλωσης στην Μεσογειακή διατροφή και να οδηγήσει σε σφάλματα κατά την ανάλυση των αποτελεσμάτων. Παρόλο που τα άτομα που συμπεριελήφθησαν στη μελέτη, συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο συχνότητας κατανάλωσης τροφίμων υπό την επίβλεψη κατάλληλα εκπαιδευμένου ατόμου, καθώς πρόκειται ουσιαστικά για ανάκληση της πληροφορίας, ενδέχεται αυτή να μην είναι ακριβής. Οι κατά πρόσωπο συνεντεύξεις, ενδεχομένως πλεονεκτούν ως προς το ότι επιτρέπουν διευκρινήσεις κατά τη διάρκεια συμπλήρωσης του ερωτηματολογίου, αλλά αυξάνουν την πιθανότητα συστηματικού σφάλματος λόγω απώλειας της σχετικής ανωνυμίας του συμμετέχοντα. Συγκεκριμένες ομάδες εμφανίζουν μια τάση να αναφέρουν διαφορετική από την πραγματική ποσότητα και συχνότητα κατανάλωσης τροφίμων. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι τα παχύσαρκα άτομα αναφέρουν συνήθως μικρότερη συχνότητα και ποσότητα κατανάλωσης τροφίμων κατά την

24 10 συμπλήρωση των ερωτηματολογίων (Lara, Scott & Lean, 2004). Επίσης, είναι πιθανή μια αλλοιωμένη αναφορά της κατανάλωσης αλκοόλ, λόγω σφάλματος ανάκλησης. Ωστόσο, η εγκυρότητα του ερωτηματολογίου διατροφής έχει διαπιστωθεί και είναι αποδεκτή (Papadopoulou, 2007). Ερευνητικές υποθέσεις Μηδενική Υπόθεση 1 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης θα σημειώσουν βελτίωση στον τρόπο διατροφής τους ως προς τον αριθμό των γευμάτων ημερησίως και ως προς την προσήλωσή τους στο μεσογειακό διατροφικό πρότυπο. Εναλλακτική Υπόθεση 1 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης δεν θα σημειώσουν βελτίωση στον τρόπο διατροφής τους ως προς τον αριθμό των γευμάτων ημερησίως και ως προς την προσήλωσή τους στο μεσογειακό διατροφικό πρότυπο. Μηδενική Υπόθεση 2 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης θα σημειώσουν μείωση στην κατανάλωση τροφών που είναι μαγειρεμένα με τους παρακάτω τρόπους μαγειρέματος: α) τηγάνισμα και β) φούρνος μικροκυμάτων. Εναλλακτική Υπόθεση 2 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης δεν θα σημειώσουν μείωση στην κατανάλωση τροφών που είναι μαγειρεμένα με τους παρακάτω τρόπους μαγειρέματος: α) τηγάνισμα και β) φούρνος μικροκυμάτων. Μηδενική Υπόθεση 3 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης θα θελήσουν να ακολουθήσουν πιο υγιεινή διατροφή μέσα στον επόμενο μήνα. Εναλλακτική Υπόθεση 3 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης δεν θα θελήσουν να ακολουθήσουν πιο υγιεινή διατροφή μέσα στον επόμενο μήνα.

25 11 Μηδενική Υπόθεση 4 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης θα σημειώσουν μείωση στην κατανάλωση προπαρασκευασμένων/έτοιμων κατεψυγμένων τροφών, κόκκινου κρέατος και αλλαντικών. Εναλλακτική Μηδενική Υπόθεση 4 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης δεν θα σημειώσουν μείωση στην κατανάλωση προπαρασκευασμένων/έτοιμων κατεψυγμένων τροφών, κόκκινου κρέατος και αλλαντικών. Μηδενική Υπόθεση 5 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης θα σημειώσουν αύξηση των επιπέδων φυσικής δραστηριότητας. Εναλλακτική Υπόθεση 5 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης δεν θα σημειώσουν αύξηση των επιπέδων φυσικής δραστηριότητας. Μηδενική Υπόθεση 6 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης θα σημειώσουν μείωση στις τιμές του Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ). Εναλλακτική Υπόθεση 6 η : Οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης δεν θα σημειώσουν μείωση στις τιμές του Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ).

26 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας Προαγωγή υγείας Η Προαγωγή Υγείας σύμφωνα με τη διακήρυξη της Π.Ο.Υ. είναι η διαδικασία μέσα στην οποία τα άτομα γίνονται ικανά να αναπτύξουν τον έλεγχο πάνω στην υγεία τους και να τη βελτιώσουν (WHO, 1986). Η προαγωγή υγείας είναι η επιστήμη και η τέχνη του να βοηθά κανείς τους πολίτες να αλλάξουν τον τρόπο ζωής τους προς μία θετική κατεύθυνση. Η στρατηγική επιδίωξη του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ.) Υγεία για όλους το έτος 2000» (Health For ΑΙΙ by the year 2000 HFΑ 2000) έθεσε ως κύριους στόχους τον αναπροσανατολισμό των υπηρεσιών υγείας, την πρόληψη των νοσημάτων και καταστάσεων υγείας μέσω της αναβάθμισης του κοινωνικού και φυσικού περιβάλλοντος και τη διαμόρφωση υγιεινών στάσεων και συμπεριφορών. Η επίτευξη των στόχων αυτών θεσμοθετήθηκε το 1986 με την διακήρυξη της Οττάβας, την πολιτική της Προαγωγής Υγείας (Health Promotion) που αποσκοπεί στην αναβάθμιση του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος, στην ενίσχυση των ευρύτερων παραγόντων που επιδρούν θετικά στην ανθρώπινη υγεία και στη διαμόρφωση υγιεινών στάσεων και συμπεριφορών (World Health Organisation [WHO], 1986). Οι στόχοι της προαγωγής υγείας Σύμφωνα με τον καταστατικό χάρτη της Οττάβα, υγεία είναι η κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι η απλή απουσία αρρώστιας ή αναπηρίας (WHO, 1986). Οι στόχοι της προαγωγής υγείας είναι: Η μείωση των ανισοτήτων στην υγεία.

27 13 Η εξασφάλιση ίσων ευκαιριών ώστε όλοι οι άνθρωποι να είναι ικανοί να αναπτύξουν όλο το δυναμικό υγείας. Η προστασία της υγείας του ανθρώπου και του περιβάλλοντος από κάθε απειλή. Ο συντονισμός κάθε υπεύθυνου φορέα, τομέα και ομάδων πολιτών που μεσολαβούν, προκειμένου να προστατεύσουν την υγεία από τα διάφορα συμφέροντα που την απειλούν. Τομείς δράσης για την προώθηση της προαγωγής της υγείας Η δημιουργία υγιούς δημόσιας πολιτικής. Σκοπός είναι η «υγιέστερη επιλογή να γίνει και η ευκολότερη λύση». Όλοι οι τομείς και οι υπηρεσίες συνεργάζονται για την λήψη συντονισμένων μέτρων, όπως νομικών, οικονομικών, διοικητικών, κοινωνικής πολιτικής και άλλων που προστατεύουν και βελτιώνουν την υγεία με πνεύμα που ευνοεί την ισότητα. Η δημιουργία υποστηρικτικού περιβάλλοντος. Η υγεία κάθε ατόμου βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με το κοινωνικό και οικολογικό περιβάλλον του. Η προαγωγή της υγείας προωθείται στο φυσικό και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, στην οικογένεια, στο χώρο απασχόλησης και αναψυχής. Επιπλέον ενισχύεται από μέτρα που αυξάνουν την ασφάλεια, την ικανοποίηση, την ευχαρίστηση, τις καλές σχέσεις σε έναν κόσμο που αλλάζει γρήγορα και χρειάζεται πολλές φορές να γίνεται επανεκτίμηση της υγείας και των αναγκών. Η ενδυνάμωση της κοινοτικής δράσης. Η προαγωγή της υγείας υποστηρίζει την εξουσιοδότηση των κοινοτήτων ώστε να μπορούν να

28 14 θέτουν προτεραιότητες, να αποφασίζουν, να σχεδιάζουν στρατηγικές και να εφαρμόζουν προγράμματα που στοχεύουν στη βελτίωση της υγείας. Η ανάπτυξη προσωπικών δεξιοτήτων. Η προαγωγή της υγείας υποστηρίζει την προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη με την διασφάλιση σύγχρονης και σωστής ενημέρωσης, την αγωγή υγείας και την εκμάθηση δεξιοτήτων. Αυτές οι δραστηριότητες πρέπει να προγραμματίζονται και να υλοποιούνται στο σχολείο, στο σπίτι, στο χώρο εργασίας και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Αν γίνεται αυτό μπορούν τα άτομα να αναπτύξουν ικανότητες για αποτελεσματικότερο έλεγχο και βελτίωση της υγείας τους, μαθαίνουν να προετοιμάζονται για τα διάφορα στάδια της ζωής και μπορούν να αντιμετωπίσουν ίσως χρόνιες ασθένειες και να προσαρμόζονται ανάλογα. Επαναπροσανατολισμός των υπηρεσιών υγείας. Ο τομέας της υγείας και οι επιμέρους υπηρεσίες της, πρέπει να προσφέρουν και να αντιμετωπίζουν με σεβασμό τις διάφορες πολιτισμικές ανάγκες. Επίσης, να συνεργάζονται και με άλλες υπηρεσίες και φορείς. Διακήρυξη της έννοιας και των αρχών της Προαγωγής της Υγείας» Στη διακήρυξη της Οττάβα του Π.Ο.Υ, ο όρος «προαγωγή της υγείας» χρησιμοποιείται ως μία ολιστική έννοια από όσους αναγνωρίζουν την ανάγκη για αλλαγή στους τρόπους και τις συνθήκες διαβίωσης, με σκοπό τη βελτίωση της υγείας (WHO, 1986). Σύμφωνα με τις αρχές της διακήρυξης η προαγωγή υγείας: Εμπλέκει το γενικό πληθυσμό ως σύνολο στα πλαίσια της καθημερινής του ζωής και δίνοντας τη δυνατότητα στους ανθρώπους να ελέγχουν και να είναι υπεύθυνοι για την υγεία τους. Καθιστά τα άτομα ικανά να αναλαμβάνουν

29 15 αυθόρμητα ή οργανωμένα υπεύθυνη δράση για την υγεία τους, που όπως ήδη αναφέρθηκε, αποτελεί σημαντικό συντελεστή της καθημερινής τους ζωής. Η επιδίωξη αυτή απαιτεί πλήρη και συνεχή πρόσβαση στην πληροφόρηση για θέματα υγείας και τη μέγιστη δυνατή κοινοποίηση όλων των σχετικών πληροφοριών στο σύνολο του πληθυσμού. Προωθεί δραστηριότητες που καθορίζουν την υγεία καλώντας σε συνεργασία φορείς που επηρεάζουν το επίπεδο της, εκτός των υγειονομικών υπηρεσιών. Κατά συνέπεια η Προαγωγή Υγείας, εκτός από τη στενή συνεργασία των υπηρεσιών υγείας, προϋποθέτει και τη συμβολή όλων των φορέων που σχετίζονται με τους ευρύτερους αυτούς παράγοντες. Οι τοπικές αρχές και η κυβέρνηση παίζουν σημαντικό ρόλο στην προστασία της υγείας των πολιτών σε επίπεδο που ξεπερνά τη δικαιοδοσία των μεμονωμένων ατόμων. Συνδυάζει μεθόδους και τεχνικές που αλληλοσυμπληρώνονται, όπως η επικοινωνία, η εκπαίδευση, η νομοθεσία, τα οικονομικά μέτρα, οι οργανωτικές αλλαγές, η ανάπτυξη της κοινότητας και αυτογενείς τοπικές δραστηριότητες κατά των κινδύνων της υγείας. Στοχεύει ιδιαίτερα στην αποτελεσματική και ουσιαστική συμμετοχή του κοινού στον προσδιορισμό στόχων και την ανάπτυξη επιδεξιοτήτων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο που διευκολύνουν την αποσαφήνιση των προβλημάτων και τη λήψη των σωστών αποφάσεων. Υποστηρίζει τον επαναπροσδιορισμό των υπηρεσιών υγείας. Είναι μια ευρύτερη δραστηριότητα στο χώρο της υγείας και της κοινωνίας και όχι μια ιατρική υπηρεσία. Γι' αυτό, όλοι οι επαγγελματίες της υγείας και ιδιαίτερα όσοι ασχολούνται με την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, διαδραματίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της Προαγωγής Υγείας και την προάσπιση της.

30 16 Το φθινόπωρο του 2002 ο νόμος για τη δημόσια υγεία, όπως ψηφίστηκε, περιλαμβάνει ένα σύγχρονο θεσμικό πλαίσιο ανάπτυξης της δημόσιας Υγείας μέσα στο οποίο περιλαμβάνεται σε κεντρικό σημείο η υπόθεση της προαγωγής και αγωγής υγείας. Το επιχειρησιακό Σχέδιο Δημόσιας Υγείας του Υπουργείου Υγείας περιλαμβάνει πληθώρα χρηματοδοτούμενων δράσεων προαγωγής και αγωγής υγείας (Κυριόπουλος και Σουλιώτης, 2002), ενώ το ίδιο ισχύει για το επιχειρησιακό σχέδιο του Υπουργείου Παιδείας. Από την άλλη, το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών ασφαλίσεων προωθεί την οργάνωση Εθνικού Δικτύου Προαγωγής Υγείας στους χώρους απασχόλησης. Ο Π.Ο.Υ με τον καταστατικό Χάρτη της Οττάβα καθιστά σαφές ότι η προαγωγή της υγείας απαιτεί τη συνδρομή πολλών επαγγελματικών κλάδων και τη συμμετοχή των απλών πολιτών (WHO, 1986). Οι επιστήμονες υγείας, οι εκπαιδευτικοί, οι κοινωνικοί επιστήμονες, οι κοινωνικοί εταίροι, οι γονείς και οι νέοι ενθαρρύνονται να αναπτύξουν δράση. Το 1997, με τη Διακήρυξη της Τζακάρτα για την Προαγωγή της Υγείας τον 21ο αιώνα, επισημαίνονται οι καθοριστικοί παράγοντες για την υγεία τους οποίους αντιμετωπίζει η προαγωγή υγείας (WHO, 1997). Σκοπός της είναι να δημιουργήσει το μεγαλύτερο κέρδος υγείας, να συνεισφέρει στη μείωση των ανισοτήτων υγείας, να ισχυροποιήσει τα ανθρώπινα δικαιώματα και να οικοδομήσει το κοινωνικό κεφάλαιο. Τελικός στόχος είναι να αυξήσει το προσδόκιμο υγείας και να μικρύνει τις διαφορές ανάμεσα σε χώρες και σε πληθυσμιακές ομάδες. Στόχος για τον 21ο αιώνα είναι η αντιμετώπιση των καθοριστικών για την υγεία παραγόντων που είναι, κυρίως, οι επικρατούσες κοινωνικές, οικονομικές συνθήκες και οι απορρέουσες από αυτές συνθήκες εργασίας και διαβίωσης. Στη βελτίωση αυτών των συνθηκών στοχεύουν οι οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές της ΕΕ.

31 17 Άλλοι καθοριστικοί παράγοντες για την υγεία είναι το κάπνισμα, η διατροφή, η σωματική άσκηση, το διαιτολόγιο, το αλκοόλ, καθώς και οι τρόποι με τους οποίους τα άτομα συμπεριφέρονται προς τον εαυτό τους και προς τους άλλους. Όλοι αυτοί οι παράγοντες μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο αποτελεσματικής πρόληψης και ευαισθητοποίησης. Οι διάφορες νομοθετικές και κανονιστικές ρυθμίσεις - όπως οι νόμοι για τις ζώνες ασφαλείας και την οδική ασφάλεια και πιο πρόσφατα η απαγόρευση του καπνίσματος σε όλους τους δημόσιους χώρους, αποτελούν ουσιώδες μέρος των προσπαθειών στον τομέα της πρόληψης. Η ενημέρωση του κοινού έχει ιδιαίτερη σημασία αλλά δεν αρκεί από μόνη της να κάνει τους ανθρώπους να υιοθετούν υγιεινότερους τρόπους ζωής. Οι προσπάθειες ευαισθητοποίησης στα θέματα υγείας είναι αποτελεσματικές συνήθως μόνον όταν χρησιμοποιούνται μέθοδοι που βοηθούν τους ανθρώπους να κάνουν υγιεινότερες επιλογές στην καθημερινή τους ζωή. Σε αυτό μπορούν να συμβάλουν αποφασιστικά οι χώροι όπου οι άνθρωποι περνούν μεγάλο μέρος του χρόνου τους, όπως για παράδειγμα οι χώροι εργασίας και τα σχολεία. Μια από τις τεχνικές που χρησιμοποιεί η προαγωγή υγείας με στόχο την τροποποίηση επιβλαβών για την υγεία στάσεων και συμπεριφορών είναι και η Αγωγή Υγείας. Αγωγή Υγείας Η Αγωγή Υγείας προσδιορίζεται ως η αρχή με την οποία άτομα και ομάδες ανθρώπων μαθαίνουν να συμπεριφέρονται με έναν τρόπο «πρόσφορο» και αποτελεσματικό για την προαγωγή, διατήρηση ή αποκατάσταση της υγείας τους. Ο τελικός στόχος των μεθόδων Αγωγής Υγείας είναι η θετική τροποποίηση της συμπεριφοράς. Η εκπαίδευση για την υγεία ξεκινά σε ατομικό πρωτίστως επίπεδο. Αποσκοπεί στο να κινητοποιήσει τα άτομα να λάβουν μέτρα για την βελτίωση των

32 18 καθημερινών συνθηκών διαβίωσης, χρησιμοποιώντας προσωπικά ενδιαφέροντα και τάσεις. Συνοπτικά, η Αγωγή Υγείας περιγράφεται ως: «η διαδικασία εκείνη που βοηθάει τα άτομα να παίρνουν αποφάσεις, να υιοθετούν συμπεριφορές και να δρουν σύμφωνα με τις ανάγκες που επιβάλλει η προάσπιση και η προαγωγή της υγείας τους». Η αγωγή υγείας αναφέρεται σε δύο πράγματα: 1) στην προγραμματισμένη επιστημονική διαδικασία ενημέρωσης και εκπαίδευσης σε συγκεκριμένα συνήθως θέματα υγείας. 2) στη διαπαιδαγώγηση του ατόμου σε σχέση με το περιβάλλον που ανατρέφεται. Η Αγωγή Υγείας που είναι προγραμματισμένη μπορεί να αναφέρεται τόσο στο άτομο, όσο και σε συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού, αλλά και στον ευρύτερο πληθυσμό. Όταν αναφέρεται στο άτομο, οργανώνεται συνήθως από τους γιατρούς και τους επαγγελματίες υγείας και στόχο έχει τη προστασία του ατόμου. Από την άλλη, όταν η αγωγή υγείας απευθύνεται σε συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού, οργανώνεται από επιστημονικούς, κοινωνικούς ή κυβερνητικούς οργανισμούς και απώτερο σκοπό έχει την πρόληψη και βελτίωση της υγείας των ομάδων αυτών που αντιμετωπίζουν ήδη κάποιο πρόβλημα υγείας ή ανήκουν στις ομάδες υψηλού κινδύνου Τέλος, όταν απευθύνεται στον ευρύτερο πληθυσμό, στοχεύει στην ενημέρωση σε θέματα υγείας και στη διαμόρφωση γνωμών ενώ οργανώνεται από τις κυβερνήσεις, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και διάφορες εταιρείες. Υπό αυτό το πρίσμα, η Αγωγή Υγείας κατά κανόνα περιλαμβάνει τις προγραμματισμένες προσπάθειες που αποσκοπούν στην προώθηση των βασικών στόχων της Αγωγής Υγείας στο πλαίσιο Προαγωγής Υγείας.

33 19 Οι επιδιώξεις της Αγωγής Υγείας συγκεκριμενοποιούνται στους εξής βασικούς στόχους: 1. Ευαισθητοποίηση 2. Παροχή γνώσεων 3. Ιεράρχηση αξιών 4. Αλλαγή απόψεων 5. Λήψη αποφάσεων 6. Αλλαγή συμπεριφοράς 7. Αλλαγή περιβάλλοντος Τελική επιδίωξη της Αγωγής Υγείας είναι να βοηθήσει το άτομο να αναπτύξει μια αίσθηση ευθύνης για τις συνθήκες υγείας όσον αφορά τον εαυτό του ως άτομο, μέλος της οικογένειας και της κοινωνίας. Η Αγωγή Υγείας στα Σχολεία Στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση η Αγωγή Υγείας είναι μια κατεξοχήν διαθεματική δραστηριότητα, η οποία συμβάλλει στην αναβάθμιση της σχολικής ζωής και τη σύνδεση του σχολείου με την κοινωνική πραγματικότητα. Το τμήμα Αγωγής Υγείας και Περιβαλλοντικής Αγωγής αποτελεί ένα από τα τμήματα (τμήμα Β ) της Διεύθυνσης Συμβουλευτικού, Επαγγελματικού Προσανατολισμού και Εκπαιδευτικών Δραστηριοτήτων του Υπουργείου Παιδείας και Διά Βίου Μάθησης. Γενικοί στόχοι της Αγωγής Υγείας στα σχολεία αποτελούν: Η προάσπιση, η προαγωγή της ψυχικής και σωματικής υγείας και της κοινωνικής ευεξίας των μαθητών Η πρόληψη του κοινωνικού αποκλεισμού των νεαρών ατόμων.

34 20 Η ανάπτυξη δεξιοτήτων και η διαμόρφωση ατόμων με κριτική ικανότητα. Η μείωση της σχολικής αποτυχίας και της πρόωρης εγκατάλειψης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Ένα ολοκληρωμένο και καλά σχεδιασμένο πρόγραμμα Αγωγής Υγείας μπορεί και πρέπει να προσφέρει ένα πλαίσιο στήριξης και αποδοχής για τους μαθητές. Αποτελείται από σχεδιασμένες «εκπαιδευτικές εμπειρίες», οι οποίες θα βοηθήσουν τους μαθητές να αποκτήσουν τις επιθυμητές στάσεις και πρακτικές απέναντι σε κρίσιμα ζητήματα υγείας. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας τα σχολικά προγράμματα Αγωγής Υγείας θα πρέπει: Να επεκτείνονται χρονικά σε όλη τη διάρκεια σχολικής χρονιάς Να εμπλέκουν ολόκληρο το σχολείο Να είναι πολυεπίπεδα και πολυπαραγοντικά (να εμπλέκουν σχολικό περιβάλλον, σχολικό πρόγραμμα, εξωσχολική ζωή του μαθητή, γονείς, κοινότητα). Η Αγωγή Υγείας συμπεριλαμβάνεται στο πρόγραμμα των περισσότερων σχολείων διεθνώς. Για παράδειγμα στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, σε περίπου σαράντα πολιτείες τα προγράμματα Αγωγής Υγείας αποτελούν βασική ενότητα στον γενικό εκπαιδευτικό κορμό της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η Αγωγή Υγείας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση στην Ελλάδα. Η πολιτική του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων Ο θεσμός της Αγωγής Υγείας (Α.Υ.) στο χώρο της δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης ξεκίνησε το 1995 και στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση το 2001 με τη

35 21 δημιουργία Γραφείων Αγωγής Υγείας σε κάθε Διεύθυνση και τον ορισμό Υπευθύνου σε κάθε Γραφείο. Το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων σε θέματα που αφορούν την υγεία και ασφάλεια των μαθητών/τριών εφαρμόζει προγράμματα Αγωγής Υγείας στα σχολεία με στόχο την Πρόληψη και Προαγωγή της Υγείας τους. Για το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας η Αγωγή Υγείας στα σχολεία είναι μια καινοτόμος δράση, η οποία συμβάλλει στην αναβάθμιση της εκπαίδευσης και στη σύνδεσή της με την κοινωνική πραγματικότητα. Αποτελεί την πρώτη προσέγγιση της για τον περιορισμό των φαινομένων εκείνων που απειλούν τη σωματικά και ψυχική υγεία των νεαρών ατόμων και συντελούν στον κοινωνικό τους αποκλεισμό και στον αποκλεισμό από την αγορά εργασίας. Στην Ελλάδα γίνονται προσπάθειες για συστηματική διδασκαλία του μαθήματος της διατροφής στα πλαίσια του μαθήματος της αγωγής της υγείας, το οποίο μέχρι στιγμής εφαρμόζεται σε υποχρεωτική βάση μόνο στα πιλοτικά σχολεία της χώρας. Ως προς το μάθημα της Φυσικής Αγωγής, αυτό είναι υποχρεωτικό (εκτός εάν συντρέχουν ειδικοί λόγοι απαλλαγής από αυτό, για παράδειγμα, λόγοι υγείας) στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Για τα τρόφιμα, που μπορούν να προμηθεύονται οι μαθητές από τα κυλικεία των σχολείων, εφαρμόζεται συστηματικός έλεγχος των σχολικών κυλικείων (Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, 2008). Σύμφωνα με την υπ αριθμ. ΔΥ1γ/Γ.Π./οικ Υγειονομική Διάταξη αναφορικά με κανόνες υγιεινής και καθορισμό προϊόντων που διατίθενται από τα κυλικεία δημοσίων και ιδιωτικών σχολείων, τα τρόφιμα αξιολογούνται βάσει της περιεκτικότητας τους σε λίπος, ζάχαρη και αλάτι, και εγκρίνονται και περιλαμβάνονται στον κατάλογο των

36 22 κυλικείων εφόσον είναι σύμφωνα με το πρότυπο της Μεσογειακής Διατροφής (ΜΔ) (ΦΕΚ 1183/τ.Β / ). Παρατηρείται, λοιπόν, ένα συντονισμένο ενδιαφέρον με μία σειρά δράσεων και αποφάσεων για την ενίσχυση της υγιεινής διατροφής και της ΦΔ κατά τη σχολική περίοδο. Τα στοιχεία από την έρευνα του καθηγητή Λιονή (1991) για τα προγράμματα αγωγή υγείας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ενισχύουν την επισήμανση ότι στο Δημοτικό σχολείο πρέπει να δίνεται έμφαση στην υγεία, οι παρεχόμενες πληροφορίες έχουν παιδαγωγικό χαρακτήρα και εμπεριέχουν μέσα τους την απαιτούμενη κοινωνική διάσταση. Σε αντίθεση με το Γυμνάσιο και το Λύκειο, όπου η εκπαίδευση έχει περισσότερο στατικό χαρακτήρα και αμφισβητείται ακόμη και η δυνατότητα αύξησης των γνώσεων των μαθητών με τον τρόπο που αυτή παρέχεται. Στα τριτοβάθμια ιδρύματα της χώρας, όμως, εκτός από τις σχολές και τα τμήματα των επαγγελμάτων υγείας, στις οποίες εμπεριέχονται μαθήματα σχετικά με την υγεία στο πρόγραμμα σπουδών, δεν υπάρχουν θεσμοθετημένα προγράμματα προαγωγής και αγωγής υγείας. Ούτε υπάρχουν υποχρεωτικά, ή εθελοντικά-προαιρετικά μαθήματα διατροφής και ΦΔ. Οι όποιες δράσεις και παρεμβάσεις διενεργούνται, είναι κατά κύριο λόγο σε εθελοντική βάση. Ωστόσο, τα τριτοβάθμια ιδρύματα περιγράφονται από τον Π.Ο.Υ ως εν δυνάμει κατάλληλα μέρη για την προαγωγή της υγείας, καθώς φαίνεται ότι μπορεί να έχει τεράστια προστατευτική επίδραση σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων υγείας για τους νέους. Η ανάπτυξη του στρατηγικού σχεδίου δράσης για τα «Πανεπιστήμια Προαγωγής Υγείας» (Tsouros, Dowding, Thompson & Dooris, 1998) και ο «Καταστατικός Χάρτης του Edmonton για τα Πανεπιστήμια και τα Τριτοβάθμια Ιδρύματα

37 23 Προαγωγής Υγείας» (Edmonton Charter, 2006), επισφραγίζουν τη δυναμική που υπάρχει στον ακαδημαϊκό χώρο. Συμπεριφοριστικά υποδείγματα υγείας Πρότυπα που εξηγούν τη συμπεριφορά σε θέματα υγείας Διάφορες θεωρίες έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν την επιρροή των διαφορετικών μεταβλητών στη συμπεριφορά του ατόμου σε σχέση με την υγεία και τα στοιχεία που είναι σημαντικά στο να επηρεάσουν τα άτομα να αλλάξουν. Στη συνέχεια αναλύονται οι πιο συχνά χρησιμοποιούμενες θεωρίες, πρότυπα, τεχνικές και στρατηγικές που χρησιμοποιούνται στο προγράμματα παρεμβάσεων αγωγής και προαγωγής υγείας. Υπάρχει πληθώρα συμπεριφορικών θεωριών στη διεθνή βιβλιογραφία. Αυτές περιλαμβάνουν την Κοινωνική Γνωστική Θεωρία [Social Cognitive Theory, (SCT)] (Bandura, 1986), το Μοντέλο Πεποίθησης Υγείας [Health Belief Model, (HBM)] (Janz and Becker, 1984), τη Θεωρία της αιτιολογημένης δράσης [Theory of Reasoned Action (TRA)] (Ajzen and Fishbein, 1980), τη Θεωρία Σχεδιασμένης Συμπεριφοράς [Theory of Planned Behaviour, (TPB)] (Ajzen and Madden, 1986), και το Δια-Θεωρητικό Μοντέλο [Trans-theoretical Model, (TTM)] (Prochaska and DiClemete, 1983). Επιπρόσθετα, ο Fishbein (2000) στο λεγόμενο Intergrated Model, προτείνει και το συνδυασμό στοιχείων ενός θεωρητικού προτύπου με στοιχεία από άλλα θεωρητικά πρότυπα. Σε πρόσφατες μελέτες με κολεγιακούς μαθητές χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος SCT με σκοπό την προαγωγή όχι μόνο μιας θετικής αλλαγής στην γνώση του ατόμου, αλλά και της αποτελεσματικότητας της στο άτομο με απώτερο σκοπό τις

38 24 διατροφικές του επιλογές. Οι έννοιες που απαρτίζουν το πρόγραμμα SCT περιλαμβάνουν: περιβάλλον, συμπεριφορική ικανότητα, προσδοκίες, αυτοέλεγχος, παρατηρητικότητα και ικανότητα μάθησης μέσω αυτής, ενισχύσεις, αποτελεσματικότητας του ατόμου και αμοιβαία αιτιοκρατία (Glanz, Lewis and Rimer, 2002). Μια από τις κύριες έννοιες του SCT είναι η αποτελεσματικότητα του ατόμου. Αυτή είναι η ικανότητα του ατόμου να πιστέψει ότι είναι ικανό να υιοθετήσει μια συγκεκριμένη συμπεριφορά (Abood, Black and Birnbaum 2004). Σύμφωνα με τον επιφανή ψυχολόγο και ερευνητή στον τομέα του SCT, τον Albert Bandura, η γνώση των κινδύνων και των ωφελειών στην υγεία είναι αυτό που ξεκινά την αλλαγή. Όμως, για τους περισσότερους ανθρώπους πρόσθετες επιρροές, όπως η πίστη του ατόμου στην ικανότητα του να αλλάξει, απαιτούνται για την υιοθέτηση νέων συνηθειών στη ζωή του (Bandura, 2004). Ωστόσο, παραμένει το ερώτημα ποια από τις υπάρχουσες θεωρίες μπορεί να εξηγήσει με περισσότερη ακρίβεια συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία. Στην ανασκόπησή τους οι Glanz et al. (1997) βρήκαν ότι οι HBM, TRA/TPB, SCT and TTM είναι από τις θεωρίες που χρησιμοποιούνται ευρέως και είναι οι πιο διαδεδομένες. Παραμένει, όμως, το ερώτημα αν κάποια από αυτές τις θεωρίες είναι καταλληλότερη για την επεξήγηση και την κατανόηση μιας συμπεριφοράς σε θέματα υγείας. Ανασκοπήσεις και μετα-αναλύσεις για τις θεωρίες HBM (Janz and Becker, 1984 Harrison, Mullen & Green, 1992), TRA και TPB (Godin and Kok, 1996 Hausenblaus, Carron and Mack, 1997 Albarracin, Johnson, Fishbein and Muellerleile, 2001 Hagger,Chatzisarantis and Biddle, 2002), της SCT (Bandura, 1998 Strecher, DeVellis, Becker and Rosenstock, 1986) και TTM (Prochaska et al., 1992 Rosen, 2000 Burkholder and Evers, 2002 Spencer, Pagell, Hallion and Adams, 2002) ενισχύουν την καταλληλότητα της κάθε μίας από αυτές τις

39 25 θεωρίες. Αυτή η επικρατούσα «ισοτιμία» στα βιβλιογραφικά δεδομένα, όμως, συντηρεί τη σύγχυση μεταξύ των ερευνητών για το ποια είναι η πιο κατάλληλη θεωρία για τη μελέτη της συμπεριφοράς σε θέματα υγείας. Η ανάγκη για την εξεύρεση της κατάλληλης και της πιο ακριβούς θεωρίας στην επεξήγηση της συμπεριφοράς είναι προφανής και απαραίτητη (Noar and Zimmerman, 2005). Ένα στοιχείο που θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στην επιλογή κάποιου θεωρητικού προτύπου συμπεριφοράς είναι ότι κάποια από τα πρότυπα αυτά είναι κατάλληλα για την επεξήγηση πολλαπλών συμπεριφορών, ενώ κάποια άλλα για την επεξήγηση μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς. Παράλληλα με τις θεωρίες για την αλλαγή μια συμπεριφοράς, οι ερευνητές επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους και στην εξεύρεση μιας θεωρητικής προσέγγισης για τη διατήρηση μια συμπεριφοράς υγείας που έχει αλλάξει, καθώς υπάρχει διαφορά στο αν θα αλλάξει μια συμπεριφορά που σχετίζεται με την υγεία και στο αν θα διατηρηθεί η συμπεριφοράς υγείας που έχει υποστεί αλλαγή (Noar and Zimmerman, 2005). Υπάρχει η τάση να επικροτούνται οι προσπάθειες ερευνητών που κινούνται προς την κατεύθυνση του συνδυασμού διαφόρων θεωριών, όπως το λεγόμενο Integrated Model του Fishbein (2000) και το διαθεωρητικό μοντέλο των Prochaska et al. (1992). Έτσι, για παράδειγμα, όταν πρωτεύουσας σημασίας είναι η αποτροπή της ασθένειας και ο αντιλαμβανόμενος κίνδυνος τότε θεωρία όπως η HBM θεωρείται ως η πιο κατάλληλη (Biddle and Nigg, 2000). Για πιο εκλογικευμένες συμπεριφορές στις οποίες η σύνδεση πρόθεσης και συμπεριφοράς είναι πιο ισχυρή, τότε η TRA/TPB είναι ενδεδειγμένες (Biddle and Nigg, 2000 Murray-Johnson et al., 2001). Ομοίως, η θεωρία των σταδίων, όπως η ΤΤΜ, δεν συστήνεται για απλουστευμένες συμπεριφορές όπως η χρήση της ζώνης ασφάλειας, ενώ θεωρείται κατάλληλη για

40 26 προμελετημένες/εσκεμμένες συμπεριφορές, όπως για παράδειγμα η σωματική άσκηση. Διαθεωρητικό Πρότυπο (Transtheoretical Model - ΤΤΜ) Οι συμπεριφορικές θεωρίες έχουν χρησιμοποιηθεί στην έρευνα για να εξηγήσουν στάσεις και συμπεριφορές σε θέματα υγείας, αλλά και για την προώθηση θετικών αλλαγών στην συμπεριφορά υγείας και βοήθησαν στην πρόβλεψη αλλαγών συμπεριφοράς σε ποικιλία πληθυσμών (Abood et al., 2004 Lippke & Ziegelmann, 2008 Clifford Anderson, Auld, & Champ, 2009). Το θεωρητικό πρότυπο που περιγράφεται παρακάτω είναι το διαθεωρητικό πρότυπο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και στην παρούσα μελέτη. Το διαθεωρητικό πρότυπο (πρότυπο σταδίων αλλαγής) αναπτύχθηκε για να εξηγήσει, να προβλέψει και να προσδιορίσει τις διαδικασίες αλλαγής της συμπεριφοράς των ατόμων (Prochaska and DiClemente, 1982,1983 Prochaska, DiClemente and Norcross, 1992 Prochaska and Velicer, 1997). Εξετάζει τη διαδοχική αλλαγή της συμπεριφοράς καθώς κάθε αλλαγή ολοκληρώνεται μέσα από μία σειρά αλληλένδετων σταδίων και διαστάσεων (Marcus, Rakowski and Rossi,1992 Petrocelli, 2002). Αποτελείται από τρία επίπεδα τα οποία εξηγούν την αλλαγή στη συμπεριφορά (Prochaska and DiClemente, 1983 Prochaska, DiClemente and Norcross, 1992). Αρχικά το πρότυπο αναπτύχθηκε για την τροποποίηση εθιστικών συμπεριφορών, όπως το κάπνισμα, αργότερα, όμως, εφαρμόστηκε και σε άλλες μορφές συμπεριφοράς, όπως η ΦΔ και η διατροφή. Το διαθεωρητικό πρότυπο βασίζεται στην ιδέα ότι, η αλλαγή της συμπεριφοράς δεν επιτυγχάνεται απευθείας και ότι, όταν άτομα αλλάζουν μια συμπεριφορά, τότε διέρχονται από μια σειρά σταδίων, τα γνωστά ως στάδια αλλαγής της συμπεριφοράς. Τα στάδια αυτά αποτελούν σημαντικό τμήμα του

41 27 διαθεωρητικού προτύπου, ακριβώς επειδή αντιπροσωπεύουν τη χρονική διάσταση για την επίτευξη της αλλαγής συμπεριφοράς καθώς επίσης, και ένα σύνολο στόχων που απαιτούνται για την μετάβαση στο επόμενο στάδιο. Αν και ο χρόνος που ένα άτομο ξοδεύει σε κάθε στάδιο ποικίλει, οι στόχοι που ολοκληρώνονται υποτίθεται ότι είναι αμετάβλητοι. Τα στάδια αυτά περιλαμβάνουν: 1. Το στάδιο πριν τη σκέψη (Pre contemplation) 2. Το στάδιο της σκέψης (Contemplation) 3. Το στάδιο της προετοιμασίας (Preparation) 4. Το στάδιο της δράσης (Action) 5. Το στάδιο της διατήρησης (Maintenance) 6. Το στάδιο της τερματισμού (Termination) Το στάδιο πριν τη σκέψη είναι το στάδιο στο οποίο δεν υπάρχει καμία πρόθεση για αλλαγή συμπεριφοράς στο εγγύς μέλλον. Τα περισσότερα άτομα σε αυτό το στάδιο αγνοούν τα προβλήματά τους, έχουν μηδαμινή ή ελλιπή πληροφόρηση για τα προβλήματά τους και τείνουν να αποφεύγουν να σκέπτονται ή να ενημερώνονται σχετικά με τις υψηλού κινδύνου συμπεριφορές που εκδηλώνουν. Το στάδιο της σκέψης είναι το στάδιο στο οποίο οι άνθρωποι γνωρίζουν ότι υπάρχει ένα πρόβλημα και σκέφτονται σοβαρά να το λύσουν αλλά δεν έχουν αναλάβει ακόμα την δέσμευση για την λήψη μέτρων. Οι άνθρωποι παραμένουν συχνά κολλημένοι στο στάδιο της σκέψης για μεγάλες χρονικές περιόδους. Τα άτομα που δηλώνουν ότι εξετάζουν σοβαρά το γεγονός να αλλάξουν την προβληματική τους συμπεριφορά στους επόμενους 6 μήνες είναι ταξινομούνται στο στάδιο της σκέψης.

42 28 Το στάδιο της προετοιμασίας συνδυάζει την πρόθεση και τα κριτήρια συμπεριφοράς. Τα άτομα σε αυτό το στάδιο σκοπεύουν να αναλάβουν δράση τον επόμενο μήνα και έχουν ανεπιτυχώς προβεί στην λήψη μέτρων κατά το προηγούμενο έτος. Σαν ομάδα, τα άτομα που είναι έτοιμα να δράσουν παρουσιάζουν ορισμένες μικρές αλλαγές στην συμπεριφορά τους - σα να λέμε «βήματα μωρών». Ενώ έχουν μειώσει το πρόβλημά τους, τα άτομα στο στάδιο της προετοιμασίας δεν έχουν φθάσει ακόμα σε σημεία να ικανοποιούν κάποια κριτήρια της αποτελεσματικής δράσης, όπως η αποχή από το κάπνισμα ή η απουσία κλινικής κατάθλιψης. Σκοπεύουν, εντούτοις, να λάβουν τέτοια μέτρα στο εγγύς μέλλον. Το στάδιο της δράσης είναι το στάδιο στο οποίο τα άτομα ρυθμίζουν τη συμπεριφορά, τις εμπειρίες, και το περιβάλλον τους προκειμένου να υπερνικήσουν τα προβλήματά τους. Η δράση περιλαμβάνει τις πιο προφανείς αλλαγές συμπεριφοράς και απαιτεί διαίτερη δέσμευση σε ότι αφορά τον χρόνο και την ενέργεια. Οι τροποποιήσεις της προβληματικής συμπεριφοράς που συμβαίνουν στο στάδιο της δράσης τείνουν να είναι πιο ορατές και να έχουν τη μέγιστη εξωτερική αναγνώριση. Τα άτομα είναι ταξινομημένα στο στάδιο δράσης εάν έχουν καταφέρει να αλλάξουν με επιτυχία τη δυσλειτουργική τους συμπεριφορά μέσα στο χρονικό διάστημα από μία ημέρα έως έξι μήνες. Τα συγκεκριμένα άτομα πραγματοποιούν υψηλή βαθμολογία στην κλίμακα δράσης και χαμηλότερη στις άλλες κλίμακες. Το στάδιο της συντήρησης είναι το στάδιο στο οποίο οι άνθρωποι εργάζονται για να αποτρέψουν την υποτροπή και να παγιώσουν τα κέρδη που επιτυγχάνονται κατά τη διάρκεια της δράσης τους. Τα κριτήρια για να θεωρηθεί ότι κάποιος ανήκει στο στάδιο της συντήρησης αποτελούν το να είναι σε θέση

43 29 να παραμείνει χωρίς προβληματική συμπεριφορά και να συμμετέχει με συνέπεια σε μια νέα ασυμβίβαστη με το παρελθόν του συμπεριφορά για μια χρονική περίοδο μεγαλύτερη των έξι μηνών. Το στάδιο της λήξης είναι το στάδιο στο οποίο οι άνθρωποι έχουν ολοκληρώσει τη διαδικασία της αλλαγής και δεν πρέπει πλέον να εργαστούν για να αποτρέψουν την υποτροπή. Η λήξη ορίζεται ως το στάδιο της ολοκληρωτικής εμπιστοσύνης στην αποτελεσματικότητα του ατόμου σε όλες τις καταστάσεις υψηλού κινδύνου με μηδαμινό πειρασμό ως προς την υποτροπή (relapse). Τα στάδια αλλαγής συμπεριφοράς απεικονίζονται στο σχήμα 1. Σχήμα 1: Στάδια αλλαγής συμπεριφοράς Τα άτομα που ανήκουν στο στάδιο της λήξης τα χαρακτηρίζει το υψηλό ποσοστό συμμετοχής σε αθλητικές δραστηριότητες για διάστημα μεγαλύτερο των πέντε ετών.

44 30 Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να μετρηθεί το στάδιο της αλλαγής. Στις μελέτες υιοθετώντας τη διάκριση του μέτρου των σταδίων, τίθεται η ερώτηση εάν το άτομο σκοπεύει σοβαρά να αλλάξει το πρόβλημα στο κοντινό μέλλον και ειδικά στους επόμενους 6 μήνες. Εάν όχι, τότε ταξινομούνται ως αδιάφορα άτομα (pre contemplators). Σε ότι αφορά δηλαδή τη διάθεση συμμετοχής σε αθλητικές δραστηριότητες το στάδιο της αδιαφορίας είναι το στάδιο στο οποίο κατατάσσονται άνθρωποι οι οποίοι δεν δείχνουν καμμία διάθεση συμμετοχής κατά το διάστημα των επόμενων έξι μηνών. Επομένως, τα άτομα, τα οποία ταξινομούνται στο στάδιο της σκέψης, είναι αυτά τα οποία έχουν στο νου τους να συμμετέχουν σε αθλητικές δραστηριότητες μέσα στο επόμενο εξάμηνο. Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα άτομα που ανήκουν στο στάδιο της προετοιμασίας είναι αυτά τα οποία έχουν παρουσιάσει κατά το παρελθόν συμμετοχή σε αθλητικές δραστηριότητες αλλά με χαμηλή συχνότητα. Επίσης, το στάδιο αυτό χαρακτηρίζεται από αστάθεια και η όποια βελτίωση σημειωθεί είναι εμφανής μέσα στο χρονικό διάστημα των έξι μηνών. Τα άτομα που ανήκουν στο στάδιο της δράσης είναι αυτά τα οποία έχουν ως χαρακτηριστικό την πολύ συχνή συμμετοχή σε αθλητικές δραστηριότητες σε ένα συνεχές χρονικό διάστημα έξι μηνών. Το συγκεκριμένο στάδιο όμως είναι αυτό που παρουσιάζει την πιο υψηλή συχνότητα υποτροπής και για το λόγο αυτό θεωρείται ως το πλέον ασταθές. Η περίοδος της διατήρησης έχει διάρκεια μεγαλύτερη των πέντε ετών. Τα άτομα που κατατάσσονται στο στάδιο αυτό βιώνουν ένα διάστημα που χαρακτηρίζεται από υψηλή συχνότητα μεταβολών. Τα συγκεκριμένα άτομα για διάστημα μεγαλύτερο των έξι μηνών έχουν υψηλά ποσοστά συμμετοχής σε

45 31 αθλητικές δραστηριότητες και χαμηλή συχνότητα υποτροπής. Όσοι βρίσκονται στο στάδιο αυτό δεν εμφανίζουν συμπτώματα υποτροπής σε παλαιότερες συμπεριφορές. Αρκετοί μελετητές δεν αφιερώνουν χρόνο στο να ασχοληθούν με το στάδιο αυτό γιατί θεωρούν πως τα συγκεκριμένα άτομα που βρίσκονται σε αυτό δεν υπάρχει πιθανότητα να αλλάξουν την συμπεριφορά τους. Η δημοτικότητα του προτύπου σταδίων αλλαγής είναι πιθανό να οφείλεται στο γεγονός ότι το πρότυπο προσφέρει πρακτική καθοδήγηση για παρέμβαση και φαίνεται να παρουσιάζει την πολυπλοκότητα της θεωρίας της αλλαγής συμπεριφοράς με μια μορφή που μπορεί να διδαχθεί στους επαγγελματίες. Επιπλέον, το πλεονέκτημα της προσέγγισης των σταδίων αλλαγής είναι ότι μεγάλα τυχαία δείγματα μπορούν να μελετηθούν με μηνύματα που εξατομικεύονται ανάλογα με το στάδιο ετοιμότητας. Περιορισμοί που συνδέονται με το Πρότυπο Σταδίων Αλλαγής Παρά τη δημοτικότητά του, το πρότυπο αυτό έχει και μειονεκτήματα. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει συμφωνία σχετικά με την πιο κατάλληλη μέθοδο για τον προσδιορισμό και τη μέτρηση του διαιτητικού σταδίου (Kristal, Glanz, Curry, Patterson, 1999). Μια άλλη κριτική είναι ότι η χρήση των σταθερών χρονικών πλαισίων που διακρίνουν τα στάδια μεταξύ τους δεν εκτιμά οποιαδήποτε βαθμιαία αλλαγή στη συμπεριφορά. Ένα πρότυπο σταδίων μπορεί να είναι πιο κατάλληλο για τις απλούστερες και πιο ξεκάθαρες συμπεριφορές, όπως η κατανάλωση 5 μερίδων φρούτων και λαχανικών καθημερινά και η κατανάλωση γάλακτος χαμηλής περιεκτικότητας σε λίπος (στόχοι βασισμένοι στα τρόφιμα), απ' ότι για τις σύνθετες διαιτητικές αλλαγές, όπως η κατανάλωση τροφίμων χαμηλής περιεκτικότητας σε λίπος (στόχος βασισμένος στα θρεπτικά συστατικά) (Horwath, 1999). Συνεπώς,

46 32 άλλα συμπεριφοριστικά υποδείγματα μπορεί να αποδειχθούν πιο κατάλληλα για σύνθετους στόχους, όπως η μείωση διαιτητικού λίπους. Προς το παρόν, καμία θεωρία ή υπόδειγμα δεν εξηγεί και δεν προβλέπει ικανοποιητικά το πλήρες εύρος των συμπεριφορών της τροφικής επιλογής συνεπώς, είναι ουσιώδες να συνεχιστεί η έρευνα σε αυτόν τον τομέα (Nestle, Wing, Birch, DiSogra, Drewnowski, Arbor, et al., 1998). Τα διάφορα πρότυπα, γενικά, πρέπει να αντιμετωπίζονται ως μέσα για την κατανόηση των παραγόντων που επηρεάζουν τις ατομικές αποφάσεις και τη συμπεριφορά, τα οποία μπορούν να βοηθήσουν στο σχεδιασμό των κατάλληλων παρεμβάσεων προαγωγής υγείας. Ωστόσο, το πρότυπο των σταδίων αλλαγής έχει χρησιμοποιηθεί για την κατανόηση των διαιτητικών αλλαγών και μπορεί να διακρίνει τις ομάδες με σαφώς διαφορετικές στάσεις απέναντι στη διατροφή και την υγεία. Η καλύτερη δοκιμή αυτού του προτύπου είναι εάν οι διαιτητικές επεμβάσεις που σχεδιάζονται ανάλογα με το στάδιο αλλαγής είναι πιο αποτελεσματικές από τις τυποποιημένες προσεγγίσεις. Διατροφή Ως ορισμός της Διατροφής, περιφραστικά, μπορεί να αναφερθεί ότι είναι η επιστήμη που μελετά τις θρεπτικές ύλες σε σχέση με την επίδρασή τους στον ανθρώπινο οργανισμό. Μελετά τις θρεπτικές ύλες, τις ποσοτικές ανάγκες του οργανισμού σε αυτές, τα αποτελέσματα της ανεπάρκειας ή υπερβολικής λήψης τους, την πέψη και απορρόφηση των τελικών προϊόντων τους, το ρόλο τους στον οργανισμό, καθώς και τους τρόπους αποθήκευσης της περίσσειας αυτών και γενικά τις μεταβολές και τα αποτελέσματα των μεταβολών των διαφόρων θρεπτικών υλών (και όχι μόνο) στον οργανισμό. Η Διατροφή αποτέλεσε έναν από

47 33 τους τρεις βασικούς τομείς που αναπτύχθηκαν κατά την εξέλιξη της Xημείας Tροφίμων. Βαρύνουσα, επίσης, σημασία έχει δοθεί στη μελέτη της διατροφής ειδικών κατηγοριών του ανθρώπινου πληθυσμού, όπως στη διατροφή παιδιών, ηλικιωμένων, εγκύων, αθλητών. Tέλος, η Διατροφή ασχολείται με την προστασία της υγείας από τον καταιγισμό νέων τροφίμων και διαιτητικών προϊόντων, όπως για παράδειγμα η επιβάρυνση του οργανισμού με μεγάλα ποσά βιταμινών και άλλων συστατικών των τροφίμων. Η γνώση που παράγεται από την επιστήμη της Διατροφής βρίσκει πρακτική εφαρμογή και χρησιμοποιείται από τη Διαιτολογία. Ο όρος δίαιτα αναφέρεται ως μια ειδική διατροφή, που περιλαμβάνει ένα συγκεκριμένο σύνολο τροφίμων αποβλέποντας σε κάποιο σκοπό (π.χ. την απώλεια βάρους ή την ανάκτηση βάρους). Πολιτικές διατροφής Η Στρατηγική του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας Από το Σεπτέμβριο του 2000, το ευρωπαϊκό τμήμα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, με το «Πρώτο Σχέδιο Δράσης για τη Διατροφική Πολιτική και Πολιτική Τροφίμων » (WHO 2001), ανέπτυξε μια συνολική στρατηγική στα ζητήματα της διατροφής και της ασφάλειας των τροφίμων, με σκοπό να μεγιστοποιήσει τα οφέλη για τη Δημόσια Υγεία. Η προσέγγιση αυτή περιλαμβάνει μια ενιαία πολιτική τροφίμων και διατροφής, με τρεις διακριτές στρατηγικές: στρατηγική προώθησης της υγιεινής διατροφής στρατηγική προώθησης της ασφάλειας των τροφίμων και στρατηγική για την εξασφάλιση του εφοδιασμού στα ενδεδειγμένα τρόφιμα.

48 34 Τον Μάιο του 2004, η Παγκόσμια Συνέλευση του Π.Ο.Υ. υιοθέτησε την «Παγκόσμια Στρατηγική για τη Διατροφή, τη Σωματική Δραστηριότητα και Υγεία» (WHO 2004). Το «Δεύτερο Σχέδιο Δράσης για τη Διατροφική Πολιτική και Πολιτική Τροφίμων » (WHO 2003), συνεχίζει στην ίδια κατεύθυνση, συμπεριλαμβάνοντας και τη στάθμιση κινδύνων - ωφελειών των νέων τροφίμων. Η προσέγγιση αυτή προϋποθέτει ότι η ανάπτυξη της ενιαίας πολιτικής τροφίμων και διατροφής θα στηρίζεται απόλυτα πάνω σε μια ευρεία διατομεακή συνεργασία, η οποία θα εμπλέκει όλους τους τομείς από την παραγωγή τροφίμων, μέχρι την επεξεργασία και την κατανάλωση. Τα δύο Σχέδια Δράσης του ευρωπαϊκού τμήματος του Π.Ο.Υ. καθορίζουν στόχους για τη μείωση των βλαπτικών συνεπειών της διατροφής στην υγεία, στα εξής πεδία: Περιορισμό της πρόσληψης κεκορεσμένων λιπαρών, ζάχαρης και αλατιού με ταυτόχρονη αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών. Μείωση της παχυσαρκίας στα παιδιά και τους εφήβους. Περιορισμό των ανεπαρκειών σε μικροδιατροφικούς παράγοντες. Περιορισμό των λοιμώξεων εκ τροφής. Μείωση κατά 50% του ποσοστού των ανθρώπων που υποφέρουν από πείνα. Η στρατηγική παρεμβάσεων του Π.Ο.Υ. 1. Υποστήριξη ενός υγιούς ξεκινήματος: Φροντίδα για τη μητέρα και το παιδί Οι δράσεις - κλειδιά αφορούν στη διασφάλιση της κατάλληλης διατροφής της εγκύου, το θηλασμό για 6 μήνες, τη βελτίωση της συμπληρωματικής διατροφής

49 35 του βρέφους και τη διασφάλιση ασφαλών και ισορροπημένων γευμάτων για τα παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας. 2. Διασφάλιση της ασφάλειας και της υγιεινής των τροφίμων για όλους. Οι δράσεις απευθύνονται στο εμπόριο και τη βιομηχανία τροφίμων αποβλέποντας στην ενίσχυση της υπευθυνότητάς τους για ασφαλή και υγιεινή διατροφή, συμπεριλαμβανομένων και οικονομικών μέτρων, καθώς και στην προβολή της στον πληθυσμό. 3. Πληροφόρηση και εκπαίδευση καταναλωτών: Πώς και τι να τρώμε και πώς να μειώσουμε τους κινδύνους. Δράσεις επικοινωνίας και πληροφόρησης για την προώθηση υγιών τρόπων ζωής και συνηθειών, και ασφαλών προμηθειών τροφίμων. Στο πεδίο αυτό περιλαμβάνονται οι εκστρατείες ενημέρωσης των καταναλωτών, η επισήμανση των τροφίμων και η προώθηση μέτρων για τη βελτίωση της πληροφόρησης, τα οποία είναι αναγκαία για την υποστήριξη υγιεινών επιλογών. 4. Ανάπτυξη ολοκληρωμένων δράσεων που λαμβάνουν υπόψη και άλλους παράγοντες κινδύνου (π.χ. τη σωματική άσκηση). Αυτό το πεδίο δράσης αναφέρεται στην ανάγκη ανάπτυξης ολοκληρωμένων παρεμβάσεων, οι οποίες θα συνυπολογίζουν και άλλους παράγοντες κινδύνου, όπως την κατανάλωση αλκοόλ, τη σωματική άσκηση, αλλά και περιβαλλοντικούς παράγοντες που σχετίζονται με την ασφάλεια του νερού και των τροφίμων. 5. Ενίσχυση της υγιεινής διατροφής και της ασφάλειας των τροφίμων στον υγειονομικό τομέα. Οι δράσεις στον τομέα αυτό αποβλέπουν στο να αξιοποιήσουν τον υγειονομικό τομέα στην προώθηση υγιεινής και ασφαλούς διατροφής μειώνοντας τις επιβλαβείς δράσεις της διατροφής στην υγεία.

50 36 6. Παρακολούθηση και αξιολόγηση. Αναφέρεται στην ανάγκη ανάπτυξης συστημάτων εποπτείας της υγείας και της διατροφής, τα οποία να εξασφαλίζουν τη δυνατότητα παρακολούθησης των εξελίξεων στις διάφορες παραμέτρους της παραγωγής, διαθεσιμότητας και κατανάλωσης τροφίμων, τη σύνθεση της διατροφής, την πορεία των τροφιμογενών μη λοιμωδών και λοιμωδών νοσημάτων και την παρακολούθηση των βιολογικών και χημικών κινδύνων. Παράλληλα, ο Π.Ο.Υ. προωθεί την ανάπτυξη επιμέρους στρατηγικών, που επικεντρώνονται στην αντιμετώπιση της παχυσαρκίας (Branca et al. 2007) και στην προώθηση της σωματικής άσκησης (Cavill, Kahlmeier and Racioppi, 2006), προτείνοντας στις χώρες μέτρα και πολιτικές οι οποίες μπορούν να συμβάλουν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών. Τέλος, ο ΠΟΥ έχει οργανώσει την επιστημονική τεκμηρίωση, καθώς και βάσεις δεδομένων για τη διατροφή και την παχυσαρκία, μέτρα που διευκολύνουν τις χώρες να σχεδιάσουν πολιτικές και προγράμματα παρέμβασης. Ευρωπαϊκές Πολιτικές για την Υγιεινή Διατροφή Σε ευρωπαϊκό επίπεδο υπάρχει πλέον ευρεία ευαισθητοποίηση προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της πληροφόρησης και της ενίσχυσης της κατανάλωσης υγιεινών τροφίμων. Ακολουθώντας τις συστάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όλο και περισσότερες χώρες υιοθετούν στρατηγικές και προγραμματισμένες προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Η διασφάλιση της δυνατότητας υγιεινών επιλογών από τον πληθυσμό, με την κατάλληλη ενημέρωση αλλά και με τη διασφάλιση της δυνατότητας προσφυγής σε υγιεινές επιλογές, αποτελεί έναν τομέα προτεραιότητας στον οποίο αποδίδεται ιδιαίτερη σημασία. Με τις πολιτικές αυτές, σε πολλές χώρες έχουν επιτευχθεί ορισμένα ιδιαίτερα ενθαρρυντικά

51 37 αποτελέσματα, τόσο στα πρότυπα διατροφής όσο και στη βελτίωση της υγείας του γενικού πληθυσμού, όπως είναι για παράδειγμα ο περιορισμός της συχνότητας και της θνησιμότητας από στεφανιαία νόσο. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν την αποτελεσματικότητα που μπορεί να έχει ένα οργανωμένο σχέδιο δράσης στον τομέα της διατροφής. Ορισμένες χώρες, όπως η Ιρλανδία και η Ισπανία, έχουν αναπτύξει εθνικές στρατηγικές για τον έλεγχο της παχυσαρκίας, στις οποίες εμπλέκουν τη δημόσια διοίκηση, ομάδες ειδικών, τη βιομηχανία τροφίμων, τους τομείς που σχετίζονται με τη σωματική άσκηση, μη-κυβερνητικές οργανώσεις κ.λπ., σε μια πολυτομεακή δράση που στοχεύει στην προώθηση υγιεινότερης διατροφής και μεγαλύτερης σωματικής δραστηριότητας (Commission of the European Communities, 2005). Η Γαλλία από το 2001 προώθησε ένα πενταετές σχέδιο εθνικής διατροφικής πολιτικής, το οποίο καλύπτει ένα ευρύ φάσμα μέτρων και διατομεακών δράσεων. Πιο πρόσφατα, το 2005, το Κοινοβούλιο της Σλοβενίας ενέκρινε ένα Εθνικό Πρόγραμμα Διατροφικής Πολιτικής για την περίοδο (Commission of the European Communities, 2005). Η Ολλανδία έχει ενσωματώσει την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας ως μια από τις προτεραιότητες της εθνικής πολιτικής πρόληψης. Ομοίως και στη Μεγάλη Βρετανία, η διατροφή και η σωματική άσκηση αναφέρονται ως σημαντικά πεδία δραστηριότητας της Δημόσιας Υγείας, στο πλαίσιο της εθνικής πολιτικής υγείας, όπως προσδιορίσθηκε από τα τέλη του Η Γερμανία καθόρισε επίσης μια εθνική καμπάνια για την προώθηση της υγιεινής διατροφής και της σωματικής άσκησης, μολονότι οι δράσεις στον τομέα της Δημόσιας Υγείας είναι αρμοδιότητα των τοπικών κυβερνήσεων. Οι πλέον προωθημένες χώρες στον τομέα αυτό είναι οι σκανδιναβικές, Δανία,

52 38 Ισλανδία, Φινλανδία, Νορβηγία και Σουηδία, οι οποίες έχουν αναπτύξει από κοινού ένα ειδικό πρόγραμμα δράσης για την πρόληψη και αντιμετώπιση της παχυσαρκίας. Πολλές από τις χώρες αυτές έχουν καθορίσει συγκεκριμένους διατροφικούς στόχους, καθώς και για την κατανάλωση τροφίμων (για παράδειγμα, αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών ή μείωση της κατανάλωσης ζάχαρης και άλλων). Επίσης, έχουν αναπτύξει κατευθυντήριες οδηγίες και συστάσεις υγιεινής διατροφής για τον πληθυσμό. Αρκετές χώρες έχουν οργανώσει ειδικά συστήματα εποπτείας και παρακολούθησης των εξελίξεων στον τομέα της διατροφής, ενώ έχουν καθιερώσει την έκδοση τακτικών εθνικών αναφορών (WHO 2003). Σε ό,τι αφορά τους επιμέρους τομείς της διατροφικής πολιτικής, σχεδόν το σύνολο των χωρών της Ευρώπης, όπως το Βέλγιο, η Μεγάλη Βρετανία, η Ισπανία και άλλες, έχουν θεσπίσει διαφορετικούς περιορισμούς στην τηλεοπτική διαφήμιση διατροφικών προϊόντων που απευθύνονται σε παιδιά. Οι περιορισμοί αυτοί υπαγορεύονται από ευρήματα μελετών που δείχνουν ότι τα προϊόντα αυτά συνήθως δεν εκπληρώνουν τις ενδεδειγμένες διατροφικές προϋποθέσεις και η διαφήμισή τους επηρεάζει άμεσα την κατανάλωση τους από τα παιδιά, ήδη από την προσχολική ηλικία (Hastings, 2003). Πολλές χώρες έχουν συνδέσει την προώθηση της υγιεινής διατροφής και τη σωματική άσκηση για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας με προγράμματα και δράσεις στο χώρο εργασίας. Η ανάπτυξη προγραμμάτων εκπαίδευσης και αγωγής υγείας που απευθύνονται στα παιδιά αποτελεί έναν τομέα στον οποίο αποδίδεται ιδιαίτερη σημασία σε πολλές χώρες. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Δανία, η Ολλανδία, η Μ. Βρετανία και οι βόρειες χώρες έχουν αναπτύξει ειδικά προγράμματα δράσης στο χώρο της εκπαίδευσης, που περιλαμβάνουν μέτρα, τα οποία αφορούν το

53 39 περιεχόμενο της εκπαίδευσης, τα είδη που διατίθενται στα κυλικεία, την προώθηση της σωματικής άσκησης και την ενημέρωση των γονέων ή έχουν αναπτύξει ειδικές διατροφικές οδηγίες και συστάσεις που απευθύνονται σε παιδιά. Οι εθνικές εκστρατείες πληροφόρησης και ενημέρωσης για τη διατροφή και τη σωματική άσκηση αποτελούν ένα σημαντικό στοιχείο στις εθνικές διατροφικές πολιτικές αρκετών χωρών, όπως της Γερμανίας, της Μ. Βρετανίας, της Δανίας, της Ισπανίας και άλλων. Οι εκστρατείες αυτές μπορεί να έχουν διαφορετικούς προσανατολισμούς σε κάθε χώρα και να περιλαμβάνουν διαφορετικά μέτρα και δραστηριότητες. Στον τομέα της προώθησης υγιεινών προτύπων διατροφής, τα μέτρα που έχουν ληφθεί στη χώρα μας αφορούν κύρια την αγωγή υγείας στα παιδιά και τη λήψη μέτρων για τα σχολεία όπως, για παράδειγμα, οι κανονισμοί που διέπουν τον εφοδιασμό και την πώληση των τροφίμων από τα κυλικεία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της χώρας. Η διατροφική αγωγή στα σχολεία προωθείται μέσα από τις δράσεις του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Το Υπουργείο, σε συνεργασία και με άλλους φορείς, οργανώνει προγράμματα πληροφόρησης και βιωματικής εκπαίδευσης για την παραδοσιακή ελληνική δίαιτα, την υγιεινή διατροφή, την παχυσαρκία και τη σωματική άσκηση στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Σημαντική είναι, επίσης, η συμβολή της Ελληνικής Ιατρικής Εταιρείας Παχυσαρκίας στην πρόληψη, την καταπολέμηση της παχυσαρκίας και της συνοδού νοσηρότητας με τη διοργάνωση ενημερωτικών συνεδρίων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο (PorGrow, 2006). Ωστόσο, παρά την σημαντική έκθεση του θέματος από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, είναι αναγκαίος ο προγραμματισμός και η εφαρμογή στοχευμένων στρατηγικών

54 40 πολιτικής με τη σύμπραξη των φορέων υγείας, παιδείας, αθλητισμού, εμπορείου και κατανάλωσης. Η Διατροφή στην Ελλάδα Υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις για το ρόλο της διατροφής στην υγεία. Τα νεότερα ευρήματα συνοψίζονται σε πολλές πρόσφατες δημοσιεύσεις (World Health Organisation, 1997; Rimm et al, 1996; Platz et al, 1997; Willett, 1994). Τα ευρήματα από επιδημιολογικές μελέτες έχουν δείξει ισχυρή συσχέτιση της διατροφής με τα καρδιαγγειακά νοσήματα (Boyle and Levin, 2008). Η συσχέτιση αυτή έχει φέρει τη διατροφή και τις διατροφικές συνήθειες στο άμεσο ενδιαφέρον της Δημόσιας Υγείας και την έχει αναδείξει σε μια από τις πρώτες προτεραιότητες για την προστασία και προαγωγή της υγείας του πληθυσμού (ΥΥΚΑ, 2008). Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη Δημόσια Υγεία είναι η πρώτη προσπάθεια από πλευρά Πολιτείας για την απόκτηση μιας στοχευμένης και στρατηγικά σχεδιασμένης πολιτικής για τη Δημόσια Υγεία. Στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου Δράσης, το οποίο περιλαμβάνει 15 Σχέδια Δράσης, εντάσσεται και το Σχέδιο Δράσης για τη Διατροφή και τις Διατροφικές Διαταραχές. Πρόκειται για έναν αποτελεσματικό οδηγό που προτείνεται από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΥΥΚΑ) στην προσπάθεια επίλυσης αντιμετώπισης του διατροφικού προβλήματος και των διατροφικών διαταραχών που απειλούν την υγεία του ελληνικού λαού κατάλληλα σχεδιασμένο για την προώθηση μιας υγιεινής διατροφής, ανάλογης της μεσογειακής μας παράδοσης και του πολιτισμού μας (ΥΥΚΑ, 2008). Επιτροπή Εθνικής Διατροφικής Πολιτικής Το Ανώτατο Επιστημονικό Συμβούλιο Υγείας του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας της Ελλάδας προώθησε το 2002 τις Διαιτητικές Οδηγίες για τους

55 41 Ενήλικες. Την ίδια χρονιά, το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας ίδρυσε την Επιτροπή Εθνικής Διατροφικής Πολιτικής, η οποία έθεσε ως αρχικό στόχο τη μείωση της κατανάλωσης κρέατος, την αύξηση της πρόσληψης ψαριών, την αύξηση της κατανάλωσης οσπρίων και λαχανικών, τη μείωση της παιδικής παχυσαρκίας, τη βελτίωση της ποιότητας και ασφάλειας των τροφίμων, των εταιρειών παρασκευής γευμάτων και την ενημέρωση των καταναλωτών για την ποιότητα και ασφάλεια των τροφίμων. Όσον αφορά την παιδική παχυσαρκία, η Επιτροπή έχει αναπτύξει ένα σχέδιο δράσης για την εφαρμογή εθνικών διατροφικών οδηγιών στα σχολεία. Επίσης, έχουν διατυπωθεί διαιτητικές οδηγίες για τα νηπιαγωγεία και τις καλοκαιρινές κατασκηνώσεις. Κατανάλωση Θερμίδων Από τη δεκαετία του 1960 και εξής, σημειώθηκαν στην Ελλάδα ταχύτατες μεταβολές, οι οποίες άλλαξαν ριζικά την εικόνα των διατροφικών αλλαγών στη χώρα. Η μέση κατά κεφαλή κατανάλωση θερμίδων σημείωσε σταθερή και συνεχή άνοδο και από θερμίδες την περίοδο έφθασε μέχρι το 2003 τις θερμίδες, παρουσιάζοντας αύξηση κατά 25,9%. Ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η μέση κατανάλωση θερμίδων ήταν στην Ελλάδα η χαμηλότερη της Δυτικής Ευρώπης, μέσα σε 4 δεκαετίες έφτασε να συγκαταλέγεται ανάμεσα στις υψηλότερες (ΥΥΚΑ, 2008). Τον Μάιο του 2007, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε Λευκή Βίβλο για μια στρατηγική καταπολέμησης του υπερβολικού βάρους και της παχυσαρκίας μέσω μιας σειράς συνδυασμένων δράσεων σε τομείς όπως η γεωργία, οι μεταφορές, ο αθλητισμός, η εκπαίδευση, η δημόσια υγεία και η διατροφή (Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 2007). Η στρατηγική αυτή αποτελεί πρότυπο για καλύτερες εταιρικές συμφωνίες σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, ενώ παράλληλα

56 42 προωθεί τη δημιουργία μιας νέας Ομάδας Υψηλού Επιπέδου που θα απαρτίζεται από εκπροσώπους των κυβερνήσεων των κρατών μελών. Παχυσαρκία Η παχυσαρκία ορίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας μέσω ενός δείκτη που συσχετίζει το σωματικό βάρος με το ύψος του ατόμου. Ο δείκτης αυτός ονομάζεται Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) και υπολογίζεται από το πηλίκο του βάρους σώματος (ΒΣ) υπολογισμένου σε κιλά δια του ύψους μετρημένου σε μέτρα επί τον εαυτό του (ΔΜΣ=ΒΣ / ΥΨΟΣ 2 ). Με βάση το παραπάνω τα άτομα κατηγοριοποιούνται βάσει των τιμών ΔΜΣ σε α) αδύνατα (ΔΜΣ <18.5) β) φυσιολογικά (ΔΜΣ μεταξύ ), γ) υπέρβαρα (ΔΜΣ μεταξύ ) δ) παχύσαρκα I και ΙΙ (ΔΜΣ μεταξύ και αντίστοιχα) και ε) νοσηρά παχύσαρκα (ΔΜΣ >40.0) (WHO, 2007). Το βάρος του σημερινού ανθρώπου είναι κατά μέσο όρο τέσσερα κιλά περισσότερο απ αυτό που ήταν πριν 10 χρόνια (Χασαπίδου και Φαχαντίδου, 2002). Πληθυσμιακές μελέτες στον ευρωπαϊκό χώρο δείχνουν ότι η παχυσαρκία (ΔΜΣ>30) έχει αυξηθεί μέσα στην τελευταία μόνο δεκαετία κατά 10-40% και η συχνότητά της στις διάφορες ευρωπαϊκές χώρες κυμαίνεται πλέον μεταξύ 10% και 27% του συνολικού πληθυσμού στους άνδρες και μέχρι 38% στις γυναίκες. Στην Ελλάδα, ο επιπολασμός της παχυσαρκίας στον γενικό πληθυσμό βρίσκεται πλέον στα υψηλότερα επίπεδα μεταξύ των χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Στους άνδρες άνω των 15 ετών φθάνει το 26%, ενώ στις γυναίκες το 18,2%, που είναι η δεύτερη υψηλότερη μεταξύ των γυναικών. Σε ό,τι αφορά στην παιδική παχυσαρκία, υπολογίζεται ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν περίπου 3 εκατομμύρια υπέρβαρα παιδιά, αριθμός που αναμένεται να σημειώσει αύξηση κατά παιδιά ετησίως (Αποστολίδου και Ευσταθίου-Κωνσταντίνου, 2010). Η Ευρωπαϊκή

57 43 Επιτροπή έχει επισημάνει την έντονη ανησυχία της σχετικά με τα ποσοστά παχυσαρκίας στην Ευρώπη, δείγμα κακής διατροφής και ελλιπούς σωματικής άσκησης (Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2008). Τα στοιχεία του PorGrow δείχνουν ότι το υπερβολικό βάρος σε συνδυασμό με την παχυσαρκία αφορούν στο 25-75% του ενήλικου πληθυσμού της ευρωπαϊκής περιοχής του ΠΟΥ (PorGrow, 2006). Το PorGrow είναι ένα χρηματοδοτούμενο πανευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα με στόχο τη διερεύνηση των στρατηγικών για την πρόληψη και αντιμετώπιση της επιδημίας της παχυσαρκίας. Διοργανώτρια χώρα του προγράμματος ήταν η Αγγλία και συμμετείχαν εννιά ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ των οποίων η Ελλάδα και η Κύπρος. Σκοπός του προγράμματος ήταν η διερεύνηση, με τη λήψη συνεντεύξεων από ένα ευρύ φάσμα φορέων σε κάθε χώρα-μέλος του προγράμματος, πιθανών στρατηγικών που μπορούν να καταπολεμήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το πολυσύνθετο πρόβλημα της παχυσαρκίας τόσο σε εθνικό όσο και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Στην ίδια έκθεση αναφέρεται ότι ένας στους πέντε Έλληνες και μία στις έξι Ελληνίδες είναι παχύσαρκοι, καθώς επίσης περίπου οι μισοί άνδρες και το ένα τρίτο των γυναικών στην Ελλάδα είναι υπέρβαροι. Τα στοιχεία αυτά ενισχύονται από νεότερα δεδομένα που δείχνουν ότι το ποσοστό παχυσαρκίας στους ενήλικες είναι από τα υψηλότερα στην Ευρώπη, αν όχι το υψηλότερο (Kapantais, et al., 2006). Το 2006, το ποσοστό των παχύσαρκων ενηλίκων στον ελληνικό πληθυσμό ήταν 16,4% (14,3% στους άνδρες και 18,3% στις γυναίκες). Αν συνυπολογιστούν και οι υπέρβαροι, το ποσοστό του πληθυσμού με μη φυσιολογικό βάρος ανέρχεται στο 57,7%, αριθμός αυτός καθιστά τον ελληνικό πληθυσμό έναν από τους πιο υπέρβαρους στην Ευρώπη (Τούντας και συν., 2007). Αναφορικά με τους εφήβους,

58 44 το ποσοστό παχυσαρκίας στα άτομα ηλικίας ετών ανέρχεται στο 22%, καταλαμβάνοντας τη δεύτερη θέση σύμφωνα με στοιχεία ταξινόμησης του International Obesity Taskforce (IOTF) (Lobstein & Frelut 2003), ενώ νεότερα δεδομένα πανελλήνιας επιδημιολογικής έρευνας, που διεξήχθη το 2003 σε δείγμα 14,456 παιδιών και έφηβων ( ετών, 6,677 αγόρια και 7,779 κορίτσια), φανερώνουν ανοδική τάση με ποσοστό 29,4% για τα αγόρια και 16,7% για τα κορίτσια (Tzotzas et al., 2008). Έχοντας προσλάβει διαστάσεις επιδημίας σε παγκόσμια κλίμακα η παχυσαρκία αποτελεί πλέον ένα μείζον πρόβλημα της δημόσιας υγείας, και η εφαρμογή αποτελεσματικών παρεμβάσεων σε ευρεία πληθυσμιακή κλίμακα κρίνεται αναγκαία προκειμένου να μειωθούν τα ποσοστά των παχύσαρκων ατόμων στον πληθυσμό (WHO, 2000). Στο πλαίσιο του προγράμματος της Ε.Ε «Δράση για τη Δημόσια Υγεία » για την αύξηση της ευαισθητοποίησης και τη βελτίωση των συνηθειών που σχετίζονται με τη διατροφή και τη σωματική άσκηση, η Κοινότητα χρηματοδοτεί δράσεις που αποσκοπούν στη συγκέντρωση στοιχείων για την παχυσαρκία, τη διατροφή, τη σωματική άσκηση, καθώς και δράσεις για την προώθηση της υγιεινής διατροφής και της σωματικής άσκησης. Η Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2005) καλεί τα κράτη-μέλη να αναλάβουν πρωτοβουλίες που αποσκοπούν στην προώθηση της υγιεινής διατροφής και της σωματικής άσκησης. Στον τομέα της προώθησης της υγιεινής διατροφής και της σωματικής άσκησης η Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (2005) εισηγείται: 1. Έλεγχο της διάδοσης της υγιεινής διατροφής και της σωματικής άσκησης στο γενικό πληθυσμό. 2. Ανάπτυξη έρευνας, τα επιστημονικά πορίσματα της οποίας θα αξιοποιούνται με

59 45 τη λήψη σχετικών μέτρων στον τομέα αυτόν. 3. Βελτίωση των μαθημάτων που παρέχονται στα σχολεία στο θέμα των διατροφικών επιλογών, με στόχο την επίτευξη μιας πιο υγιεινής διατροφής. 4. Παρότρυνση παιδιών και ενηλίκων σε καθημερινή σωματική άσκηση. 5. Διοργάνωση εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στους τομείς της διατροφής και της σωματικής άσκησης, τομείς που πρέπει να αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της σχετικής με την υγεία αγωγής. 6. Διοργάνωση εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στους τομείς της διατροφής και της σωματικής άσκησης, τομείς που πρέπει να αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της σχετικής με την υγεία αγωγής. Σε πρόσφατη έκθεση του Αμερικανικού Ινστιτούτου για την Έρευνα με θέμα τον Καρκίνο (American Institute for Cancer Research [AICR]) ανακοινώθηκαν τα ποσοστά πρόληψης του καρκίνου μέσω της διατροφής, της ΦΔ και του ελέγχου του σωματικού βάρους (Ferlay et al., 2008). Προκειμένου να υπολογιστεί το ποσοστό των προλήψιμων τύπων καρκίνων χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από χώρες υψηλού οικονομικού εισοδήματος (ΗΠΑ και ΗΒ), μεσαίου εισοδήματος (Βραζιλία) και χαμηλού εισοδήματος (Κίνα). Οι εκτιμήσεις που παρατίθενται στην έκθεση, βασίζονται σε στοιχεία του GLOBOCAN 2002, τα οποία ενημερώθηκαν το Φεβρουάριο του 2011 με τα πιο πρόσφατα στοιχεία δεικτών για τον καρκίνο από το GLOBOCAN 2008 (Ferlay et al., 2008). Σύμφωνα με την έκθεση, για το σύνολο των 12 τύπων καρκίνων που συνδέονται με τον τρόπο ζωής, το 35% των περιπτώσεων για τις ΗΠΑ είναι προλήψιμες μέσω ενός υγιεινού τρόπου διατροφής, ενασχόλησης με τη ΦΔ και διατήρησης του ιδανικού βάρους.

60 46 Τα παραδοσιακά ελληνικά τρόφιμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την παραδοσιακή ελληνική (μεσογειακή) διατροφή. Η ευεργετική δράση της παραδοσιακής μεσογειακής διατροφής εκφράζεται από το σύνολό της και όχι από μεμονωμένα τρόφιμα και θρεπτικές ουσίες, συνδυάζοντας τα οφέλη για την υγεία με τη νοστιμιά και τη γεύση (Nestle, 1995). Μεσογειακή Διατροφή Ως «μεσογειακή διατροφή» ορίζεται η διατροφή που χαρακτηρίζεται από χαμηλή κατανάλωση λίπους, ιδιαίτερα κορεσμένων λιπαρών οξέων και από υψηλή κατανάλωση υδατανθράκων, που βρίσκονται κυρίως στα σιτηρά και στα προϊόντα τους (δημητριακά, ψωμί, ρύζι και μακαρόνια), στα φρούτα, στα λαχανικά, στο γάλα και στα γαλακτοκομικά. Η μεσογειακή διατροφή είναι, επίσης, πλούσια σε βιταμίνες, ενώ η κύρια μορφή λίπους που χρησιμοποιείται είναι το ελαιόλαδο. Το Μεσογειακό διατροφικό πρότυπο ορίστηκε σύμφωνα με την διατροφική πυραμίδα, που έχει προταθεί από το Ανώτατο Επιστημονικό Συμβούλιο Υγείας του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας (Ανώτατο Ειδικό Επιστημονικό Συμβούλιο Υγείας, 1999). Το ερευνητικό έργο που έχει γίνει στην Ελλάδα σχετικά με τη σημασία της ελληνικής παραδοσιακής διατροφής και τα παραδοσιακά τρόφιμα συνέβαλε ουσιαστικά στη διεθνή καταξίωση της μεσογειακής διατροφής και των παραδοσιακών τροφίμων που συνδέονται με αυτήν. Δεδομένου ότι η παγκοσμιοποίηση αποτελεί μια αδιάκοπη διαδικασία, όλες οι μεσογειακές χώρες ένωσαν τις δυνάμεις τους παρουσιάζοντας μια κοινή προσέγγιση, η οποία υπηρετεί τη δημόσια υγεία. Πρόκειται για την κοινή πρόταση Ελλάδας, Ισπανίας,

61 47 Ιταλίας και Μαρόκου στην UNESCO για την αναγνώριση της μεσογειακής διατροφής ως άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς. Σύμφωνα με το Δελτίο Τύπου του Υπουργείου Πολιτισμού, η πρόταση αξιολογήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 2010, στο Ναϊρόμπι της Κένυας, κατά τη διάρκεια της 5ης Συνόδου της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της UNESCO και αποφασίστηκε η εγγραφή της στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (Υπουργείο Πολιτισμού, 2010). Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, σε συνεργασία με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς και την Εθνική Επιτροπή για την Μεσογειακή-Ελληνική Διατροφή, ανέλαβαν το σχεδιασμό της στρατηγική ώστε η Ελλάδα να καταστεί ταυτόσημη με τη Μεσογειακή Διατροφή (ΜΔ). Η πυραμίδα της Μεσογειακής Διατροφής χωρίζεται σε τρία επίπεδα βάσει της συχνότητας κατανάλωσης των τροφίμων που απεικονίζει (σε μηνιαία, εβδομαδιαία και καθημερινή βάση) και παρέχει ποσοτικοποιημένες οδηγίες (πίνακας 1). Η πυραμίδα έχει στη βάση της τα τρόφιμα που πρέπει να καταναλώνονται καθημερινά και σε σημαντικές ποσότητες ενώ, αντίθετα, στην κορυφή της βρίσκονται οι τροφές που πρέπει να καταναλώνονται αραιά και σε μικρότερες ποσότητες. Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι ότι είναι πλούσια σε φρούτα, λαχανικά και λίγο επεξεργασμένα δημητριακά (ολικής αλέσεως). Περιλαμβάνει την καθημερινή κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων και τη χρήση του ελαιολάδου ως το κύριο λίπος της δίαιτας. Ακόμα, περιλαμβάνει την κατανάλωση ψαριών, πουλερικών και οσπρίων σε εβδομαδιαία βάση, ενώ προτείνει τον περιορισμό στην κατανάλωση κόκκινου κρέατος και των προϊόντων αυτού. Πρωταρχικός στόχος των διατροφικών οδηγιών που βασίζονται στη Μεσογειακή δίαιτα είναι η διατήρηση του βάρους κάθε ατόμου σε υγιή επίπεδα. Για

62 48 να επιτευχθεί αυτός ο στόχος θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τόσο η ποικιλία όσο και η ποσότητα κατανάλωσης των διαφόρων τροφών, αλλά και η ενασχόληση με τη συστηματική ΦΔ σε καθημερινή βάση (Ανώτατο Ειδικό Επιστημονικό Συμβούλιο,1999).

63 49 Πίνακας 1: Διαγραμματική απεικόνιση σε μορφή πυραμίδας της Μεσογειακής Διατροφής Ορισμένοι μάλιστα ερευνητές υποστηρίζουν ότι το Μεσογειακό διατροφικό πρότυπο μπορεί να υιοθετηθεί από λαούς με διαφορετικές διατροφικές συνήθειες

64 50 και τρόφιμα, αρκεί να είναι πλούσια σε μονοακόρεστα λιπαρά οξέα και συνεπώς έχουν ευεργετική επίδραση στην υγεία (Παναγιωτάκος, 2005). Στα αποτελέσματα πρόσφατης μετα-ανάλυσης, στην οποία εξετάστηκαν οκτώ προοπτικές μελέτες (n= , θάνατοι), αξιολογήθηκε η συνολική θνησιμότητα σε σχέση με την υιοθέτηση της ΜΔ. Από τα αποτελέσματα της μεταανάλυσης φάνηκε ότι μεγαλύτερος δείκτης υιοθέτησης στη ΜΔ κατά δύο βαθμούς συσχετίζεται στατιστικά σημαντικά με μείωση της επίπτωσης θνησιμότητας από καρδιακά νοσήματα κατά 9% (pooled relative risk 0.91, 0.87 to 0.95), καρκίνο κατά 6% (0.94, 0.92 to 0.96) τη νόσο Parkinson και Alzheimer κατά 13% (0.87, 0.80 to 0.96) (Sofi, Cesari, Abbate, Gensini and Casini, 2008). Πολλές από τις σημαντικότερες σχετικές εργασίες, σε παγκόσμια κλίμακα, έγιναν στο πλαίσιο της ελληνικής έρευνας ΕΠΙΚ στην οποία παρακολουθούνται διαχρονικά, επί σχεδόν μία 15ετία, περισσότεροι από Έλληνες και Ελληνίδες, που έχουν παράσχει εθελοντικά στοιχεία, πληροφορίες και βιολογικά δείγματα. Η συσχέτιση ανάμεσα στη μεσογειακή διατροφή (ΜΔ) και τους θανάτους από στεφανιαία νόσο ή από κάθε άλλη αιτία είναι αντίστροφη (Bamia et al., 2007) Τα στοιχεία από την το ελληνικό τμήμα της έρευνας ΕΠΙΚ συσχετίζονται με τα αποτελέσματα παρόμοιων μελετών και αποδεικνύονται πολύτιμα για την κατοχύρωση του ρόλου της παραδοσιακής ΜΔ στην υγεία και τη μακροβιότητα του ελληνικού πληθυσμού σε σύγκριση με τους πληθυσμούς άλλων ανεπτυγμένων χωρών (Helsing, 1995 Kafatos et al., 1991 Psaltopoulou et al., 2004 Trichopoulou et al., 1995).

65 51 Διατροφικές οδηγίες για τον Ελληνικό πληθυσμό Πολύ συχνά οι διατροφικές οδηγίες απεικονίζονται με τη μορφή τριγώνου ή πυραμίδας, η βάση της οποίας αναφέρεται σε τρόφιμα που θα πρέπει να καταναλώνονται πολύ συχνά και η κορυφή σε τρόφιμα που θα πρέπει να καταναλώνονται σπάνια, με τα υπόλοιπα τρόφιμα να καταλαμβάνουν τις ενδιάμεσες θέσεις. Στη διατροφική πυραμίδα δίνονται συχνότητες κατανάλωσης και όχι ακριβείς ποσότητες σε γραμμάρια, γιατί οι περισσότεροι καταναλωτές σκέφτονται με αυτόν τον τρόπο όταν πρόκειται για τα τρόφιμα που καταναλώνουν. Η αναφορά σε συχνότητες κατανάλωσης όμως, υπονοεί την ύπαρξη μίας πρότυπης μικρομερίδας ή σερβιρίσματος, οι οποίες, επίσης, ονομάζονται και διατροφικά ισοδύναμα (όταν αναφερόμαστε σε τρόφιμα της ίδιας προέλευσης ή σύνθεσης). Ένα σύνολο περίπου 22 με 23 μικρομερίδων πρέπει να καταναλώνονται ημερήσια σε τρία ή τέσσερα γεύματα. Σε πολύ αδρή προσέγγιση, μία μικρομερίδα είναι περίπου το μισό της μερίδας όπως αυτή καθορίζεται με τις Ελληνικές αγορανομικές διατάξεις, δηλαδή περίπου το μισό της μερίδας εστιατορίου. Έτσι μία μικρομερίδα αδρά αντιστοιχεί σε: μία φέτα ψωμιού (25 g) 100 g πατάτες μισό φλυτζάνι του τσαγιού (δηλαδή g) μαγειρευμένου ρυζιού ή ζυμαρικών ένα φλυτζάνι του τσαγιού ωμά φυλλώδη λαχανικά ή μισό φλυτζάνι από τα υπόλοιπα λαχανικά, είτε μαγειρευμένα είτε ψιλοκομμένα (δηλαδή περίπου 100 g από τα περισσότερα λαχανικά) ένα μήλο (80 g), μία μπανάνα (60 g), ένα πορτοκάλι (100 g), 200 g πεπόνι ή καρπούζι, 30 g σταφύλια

66 52 ένα φλυτζάνι του τσαγιού γάλακτος ή γιαουρτιού 30 g τυριού 1 αυγό περίπου 60 g μαγειρευμένου άπαχου κρέατος ή ψαριού, ένα φλυτζάνι του τσαγιού (δηλαδή 100 g) μαγειρεμένων ξηρών φασολιών (Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας, 1999). Διατροφή και φοιτητές Η περίοδος της ενήλικης ζωής χωρίζεται σε τρεις ομάδες: Νεαροί ενήλικες: ετών Μεσήλικες: ετών Ώριμοι ενήλικες: ετών Κάθε ομάδα έχει διαφορετικές διατροφικές ανάγκες σε θρεπτικά συστατικά και διαφορετικές ενεργειακές ανάγκες. Όμως, και για τις τρεις ηλικιακές ομάδες, η διατροφή πρέπει να στηρίζεται στις αρχές της μεσογειακής διατροφής. Η ομάδα που χρειάζεται να υιοθετήσει πιο υγιεινή διατροφική συμπεριφορά είναι οι νεαροί ενήλικες. Οι διατροφικές συνήθειες που θα αποκτήσουν αυτή την εποχή θα τους συνοδεύουν αρκετά χρόνια της ενήλικης ζωής τους, καθορίζοντας έτσι την έκβαση της υγείας τους και την πρόληψη χρόνιων νοσημάτων κατά την ενήλικη περίοδο (Johansen et al., 2006). Η εισαγωγή στο πανεπιστήμιο αποτελεί μια σημαντική μεταβατική περίοδο στη ζωή των νέων ενηλίκων, καθώς σηματοδοτεί την ανεξαρτητοποίηση των νέων και την ανάληψη πρωτοβουλιών σε θέματα που κατεξοχήν ήταν ευθύνη των γονέων τους. Οι φοιτητές αποτελούν μία ιδιαίτερη πληθυσμιακή ομάδα, καθώς, ενώ έχουν υψηλές ανάγκες σε θρεπτικά συστατικά λόγω αυξημένων πνευματικών απαιτήσεων και έντονου άγχους, συνηθίζουν να μην τρέφονται σωστά. Παρότι η

67 53 διατροφή των φοιτητών θα πρέπει να είναι σωστά σχεδιασμένη ώστε να τους παρέχει πληθώρα θρεπτικών συστατικών, εκείνοι συχνά υιοθετούν ανθυγιεινές συνήθειες. Tρώνε άστατες ώρες, αμελούν το πρωινό τους γεύμα, καταναλώνουν πρόχειρα, γρήγορα γεύματα, πλούσια σε λιπαρά (συχνά σε ταχυφαγείο, τύπου fast food) και προπαρασκευασμένα φαγητά, υπερκαταναλώνουν αλκοόλ και παραλείπουν γεύματα. Οι συμπεριφορές αυτές των νέων έχουν καταγραφεί τόσο σε εθνικό επίπεδο (Mammas et al., 2004), όσο και σε διάφορες χώρες του εξωτερικού (Anding et al., 2001; Huang et al., 2003; Ortega et al., 1997; Racette et al., 2005; Soriano et al., 2000; Steptoe et al., 2002). Παρότι η διατροφή των φοιτητών θα πρέπει να είναι σωστά σχεδιασμένη ώστε να τους παρέχει πληθώρα θρεπτικών συστατικών, συχνά, παρατηρείται οι νέοι να μην έχουν την ανάλογη εμπειρία στην αγορά, προετοιμασία και στον προγραμματισμό των γευμάτων (Bull, 1988). Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, το γεγονός ότι οι νέοι επιλέγουν τα φθηνότερα τρόφιμα (Pan et al., 1999; Papadaki and Scott, 2002), και τη διατροφή τους στα ταχυφαγεία (Nicklas et al., 2001). Σύμφωνα με μελέτη του Κέντρου Μελετών Υπηρεσιών Υγείας του Εργαστηρίου Υγιεινής και Επιδημιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών που διεξήχθη το 2007, η διατροφή του ελληνικού πληθυσμού παρουσιάζει μεταβολές τις τελευταίες δεκαετίες. Ωστόσο, εξακολουθεί να προσεγγίζει την κλασική «προστατευτική» μεσογειακή διατροφή. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας Hellas Health I, όπου χρησιμοποιήθηκε δείκτης ισορροπημένης διατροφής, με κατώτατο όριο ικανοποιητικών τιμών το 28, ο ελληνικός πληθυσμός έχει μέση τιμή 26,6 (Τούντας και συν., 2007). Τα ερευνητικά στοιχεία από μια πρόσφατη μελέτη, ωστόσο, φανερώνουν απομάκρυνση του νεαρού πληθυσμού από τη ΜΔ. Σε συγκριτική μελέτη σε

68 54 φοιτητές πανεπιστημίου διερευνήθηκε ο δείκτης υιοθέτησης της ΜΔ από άτομα νεαρής ηλικίας. Η σύγκριση έγινε ανάμεσα σε 185 φοιτητές (100 Έλληνες και 85 Ολλανδούς) με τη χρήση της κλίμακας MedDietScore,(MDS) για την αξιόλογη της μεσογειακής διατροφής (ΜΔ). Βρέθηκε ότι οι Ολλανδοί σημειώνουν μεγαλύτερα σκορ στην κλίμακα τροφίμων ΜΔ (27.5 ± 3.9 για τους Ολλανδούς έναντι 26.1 ± 3.4 για τους Έλληνες, p 0.001) (VanDiepen et al., 2011). Σε παγκόσμια κλίμακα, έχει βρεθεί ότι τα νεότερης ηλικίας άτομα δεν καταναλώνουν τις μερίδες κατανάλωσης που προτείνει η διατροφική πυραμίδα, παρά τη θετική επίδραση της υγιεινής διατροφής στην υγεία (US Department of Agriculture, 1992). Παρατηρείται μια αυξανόμενη τάση απομάκρυνσης από την παραδοσιακή Μεσογειακή διατροφή και η υιοθέτηση ενός «δυτικού τρόπου» διατροφής, ακολουθώντας μία μη ισορροπημένη διατροφή και αυξάνοντας τον κίνδυνο εμφάνισης διαφόρων δυσλειτουργιών (Hassapidou & Bairaktari, 2001). Η μετάβαση από την εφηβική στη νεαρή ενηλικίωση Υπάρχει πλήθος ερευνών που επιβεβαιώνουν ότι η μετάβαση από το λύκειο στο πανεπιστήμιο επιδρά αρνητικά στις διατροφικές συνήθειες και στα επίπεδα φυσικής δραστηριότητας (Grace, 1997 Driskell et al, 2005 Nelson, Kocos, Lytle and Perry,2009). Τα στοιχεία διαφόρων μελετών φανερώνουν πως αυτή είναι μια επικίνδυνη περίοδος για την ανάπτυξη της παχυσαρκίας, καθώς και υιοθέτησης ανθυγιεινών συμπεριφορών και μείωση της ΦΔ. Ωστόσο, η μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση και οι καθοριστικοί παράγοντες δημιουργίας συνηθειών διατροφής και σωματικής άσκησης δεν είναι πολύ μελετημένες. Αύξηση βάρους. Ερευνητικά δεδομένα από διαχρονικές μελέτες στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν προσδιορίσει την μετάβαση μεταξύ εφηβείας και ενηλικίωσης ως

69 55 μια περίοδο αυξημένου κινδύνου για την απόκτηση υπερβολικού βάρους. Τα αποτελέσματα μιας συγχρονικής έρευνας σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του εθνικού πληθυσμού με δεδομένα από το Σύστημα Επιτήρησης Παραγόντων Επικίνδυνης Συμπεριφοράς (Behavioural Risk Factor Surveillance System) έδειξαν ότι από το 1991 ως το 1998, η μεγαλύτερη τιμή της αύξησης επιπολασμού της παχυσαρκίας ήταν ανάμεσα στις ηλικίες ετών (σημειώνοντας αύξηση από 7,1 σε 12,1%) (Mokdad, et al., 1999). Ο επιπολασμός της παχυσαρκίας σε νέους ενήλικες υπερδιπλασιάστηκε τα τελευταία 30 χρόνια. Πιο πρόσφατα, τα αποτελέσματα από την Επιθεώρηση Εθνικής Υγείας και Διατροφής (National Health and Nutrition Examination Survey-NHANES) επιβεβαίωσαν την αυξητική τάσηζ της παχυσαρκίας από το 1999 (Ogden et al, 2006). Ένα ποσοστό 28,5% των ατόμων ηλικίας χρονών είναι παχύσαρκοι και το 57,1% είτε είναι υπέρβαροι είτε είναι παχύσαρκοι (Ogden et al, 2006). Αντιπροσωπευτικά δεδομένα της Εθνικής Διαχρονικής Μελέτη της Εφηβικής Υγείας (Add Health) (Gordon-Larsen, Adair, Nelson, Popkin, 2004), σε δείγμα 9,795 εφήβων (ηλικία πρώτης μέτρησης: ετών το 1996), έδειξαν ότι η επίπτωση παχυσαρκίας ήταν περίπου στο 13% με την ολοκλήρωση της πενταετούς παρακολούθησης (ηλικία δεύτερης μέτρησης: ετών το 2001), ενώ μόνο 1.6% μετατοπίστηκε από το να είναι παχύσαρκο στο να μην είναι παχύσαρκο. Σε σύγκριση με το NHANES ( ), η διαχρονική μελέτη Add Health κατέδειξε δραματικές αλλαγές στην κατανομή του ΔΜΣ με την πάροδο του χρόνου, ειδικά ανάμεσα σε άτομα ηλικίας χρονών (Gordon-Larsen, et al., 2004). Επιπροσθέτως, ευρήματα της μελέτης CARDIA (Coronary Artery Risk Development in Young Adults) (Burke, et al., 1996 Lewis et al., 2000), καταγράφουν αύξηση βάρους σε άτομα ηλικίας ετών πενταετούς και

70 56 δεκαετούς παρακολούθησης από την αρχική μέτρηση το Η αύξηση βάρους στην παρακολούθηση πενταετίας ήταν μεγαλύτερη για τους άντρες ηλικιών συγκρινόμενη με τους άντρες ετών (Burke et al., 1996). Επιπρόσθετα, οι μεγαλύτερες αυξήσεις βάρους στην παρακολούθηση δεκαετίας βρέθηκαν ανάμεσα στα άτομα ηλικίας ετών συγκριτικά με αυτούς που ήταν στην ηλικία των 30ετών (Lewis et al, 2000). Διατροφική πρόσληψη. Έρευνες, επίσης, προτείνουν ότι αυτές οι δυσμενείς αλλαγές στους ρυθμούς άσκησης κατά την μεταβατική φάση της ενηλικίωσης, ίσως ακολουθούνται και από αλλοίωση της γενικής ποιότητας της διατροφής (Demory-Luce, et al., 2004 Lien, Lytle and Klepp, 2001). Για παράδειγμα, η κατανάλωση έτοιμου φαγητού από ταχυφαγεία έχει συνδεθεί με την αύξηση βάρους και ευρήματα από δεδομένα αντιπροσωπευτικών ερευνών δείχνουν, ότι τα ταχυφαγεία κατέχουν υψηλές θέσεις στην προτίμηση των νεαρών ενήλικων. Στη διήμερη έρευνα Continuing Survey of Food Intakes by Individuals που διενεργήθηκε το 1994,1996 και 1998, το 52% των ερωτηθέντων της έρευνας ηλικίας ετών, δήλωσε ότι είχε φάει γρήγορο φαγητό την μια ή και τις δύο μέρες της έρευνας (Paeratakul, Ferdinand, Champagne, Ryan and Bray, 2003). Αυτά τα στοιχεία δείχνουν, επίσης, πως η κατανάλωση αναψυκτικών είναι υψηλότερη στα άτομα ηλικίας ετών, συγκριτικά με άλλες ηλικιακές κατηγορίες (Nielsen and Popkin, 2004). Επιπροσθέτως, τα στοιχεία της μελέτης NHANES δείχνουν πως η πλειοψηφία των νεαρών ενήλικων (ηλικίας ετών) καταναλώνουν <1 μερίδα/ημέρα από φρούτα (άντρες 63%, γυναίκες 59%) και λαχανικά (συμπεριλαμβανομένων και της πατάτας, άντρες 19%, γυναίκες 20%) (Cook και Friday, 2005). Η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, ιδίως πράσινων φυλλωδών

71 57 λαχανικών, τα οποία είναι πλούσια σε καροτενοειδή και διαλυτές ίνες συσχετίζονται με μείωση του καρδιαγγειακού κινδύνου. Αυτό προέκυψε εκτός των άλλων και από τη μελέτη DASH (Dietary Approach to Stop Hypertension trial), οπότε υπάρχει πλέον η σύσταση για κατανάλωση τουλάχιστον 5 μερίδων από ποικιλία φρούτων και λαχανικών καθημερινά (Champagne, 2006 Dauchet, Amouyel, Hercbrg & Dallongeville, 2006 Kiefer et al., 2004). Ευρήματα της μακροχρόνιας έρευνας Project Eat έδειξαν, επίσης, δυσμενείς αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες. Για παράδειγμα, η συνολική ποσότητα πρόσληψης φρούτων και λαχανικών μειώθηκε σημαντικά (κατά > ½ μερίδα/ημέρα) κατά την διάρκεια της πενταετούς μεταβατικής περιόδου μετά το γυμνάσιο (Larson et al., 2007). Τα δεδομένα της έρευνας Add Health δείχνουν ότι η πρόσληψη γρήγορου φαγητού αυξήθηκε αισθητά, ενώ η πρόσληψη πρωινού μειώθηκε καθ όλη την διάρκεια της πενταετούς μετάβασης από την εφηβεία στην ενηλικίωση (Niemeier, Raynor, Lloyd-Richardson, Rogers & Wing, 2006). Στην έρευνα Bogalusa Heart Study (Demory-Luce et al., 2004), μια προοπτική μελέτη σε παιδιά ηλικίας δέκα ετών με επανεξέταση κατά την ενηλικίωση, επίσης καταγράφηκε μια σημαντική μείωση της ποιότητας στην διατροφή των ατόμων καθώς αυτά διένυαν αυτή την μεταβατική περίοδο. Τα ευρήματα έδειξαν πως τα άτομα του δείγματος κατανάλωναν λιγότερα φρούτα/ φρουτοχυμό και γάλα (Demory-Luce et al., 2004) και περισσότερα γλυκά ποτά, αλμυρά σνακ και μοσχαρίσιο κρέας ως νέοι ενήλικες (19-28 ετών) από ότι ως παιδιά. Αρκετές μελέτες ανέφεραν ότι παρά τις αλλαγές στην διατροφική ποιότητα, υπάρχει σημαντική διαφορά στις διατροφικές συνήθειες μεταξύ εφήβων και νεαρών ενήλικων καθώς και αργότερα μέσα στην ενηλικίωση (Dunn, Liu, Greenland, Hilner & Jacobs, 2000 Lien, Lytle & Klepp, 2003 Kvaavik, Andersen

72 58 & Klepp, 2005). Το καθεστώς βάρους δείχνει επίσης έναν υψηλό βαθμό καταγραφής με το χρόνο (Serdula, et al., 1993). Κατά συνέπεια ο καθορισμός μιας τροχιάς για ωφέλιμες και υγιεινές επιλογές φαγητού καθώς και διατροφικές συνήθειες, ίσως είναι ένα σημαντικό βήμα προς την εκκίνηση μιας υγιούς και μόνιμης συμπεριφοράς σε ότι αφορά την υγεία. Εξάλλου, στις μέρες μας, ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός ατόμων γίνεται παχύσαρκος κατά την περίοδο της εφηβείας και εκτίθεται σε ευρεία σειρά πρόδρομων κακής ποιότητας διατροφής και σωματικής αδράνειας πριν την έλευση της ωριμότητας. Για παράδειγμα, οι σύγχρονες τάσεις ενισχύουν τη μείωση της συχνότητας των οικογενειακών γευμάτων και της διαδικασίας και προετοιμασίας σπιτικού φαγητού (Jabs και Devine, 2006). Αυτό πιθανώς να οδηγεί τους νέους ενήλικες σε ελλιπείς γνώσεις που είναι απαραίτητες όσο και για το σχεδιασμό υγιεινών γευμάτων αυτόνομα. Έτσι, η πρόκληση υπόκειται στην αντιστροφή των αποτελεσμάτων που προκαλούν στους εφήβους, οι δυσμενείς επιρροές στις οποίες εκτίθενται καθημερινά κατά την διάρκεια των επερχόμενων χρόνων ενηλικίωσης και η προώθηση θετικών και μακροπρόθεσμων συμπεριφορών ωφέλιμων προς την υγεία τους σε όλα τα επίπεδα του πληθυσμού. Παρόμοια έρευνα πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, σχετικά με τις διατροφικές συνήθειες φοιτητών του ιατρικού τμήματος. Στόχος της έρευνας ήταν η εκτίμηση της υγείας και της θρέψης, σε 45 φοιτητές του έκτου εξαμήνου, μέσα από εργαστηριακές μετρήσεις (αιματολογικές και βιοχημικές μετρήσεις). Τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα είναι ότι κρέας, καταναλώνεται σε περισσότερα από ένα γεύματα ημερησίως και ότι το 1/3 του υπό μελέτη δείγματος καταναλώνει περισσότερο από 200% της πρωτεΐνης, που συνιστάται ημερησίως. Στα μισά από τα άτομα του δείγματος, η πρόσληψη ινών ήταν ανεπαρκής, με μέση

73 59 ημερήσια κατανάλωση 6g, ενώ πρέπει να υπερβαίνει τα 60g και το ποσοστό των θερμίδων από κορεσμένο λίπος, υπερβαίνει το 10% των ημερήσιων θερμίδων. Επιπρόσθετα, στις μισές, σχεδόν, φοιτήτριες το ολικό λίπος σώματος ήταν πάνω από 30%, ενώ στους άρρενες φοιτητές αντίθετα, το ποσοστό λίπους ήταν χαμηλότερο (Βασιλάκης, Θεοδώρου, Λαμπαδάριος και Καφάτος, 1991). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι μισοί φοιτητές και φοιτήτριες, είχαν ολική χοληστερόλη ορού πάνω από το ανώτερο φυσιολογικό όριο (200mg/dL). Μεγάλο, επίσης, ποσοστό φοιτητών είχε χαμηλή χοληστερόλη ( κάτω από 30mg/dL), που φαίνεται ότι σχετίζεται με την κακή διατροφή. Γι αυτό στους περισσότερους φοιτητές, η σχέση HDL/ ολικής χοληστερόλης ήταν κάτω από 24, γεγονός που αυξάνει τον κίνδυνο για στεφανιαία νόσο. Οι φοιτήτριες έχουν μικρότερο κίνδυνο, καθώς στις μισές ο δείκτης αυτός ήταν πάνω από 24. Από τα αποτελέσματα της μελέτης προέκυψε, επίσης, η ελλιπής γνώση που υπάρχει στους φοιτητές της ιατρικής σε θέματα διατροφής, παρόλο το έντονο ενδιαφέρον που εκδήλωσαν για ενεργή συμμετοχή στο μάθημα της κλινικής διατροφής (Βασιλάκης και συν., 1991). Η μελέτη αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία, δεδομένης της αυξημένης συχνότητας παραγόντων κινδύνου για χρόνια νοσήματα, που έχουν άμεση σχέση με τη διατροφή, σε άτομα εφηβικής ηλικίας και σε νέους ενήλικες, τόσο σε άλλες αναπτυγμένες χώρες όσο και στη χώρα. Η ευαισθητοποίηση των υποψήφιων ιατρών στους παράγοντες αυτούς, με την εκτίμηση του επιπέδου της υγείας τους, πρέπει να είναι στόχος κάθε ιατρικού τμήματος (Βασιλάκης και συν., 1991). Σε άλλη έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε 436 σπουδαστές του Τ.Ε.Ι Αθήνας (85 αγόρια και 351 κορίτσια), στόχος ήταν η αξιολόγηση των γνώσεων και των απόψεων, πάνω σε βασικά θέματα διατροφής, η καταγραφή των διατροφικών

74 60 στάσεων και συμπεριφορών τους και η διερεύνηση αυτών, σε σχέση με ορισμένα κοινωνικό-δημογραφικά χαρακτηριστικά τους (Παπαευσταθίου Βασιλάκου, Γναρδέλλης, Τριχοπούλου, 1999). Από τα αποτελέσματα, σχετικά με τις διατροφικές τους συνήθειες, προέκυψε ότι μόνο το 23,5% των νεαρών ανδρών και από το 30,2% των νεαρών γυναικών λαμβάνει πρωινό σε καθημερινή βάση, ενώ το κόκκινο κρέας, καταναλώνεται 1-3 φορές την εβδομάδα από τους σπουδαστές του δείγματος, με ποσοστό 75% από τους άντρες και 61,5% από τις γυναίκες. Το 28% των σπουδαστών τρώνε τουλάχιστον 1 φορά την εβδομάδα σε ταχυφαγείο (τύπου fast food). Η κατανάλωση φρούτων καταγράφηκε σε ανήρχετο σε 4-6 φορές την εβδομάδα. Όσον αφορά τις ερωτήσεις αξιολόγησης, περίπου το 49% του δείγματος δε θεωρεί τη διατροφή του σωστή (43,5% των ανδρών έναντι το 49,9% των γυναικών), ενώ το 81% των σπουδαστών θεωρούν ότι πρέπει να αλλάξουν τις διατροφικές τους συνήθειες. Στην ερώτηση αυτή, υπάρχει σημαντική διαφοροποίηση ανάμεσα στα δύο φύλα, αφού το ποσοστό των γυναικών είναι 83,2%, ενώ των ανδρών είναι 71,8% (Παπαευσταθίου και συν.,1999). Παρόμοια, έρευνα για τις Διατροφικές συνήθειες των φοιτητών του Τμήματος Επιστήμης Διαιτολογίας Διατροφής του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, πραγματοποιήθηκε σε 125 άτομα (111 κορίτσια και 14 αγόρια, μέσης ηλικίας 22 ±3,6 ετών). Ο σκοπός της έρευνας ήταν να αποτιμήσει αδρά τις διατροφικές συνήθειες, τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακού νοσήματος των νέων σπουδαστών και να εκτιμήσει αν η εκπαίδευση τους, στο αντικείμενο της διατροφής μπορεί να αλλάξει τις παραπάνω συνήθειες (Παναγιωτάκος και Πούνης, 2005). Για τις διατροφικές συνήθειες των φοιτητών παρατηρήθηκε : - Καθημερινή κατανάλωση ελαιολάδου/1 κουτάλι της σούπας: 93% των

75 61 ανδρών και 79% των γυναικών - Καθημερινή κατανάλωση 1 μερίδας γαλακτοκομικών : 86% των ανδρών και 92% των γυναικών -Καθημερινή κατανάλωση σαλάτας ή/και λαχανικών : 43% των ανδρών και 62% των γυναικών -Καθημερινή κατανάλωση μερίδας φρούτων >1 μερίδα : 50% των ανδρών και 51% των γυναικών -Κατανάλωση οσπρίων >2 μερίδες/εβδομάδα: 14% των ανδρών και 30% των γυναικών -Κατανάλωση ψαριών > 3 μερίδες/εβδομάδα: 7% των ανδρών και 9% των γυναικών -Καθημερινή κατανάλωση κρασιού ή αλκοολούχου ποτού > 1 μερίδα : 7% των ανδρών και 5% των γυναικών -Κατανάλωση κρέατος <1 μερίδα/εβδομάδα : 50% των ανδρών και 32% των γυναικών και -Κατανάλωση ψωμιού ολικής αλέσεως και άλλων αδρά επεξεργασμένων δημητριακών>5 μερίδες/εβδομάδα :43% των ανδρών και 61% των γυναικών. Τα παραπάνω αποτελέσματα οδήγησαν στο συμπέρασμα, πως η υιοθέτηση ενός υγιεινού διατροφικού προτύπου είναι ιδιαίτερα χαμηλή μεταξύ των φοιτητών τμήματος Διαιτολογίας Διατροφής. Φάνηκε πως η συνειδητή εκπαίδευση των νέων φοιτητών στην επιστήμη της διατροφής δεν αποτελεί παράγοντα διαφοροποίησης των διατροφικών τους συνηθειών (Παναγιωτάκος και Πούνης, 2005). Ωστόσο, σε πρόσφατη μελέτη σε ενήλικες ηλικίας ετών υποστηρίζεται η άποψη ότι οι γνώσεις διατροφής και η διαιτητική πρόσληψη συνδέονται (Wardle,

76 62 Parmenter και Walter, 2000). Σε αυτή τη μελέτη οι ερευνητές διαμόρφωσαν τη υπόθεση σύμφωνα με την οποία υψηλότερα επίπεδα γνώσεων σχετίζονται με μεγαλύτερη πρόσληψη φρούτων και λαχανικών, στηριζόμενοι στο γεγονός ότι πολλά άτομα αγνοούν τις συνιστώμενες διαιτητικές προσλήψεις. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι γυναίκες, τα άτομα με υψηλότερο κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και τα άτομα μέσης ηλικίας είχαν καλύτερο σκορ διατροφικών γνώσεων. Μάλιστα η πρόσληψη φρούτων, λαχανικών και λίπους συσχετίστηκαν σημαντικά με τις γνώσεις. Τα άτομα με τις περισσότερες γνώσεις είχαν 25 φορές περισσότερες πιθανότητες να ακολουθούν πιο υγιεινές επιλογές συγκρινόμενα με τα άτομα με τις λιγότερες γνώσεις. Το γεγονός αυτό υποστηρίζει την άποψη ότι οι γνώσεις συμβάλλουν σημαντικά στη διατήρηση και στη βελτίωση της επιθυμητής διαιτητικής συμπεριφοράς στους ενήλικες (Wardle, Parmenter και Walter, 2000). Καθώς, λοιπόν, οι διατροφικές γνώσεις εξηγούν τα ποσοστά της διακύμανσης της πρόσληψης, είναι σκόπιμο να ληφθούν υπόψη στη διαμόρφωση της διαιτητικής συμπεριφοράς των νέων ατόμων. Σχετικά με αυτό, αρκετές μελέτες είχαν ως στόχο την αξιολόγηση των γνώσεων σε θέματα διατροφής νέων ενηλίκων. Δεδομένων των ελάχιστων μελετών στην διατροφική γνώση, τις διαιτητικές συνήθειες και άλλους παράγοντες που σχετίζονται με την διατροφή στους φοιτητές, είναι προφανές ότι απαιτείται περαιτέρω έρευνα σ αυτόν τον τομέα. Υπάρχει έντονη ανάγκη για περισσότερες έρευνες οι οποίες να χρησιμοποιούν παρόμοιους σχεδιασμούς μελέτης, μεθοδολογίας, και τεχνικές παρέμβασης ούτως ώστε να αναγνωριστούν αποτελεσματικοί τρόποι για την αύξηση της διατροφικής γνώσης των φοιτητών και τη βελτίωση των διαιτητικών τους συνηθειών.

77 63 Φυσική Δραστηριότητα (ΦΔ) Τι εννοούμε με τον όρο «σωματική δραστηριότητα»; Οι όροι «σωματική δραστηριότητα», «άσκηση», «φυσική κατάσταση» χρησιμοποιούνται συνεχώς για να υποδείξουν ότι είναι κανείς σωματικά δραστήριος. Ωστόσο, σε επιστημονικούς όρους, οι όροι αυτοί έχουν αμυδρές διαφορές στη σημασία. Οι πιο συχνοί όροι αναλύονται παρακάτω στο κείμενο. Σωματική δραστηριότητα Όλες οι σωματικές κινήσεις που έχουν ως αποτέλεσμα τη δαπάνη ενέργειας. Σε αυτή συνεισφέρουν κυρίως οι καθημερινές δραστηριότητες που περιλαμβάνουν τη μετακίνηση του σώματος, όπως το περπάτημα, το ποδήλατο, το ανέβασμα και κατέβασμα σκαλιών, οι δουλειές του νοικοκυριού και τα ψώνια, με το μεγαλύτερο μέρος αυτών να συμβαίνει τυχαία ως κομμάτι του καθημερινού προγράμματός μας (WHO, 2004). Άσκηση Προγραμματισμένες και δομημένες επαναλαμβανόμενες κινήσεις που είναι σχεδιασμένες για να βελτιώσουν τη φυσική κατάσταση και υγεία. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ο όρος άσκηση χρησιμοποιείται για να συμπεριλάβει, την άσκηση και τη σωματική δραστηριότητα στον ελεύθερο χρόνο με σκοπό τη διατήρηση ή/και τη βελτίωση της φυσικής κατάστασης, καθώς και της υγείας (WHO-Western Pacific Region, 2008). Άθλημα Σωματική δραστηριότητα που περιλαμβάνει δομημένα ανταγωνιστικά συμβάντα που διέπονται από κανόνες. Οι αθλητικές δραστηριότητες μπορεί να

78 64 είναι ατομικές ή ομαδικές και ναυποστηρίζονται από κάποιο αθλητικό φορέα ή ομοσπονδία. (WHO-Western Pacific Region, 2008). Φυσική κατάσταση Ένα σύνολο χαρακτηριστικών, όπως η αντοχή, η κινητικότητα και η δύναμη, που σχετίζονται με την ικανότητα να κάνουμε σωματική δραστηριότητα. Η φυσική κατάσταση είναι σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα των επιπέδων της σωματικής μας δραστηριότητας, ωστόσο παίζουν ρόλο και κάποιοι γενετικοί παράγοντες, για αυτό ορισμένοι υπερέχουν σε κάποιες δραστηριότητες. Το σημαντικό, ωστόσο, είναι ότι τα δεδομένα της βιβλιογραφίας δείχνουν ότι η τακτική σωματική δραστηριότητα σχετίζεται με καλή υγεία (WHO, 2010). Ευρωπαϊκή Πολιτική για τη Φυσική Δραστηριότητα και την Άθληση Τον Μάιο του 2004, η 57η Παγκόσμια Ιατρική Συνέλευση υιοθέτησε την Παγκόσμια Στρατηγική στην Υγιεινή Διατροφή και Φυσική Δραστηριότητα (ΦΔ). Η στρατηγική περιλαμβάνει προτάσεις για τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ) και τα μέλη του, τους μη- κυβερνητικούς οργανισμούς και τον ιδιωτικό τομέα, για την καταπολέμηση της ανάπτυξης μη μεταδοτικών νοσημάτων (ΜΜΝ), όπως σακχαρώδης διαβήτης, υπέρταση, καρδιαγγειακά νοσήματα, μέσω της υγιεινής διατροφής και της αύξησης της άσκησης. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο Π.Ο.Υ υποστήριξε το 2000 το πρώτο Σχέδιο Δράσης για Πολιτική Διατροφής καλύπτοντας το χρονικό διάστημα από το 2000 έως το Το σχέδιο δράσης αυτό αντιμετωπίζει με σοβαρότητα την ασφάλεια των τροφίμων και την υγιεινή διατροφή. Το πλάνο αυτό, Υπό την καθοδήγηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στοχεύει στη συνεργασία βιομηχανικών συνεταιρισμών με, ομάδες καταναλωτών, μη- κυβερνητικούς οργανισμούς στον τομέα της υγείας και πολιτικούς αρχηγούς

79 65 για να δράσουν ώστε να σταματήσουν και να αντιστρέψουν την αύξηση της παχυσαρκίας, ιδιαίτερα στην παιδική ηλικία. Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας που τέθηκε σε ισχύ την 1η Δεκεμβρίου του 2009, ο αθλητισμός κατέστη επισήμως τομέας αρμοδιότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε) (Official Journal of the European Union, 2007). Μια σειρά δράσεις σχετιζόμενες με τον αθλητισμό υποστηρίζονται μέσω προγραμμάτων χρηματοδότησης της Ε.Ε. σε διάφορους τομείς, όπως η υγεία, η κοινωνική ένταξη, η νεολαία και η περιφερειακή πολιτική. Για πρώτη φορά οι νέες αυτές διατάξεις δεσμεύουν την Ε.Ε να συμβάλει ενεργά στην προώθηση του αθλητισμού και της ΦΔ, όχι μόνο προσανατολιζόμενη στην αναβάθμιση της υγείας και της ευημερίας για όλους τους ευρωπαίους πολίτες, αλλά και να ενισχύσει την εθελοντική, κοινωνική και εκπαιδευτική λειτουργία του αθλητισμού. Η Ελλάδα συμμετέχει σε όλα τα Ευρωπαϊκά και Διεθνή όργανα που διεξάγουν διάλογο και χαράσσουν πολιτικές γύρω από τον Αθλητισμό και τη Διατροφή. Ιδιαιτέρως, η χώρα μας, μετά τη θεσμική κατοχύρωση της πολιτικής και κοινωνικής έννοιας του συνδυαστικού όρου «Διατροφή και Άθληση», αντιμετωπίζει και αντιμετωπίζεται στα Διεθνή φόρουμ, ως ένα κράτος που αντιλαμβάνεται την κρισιμότητα των στόχων που πρέπει να επιτυγχάνονται, προκειμένου οι πολίτες να ζουν, όπως ορίζουν, τα παγκόσμια εγχειρίδια για τη βελτίωση της Δημόσιας Υγείας. Στo πλαίσιο του τριετούς σχεδίου εργασίας που προέκυψε μετά από διαπραγμάτευση μεταξύ των χωρών μελών, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Υπουργών Αθλητισμού στις 20 Μαϊου, 2011, στις Βρυξέλλες, αποφασίστηκε η δημιουργία έξι Ομάδων Εργασίας σε συγκεκριμένους τομείς (ΥΥΚΑ, 2010). Η Ειδική Γραμματεία

80 66 Διατροφής και Άθλησης, με τις υπ αριθμ. ΔΥ(3-4)ΓΠ-οικ140687/2010 και οικ /2010 αποφάσεις της (ΦΕΚ 1766/2010 και 1878/2010 Β ), συμμετέχει σε πέντε από αυτούς τους τομείς, με βάση τις αρμοδιότητες της (περισσότερες πληροφορίες παρατίθενται στον επίσημο ιστότοπο του ΥΥΚΑ). Επιπλέον η χώρα μας συμμετέχει στην ομάδα υψηλού επιπέδου για θέματα διατροφής και σωματικής άσκησης (high level group on nutrition and physical activity), η οποία αναζητά λύσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο για προβλήματα υγείας που σχετίζονται με την παχυσαρκία. Η ομάδα υψηλού επιπέδου απαρτίζεται από αρμόδιους εκπροσώπους των διοικήσεων όλων των 27 χωρών μελών της Ε.Ε και των 2 χωρών της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελευθέρων Συναλλαγών (ΕΖΕΣ, European Free Trade Association EFTA) της Νορβηγίας και της Ελβετίας. Η ομάδα υψηλού επιπέδου συνεδριάζει τακτικά από κοινού με την ευρωπαϊκή πλατφόρμα για τη διατροφή, τη σωματική άσκηση και την υγεία (περισσότερες πληροφορίες στην επίσημη ηλεκτρονική διεύθυνση της Ε.Ε: m). Λευκή Βίβλος για τον Αθλητισμό Η Λευκή Βίβλος για τον Αθλητισμό της 11ης Ιουλίου 2007 αποτελεί την πρώτη πρωτοβουλία μεγάλης κλίμακας για τον αθλητισμό σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Παρέχει στρατηγικές κατευθύνσεις για τον ρόλο του αθλητισμού στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ιδίως σε κοινωνικό, οικονομικό και οργανωτικό επίπεδο, αναδεικνύοντας παράλληλα τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες του αθλητικού τομέα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2007). Η Λευκή Βίβλος συμπληρώνεται από το σχέδιο δράσης Pierre de Coubertin, στο οποίο προτείνεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σειρά

81 67 συγκεκριμένων ενεργειών όπως η υγεία, η κοινωνική ενσωμάτωση, ο εθελοντισμός, η εκπαίδευση ή οι εξωτερικές σχέσεις. Βελτίωση της δημόσιας υγείας μέσω της σωματικής άσκησης Οι χρόνιες νόσοι επιδεινώνουν την ποιότητα ζωής, θέτουν τη ζωή των ατόμων σε κίνδυνο και επιβαρύνουν τον προϋπολογισμό της υγείας και την οικονομία. Η έλλειψη σωματικής αποτελεί έναν από τους τροποποιήσιμους παράγοντες κινδύνου για πολλές χρόνιες νόσους, όπως καρδιακά νοσήματα, σακχαρώδη διαβήτη, ορισμένους τύπους καρκίνου (παχέως εντέρου και μαστού), παχυσαρκία, παθήσεις των οστών και των συνδέσμων (οστεοπόρωση και οστεοαρθρίτιδα) και κατάθλιψη (Warburton, Nicol και Bredin, 2006). Η Λευκή Βίβλος της Επιτροπής, σχετικά με μια ευρωπαϊκή στρατηγική για τα θέματα υγείας που σχετίζονται με τη διατροφή, το υπερβολικό βάρος και την παχυσαρκία, τονίζει τη σημασία που έχει η λήψη προληπτικών μέτρων, ώστε να αντιστραφεί η μείωση της σωματικής άσκησης (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 2007). Οι ενέργειες που προτάθηκαν για τον τομέα της σωματικής άσκησης στις δύο Λευκές Βίβλους αλληλοσυμπληρώνονται και εντάσσονται στο γενικότερο πλαίσιο της προαγωγής υγείας για τη συνεργασία μεταξύ φορέων και τη δημιουργία συνεργασιών (alliances), προκειμένου οι δημόσιες αρχές και οι ιδιωτικές οργανώσεις στα κράτη μέλη να συμβάλουν στην επίτευξη του στόχου των 30 λεπτών, τουλάχιστον, μέτριας σωματικής άσκησης σε καθημερινή βάση για τους ενηλίκους και 60 λεπτών για τα παιδιά που συνιστά ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ, 2007).

82 68 Φυσική Δραστηριότητα και Προαγωγή υγείας Η σημασία της σωματικής δραστηριότητας στη δημόσια υγεία Η υποκινητικότητα έχει προσδιοριστεί ως τέταρτος κύριος παράγοντας κινδύνου θνησιμότητας (6% των θανάτων παγκοσμίως). Ακολουθεί η υψηλή αρτηριακή πίεση (13%), η χρήση καπνού (9%) και το υψηλά επίπεδα γλυκόζης στο αίμα (6%). Σε παγκόσμια κλίμακα, το υπερβάλλον βάρος και η παχυσαρκία ευθύνονται για το 5% της θνησιμότητας (WHO, 2009). Τα επίπεδα υποκινητικότητας αυξάνονται σε πολλές χώρες με σημαντικές επιπτώσεις στη γενική υγεία των ανθρώπων παγκοσμίως και στην αύξηση των μημεταδιδόμενων νοσημάτων (ΜΜΝ), όπως οι καρδιαγγειακές παθήσεις, ο διαβήτης και ο καρκίνος και των παραγόντων κινδύνου που σχετίζονται με αυτά, όπως η υπέρταση, ο σακχαρώδης διαβήτης και το υπερβάλλον βάρος. Η υποκινητικότητα υπολογίζεται ως η κύρια αιτία για περίπου 21 25% του άχθους από τον καρκίνο του μαστού και του παχέως εντέρου, 27% του σακχαρώδους διαβήτη και περίπου 30% των ισχαιμικών καρδιακών παθήσεων (WHO, 2009). Εκτιμάται ότι τα ΜΜΝ ευθύνονται για το 50% του συνολικού άχθους νοσηρότητας. Διατυπώνοντας με διαφορετική μαθηματική σχέση, υπολογίζεται ότι για κάθε δέκα θανάτους, οι έξι αποδίδονται σε ΜΜΝ (WHO, 2008α). Έχει αποδειχθεί ότι η συμμετοχή στην συστηματική σωματική δραστηριότητα μειώνει τον κίνδυνο της στεφανιαίας νόσου και των εγκεφαλικών παθήσεων, του σακχαρώδους διαβήτη, της υπέρτασης, του καρκίνου του παχέως εντέρου, του καρκίνου του μαστού και της κατάθλιψης (Craft και Landers, 1998). Επιπρόσθετα, η σωματική δραστηριότητα αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της ενεργειακής δαπάνης καθιστώντας την ως το θεμελιώδη λίθο στην ενεργειακή ισορροπία και τον έλεγχο βάρους (WHO, 2009 WHO, 2008β WHO, 2007 WHO, 2004).

83 69 Σωματική δραστηριότητα για την υγεία Επιπρόσθετα, η 57η Παγκόσμια Ιατρική Συνέλευση επικυρώνοντας το ψήφισμα WHA57.17: «Παγκόσμια στρατηγική στη διατροφή, τη σωματική δραστηριότητα και την υγεία», συστήνει στα κράτη μέλη να αναπτύξουν εθνικά προγράμματα και τις πολιτικές δράσης σωματικής δραστηριότητας για να αυξήσουν τα επίπεδα σωματικής δραστηριότητας στους πληθυσμούς τους (WHO, 2004). Επιπλέον, το Μάιο του 2008, με το ψήφισμα WHA61.14 τέθηκε σε εφαρμογή το πρόγραμμα δράσης για την παγκόσμια υγεία. Το πρόγραμμα αυτό πιέζει τα κράτη μέλη να εφαρμόσουν τις εθνικές οδηγίες για τη σωματική δραστηριότητα για την υγεία και να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν πολιτικές και παρεμβάσεις ενισχύοντας τις σε εθνικό επίπεδο με σκοπό να μειωθούν οι παράγοντες κινδύνου για ΜΜΝ (WHO, 2008α, 2008β). Ορισμός της έννοιας «Σωματική Δραστηριότητα» Η σωματική δραστηριότητα ορίζεται ως "οποιαδήποτε κίνηση του σώματος συνδέεται με μυϊκή συστολή, η οποία αυξάνει τις ενεργειακές δαπάνες περισσότερο από το επίπεδο της ηρεμίας". Αποτελεί έναν από τους κυρίαρχους παράγοντες που σχετίζονται με την υγεία και την ποιότητα ζωής. Περιλαμβάνει ποικίλες αθλητικές δραστηριότητες, δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου (π.χ. άσκηση), καθώς και δραστηριότητες της καθημερινότητας, όπως το ζωηρό περπάτημα, οι οικιακές εργασίες και τα επαγγέλματα που απαιτούν σωματική κίνηση. Αλλαγή τρόπου ζωής Οι σύγχρονες διατροφικές συνήθειες, οι συνθήκες διαβίωσης (π.χ. δυτικός τρόπος ζωής) και εργασίας ευνοούν, αυτό που λέμε σήμερα "καθιστική ζωή". Η

84 70 φυσική δραστηριότητα, δυστυχώς, δεν είναι πια μέρος της καθημερινότητάς μας. Ουσιαστική και ορθή παρέμβαση, είναι αυτή με την οποία υιοθετούνται σταδιακά μακροχρόνιες αλλαγές στις συνήθειες (διατροφικές, καθημερινές δραστηριότητες) των ατόμων, επιτυγχάνοντας σωστό έλεγχο του βάρους αλλά και προάγοντας την υγεία του ατόμου γενικότερα (WHO, 2000). Το Αμερικανικό Συμβούλιο Αθλητιατρικής συνιστά μια θετική αλλαγή στην ΦΔ, με άσκηση 3-4 φορές την εβδομάδα για λεπτά με ένταση 55 75% της μέγιστης καρδιακής συχνότητας. Έτσι η σωματική δραστηριότητα διευκολύνει την απώλεια βάρους, με την αύξηση της θερμιδικής απώλειας και την παραγωγή ενέργειας από τον λιπώδη ιστό (Keim, Barbieri, Van Loan, και Anderson, 1990). Τα οφέλη της σωματικής δραστηριότητας είναι πολλά και περιλαμβάνουν τα εξής: 1.Μειωμένος κίνδυνος παχυσαρκίας 2.Μειωμένος κίνδυνος καρδιοπαθειών 3.Μειωμένος κίνδυνος εμφάνισης σακχαρώδη διαβήτη 4.Μειωμένος κίνδυνος καρκίνου 5.Υγεία των μυών και των οστών 6.Ψυχική υγεία 7.Μακροζωία και καλύτερη ποιότητα ζωής Για την απόκτηση των ανωτέρω, αρκούν 30 λεπτά σωματικής άσκησης, μέτριας έντασης τις περισσότερες ημέρες της εβδομάδας (WHO 2007). Παρόλα αυτά, στην Ευρώπη πάνω από τα 2/3 του πληθυσμού δεν ακολουθούν τη σύσταση αυτή (Χασαπίδου και Τσιλιγκίρογλου-Φαχαντίδου, 2002).

85 71 Φυσική Δραστηριότητα (ΦΔ) και νέοι Διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν σημαντική μείωση στα επίπεδα σωματικής άσκησης μετά την επέλαση της εφηβείας (Aaronet al., 2002 Aaron, Jekal και LaPorte, 2005 Caspersen, Pereira και Curran, 2000 Leslie, Fotheringham, Owen και Bauman, 2001), με την πλειοψηφία του πληθυσμού προς τα τέλη της μέσης ηλικίας τους και στην ωριμότητα τους να κάνουν σχεδόν τελείως καθιστική ζωή (Department of Health, 2004). Επιπρόσθετα, φαίνεται ότι η μείωση στα επίπεδα της φυσικής δραστηριότητας συσχετίζεται με το φύλο. Στις γυναίκες, λοιπόν, η ενασχόληση με τη ΦΔ μειώνεται σε σύγκριση με τους άνδρες κατά την περίοδο της εφηβείας (Haase, Steptoe, Sallis, Wardle,2004 Buckworth and Nigg, 2004). Παρόλο που τα δεδομένα από μακροχρόνιες μελέτες είναι περιορισμένα, υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν δραματική αλλαγή στον τρόπο ζωής αυτής της περιόδου. Τα στοιχεία της διαχρονικής μελέτης Add Health δείχνουν πως παρόλο που οι έφηβοι αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν στις εθνικές οδηγίες σωματικής δραστηριότητας (33.6%), ακόμα λιγότεροι ανταποκρίνονται σ αυτές τις οδηγίες ως νέοι ενήλικες (12.7%) (Gordon-Larsen, Nelson και Popkin, 2004). Επιπροσθέτως, ευρήματα από το πρόγραμμα Project EΑΤ-ΙΙ (Eating Among Teens), μια πενταετής προπτική μελέτη σε 2516 εφήβους της Μινεσότα, επιβεβαιώνει τέτοιες δυσμενείς αλλαγές στις συνήθειες σωματικής δραστηριότητας κατά την διάρκεια της μετάβασης από το γυμνάσιο στην ενηλικίωση (Nelson, Neumark-Sztainer, Hannan, Sirard και Story, 2006). Από τα ευρήματα της παρακολούθησης κατά την περίοδο φάνηκε μείωση της ενασχόλησης με μέτρια προς έντονη σωματική δραστηριότητα, ειδικά ανάμεσα σε κορίτσια (μείωση από 5.1 σε 3.5ώρες/ εβδομάδα ηλικίας ετών), και αύξηση της χρήσης ηλεκτρονικού

86 72 υπολογιστή (Η/Υ) κατά την διάρκεια ελεύθερου χρόνου, κατά κύριο λόγο σε αγόρια (αύξηση από 10.4 σε 14.2ώρες/εβδομάδα ηλικίας ετών). Συνολικά, πολλές αλλαγές στις συνήθειες σωματικής άσκησης ξεκίνησαν κατά την διάρκεια μετάβασης από το γυμνάσιο στο λύκειο και συνεχίστηκαν κατά την περίοδο μετάβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Επιπλέον, μια πρόσφατη ανάλυση των δεδομένων της έρευνας National Health Interview (Caspersen, Pereira και Curran, 2000) έδειξε ότι οι μειώσεις, σε ότι αφορά την σωματική άσκηση, που συνδέονται με την ηλικία είναι ιδιαίτερα ορατές μεταξύ των 15 και 18 χρόνων και συνεχίζουν μέχρι και την ηλικία των 21 ετών. Η σωματική άσκηση έχει φανεί πως μειώνεται ακόμα περισσότερο με συγκεκριμένα γεγονότα ζωής όπως χαρακτηριστικά γίνεται μετά την έλευση της ενηλικίωσης (συγκατοίκηση με τον / την αγαπημένη μιας σχέσης, ο γάμος, η γέννηση παιδιών), αλλά γενικά δεν φαίνονται να συνεχίζουν να μειώνονται μετά την μέση ενηλικίωση (30-64 χρονών) (Caspersen, Pereira και Curran, 2000). Κατά συνέπεια οι προσπάθειες προαγωγής της υγείας για την αύξηση της σωματικής άσκησης κατά την διάρκεια της επικείμενης ενηλικίωσης κρίνονται εξαιρετικά σημαντικές.

87 73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Μεθοδολογία Σκοπός στην παρούσα διατριβή ήταν η διερεύνηση των γνώσεων και των στάσεων απέναντι στην υγιεινή διατροφή και τη ΦΔ σε ελεύθερα σιτιζόμενο, υγιή πληθυσμό, σε συνθήκες δηλαδή πραγματικές και όχι ιδεατές. Η διερεύνηση θα μπορούσε να γίνει με συγχρονική μελέτη. Καθώς, όμως, το κύριο μέλημα ήταν η αξιολόγηση του προγράμματος παρέμβασης προαγωγής υγείας που διενεργήθηκε σε νέους ενήλικες, επιλέχθηκε ο σχεδιασμός να περιλαμβάνει επαναλαμβανόμενες μετρήσεις πριν και μετά από την παρέμβαση (pre test post test measurements) σε διπλά τυφλό τυχαιοποιημένο δείγμα. Δείγμα Το μελετώμενο δείγμα απετέλεσαν 517 σπουδαστές του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος (Τ.Ε.Ι.) Σερρών, ηλικίας από 18 έως 25 ετών. Το 47% του δείγματος ήταν αγόρια και το 53% κορίτσια που φοιτούσαν στο τρίτο εξάμηνο και πάνω. Αποκλείστηκαν φοιτητές του πρώτου και δεύτερου εξαμήνου, επειδή θεωρήθηκε μικρό το διάστημα απομάκρυνσης των σπουδαστών από το σπίτι των γονέων τους για την υιοθέτηση μη υγιεινών συμπεριφορών. Κάθε σπουδαστής, πριν από την ένταξή του στην έρευνα, ενημερώθηκε για τους σκοπούς της μελέτης και για το δικαίωμά του να αρνηθεί να συμμετάσχει ή να αποχωρήσει από αυτή, οποιαδήποτε στιγμή το θελήσει, σύμφωνα με τον κώδικα ηθικής που διέπει την έρευνα. Ο κάθε σπουδαστής επικύρωνε τη συμμετοχή του με τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου.

88 74 Μετρήσιμα χαρακτηριστικά Συνολικά στη μελέτη μετρήθηκαν: ατομικές συνήθειες (κάπνισμα, κατανάλωση αλκοόλ και κατανάλωση νερού). σωματομετρικά στοιχεία (βάρος, ύψος, δείκτης μάζας σώματος, περίμετρος μέσης). Ακολούθως παρατίθενται αναλυτικά οι παράγοντες που αναλύθηκαν στην παρούσα διατριβή. Σωματομετρικά στοιχεία Τα σωματομετρικά στοιχεία που συνελέγησαν από τους σπουδαστές ήταν το βάρος, το ύψος και η περίμετρος μέσης και κατόπιν υπολογίστηκε ο Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ). Μέτρηση βάρους: Το βάρος μετρήθηκε με τη χρησιμοποίηση ηλεκτρονικού ζυγού (SECCA) ακριβείας ± 200g. Επειδή οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν κατά διάρκεια των εργαστηρίων, ζητήθηκε από τους σπουδαστές να μη φορούν πανωφόρι και αφαιρέθηκε 500g από το βάρος του κάθε σπουδαστή. Μέτρηση ύψους: Το ύψος των ατόμων μετρήθηκε μια φορά, στρογγυλοποιημένο στο πλησιέστερο μισό του εκατοστού του μέτρου. Κατά την μέτρηση του αναστήματος, τα άτομα του δείγματος είχαν την πλάτη ίσια και ακουμπισμένη σε μέτρο τοίχου και τους οφθαλμούς να κοιτάζουν ίσια εμπρός. Χρησιμοποιήθηκε ορθογώνιο τρίγωνο με τη μία κάθετη πλευρά του να εφάπτεται στο τριχωτό της

89 75 κεφαλής του ατόμου και η άλλη στον τοίχο. Όταν η οροφή του έξω ακουστικού πόρου βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο με την κάτω πλευρά του οφθαλμικού κόγχου, εξασφαλιζόταν ότι ο οπτικός άξονας κατά την μέτρηση ήταν οριζόντιος. Από το ύψος αφαιρούνταν ένα εκατοστό, επειδή τα άτομα του δείγματος έφεραν υποδήματα. Αν τα υποδήματα είχαν τακούνι, ειδικά στα κορίτσια, τους ζητούνταν να τα βγάλουν και τότε δε αφαιρούνταν το ένα εκατοστό. Περίμετρος μέσης Μετρήθηκε, επίσης, η περίμετρος μέσης σε εκατοστά. Η μέση αποτελεί νοητή περιμετρική γραμμή ανάμεσα στα κάτω όρια των πλευρών και στα ανώτερα σημεία των πρόσθιων άνω λαγονίων ακάνθων και δείχνει την συγκέντρωση λίπους στην κοιλία και τα σπλάχνα. Τα παραδεκτά όρια για την περίμετρο της μέσης στους ενήλικες έχουν καθοριστεί από Εθνικό Καρδιολογικό, Πνευμονολογικό και Αιματολογικό Ινστιτούτο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (US National Heart, Lung and Blood Institute, 1998). Για τους κατοίκους της Ευρώπης η περίμετρος μέσης θεωρείται ότι βρίσκεται σε παραδεκτά όρια όταν είναι για τους άνδρες <102 για άντρες και για τις γυναίκες <88cm. Η Διεθνής Διαβητολογική Ένωση [International Diabetes Federation (IDF)] έχει ορίσει χαμηλότερα παραδεκτά όρια, 94cm για τους άνδρες και 80 cm για τις γυναίκες (IDF, 2006). Δείκτης μάζας σώματος (ΔΜΣ) Για την κατάταξη του βάρους σε κατηγορίες χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης μάζας σώματος (ΔΜΣ). Ο ΔΜΣ αποτελεί έναν από τους πλέον εύχρηστους δείκτες εκτίμησης του σωματικού βάρους και υπολογίζεται από τη διαίρεση του βάρους του σώματος σε κιλά (kgr) με το τετράγωνο του ύψους του ατόμου σε μέτρα (ΔΜΣ=βάρος/ύψος 2 ). Σύμφωνα με την κατάταξη του Π.Ο.Υ, τα άτομα

90 76 κατηγοριοποιούνται βάσει των τιμών ΔΜΣ σε α) αδύνατα (ΔΜΣ <18,5) β) φυσιολογικά (ΔΜΣ μεταξύ 18,5-24,9), γ) υπέρβαρα (ΔΜΣ μεταξύ 25,0-29,9) δ) παχύσαρκα I και ΙΙ (ΔΜΣ μεταξύ 30,0-34,9 και 35,0-39,9 αντίστοιχα) και ε) νοσηρά παχύσαρκα (ΔΜΣ >40,0) (WHO, 1997) (Πίνακας 1). Πίνακας 2. Κατάταξη ατόμων με βάση το Δείκτη Μάζας Σώματος Ταξινόμηση ΔΜΣ Ελλειποβαρής <18,5 Φυσιολογικό βάρος 18,5-24,9 Υπερβάλλον βάρος Υπέρβαρος Παχύσαρκος 1ου βαθμού Παχύσαρκος 2ου βαθμού Παχύσαρκος 3ου βαθμού , , ,9 40 Πηγή: WHO, 1997 Ο δείκτης μάζας σώματος, παρά τα πλεονεκτήματα του, δεν αποτελεί την τέλεια μέτρηση. Ισχυρό επιχείρημα των ερευνών που εντάσσονται κατά της χρήσης του ΔΜΣ, ως ανθρωπομετρικό δείκτη παχυσαρκίας, είναι ότι μπορεί να υπάρχουν μεγάλες διαφορές ποσοστών σωματικού λίπους σε διάφορες φυλές, ηλικίες, φύλο και σε διαφορετικές ομάδες πληθυσμού. Ωστόσο, ο ΔΜΣ είναι το εργαλείο που χρησιμοποιείται πιο συχνά και θεωρείται ότι παρέχει τις πλέον χρήσιμες μετρήσεις του βαθμού παχυσαρκίας και η σημασία του είναι πολύ μεγάλη (Centers for Disease Control and Prevention [CDC], 2007). Επειδή, χρησιμοποιώντας το ΔΜΣ, δεν λαμβάνεται υπόψη τι ποσοστό του σωματικού βάρους αντιπροσωπεύει ο λιπώδης ιστός και τι η μυϊκή μάζα, σωστό είναι να

91 77 συμπληρώνεται από μέτρηση της περιφέρειας μέσης, που αποτελεί δείκτη ενδοκοιλιακού λίπους. Όργανα μέτρησης Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε ερωτήσεις που αφορούσαν ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά των σπουδαστών, τις διατροφικές τους συνήθειες, τις απόψεις και στάσεις τους σε σχέση με τη διατροφή και τη ΦΔ. Τα δημογραφικά και σωματομετρικά χαρακτηριστικά των σπουδαστών που περιλάμβανε το ερωτηματολόγιο ήταν η ηλικία, το φύλο, το εξάμηνο σπουδών, το ύψος (Υ), το βάρος σώματος (ΒΣ) και η περίμετρος μέσης (ΠΜ). Διατροφικές συνήθειες Η καταγραφή των διατροφικών συνηθειών των συμμετεχόντων έγινε μέσω ερωτηματολογίου συχνότητας κατανάλωσης τροφίμων (Greek Adolescent Food Frequency Questionnaire, GAFFQ), η εγκυρότητα και η επαναληπτικότητα του οποίου αξιολογήθηκε σε προγενέστερη μελέτη (διακύμανση συντελεστή Pearson ) (Papadopoulou et al., 2007). Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο περιέχει 108 ερωτήσεις τροφίμων και χωρίζεται σε 12 κατηγορίες τροφίμων (δημητριακά και προϊόντα δημητριακών, γάλα και προϊόντα γάλατος, αυγά, λίπη και έλαια, κρέας και προϊόντα κρέατος, ψάρια και προϊόντα ψαριού, λαχανικά, φρούτα, ξηροί καρποί, ζάχαρη και διάφορα σνακ, αναψυκτικά/αφεψήματα και αλκοολούχα ποτά). Η ποσότητα των τροφίμων καταγράφεται σε μερίδες όπως ορίζεται από το Ανώτατο Επιστημονικό Ειδικό Συμβούλιο Υγείας του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας. Οι ερωτηθέντες καλούνται να σημειώσουν πόσες φορές κατανάλωσαν την κάθε μερίδα τροφίμου κατά τη διάρκεια της εβδομάδας που προηγήθηκε πριν από τη μελέτη. Οι απαντήσεις δίνονται σε επταβάθμια κλίμακα από μία φορά την

92 78 εβδομάδα έως επτά φορές την εβδομάδα, ενώ υπάρχει και μία επιπλέον στήλη για την επιλογή, περισσότερες από επτά φορές την εβδομάδα (>7φορές/εβδομάδα). Κριτήρια επιλογής τροφίμων Η καταγραφή των κινήτρων με τα οποία επιλέγονται τα τρόφιμα έγινε με τη χρησιμοποίηση του Food Choice Questionnaire (FCQ) (Steptoe, Pollard & Wardle, 1995). Το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο μελετά τα κίνητρα τα οποία επηρεάζουν την επιλογή των τροφίμων. Αποτελείται από 109 ερωτήσεις, για τις οποίες οι απαντήσεις δίνονται σε 6βάθμια κλίμακα (0=Εξαιρετικά ασήμαντο και 6=Εξαιρετικά σημαντικό) και εξετάζει τους ακόλουθους εννέα παράγοντες: υγεία, διάθεση, ευκολία, εμφάνιση προϊόντος, φυσικότητα του προϊόντος, τιμή, έλεγχος βάρους, οικειότητα/εξοικείωση με το προϊόν και ηθικά διλήμματα. Φυσική δραστηριότητα Η εκτίμηση της σωματικής δραστηριότητας των φοιτητών έγινε με την αναλυτική καταγραφή, μέσω έγκυρου, κλειστού ερωτηματολογίου, των σωματικών δραστηριοτήτων των ερωτηθέντων κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου τους και πιο συγκεκριμένα του International Physical Activity Questionnaire (IPAQ- Short Form, 2006). Το έναυσμα για την ανάπτυξη αυτού του ερωτηματολογίου δόθηκε τον Απρίλιο του 1998 στη Γενεύη της Ελβετίας, μετά από προτροπή του ΠΟΥ και του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Ασθενειών (Centers for Disease Control and Prevention [CDC]) με σκοπό τη δημιουργία ενός κοινού εργαλείου μέτρησης με παγκόσμια εμβέλεια, για την απόκτηση και την επιτήρηση των δεδομένων της σωματικής δραστηριότητας. Η επαναληπτικότητα, η αξιοπιστία και η εγκυρότητα του

93 79 ερωτηματολογίου (test-retest reliability r = και criterion validity= 0.32, αντίστοιχα) έχουν ελεγχθεί και ανακοινωθεί στο ACSM 2000 συνέδριο (Pratt et al., 2000) και έχουν δημοσιευθεί σε αντίστοιχα επιστημονικά περιοδικά (Craig et al., 2003). Το ερωτηματολόγιο αυτό εξετάζει το επίπεδο σωματικής δραστηριότητας κατά τη διάρκεια της προηγηθείσης εβδομάδας (7 ημέρες), από την ένταξή τους στη μελέτη και καταγράφει μόνο εκείνες τις δραστηριότητες που έχουν διάρκεια τουλάχιστον δέκα λεπτά (min) κάθε φορά που πραγματοποιούνται. Επίσης, καταγράφεται η συνήθης χρονική διάρκεια των δραστηριοτήτων αυτών σε λεπτά (min). Ο προσδιορισμός της ΦΔ πραγματοποιείται μέσω ενός 24ωρου δείκτη ενεργειακών δαπανών, εκφρασμένο σε μεταβολικά ισοδύναμα (METs) (Metabolic Equivalents, MET min week 1). Ο ορισμός των μεταβολικών ισοδυνάμων χαρακτηρίζει τις διάφορες δραστηριότητες από πλευράς έντασης. Το ΜΕΤ είναι μια μονάδα που αντιπροσωπεύει την ενεργειακή δαπάνη ηρεμίας. Οι δραστηριότητες κατηγοριοποιούνται ως πολλαπλάσια του ΜΕΤ ηρεμίας και κυμαίνονται από 0,9 (ύπνος) έως 18 ΜΕΤs (τρέξιμο με ταχύτητα 10,9 μίλια ανά ώρα) (Ainsworth et al., 2000). Σύμφωνα με την κωδικοποίηση σε ΜΕΤ, οι δραστηριότητες κατηγοριοποιούνται σε ήπιες (<3 ΜΕΤs), μέτριες (3-6 ΜΕΤs) και έντονες (>6 ΜΕΤs). Συνοπτικά, για κάθε μια από τις εξετασθείσες σωματικές δραστηριότητες έχει ορισθεί το αντίστοιχο μεταβολικό ισοδύναμο, ο λόγος δηλαδή του ρυθμού του μεταβολισμού υπό συνθήκες ανάπαυσης. Το σύνολο των ενεργειακών δαπανών ανά εβδομάδα εκφράζεται από το άθροισμα των METs* για όλες τις επιμέρους δραστηριότητες.

94 80 Διαδικασία μέτρησης Η συλλογή των δεδομένων της έρευνας έγινε στο Τ.Ε.Ι Σερρών, στις Σχολές Διοίκησης και Οικονομίας, Τεχνολογικών Εφαρμογών και Γεωπληροφορικής και Τοπογραφίας. Το συνολικό δείγμα κατανεμήθηκε τυχαία και χωρίστηκε σε δύο ομάδες, την ομάδα παρέμβασης (Ο.Π) και την ομάδα ελέγχου (Ο.Ε). Οι συμμετέχοντες ανήκαν σε τμήματα 3 διαφορετικών σχολών του Τ.Ε.Ι Σερρών. Τα τμήματα της μιας σχολής αποτέλεσαν την ομάδα παρέμβασης, ενώ τα τμήματα των άλλων σχολών αποτέλεσαν την ομάδα ελέγχου. Ο χωρισμός έγινε με τον παραπάνω τρόπο για να αποφευχθεί αλληλεπίδραση μεταξύ των σπουδαστών των 2 ομάδων. Υπήρχε, επίσης, απόσταση μεταξύ των τριών σχολών για να αποκλειστεί η αλληλεπίδραση εκτός της αίθουσας διδασκαλίας. Για τη συλλογή των στοιχείων επιλέχθηκαν συγκεκριμένα έγκυρα εργαλεία (ερωτηματολόγια), τα οποία διανεμήθηκαν στους σπουδαστές. Η λειτουργικότητα των ερωτηματολογίων δοκιμάστηκε μέσω πιλοτικής εφαρμογής. Στόχος της πιλοτικής εφαρμογής ήταν η διαπίστωση της λειτουργικότητας της ερευνητικής πρότασης και των εργαλείων της έρευνας. Ειδικότερα, η πιλοτική εφαρμογή επεδίωξε να διαπιστώσει αν τα εργαλεία της έρευνας χαρακτηρίζονταν, κυρίως, από πρακτικότητα και οικονομία. Για τη διενέργεια της πιλοτικής εφαρμογής διανεμήθηκαν 100 ερωτηματολόγια στους σπουδαστές και στους καθηγητές των τμημάτων που συμμετείχαν στην έρευνα. Τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν παρουσία του υπευθύνου ερευνητή για την παρούσα διατριβή και περιείχαν, εκτός από τις απαντήσεις, παρατηρήσεις και σχόλια για τη λειτουργικότητα των εργαλείων. Η πιλοτική εφαρμογή προσέφερε χρήσιμες πληροφορίες για την αναμόρφωση των ερευνητικών εργαλείων.

95 81 Όλοι οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν την πρώτη μέρα του προγράμματος τα ερωτηματολόγια της αρχικής μέτρησης. Η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων έγινε μέσα στις αίθουσες διδασκαλίας. Στη συνέχεια και μόνο στην ομάδα παρέμβασης υλοποιήθηκε ένα παρεμβατικό πρόγραμμα ευαισθητοποίησης υπέρ της μεσογειακής διατροφής (ΜΔ) και υπέρ της φυσικής δραστηριότητας (ΦΔ), διάρκειας 12 εβδομάδων. Αμέσως μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος πραγματοποιήθηκε η τελική μέτρηση (επαναξιολόγηση) όλων των παραγόντων που αντιστοιχούν στην τελική μέτρηση. Παρέμβαση Το πρόγραμμα της παρέμβασης έγινε σε συνεργασία με έναν καθηγητή φυσικής αγωγής και δύο διαιτολόγους. Για την Ο.Π σχεδιάστηκαν σε συνεργασία με έναν καθηγητή φυσικής αγωγής και δύο διαιτολόγους επιμορφωτικά σεμινάρια διάρκειας 15 λεπτών το κάθε ένα. Τα σεμινάρια προσφέρονταν σε εβδομαδιαία βάση κατά την διάρκεια του εαρινού εξαμήνου του ακαδημαϊκού έτους και συνολικά για 12 εβδομάδες. Τα σεμινάρια στόχευαν στην αύξηση της γνώσης σχετικά με την αύξηση του σωματικού βάρους και τις επιπλοκές του, τις εθνικές προτάσεις διατροφής (Μεσογειακή Πυραμίδα Διατροφής) και άσκησης, τα αναμενόμενα οφέλη και τέλος, προτάσεις για την διατήρηση της υγείας. Οι διαλέξεις εστίαζαν σε στρατηγικές συμπεριφοράς για την διατήρηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής και υιοθέτησης ενός ισορροπημένου διαιτολογίου ενδεικτικού κατά φύλο. Επιπρόσθετα, τους διανεμήθηκε έντυπο υλικό που περιείχε την πυραμίδα μεσογειακής διατροφής (ΜΔ), την κατανομή των γευμάτων 24ώρου, πληροφορίες για τα ιχνοστοιχεία, μέταλλα και βιταμίνες που υπάρχουν στα τρόφιμα, εναλλακτικές επιλογές γευμάτων και σνακ, καθώς και ενδεικτικό ημερήσιο και εβδομαδιαίο διαιτολόγιο ανά φύλο. Αντίστοιχα, τους διανεμήθηκε έντυπο υλικό για

96 82 τη ΦΔ με τα οφέλη της ΦΔ για την υγεία, συστάσεις για ημερήσια ενασχόληση με ΦΔ και για εναλλακτικές επιλογές για άσκηση εκτός γυμναστηρίου. Αν κατ ελάχιστο παρακολουθήθηκε το 60% των σεμιναρίων τότε το πρόγραμμα παρέμβασης θεωρήθηκε επιτυχές. Ο πειραματικός σχεδιασμός είχε δύο μετρήσεις. Στην πρώτη μέτρηση, οι συμμετέχοντες χωρίστηκαν σε δύο ομάδες και απάντησαν στο ερωτηματολόγιο. Η δεύτερη μέτρηση πραγματοποιήθηκε αμέσως μετά την ολοκλήρωση της παρέμβασης μετά από 12 εβδομάδες. Με τον παραπάνω πειραματικό σχεδιασμό επαναληπτικών μετρήσεων δίνεται ή δυνατότητα να ελεγχθεί, αφενός η διακύμανση που προέρχεται από την διαφορετικό χειρισμό της μιας ομάδας από την άλλη (παρέμβαση) και αφετέρου η διακύμανση που προέρχεται αποκλειστικά από την αλλαγή φάσης μια ομάδας του δείγματος, όποια από τις δύο και αν είναι αυτή. Συνελέγησαν 569 ερωτηματολόγια, τα οποία και ελέγχθηκαν για την πληρότητα των απαντήσεων τους, την συμβατότητα των απαντήσεων τους με τα κριτήρια του IPAQ (IPAQ, 2004), την ύπαρξη ερωτηματολογίου του ιδίου ατόμου και στις δύο μετρήσεις. Κατόπιν αυτών το τελικό πλήθος του δείγματος διαμορφώθηκε στα 517 άτομα, με 280 άτομα να αποτελούν την ομάδα ελέγχου και 237 άτομα την ομάδα παρέμβασης. Στο σχήμα 1 που ακολουθεί, απεικονίζεται το διάγραμμα ροής (flow diagram) της προόδου των φάσεων της παρούσης έρευνας (δηλαδή, εγγραφή, εφαρμογή της παρέμβασης, παρακολούθηση και ανάλυση δεδομένων).

97 Διανομή 83 Σχήμα 1: Διάγραμμα ροής της προόδου των φάσεων μιας παράλληλης τυχαιοποιημένης δοκιμής δύο ομάδων (δηλαδή, εγγραφή, διανομή παρέμβασης, παρακολούθηση και ανάλυση δεδομένων). Εκτιμήθηκαν για καταλληλότητα (n=569) Εγγραφή Αποκλείστηκαν (n=37) Δεν πληρούν τα κριτήρια εισαγωγής (n=8) Αρνήθηκαν να συμμετάσχουν (n=0 ) Άλλοι λόγοι (n=7) Τυχαιοποιήθηκαν (n=517) Διανεμήθηκαν στην ομάδα παρέμβασης (n=237) Διανεμήθηκαν στην ομάδα ελέγχου (n=280) Ανάλυση Παρακολούθηση Χάθηκαν στην παρακολούθηση (λόγω απουσίας των σπουδαστών από το μάθημα (n=4) Αναλύθηκαν (n=233) Χάθηκαν στην παρακολούθηση (λόγω απουσίας των σπουδαστών από το μάθημα) (n=3) Αναλύθηκαν (n= 277) Πηγή: CONSORT 2010 (Schultz, Altman and Moher, 2010). (Ελληνική μετάφραση από: Σταματία Κόκκαλη, Χάρις Μπίρτσου, Άννα-Μπεττίνα Χάιδιτς Μετάφραση )

98 84 Σχεδιασμός της έρευνας Ισχύς (Power) Η ισχύς είναι η πιθανότητα με την οποία μπορεί να τεκμηριωθεί σε βαθμό στατιστικά σημαντικό η ύπαρξη μιας διαφοράς (ή σχέσης) που υπάρχει στον πληθυσμό μιας έρευνας (Πετρίδου, Σκαλκίδης και Δικαλιώτη, 2007 ). Αρχικά, ακολουθώντας τη διαδικασία Power Analysis, υπολογίστηκε το κατάλληλο πλήθος του δείγματος, έτσι ώστε σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας 0.05 να μπορούν να ανιχνευθούν ακόμα και φαινόμενα με μικρή επίδραση (effect size= 0.15) και παράλληλα να υφίσταται ισχύς του στατιστικού (Power) της τάξεως του 0.8, η οποία και κρίνεται επαρκής (Cohen, 1988). O αριθμός αυτός υπολογίστηκε στα 368 άτομα. Κρίθηκε λοιπόν απαραίτητο να συγκεντρωθεί ένα μεγαλύτερο δείγμα από το προτεινόμενο από την Power Analysis, έτσι ώστε να δοθεί ένα ασφαλές περιθώριο αποκλεισμού των μετρήσεων (ερωτηματολογίων) που δεν ικανοποιούν τα κριτήρια του εργαλείου IPAQ short form ή/και που περιέχουν πολλές ελλιπείς απαντήσεις, καθώς και αυτών που θα συμμετείχαν μόνο στην πρώτη φάση της έρευνας αλλά δεν θα μπορούσαν να συμμετάσχουν και στην δεύτερη φάση. Στατιστική ανάλυση Οι συνεχείς μεταβλητές παρουσιάζονται ως μέσες τιμές ± σταθερή απόκλιση, ενώ oι ποιοτικές - κατηγορικές μεταβλητές παρουσιάζονται ως απόλυτες και σχετικές (%) συχνότητες. Οι συγκρίσεις μέσων τιμών συνεχών μεταβλητών με κανονική κατανομή έγιναν με τις δοκιμασίες Student s t-τεστ και στην περίπτωση συνεχών μεταβλητών με μη κανονική κατανομή, με το Mann-Whitney τεστ. Για συσχετίσεις που αφορούσαν κατηγορικές μεταβλητές, εφαρμόστηκε η δοκιμασία ανάλυσης διακύμανσης (ANOVA). Οι συσχετίσεις μεταξύ

99 85 των ποιοτικών μεταβλητών διερευνήθηκαν με την χρήση πινάκων συνάφειας και τον υπολογισμό του χ 2 κριτηρίου. Για την ανάλυση των απαντήσεων στη φυσική δραστηριότητα και την υγιεινή διατροφή χρησιμοποιήθηκε η μη-παραμετρική δοκιμασία Wilcoxon, ξεχωριστά για τη ομάδα ελέγχου και την ομάδα παρέμβασης. Επίσης, η ίδια δοκιμασία χρησιμοποιήθηκε για την ανάλυση των απαντήσεων στις κατηγορίες των τροφίμων αναφορικά με το βαθμό υγιεινότητας των τροφίμων και για το επίπεδο καπνίσματος. Η δοκιμασία αυτή επιλέχθηκε επειδή οι απαντήσεις δίνονταν σε ιεραρχική κλίμακα Likert. Πρέπει να σημειωθεί ότι το Wilcoxon τεστ πραγματοποιεί τον στατιστικό έλεγχο στη μέση κατάταξη. Για το μέγεθος της επίδρασης χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης r = Z/sqrtN, όπου Ζ η τιμή από την ανάλυση Wilcoxon και N ο αριθμός των συμμετεχόντων (Field, 2005). Τιμές του r κοντά στο.10 δείχνουν μικρή επίδραση,.30 μεσαία επίδραση και.50 και επάνω μεγάλη επίδραση. Η ανάλυση διακύμανσης δύο παραγόντων με επαναλαμβανόμενες μετρήσεις στο δεύτερο παράγοντα χρησιμοποιήθηκε για να εξεταστούν τυχόν διαφορές στα ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά και στην κατανάλωση νερού. Ο πρώτος παράγοντας ήταν η «πειραματική συνθήκη», με δύο επίπεδα, ομάδα παρέμβασης και ομάδα ελέγχου. Ο δεύτερος παράγοντας ήταν οι «μετρήσεις» με δύο επίπεδα, αρχική μέτρηση και τελική μέτρηση. Όλες οι αναφερόμενες τιμές πιθανοτήτων (p) βασίζονται σε αμφίπλευρους ελέγχους και συγκρίνονται στο επίπεδο σημαντικότητας του 5%. Για όλους τους στατιστικούς υπολογισμούς χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα SPSS έκδοση 19.0 (Statistical Package for Social Sciences, SPSS ).

100 86 ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Αποτελέσματα Για την ποσοτική διερεύνηση των μεταβλητών χρησιμοποιήθηκε περιγραφική στατιστική και τέθηκε επίπεδο σημαντικότητας α=0,05. Τα μετρικά χαρακτηριστικά των κλιμάκων προσδιορίστηκαν μέσω του συντελεστή Cronbach s α και του ελέγχου επαναδοκιμασίας (test-retest), και η επιβεβαίωση της εγκυρότητας τους πραγματοποιήθηκε με ανάλυση παραγόντων. Η συλλογή και η ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων εξελίχθηκε βάσει των σταδίων της περιχαράκωσης, της διαίσθησης, της ανάλυσης και της περιγραφής. Αποτελέσματα 1. Περιγραφική στατιστική Στον πίνακα 3 παρουσιάζονται οι μέσες τιμές και οι τυπικές αποκλίσεις των σωματομετρικών χαρακτηριστικών των συμμετεχόντων στην έρευνα ξεχωριστά ανά μέτρηση (αρχική /τελική) και ανά ομάδα (παρέμβασης Ο.Π/ ελέγχου Ο.Ε). Πίνακας 3. Ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων ανά μέτρηση και πειραματικό χειρισμό Αρχική μέτρηση Τελική μέτρηση Ο.Π. Ο.Ε. Ο.Π. Ο.Ε. Υψος (εκ.) (9.13) (9.56) (9.20) (10.07) Βάρος (κιλά) (13.50) (15.93) (13.07) (14.58) Περιφέρεια μέσης (15.08) (13.37) (10.70) (13.06) (εκ.) Σημείωση: Ο.Π. = ομάδα παρέμβασης, Ο.Ε. = ομάδα ελέγχου

101 87 2. Διαφορές στα ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά ανά πειραματική συνθήκη και μέτρηση Η ανάλυση διακύμανσης δύο παραγόντων με επαναλαμβανόμενες μετρήσεις στο δεύτερο παράγοντα χρησιμοποιήθηκε για να εξεταστούν τυχόν διαφορές στα ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά. Ο πρώτος παράγοντας ήταν η «πειραματική συνθήκη», με δύο επίπεδα, ομάδα παρέμβασης και ομάδα ελέγχου. Ο δεύτερος παράγοντας ήταν η «μετρήσεις» με δύο επίπεδα, αρχική μέτρηση και τελική μέτρηση. 2.1 Ύψος Από την ανάλυση διακύμανσης δεν εμφανίστηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στον παράγοντα «μετρήσεις», F(1, 477) =.379, p =.538, partial η 2 =.001. Επίσης, δεν υπήρξε στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο παραγόντων, F(1, 477) =.049, p =.826, partial η 2 <.001. Όσον αφορά στον παράγοντα «πειραματική συνθήκη» από την ανάλυση φάνηκε ότι η ομάδα ελέγχου ήταν πιο ψηλή (ΜΤ = , ΤΣ =.48) σε σχέση με την ομάδα παρέμβασης (ΜΤ = , ΤΑ =.52), F(1, 477) = 7.97, p =.005, partial η 2 =.016. Από το μέγεθος του partial η 2 όμως, η διαφορά αυτή δεν φαίνεται να είναι ουσιαστική. 2.2 Σωματικό βάρος Εφαρμογή της ίδιας ανάλυσης για τις τιμές του σωματικού βάρους των συμμετεχόντων φανέρωσε παρόμοια αποτελέσματα με αυτά του ύψους. Πιο αναλυτικά δεν ανιχνεύτηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές σε σχέση με τον παράγοντα «μετρήσεις», F(1, 476) =.338, p =.561, partial η 2 =.001 και την αλληλεπίδραση, F(1, 476) =.013, p =.910, partial η 2 <.001. Όσον αφορά στον παράγοντα «πειραματική συνθήκη», η στατιστικά σημαντικές διαφορές που

102 88 εμφανίστηκαν, F(1, 476) = 13.92, p <.001, partial η 2 =.028, δείχνουν ότι η ομάδα παρέμβασης (ΜΤ = 67.65,ΤΑ =.76) είχε μικρότερο σωματικό βάρος από την ομάδα ελέγχου (ΜΤ = 71.48,ΤΑ =.70). Από την τιμή όμως του partial η 2 συμπεραίνεται ότι η διαφορά αυτή ήταν μικρού μεγέθους. 2.3 Περιφέρεια μέσης Από την ανάλυση διακύμανσης δεν εμφανίστηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές τόσο στον παράγοντα «μετρήσεις», F(1, 98) =.758, p =.386, partial η 2 =.008, όσο και στον παράγοντα «πειραματική συνθήκη», F(1, 95) =.003, p =.956, partial η 2 <.001. Επίσης, δεν υπήρξε και στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο παραγόντων, F(1, 98) = 1.097, p =.298, partial η 2 < Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) Από την ανάλυση διακύμανσης δεν εμφανίστηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στο ΔΜΣ των σπουδαστών του δείγματος. Στα σχήματα 1 και 2 απεικονίζεται η ποσοστιαία κατανομή του ΔΜΣ πριν και μετά την παρέμβαση, αντίστοιχα.

103 89 Σχήμα 3. Ποσοστιαία κατανομή του Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) των συμμετεχόντων πριν την παρέμβαση. Σχήμα 4. Ποσοστιαία κατανομή του Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ) των συμμετεχόντων μετά την παρέμβαση.

104 90 3. Ανάλυση απαντήσεων σε ερωτήματα για τη φυσική δραστηριότητα Για την ανάλυση των απαντήσεων στη φυσική δραστηριότητα χρησιμοποιήθηκε η μη-παραμετρική δοκιμασία Wilcoxon, ξεχωριστά για τη ομάδα ελέγχου και την ομάδα παρέμβασης. Η δοκιμασία αυτή επιλέχθηκε επειδή οι απαντήσεις δίνονταν σε ιεραρχική κλίμακα Likert. Πρέπει να σημειωθεί ότι το Wilcoxon τεστ πραγματοποιεί τον στατιστικό έλεγχο στη μέση κατάταξη. Για το μέγεθος της επίδρασης χρησιμοποιήθηκε ο δείκτης r = Z/sqrt N, όπου Ζ η τιμή από την ανάλυση Wilcoxon και N ο αριθμός των συμμετεχόντων (Field, 2005). Τιμές του r κοντά στο.10 δείχνουν μικρή επίδραση,.30 μεσαία επίδραση και.50 και επάνω μεγάλη επίδραση. Από τα πέντε ερωτήματα για τη φυσική δραστηριότητα μόνο σε δύο εμφανίστηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές. Πιο αναλυτικά, στο ερώτημα «πιστεύεις ότι ασκείσαι αρκετά;», τα αποτελέσματα για την ομάδα ελέγχου φανέρωσαν ότι μετά την παρέμβαση λιγότερα άτομα πίστευαν ότι ασκούνται αρκετά, σε σχέση με τα ίδια άτομα πριν την παρέμβαση, Wilcoxon Z = , p =.007, r =.16. Αντίθετα, στην ομάδα παρέμβασης δεν υπήρξε διαφοροποίηση μεταξύ αρχικής και τελικής μέτρησης, Wilcoxon Z = , p =.186, r =.08. Επιπλέον, στο ερώτημα «πόσο ενημερωμένος/η θεωρείς ότι είσαι σχετικά με τη Φ.Δ;» τα άτομα στην ομάδα παρέμβασης δήλωσαν χαμηλότερες τιμές στην δεύτερη μέτρηση σε σχέση με την πρώτη, Wilcoxon Z = -2.00, p =.045, r =.13. Αντίθετα, στην ομάδα ελέγχου δεν εμφανίστηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές, Wilcoxon Z = -.895, p =.371, r =.06.

105 91 4. Ανάλυση απαντήσεων στην υγιεινή διατροφή Η ίδια στατιστική ανάλυση με αυτήν της φυσικής δραστηριότητας ακολουθήθηκε και για τις απαντήσεις στην υγιεινή διατροφή. Σε καμιά από τις επτά ερωτήσεις δεν βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές (p >.10). 5. Ανάλυση απαντήσεων στην κατανάλωση γευμάτων Η ανάλυση Wilcoxon στις απαντήσεις των ερωτήσεων σχετικά με την κατανάλωση γευμάτων φανέρωσε στατιστικά σημαντικές διαφορές σε μία από αυτές. Πιο συγκεκριμένα, στην ερώτηση «Πόσο συχνά καταναλώνετε δεκατιανό;» οι συμμετέχοντες και στις δύο ομάδες δήλωσαν μειωμένη συχνότητα κατανάλωσης στην δεύτερη μέτρηση σε σχέση με την πρώτη, Wilcoxon Z = , p =.032, r =.13 για την ομάδα ελέγχου και Wilcoxon Z = , p =.012, r =.17, για την ομάδα παρέμβασης. 6. Ανάλυση απαντήσεων στη σημαντικότητα των τροφίμων Εφαρμογή της μη-παραμετρικής δοκιμασίας Wilcoxon στις απαντήσεις των εννέα ερωτημάτων σχετικά με τη σημαντικότητα των τροφίμων φανέρωσε στατιστικά σημαντικές διαφορές σε μία από αυτές. Πιο αναλυτικά, στην ερώτηση «πόσο σημαντικό είναι για σένα ένα τρόφιμο να είναι εύκολο στην προετοιμασία», η ομάδα ελέγχου δήλωσε μειωμένες τιμές στην τελική μέτρηση σε σχέση με την αρχική, Wilcoxon Z = , p =.028, r =.14. Αντίθετα, η αρχική μέτρηση δεν διαφέρει από την τελική στην ομάδα παρέμβασης, Wilcoxon Z = -.903, p = 366, r =.06.

106 92 7. Ανάλυση απαντήσεων στο βαθμό υγιεινότητας του τρόπου μαγειρέματος Από τις επτά ερωτήσεις που αφορούν τις αντιλήψεις των φοιτητών σχετικά με το βαθμό υγιεινότητας του τρόπου μαγειρέματος μόνο σε μια ερώτηση εντοπίστηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές, ενώ σε δύο οι διαφορές ήταν οριακά μη στατιστικά σημαντικές. Πιο συγκεκριμένα, στην ερώτηση που αφορούσε στον ωμό τρόπο μαγειρέματος οι συμμετέχοντες στην ομάδα ελέγχου δήλωσαν υψηλότερες τιμές σε σχέση με την αρχική μέτρηση, Wilcoxon Z = -2.14, p =.032, r =.13. Αντίθετα, στην ομάδα παρέμβασης δεν υπήρχαν διαφορές μεταξύ της αρχικής και τελικής μέτρησης, Wilcoxon Z = -.892, p =.028, r =.06. Στην ερώτηση που αφορούσε το τηγάνισμα, η διαφορά μεταξύ τελικής μέτρησης και αρχικής για την ομάδα ελέγχου ήταν οριακά μη-στατιστικά σημαντική, Wilcoxon Z = , p =.050, r =.12. Από τα αποτελέσματα φαίνεται στην δεύτερη μέτρηση οι σπουδαστές να δηλώνουν μεγαλύτερη συχνότητα κατανάλωσης τηγανισμένων φαγητών σε σχέση με την αρχική μέτρηση. Αντίθετα, στην ομάδα παρέμβασης δεν εμφανίστηκαν διαφορές, Wilcoxon Z = -.131, p =.896, r =.01. Τέλος, στην ερώτηση που αφορούσε τα βρασμένα φαγητά εμφανίστηκε μία τάση οι τιμές στην τελική μέτρηση της ομάδας ελέγχου να είναι υψηλότερες από αυτές της αρχικής μέτρησης, Wilcoxon Z = , p =.088, r =.10. Η τάση αυτή δεν παρατηρήθηκε στην ομάδα παρέμβασης, Wilcoxon Z = -.02, p =.984, r <.01.

107 93 8. Ανάλυση απαντήσεων στην συχνότητα κατανάλωσης τροφίμων ανάλογα με τον τρόπο μαγειρέματος Η εφαρμογή της μη-παραμετρικής δοκιμασίας στις απαντήσεις που αφορούσαν στην συχνότητα κατανάλωσης τροφίμων ανάλογα με τον τρόπο μαγειρέματος έδειξε στατιστικά σημαντικές διαφορές σε δύο από αυτές. Στην ερώτηση που αναφέρονταν στο μαγείρεμα στον ατμό οι συμμετέχοντες στην ομάδα ελέγχου δήλωσαν υψηλότερες τιμές στην τελική μέτρηση σε σχέση με την αρχική, Wilcoxon Z = , p =.015, r =.15. Οι διαφορές αυτές δεν παρατηρήθηκαν στην ομάδα παρέμβασης, Wilcoxon Z = , p =.167, r =.09. Επιπλέον, στην ερώτηση που αναφέρονταν στον ωμό τρόπο κατανάλωσης, οι φοιτητές της ομάδας ελέγχου στην αρχική μέτρηση εμφάνισαν υψηλότερες τιμές σε σχέση με τη τελική μέτρηση, Wilcoxon Z = , p <.001, r =.22. Η διαφορά αυτή δεν παρατηρήθηκε για την ομάδα παρέμβασης, Wilcoxon Z = -1.25, p =.211, r =.08. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε τρεις ερωτήσεις εμφανίστηκαν διαφορές οι οποίες ήταν στατιστικά σημαντικές σε επίπεδο α =.10. Οι ερωτήσεις αυτές αφορούσαν: α) το ψήσιμο, Wilcoxon Z = , p =.086, r =.11, όπου στη τελική μέτρηση παρουσιάστηκαν υψηλότερες τιμές σε σχέση με την αρχική μέτρηση μόνο για την ομάδα παρέμβασης, β) το grill, Wilcoxon Z = , p =.066, r =.11, όπου στη τελική μέτρηση παρουσιάστηκαν υψηλότερες τιμές σε σχέση με την αρχική μέτρηση μόνο για την ομάδα ελέγχου και γ) τα μικροκύματα, Wilcoxon Z = , p =.065, r =.12, όπου στη τελική μέτρηση παρουσιάστηκαν υψηλότερες τιμές σε σχέση με την αρχική μέτρηση μόνο για την ομάδα παρέμβασης.

108 94 9. Ανάλυση απαντήσεων στις κατηγορίες των τροφίμων 9.1 Ημέρες κατανάλωσης Η ανάλυση διακύμανσης δύο παραγόντων με επαναλαμβανόμενες μετρήσεις στο δεύτερο παράγοντα χρησιμοποιήθηκε για να εξεταστούν τυχόν διαφορές στα ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά. Ο πρώτος παράγοντας ήταν η «πειραματική συνθήκη», με δύο επίπεδα, ομάδα παρέμβασης και ομάδα ελέγχου. Ο δεύτερος παράγοντας ήταν η «μετρήσεις» με δύο επίπεδα, αρχική μέτρηση και τελική μέτρηση. Από τις 21 κατηγορίες διαφορές εμφανίστηκαν σε επτά από αυτές. Στο γράφημα 1 απεικονίζονται οι διαφορές στην εβδομαδιαία κατανάλωση τροφίμων πριν και μετά από την παρέμβαση. Στην ερώτηση που αφορούσε την κατανάλωση κόκκινου κρέατος υπήρξε στατιστικά σημαντική διαφορά στον παράγοντα «μετρήσεις», F(1, 467) = 8.23, p =.004, partial η 2 =.017. Από τις μέσες τιμές φαίνεται ότι στη δεύτερη μέτρηση (ΜΤ = 2.25) μειώθηκε η κατανάλωση κόκκινου κρέατος σε σχέση με την πρώτη (ΜΤ = 2.54). Στην ερώτηση που αφορούσε τη συχνότητα κατανάλωσης κατεψυγμένων προϊόντων παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στον παράγοντα «πειραματική συνθήκη», F(1, 466) = 3.77, p =.053, partial η 2 =.008. Από την εξέταση των μέσων τιμών προέκυψε ότι η ομάδα ελέγχου δήλωσε υψηλότερη κατανάλωση κατεψυγμένων προϊόντων (ΜΤ = 2.04) σε σχέση με την ομάδα παρέμβασης (ΜΤ = 1.75). Παρόμοια αποτελέσματα με αυτά των κατεψυγμένων προϊόντων εμφανίστηκαν και την κατανάλωση ψαριών, F(1, 467) = 5.30, p =.035, partial η 2 =.009. Η ομάδα παρέμβασης δήλωσε ότι κατανάλωνε περισσότερα ψάρια (ΜΤ = 1.35) σε σχέση με την ομάδα ελέγχου (ΜΤ = 1.20)

109 95 Γράφημα 1. Εβδομαδιαία κατανάλωση τροφίμων πριν και μετά από την παρέμβαση Ψάρια Αφεψήματα Προπαρασκευασμένα Κατεψυγμένα Όσπρια Αλκοόλ Αυγά Φρούτα Λίπη Κόκκινο κρέας Αλλαντικά Τυροκομικά Αναψυκτικά Πουλερικά Ελαιόλαδο Ροφήματα Γαλακτοκομικά Ξηροί καρποί Γλυκά Ψωμί Λαχανικά * * * * * * * * Μετά Πριν Στην ερώτηση που αφορά τους ξηρούς καρπούς εμφανίστηκαν στατιστικά υψηλότερες τιμές στον παράγοντα «μετρήσεις», F(1, 470) = 5.99, p =.015, partial η 2 =.013. Από τις μέσες τιμές (ΜΤ) προκύπτει ότι η τελική μέτρηση (MΤ = 1.79) είχε υψηλότερες τιμές από την αρχική (MΤ = 1.56). Στην ερώτηση που αφορούσε τις ημέρες κατανάλωσης τυροκομικών προϊόντων εμφανίστηκε στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο παραγόντων, F(1, 467) = 4.47, p =.035, partial η 2 =.009. Από το γράφημα

110 96 φαίνεται ότι ενώ οι τιμές της ομάδας ελέγχου παρέμειναν σταθερές αυτές της ομάδας παρέμβασης παρουσίασαν πτώση (Γράφημα 3). Γράφημα 3. Εβδομαδιαία κατανάλωση τυροκομικών προϊόντων των δύο ομάδων ανά πειραματική συνθήκη. Στατιστικά σημαντικές διαφορές εμφανίστηκαν επίσης στον παράγοντα «πειραματική συνθήκη» για σχετικά με την κατανάλωση αλκοόλ, F(1, 463) = 5.92, p =.015, partial η 2 =.013. Οπτική εξέταση των μέσων τιμών φανέρωσε ότι η ομάδα ελέγχου είχε υψηλότερες τιμές (ΜΤ = 2.76) σε σχέση με την ομάδα παρέμβασης( ΜΤ = 2.42). Διαφορές και στην κατανάλωση οσπρίων παρατηρήθηκαν στον παράγοντα «πειραματική συνθήκη», F(1, 466) = 11.66, p =.001, partial η 2 =.024. Από τις μέσες τιμές φαίνεται ότι η ομάδα παρέμβασης δήλωσε μεγαλύτερη κατανάλωση οσπρίων (ΜΤ = 1.96) σε σχέση με την ομάδα ελέγχου (ΜΤ = 1.66). Αξίζει να

111 97 σημειωθεί ότι υπάρχει και μία οριακά μη-στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση, F(1, 466) = 3.77, p =.053, partial η 2 =.008. Στο γράφημα 4 παρατηρείται μία τάση η ομάδα παρέμβασης να αυξάνει την κατανάλωση οσπρίων, ενώ η ομάδα ελέγχου να την μειώνει. Σχήμα 5. Εβδομαδιαία κατανάλωση όσπριων ανά πειραματική συνθήκη. 9.2 Βαθμός υγιεινότητας Για την ανάλυση των απαντήσεων στις κατηγορίες των τροφίμων αναφορικά με το βαθμό υγιεινότητας χρησιμοποιήθηκε η μη-παραμετρική δοκιμασία Wilcoxon. Από τις 21 κατηγορίες στατιστικά σημαντικές διαφορές ανιχνεύθηκαν σε τρεις. Αυτές ήταν: (α) στην κατανάλωση γαλακτοκομικών, Wilcoxon Z = , p =.047, r =.13, όπου στην τελική μέτρηση οι φοιτητές δήλωσαν υψηλότερες τιμές σε σχέση με την αρχική μόνο για την ομάδα ελέγχου,

112 98 (β) στην κατανάλωση αναψυκτικών, Wilcoxon Z = , p =.008, r =.18, όπου παρατηρήθηκε μία μείωση στη δεύτερη μέτρηση σε σχέση με την πρώτη για την ομάδα παρέμβασης μόνο, και (γ) στην κατανάλωση αλκοόλ, Wilcoxon Z = , p =.025, r =.16, όπου οι συμμετέχοντες στην ομάδα παρέμβασης εμφάνισαν χαμηλότερες τιμές στην τελική μέτρηση σε σχέση με την αρχική. Επιπλέον, σε δύο ερωτήσεις οι διαφορές που παρουσιάστηκαν ήταν οριακά μη στατιστικά σημαντικές, p <.10. Αυτές ήταν: (α) τα λίπη, Wilcoxon Z = , p =.052, r =.12, όπου στην αρχική μέτρηση δηλώθηκαν υψηλότερες τιμές σε σχέση με την τελική μέτρηση μόνο για την ομάδα ελέγχου και (β) τα αφεψήματα, Wilcoxon Z = , p =.079, r =.12, όπου πρώτη μέτρηση εμφάνισε υψηλότερες τιμές σε σχέση με την δεύτερη μόνο για την ομάδα παρέμβασης. 10. Κατανάλωση νερού Από την ανάλυση διακύμανσης δύο παραγόντων εμφανίστηκαν οριακά στατιστικά σημαντικές διαφορές στον παράγοντα «μετρήσεις», F(1, 484) = 3.52, p =.061, partial η 2 =.007 καθώς επίσης και στατιστικά σημαντική αλληλεπίδραση, F(1, 484) = 5.26, p =.022, partial η 2 =.011. Από το γράφημα 5 γίνεται φανερό ότι η ομάδα παρέμβασης αύξησε την κατανάλωση νερού, ενώ στην ομάδα ελέγχου η κατανάλωση εμφάνισε μία πτωτική τάση.

113 99 Σχήμα 6. Ημερήσια κατανάλωση νερού των δύο ομάδων σε ποτήρια ανά πειραματική συνθήκη. 11. Κάπνισμα Εφαρμογή της μη-παραμετρικής δοκιμασίας Wilcoxon δεν εμφάνισε διαφορές στο επίπεδα καπνίσματος των φοιτητών μεταξύ των δύο μετρήσεων, τόσο για την ομάδα παρέμβασης όσο και για την ομάδα ελέγχου (p >.10). Απουσία διαφορών παρατηρήθηκε και για την ερώτηση που αναφέρονταν στο αριθμό των τσιγάρων ανά μέρα. 12. Φυσική δραστηριότητα Οι δύο ομάδες, ελέγχου και παρέμβασης δεν έδειξαν στατιστικά σημαντικές διαφορές στην αρχική μέτρηση της έρευνας (πριν την παρέμβαση) σχεδόν στο σύνολο των μεταβλητών με εξαίρεση την διάθεση τους για περισσότερη ενημέρωση σχετικά με την Φ.Δ. (U = 15489, p <.05, r =.047). Δηλώνουν ότι θέλουν περισσότερη ενημέρωση σχετικά με την Φ.Δ.,

114 100 διαφοροποίηση που διατηρείται και στην τελική μέτρηση, όπου η ομάδα παρέμβασης συνεχίζει να ενδιαφέρεται για περισσότερη ενημέρωση σε σχέση με την ομάδα ελέγχου (U = 15489, p <.05, r =0.086). Σχετικά με το αν πιστεύουν ότι ασκούνται αρκετά, και οι δύο ομάδες, παρέμβασης και ελέγχου παρουσίασαν στατιστικά σημαντική άνοδο (Ζ =-2.16,p <.05, r =0.16 και Ζ =-3.76, p <.00, r =0.26 ), η οποία πιθανόν προέρχεται από την περίοδο στην οποία συμπληρώθηκε το ερωτηματολόγιο (εξεταστική περίοδος). Ωστόσο, στην τελική μέτρηση η ομάδα παρέμβασης παρουσίασε στατιστικά σημαντικές διαφορές με την ομάδα ελέγχου θεωρώντας σε μεγαλύτερο βαθμό από αυτήν ότι δεν ασκείται αρκετά (U =15601, p<.05, r = -0,088). Επίσης, σε σχέση με το αν θεωρούν τους εαυτούς τους ενημερωμένους σχετικά με την φυσική δραστηριότητα, τα άτομα που συμμετείχαν στην παρέμβαση έδειξαν στατιστικά σημαντική άνοδο μετά την παρέμβαση (Ζ =-2,761,p <.05, r=0.21). Το ίδιο ισχύει και για την ομάδα ελέγχου, στην οποία σημειώθηκε στατιστικά σημαντική άνοδο με αρχική διάμεσο Μ = και τελική (Ζ =-2,042,p <.05,r = 0.14). Στην ομάδα ελέγχου, παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική μείωση της έντονης δραστηριότητας σε ΜΕΤ (Ζ =-1,764, p <.05, r =.12 ) μεταξύ της αρχικής και της τελικής μέτρησης, γεγονός όμως που δεν παρατηρήθηκε σε επίπεδο στατιστικά σημαντική στην ομάδα παρέμβασης. Από την ανάλυση Mann Whitney δεν προέκυψαν διαφορές μεταξύ των αγοριών και των κοριτσιών πριν από την παρέμβαση (Z=1,292, p=.196, r=.06). Το ίδιο αποτέλεσμα προέκυψε και για τη σύγκριση μετά την παρέμβαση (Z=1,421, p=.155, r=.07). Το μεγαλύτερο ποσοστό των συμμετεχόντων ασχολείται με μέτριας έντασης ΦΔ δύο ώρες την εβδομάδα.

115 101 Επίσης, σημαντικό χαρακτηρίζεται το εύρημα, ότι μεταξύ αρχικής και της τελικής μέτρησης, υπήρξε στατιστικά σημαντική διαφορά υπέρ της ομάδας παρέμβασης στο συνολικό χρόνο βαδίσματος (U = 10711, p<0.5, r =.32 ). Γράφημα 5. Συνολικός χρόνος βαδίσματος 1200 * M E T S Bάδισμα Πριν Μετά Στατιστικά σημαντική πτώση μεταξύ αρχικής και της τελικής μέτρησης, παρατηρήθηκε στην ομάδα ελέγχου σχετικά με την διάθεση της να έχει μια πιο υγιεινή διατροφή τον επόμενο μήνα (Ζ =-2.131, p <.05, r =.14 ). Επίσης, στην τελική μέτρηση η ομάδα παρέμβασης επιδεικνύει μια μεγαλύτερη και στατιστικά σημαντική διάθεση για πιο υγιεινή διατροφή τον επόμενο μήνα (U =15250, p<.05, r =0.10 ). Χαρακτηριστικά, στην ομάδα παρέμβασης και όχι στην ομάδα ελέγχου παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική άνοδος στην πίστη τους ότι τρέφονται υγιεινά (Ζ =-2.215, p <.05, r =-0.16 ).

ΕΦΗΡΜΟΣΜΕΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ

ΕΦΗΡΜΟΣΜΕΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια των σπουδών για την απόκτηση του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στην ΕΦΗΡΜΟΣΜΕΝΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ που απονέμει η Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, σε

Διαβάστε περισσότερα

Έναρξη προγράμματος διαδικτυακής τηλεκπαίδευσης του ΕΥΖΗΝ

Έναρξη προγράμματος διαδικτυακής τηλεκπαίδευσης του ΕΥΖΗΝ Έναρξη προγράμματος διαδικτυακής τηλεκπαίδευσης του ΕΥΖΗΝ Το πρόγραμμα ΕΥΖΗΝ παρεμβαίνει, μέσω συγκεκριμένων δράσεων, στην καθημερινότητα του σχολείου και της ελληνικής οικογένειας, παρέχοντας διαρκή συμβουλευτική

Διαβάστε περισσότερα

http://eyzin.minedu.gov.gr/pages/e-learning.aspx Πρόγραμμα Διαδικτυακής Τηλεκπαίδευσης (e-learning)

http://eyzin.minedu.gov.gr/pages/e-learning.aspx Πρόγραμμα Διαδικτυακής Τηλεκπαίδευσης (e-learning) http://eyzin.minedu.gov.gr/pages/e-learning.aspx Πρόγραμμα Διαδικτυακής Τηλεκπαίδευσης (e-learning), Το πρόγραμμα ΕΥΖΗΝ παρεμβαίνει, μέσω συγκεκριμένων δράσεων, στην καθημερινότητα τόσο του σχολείου και

Διαβάστε περισσότερα

Δρ. Νικόλαος Τσιγγίλης Σχολικός Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής

Δρ. Νικόλαος Τσιγγίλης Σχολικός Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής Δρ. Νικόλαος Τσιγγίλης Σχολικός Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής γής Τρέξτε τώρα που μπορείτε για να μην. «τρέχετε» όταν δεν μπορείτε Ποια είναι η κατάσταση στη χώρα μας; Αριθμός σταδίων (μέση τιμή)

Διαβάστε περισσότερα

ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ 10 ΧΡΟΝΩΝ

ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ 10 ΧΡΟΝΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ 10 ΧΡΟΝΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ονοματεπώνυμο Κεντούλλα Πέτρου Αριθμός Φοιτητικής Ταυτότητας 2008761539 Κύπρος

Διαβάστε περισσότερα

Προαγωγή Υγείας Πρόληψη Νόσου Ιατρική κοινότητας

Προαγωγή Υγείας Πρόληψη Νόσου Ιατρική κοινότητας Προαγωγή Υγείας Πρόληψη Νόσου Ιατρική κοινότητας Εισαγωγή στην προαγωγή υγείας Δήμητρα Τριανταφύλλου Σχολή Επιστημών Υγείας Τμήμα Ιατρικής Υγεία Παραδοσιακός Προσδιορισμός «Η υγεία είναι η απουσία της

Διαβάστε περισσότερα

Γενικό Λύκειο Καλαμπακίου Σχολικό έτος 2013-14. Ερευνητική Εργασία Α τετραμήνου. Εκπαιδευτικός: Παπαδόπουλος Δημήτριος (ΠΕ 11) Τάξη: Β Τμήμα: 1ο

Γενικό Λύκειο Καλαμπακίου Σχολικό έτος 2013-14. Ερευνητική Εργασία Α τετραμήνου. Εκπαιδευτικός: Παπαδόπουλος Δημήτριος (ΠΕ 11) Τάξη: Β Τμήμα: 1ο Γενικό Λύκειο Καλαμπακίου Σχολικό έτος 2013-14 Ερευνητική Εργασία Α τετραμήνου Η Διατροφή των Εφήβων Εκπαιδευτικός: Παπαδόπουλος Δημήτριος (ΠΕ 11) Τάξη: Β Τμήμα: 1ο Περιεχόμενο παρουσίασης Περιεχόμενο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΔΗΜΙΑ

ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΔΗΜΙΑ ΠΑΙΔΙΚΗ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ ΜΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΔΗΜΙΑ Η παχυσαρκία αποτελεί μία ασθένεια η οποία τείνει να εκλάβει διαστάσεις επιδημίας ή κοινωνικής μάστιγας τις τελευταίες δεκαετίες. Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οργανισμό

Διαβάστε περισσότερα

Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης (Μ.Δ.Ε.) Το Πρόγραμμα παρέχει τη δυνατότητα για Μεταπτυχιακές Σπουδές πλήρους και μερικής φοίτησης.

Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης (Μ.Δ.Ε.) Το Πρόγραμμα παρέχει τη δυνατότητα για Μεταπτυχιακές Σπουδές πλήρους και μερικής φοίτησης. Το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στη «Διατροφή και Υγεία» Στο Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας Διατροφής της Σχολής Επιστημών Υγείας και Αγωγής του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου λειτουργεί από το ακαδημαϊκό

Διαβάστε περισσότερα

Η Ψυχική υγεία του παιδιού και ο ρόλος του ευρύτερου περιβάλλοντος

Η Ψυχική υγεία του παιδιού και ο ρόλος του ευρύτερου περιβάλλοντος Η Ψυχική υγεία του παιδιού και ο ρόλος του ευρύτερου περιβάλλοντος Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα να ζει και να μεγαλώνει σ ένα υγιές περιβάλλον, το οποίο θα διασφαλίζει και θα προάγει την σωματική και ψυχική

Διαβάστε περισσότερα

Ομιλία Δημάρχου Αμαρουσίου Γιώργου Πατούλη Έναρξη λειτουργίας Γραφείου Ενημέρωσης ΑΜΕΑ

Ομιλία Δημάρχου Αμαρουσίου Γιώργου Πατούλη Έναρξη λειτουργίας Γραφείου Ενημέρωσης ΑΜΕΑ Ομιλία Δημάρχου Αμαρουσίου Γιώργου Πατούλη Έναρξη λειτουργίας Γραφείου Ενημέρωσης ΑΜΕΑ Κυρίες και κύριοι Αγαπητοί εργαζόμενοι Φίλες και φίλοι Θέλω να σας ευχαριστήσω για την παρουσία σας σήμερα εδώ, στο

Διαβάστε περισσότερα

ΜΙΓΜΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΜΙΓΜΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΜΙΓΜΑ ΜΑΡΚΕΤΙΝΓΚ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΜΟΝΑΔΩΝ Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΙΔΙΩΤΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Ονοματεπώνυμο: Αντωνοπούλου- Δεληγιώργη Ελισσάβετ Σειρά: 11 Επιβλέπων Καθηγητής: Πανηγυράκης Γεώργιος Ιούνιος

Διαβάστε περισσότερα

Αδραμερινά Άλκηστις Ειδικευόμενη Ιατρός Παιδιατρικής Κλινικής ΓΝ Δράμας

Αδραμερινά Άλκηστις Ειδικευόμενη Ιατρός Παιδιατρικής Κλινικής ΓΝ Δράμας Αδραμερινά Άλκηστις Ειδικευόμενη Ιατρός Παιδιατρικής Κλινικής ΓΝ Δράμας Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (Π.Ο.Υ) από το 1997 αναγνώρισε την παχυσαρκία ως μείζον πρόβλημα δημόσιας υγείας Παγκόσμιο πρόβλημα

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΩΝ ΗΜΕΡΙΔΑΣ

ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΩΝ ΗΜΕΡΙΔΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΩΝ ΗΜΕΡΙΔΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2015 ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟ ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟ «ΓΕΜΑΤΟ ΔΙΑΤΡΟΦΗ» Δημοσθένης Β. Παναγιωτάκος, Καθηγητής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Οι διατροφικές

Διαβάστε περισσότερα

Αειφόρα σχολεία και προαγωγή της Υγείας

Αειφόρα σχολεία και προαγωγή της Υγείας Αειφόρα σχολεία και προαγωγή της Υγείας Μαρία Δημοπούλου Υπεύθυνη Π.Ε Α Δ/νσης Π.Ε Αθηνών Συντονίστρια Τοπικού Δικτύου «Αειφόρα σχολεία Α Δ/νσης Π.Ε Αθηνών» ΤΟΠΙΚΟΥΔΙΚΤΥΟ ςχολειων AEΙΦΟΡΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΣΤΗΝ

Διαβάστε περισσότερα

Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών MA in Education (Education Sciences) ΑΣΠΑΙΤΕ-Roehampton ΠΜΣ MA in Education (Education Sciences) Το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στην Εκπαίδευση (Επιστήμες της Αγωγής),

Διαβάστε περισσότερα

Προαγωγη Υγειας. 2/10/2014 Δρ. Ευριπιδου Πολυκαρπος Παθολογος-Διαβητολογος C.D.A. College Limassol

Προαγωγη Υγειας. 2/10/2014 Δρ. Ευριπιδου Πολυκαρπος Παθολογος-Διαβητολογος C.D.A. College Limassol Προαγωγη Υγειας 2/10/2014 Δρ. Ευριπιδου Πολυκαρπος Παθολογος-Διαβητολογος C.D.A. College Limassol ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2014 Προαγωγη Υγειας Σημερα θα αναλυσουμε: -τους ορισμους -τις αρχες -τους στοχους. Ορισμος:

Διαβάστε περισσότερα

National tools Country : Greece

National tools Country : Greece National tools Country : Greece Name of tool or initiative Source Short description Link Αγωγή Υγείας. Διατροφή. Διατροφικές Συνήθειες για μαθητές ηλικίας 6-8 ετών. -Εγχειρίδιο Εκπαιδευτικού -Τετράδιο

Διαβάστε περισσότερα

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ. Πάνος Πλατρίτης Διαιτολόγος-Διατροφολόγος

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ. Πάνος Πλατρίτης Διαιτολόγος-Διατροφολόγος ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Πάνος Πλατρίτης Διαιτολόγος-Διατροφολόγος Έρευνα Συνδέσμου Διαιτολόγων Κύπρου. Αποτελέσματα από επιδημιολογική έρευνα για το ποσοστό της παχυσαρκίας και υπερβάλλοντος

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Πτυχιακή εργασία ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ Ραφαέλα Χριστοδούλου Α.Φ.Τ.: 2010335637 Λεμεσός,

Διαβάστε περισσότερα

Η ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ-ΜΕΛΗ ΤΗΣ Ε.Ε: ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ

Η ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ-ΜΕΛΗ ΤΗΣ Ε.Ε: ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Η ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ-ΜΕΛΗ ΤΗΣ Ε.Ε: ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Ενότητα Α: Η ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ: ΤΑΣΕΙΣ,

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑςΗς ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟςΙΑ ΥΓΕΙΑ: ΑΠΟΤΥΠΩςΗ, ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙςΗ ΤΗς ΠΑΙΔΙΚΗς ΠΑΧΥςΑΡΚΙΑς ΔΡΑςΕΙς ΓΙΑ ΤΗΝ ΑςΚΗςΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ

ΕΘΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑςΗς ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟςΙΑ ΥΓΕΙΑ: ΑΠΟΤΥΠΩςΗ, ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙςΗ ΤΗς ΠΑΙΔΙΚΗς ΠΑΧΥςΑΡΚΙΑς ΔΡΑςΕΙς ΓΙΑ ΤΗΝ ΑςΚΗςΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΕΘΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑςΗς ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟςΙΑ ΥΓΕΙΑ: ΑΠΟΤΥΠΩςΗ, ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙςΗ ΤΗς ΠΑΙΔΙΚΗς ΠΑΧΥςΑΡΚΙΑς ΔΡΑςΕΙς ΓΙΑ ΤΗΝ ΑςΚΗςΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΑΝΑΓΚΗ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ Πρόσφατες ευρωπαϊκές

Διαβάστε περισσότερα

Θεοδωράκης, Γ., & Χασάνδρα, Μ. (2006). Θεσσαλονίκη. Εκδ. Χριστοδουλίδη

Θεοδωράκης, Γ., & Χασάνδρα, Μ. (2006). Θεσσαλονίκη. Εκδ. Χριστοδουλίδη Θεοδωράκης, Γ., & Χασάνδρα, Μ. (2006). Θεσσαλονίκη. Εκδ. Χριστοδουλίδη Μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία οι μαθητές δέχονται κυρίως γνώσεις που είτε τις απομνημονεύουν για ένα χρονικό διάστημα, είτε

Διαβάστε περισσότερα

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΔΗΜΟΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΔΗΜΟΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΔΗΜΟΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ Επιστημονική υπεύθυνη: Ιωάννα Αντωνιάδου-Κουμάτου Καισαριανή, 2018 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Κέντρο Υγείας του Παιδιού Καισαριανής 2. Η ιδέα για τη δημιουργία 3. Σκοπός

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΓΕΩΠΟΝΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Επιστήμη και Τεχνολογία Τροφίμων και Διατροφή του Ανθρώπου» Κατεύθυνση: «Διατροφή, Δημόσια

Διαβάστε περισσότερα

Η διατροφή των μαθητών: Η περίπτωση των Ολοήμερων Δημοτικών Σχολείων

Η διατροφή των μαθητών: Η περίπτωση των Ολοήμερων Δημοτικών Σχολείων IHPCBG: Επένδυση για την υγεία και ευημερία των παιδιών σε Βουλγαρία και Ελλάδα IHPCBG: Investment in the health and the prosperity of the children in the Bulgarian Greek region 10-12 Οκτωβρίου 2013 Η

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Η ευεργετική επίδραση της φυσικής δραστηριότητας στην καρδιαγγειακή νοσηρότητα και θνητότητα είναι επίσης διαχρονικά αναγνωρισμένη.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Η ευεργετική επίδραση της φυσικής δραστηριότητας στην καρδιαγγειακή νοσηρότητα και θνητότητα είναι επίσης διαχρονικά αναγνωρισμένη. ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ, ΣΥΝΗΘΕΙΩΝ ΤΡΟΠΟΥ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΗΣ ΝΟΣΟΥ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΣΤΟ ΚΛΕΙΣΤΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟ ΕΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΝΗΣΙΟΥ- ΜΕΛΕΤΗ PERSEAS Ι. Κυριαζής, Ι. Ιωαννίδης, Χ. Δημοσθενόπουλος,

Διαβάστε περισσότερα

Μεταπτυχιακό στην Κοινωνική Εργασία

Μεταπτυχιακό στην Κοινωνική Εργασία Μεταπτυχιακό στην Κοινωνική Εργασία Εισαγωγικό Μήνυμα Καλώς ήλθατε στο εξ αποστάσεως πρόγραμμα «Μεταπτυχιακό στην Κοινωνική Εργασία». Αποστολή του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών στη Κοινωνική Εργασία

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ. Βρυξέλλες, 8 Μαΐου 2007 (23.05) (OR. en) 9363/07 SAN 89

ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ. Βρυξέλλες, 8 Μαΐου 2007 (23.05) (OR. en) 9363/07 SAN 89 ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Βρυξέλλες, 8 Μαΐου 2007 (23.05) (OR. en) 9363/07 SAN 89 ΣΗΜΕΙΩΜΑ της: Επιτροπής των Μόνιμων Αντιπροσώπων προς: το Συμβούλιο Αριθ. προηγ. εγγρ.: 8850/07 SAN 73 Θέμα: ΣΥΝΟΔΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΝΤΡΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

ΚΕΝΤΡΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΚΕΝΤΡΟ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ Περιγραφή Συμβουλευτικής ανήκει στην ευρύτερη κατηγορία των Συμβουλευτικών Κέντρων. Τα Συμβουλευτικά Κέντρα

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΠΡΟΑΓΟΥΝ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ; Γιάννης Θεοδωράκης Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας

ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΠΡΟΑΓΟΥΝ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ; Γιάννης Θεοδωράκης Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΠΡΟΑΓΟΥΝ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ; Γιάννης Θεοδωράκης Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Θέµατα που θα συζητηθούν: Ποια είναι τα ερευνητικά δεδοµένα που δείχνουν ότι η προαγωγή της φυσικής

Διαβάστε περισσότερα

2000-2006 ( 2) 4, 4.1, 4.1.1, 4.1.1.

2000-2006 ( 2) 4, 4.1, 4.1.1, 4.1.1. 2000-2006 ( 2) 4, 4.1, 4.1.1, 4.1.1. : - :. : : ( /,, ) :...., -, -.,,... 1.,, 2,,,....,,,...,, 2008 1. 2. - : On Demand 1. 9 2. 9 2.1 9 2.2 11 2.3 14 3. 16 3.1 16 3.1.1 16 3.1.1. 16 3.1.1. 25 3.1.2 26

Διαβάστε περισσότερα

Σχεδιασμός, εφαρμογή και καθοδήγηση προγραμμάτων άσκησης

Σχεδιασμός, εφαρμογή και καθοδήγηση προγραμμάτων άσκησης ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Σχεδιασμός, εφαρμογή και καθοδήγηση προγραμμάτων άσκησης Ενότητα 7: Προγραμματισμός προπόνησης ανάπτυξης φυσικής κατάστασης Γεροδήμος Βασίλειος, Καρατράντου Κωνσταντίνα Τμήμα Επιστήμης

Διαβάστε περισσότερα

«Μαθησιακές δυσκολίες και παραβατική συμπεριφορά»

«Μαθησιακές δυσκολίες και παραβατική συμπεριφορά» «Μαθησιακές δυσκολίες και παραβατική συμπεριφορά» Θεοδώρα Πάσχου α.μ 12181 Τμήμα Λογοθεραπείας-Τ.Ε.Ι ΗΠΕΙΡΟΥ Εισαγωγικές επισημάνσεις 1) η εκδήλωση διαταραχών στην κατάκτηση μαθησιακών δεξιοτήτων προκαλεί

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2013 Τμήμα Διατροφής και Διαιτολογίας Σελίδα 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΣΚΗΣΕΙΣ: 1. Αξιολόγηση της προσωπικής

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΠΙΔΗΜΙΑ ΔΙΑΒΗΤΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΑΠ ΑΥΤΟΝ ΑΤΟΜΩΝ ΝΕΑΡΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΠΙΔΗΜΙΑ ΔΙΑΒΗΤΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΑΠ ΑΥΤΟΝ ΑΤΟΜΩΝ ΝΕΑΡΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΕΠΙΔΗΜΙΑ ΔΙΑΒΗΤΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΑΠ ΑΥΤΟΝ ΑΤΟΜΩΝ ΝΕΑΡΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Δρ Γεώργιος Ι Κούρτογλου Παθολόγος-Διαβητολόγος Διδάκτωρ Ιατρικής ΑΠΘ Εκρηκτικές διαστάσεις λαμβάνει πλέον ο σακχαρώδης

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΛΟ, ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ

ΦΥΛΟ, ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ Κογκίδου ήµητρα Χαιρετισµός στην ηµερίδα του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης στο Α.Π.Θ. ΦΥΛΟ, ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ Κατά τα δύο προηγούµενα ακαδηµαϊκά έτη το Α.Π.Θ. προσφέρει

Διαβάστε περισσότερα

Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΓΙΑ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΓΙΑ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΡΟΩΘΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: ΜΙΑ ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΓΙΑ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ: ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Λεωνίδας Κυριακίδης Αναστασία

Διαβάστε περισσότερα

Ερευνητικές Εργασίες

Ερευνητικές Εργασίες Ερευνητικές Εργασίες 1. Οδηγίες μεθοδολογίας της έρευνας, συλλογής δεδομένων και εξαγωγής συμπερασμάτων. 2. Συγγραφή της ερευνητικής εργασίας. Απόστολος Ντάνης Σχολικός Σύμβουλος Η ΜΕΘΟΔΟΣ PROJECT Επιλογή

Διαβάστε περισσότερα

Ανάπτυξη Στρατηγικού Σχεδίου για τη βελτίωση της Οδικής Ασφάλειας στην Ελλάδα Παιδεία Οδικής Ασφάλειας

Ανάπτυξη Στρατηγικού Σχεδίου για τη βελτίωση της Οδικής Ασφάλειας στην Ελλάδα Παιδεία Οδικής Ασφάλειας Εσπερίδα «Προτάσεις για τη βελτίωση της οδικής ασφάλειας στην Ελλάδα» Ρόδος, 22 Μαρτίου 2012 Ανάπτυξη Στρατηγικού Σχεδίου για τη βελτίωση της Οδικής Ασφάλειας στην Ελλάδα Παιδεία Οδικής Ασφάλειας Γ. Κανελλαΐδης,

Διαβάστε περισσότερα

«Εφαρμοσμένη Διαιτολογία Διατροφή»

«Εφαρμοσμένη Διαιτολογία Διατροφή» ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας Διατροφής ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Εφαρμοσμένη Διαιτολογία Διατροφή» Κλινική Διατροφή Διατροφή & Άσκηση Διατροφή & Δημόσια Υγεία [2012] Ε Λ.

Διαβάστε περισσότερα

Υπεύθυνη Επιστημονικού Πεδίου Χρυσή Χατζηχρήστου

Υπεύθυνη Επιστημονικού Πεδίου Χρυσή Χατζηχρήστου «ΝΕΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (Σχολείο 21 ου αιώνα) Νέο Πρόγραμμα Σπουδών, Οριζόντια Πράξη» MIS: 295450 Υποέργο 1: «Εκπόνηση Προγραμμάτων Σπουδών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και οδηγών για τον εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΑΞΗ: «ΜΟ.ΔΙ.Π» (Μονάδα Διασφάλισης Ποιότητας) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας» Κωδικός MIS ΥΠΟΕΡΓΟ:

ΠΡΑΞΗ: «ΜΟ.ΔΙ.Π» (Μονάδα Διασφάλισης Ποιότητας) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας» Κωδικός MIS ΥΠΟΕΡΓΟ: ΠΡΑΞΗ: «ΜΟ.ΔΙ.Π» (Μονάδα Διασφάλισης Ποιότητας) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας» Κωδικός MIS 299516 ΥΠΟΕΡΓΟ: «ΜΟΔΙΠ του ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ» και α/α «01» ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: «Εκπαίδευση και Δια

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας στη ΜΕ

Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας στη ΜΕ Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας στη ΜΕ Χ Α Ρ Α Λ Α Μ Π Ο Σ Σ Α Κ Ο Ν Ι Δ Η Σ, Δ Π Θ Μ Α Ρ Ι Α Ν Ν Α Τ Ζ Ε Κ Α Κ Η, Α Π Θ Α. Μ Α Ρ Κ Ο Υ, Δ Π Θ Α Χ Ε Ι Μ Ε Ρ Ι Ν Ο 2 0 17-2018 2 ο παραδοτέο 8/12/2016

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑΣ

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΑΘΗΝΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥΣ ΦΟΡΕΙΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ & ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ, PROLEPSIS Η ΑΝΑΓΚΗ Η οικονομική

Διαβάστε περισσότερα

Τα «λαϊκά πανεπιστήμια» ως θεσμός Δια Βίου Μάθησης:

Τα «λαϊκά πανεπιστήμια» ως θεσμός Δια Βίου Μάθησης: Τα «λαϊκά πανεπιστήμια» ως θεσμός Δια Βίου Μάθησης: Η περίπτωση του Σύγχρονου Λαϊκού Πανεπιστημίου του δήμου Νέας Σμύρνης (ΣΥ.ΛΑ.Π) Κατωμέρης Στυλιανός MSc Κοινωνικής Πολιτικής Επιβλέπουσα καθηγήτρια Πρόκου

Διαβάστε περισσότερα

International Conference Quality and Equity in Education: Theories, Applications and Potentials

International Conference Quality and Equity in Education: Theories, Applications and Potentials International Conference Quality and Equity in Education: Theories, Applications and Potentials Εργαστήρι 3 Ο συμβουλευτικός ρόλος της ομάδας στήριξης σχολείων που εφαρμόζουν τη δυναμική προσέγγιση σχολικής

Διαβάστε περισσότερα

Παιδαγωγική επάρκεια πτυχιούχων του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Παιδαγωγική επάρκεια πτυχιούχων του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Παιδαγωγική επάρκεια πτυχιούχων του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Τι ισχύει για τους εισακτέους μέχρι και το ακαδημαϊκό έτος 2012-2013 Σύμφωνα με το Υπουργείο

Διαβάστε περισσότερα

Ποια είναι η διάρθρωση του προγράμματος Erasmus+;

Ποια είναι η διάρθρωση του προγράμματος Erasmus+; Ποια είναι η διάρθρωση του προγράμματος Erasmus+; Για την επίτευξη των στόχων του, το πρόγραμμα Erasmus+ υλοποιεί τις ακόλουθες δράσεις: Βασική Δράση 1 Κινητικότητα των ατόμων Κινητικότητα εκπαιδευομένων

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΟΛΙΑΤΡΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ

ΣΧΟΛΙΑΤΡΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΣΧΟΛΙΑΤΡΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ 1449 ΛΕΥΚΩΣΙΑ ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΟΥ ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΣΧΟΛΙΑΤΡΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ

Διαβάστε περισσότερα

Η Αξιολογηση του Εκπαιδευτικού Έργου- Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη σχολική μονάδα

Η Αξιολογηση του Εκπαιδευτικού Έργου- Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη σχολική μονάδα ΥΠΑΙΘΠΑ / ΙΕΠ ΕΡΓΟ : Αξιολόγηση του Εκπαιδευτικού Έργου της σχολικής μονάδας: Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης (ΑΕΕ) Η Αξιολογηση του Εκπαιδευτικού Έργου- Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης στη σχολική μονάδα Ιανουάριος

Διαβάστε περισσότερα

Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας

Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας Μεθοδολογία Έρευνας Διάλεξη 1 η : Εισαγωγή στη Μεθοδολογία Έρευνας 1 Δρ. Αλέξανδρος Αποστολάκης Email: aapostolakis@staff.teicrete.gr Τηλ.: 2810379603 E-class μαθήματος: https://eclass.teicrete.gr/courses/pgrad_omm107/

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση του Πρωινού και Απογευματινού Προγράμματος Αλφαβητισμού στο Γυμνάσιο (Ιούλιος 2018)

Αξιολόγηση του Πρωινού και Απογευματινού Προγράμματος Αλφαβητισμού στο Γυμνάσιο (Ιούλιος 2018) Αξιολόγηση του Πρωινού και Απογευματινού Προγράμματος Αλφαβητισμού στο Γυμνάσιο (Ιούλιος 2018) 1. Ταυτότητα της έρευνας Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού (Υ.Π.Π.), στο πλαίσιο της προσπάθειάς του για

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση του Μουσικού Σχολείου (Οκτώβριος 2015)

Αξιολόγηση του Μουσικού Σχολείου (Οκτώβριος 2015) Αξιολόγηση του Μουσικού Σχολείου (Οκτώβριος 2015) 1. Ταυτότητα της έρευνας Το Μουσικό Σχολείο (Μ.Σ.) λειτουργεί στην Κύπρο από το 2006. Η ίδρυσή του έγινε στα πλαίσια της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης, με

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ. Βρυξέλλες, 6 Ιουνίου 2005 (13.06) (OR. en) 9803/05 SAN 99

ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ. Βρυξέλλες, 6 Ιουνίου 2005 (13.06) (OR. en) 9803/05 SAN 99 ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Βρυξέλλες, 6 Ιουνίου 2005 (13.06) (OR. en) 9803/05 SAN 99 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ της : Γενικής Γραμματείας προς : τις αντιπροσωπίες αριθ. προηγ. εγγρ. : 9181/05 SAN 67 Θέμα

Διαβάστε περισσότερα

Το Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύστημα

Το Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύστημα Το Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύστημα Δομή Το Ελληνικό Εκπαιδευτικό Σύστημα διαρθρώνεται σε τρεις διαδοχικές βαθμίδες: την Πρωτοβάθμια, τη Δευτεροβάθμια και την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Η Εκπαίδευση στην Ελλάδα

Διαβάστε περισσότερα

ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας Διατροφής. Πρακτική Άσκηση στην Κοινότητα

ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας Διατροφής. Πρακτική Άσκηση στην Κοινότητα ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας Διατροφής Πρακτική Άσκηση στην Κοινότητα 2016 2017 ΦΟΡΕΑΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ: Διαιτολογικό Γραφείο κυρίου Κανελλάκη Σπυρίδωνα Αιμιλία Κουτρουλάκη (ds213036)

Διαβάστε περισσότερα

Ερευνητικό Πρόγραμμα Αξιολόγησης των Εσπερινών Σχολών Μέσης Γενικής και Μέσης Τεχνικής Εκπαίδευσης (2007-2008)

Ερευνητικό Πρόγραμμα Αξιολόγησης των Εσπερινών Σχολών Μέσης Γενικής και Μέσης Τεχνικής Εκπαίδευσης (2007-2008) Ερευνητικό Πρόγραμμα Αξιολόγησης των Εσπερινών Σχολών Μέσης Γενικής και Μέσης Τεχνικής Εκπαίδευσης (2007-2008) 1. Ταυτότητα της Έρευνας Ο Τομέας Έρευνας του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, μετά από οδηγία του

Διαβάστε περισσότερα

Ψυχοκινητική και Φυσική Αγωγή στην Προσχολική Ηλικία

Ψυχοκινητική και Φυσική Αγωγή στην Προσχολική Ηλικία Ψυχοκινητική και Φυσική Αγωγή στην Προσχολική Ηλικία Παρουσίαση του μαθήματος Βασιλική Ρήγα Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τ.Ε.Ε.Α.Π.Η. 1 Περιεχόμενα του μαθήματος Εξετάζονται οι εξής θεματικές

Διαβάστε περισσότερα

Α) Η Αγωγή της Υγείας. Η αγωγή της υγείας στοχεύει στην Ανάπτυξη δεξιοτήτων για την υιοθέτηση υγιεινών στάσεων και συμπεριφορών.

Α) Η Αγωγή της Υγείας. Η αγωγή της υγείας στοχεύει στην Ανάπτυξη δεξιοτήτων για την υιοθέτηση υγιεινών στάσεων και συμπεριφορών. Α) Η Αγωγή της Υγείας Η αγωγή της υγείας στοχεύει στην Ανάπτυξη δεξιοτήτων για την υιοθέτηση υγιεινών στάσεων και συμπεριφορών. Α) Η Αγωγή της Υγείας Η αγωγή υγείας είναι μια διαδικασία που στηρίζεται

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΓΙΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ Ενότητα: ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ 2 ΧΑΛΙΚΙΑΣ ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Άδειες

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ. Σακελλαρίου Κίμων Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΤΕΦΑΑ, Τρίκαλα

ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ. Σακελλαρίου Κίμων Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΤΕΦΑΑ, Τρίκαλα ΕΠΕΑΕΚ: ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΕΦΑΑ, ΠΘ - ΑΥΤΕΠΙΣΤΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Σακελλαρίου Κίμων Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΤΕΦΑΑ, Τρίκαλα ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ Φυσική αγωγή και προαγωγή

Διαβάστε περισσότερα

24/1/ ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΩΡΑΙΟΚΑΣΤΡΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ

24/1/ ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΩΡΑΙΟΚΑΣΤΡΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ 1 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΩΡΑΙΟΚΑΣΤΡΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 24 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2014 1 2 Σχετικά με την παχυσαρκία Η παχυσαρκία αναγνωρίστηκε παγκοσμίως μία από τις πιο επικίνδυνες και σοβαρές ασθένειες

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. «Εφαρμοσμένη Διαιτολογία Διατροφή»

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. «Εφαρμοσμένη Διαιτολογία Διατροφή» ΧΑΡΟΚΟΠΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Σχολή Επιστημών Υγείας & Αγωγής Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας Διατροφής ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Εφαρμοσμένη Διαιτολογία Διατροφή» 2015 Κλινική Διατροφή Διατροφή & Άσκηση

Διαβάστε περισσότερα

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Μελέτη απορρόφησης του ΑΠΘ στην αγορά εργασίας των ετών 2005 & 2006 Μελέτη απορρόφησης του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών 1 Μελέτη απορρόφησης του ΑΠΘ στην αγορά εργασίας των ετών

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΦΩΤΕΙΝΗ ΜΠΕΪΚΑΚΗ Επιβλέπων καθηγητής: Αντωνιάδης Νικόλαος ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2006 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ Εκπαίδευση από απόσταση Η τηλεμάθηση Ιδρυματική εκπαίδευση

Διαβάστε περισσότερα

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Μελέτη απορρόφησης του ΑΠΘ στην αγορά εργασίας των ετών 2005 & 2006 Μελέτη απορρόφησης του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Επιστημονικός Κλάδος: Ιατρική 1 Μελέτη απορρόφησης του ΑΠΘ στην αγορά εργασίας των

Διαβάστε περισσότερα

Οι Διαστάσεις του Λειτουργικού Αναλφαβητισμού στην Κύπρο [Σχολική χρονιά ]

Οι Διαστάσεις του Λειτουργικού Αναλφαβητισμού στην Κύπρο [Σχολική χρονιά ] Οι Διαστάσεις του Λειτουργικού Αναλφαβητισμού στην Κύπρο [Σχολική χρονιά 2010-2011] 1. Ταυτότητα της Έρευνας Η έρευνα «Οι Διαστάσεις του Λειτουργικού Αναλφαβητισμού στην Κύπρο» διεξήχθη από το ΚΕΕΑ για

Διαβάστε περισσότερα

Ο Διαβήτης στα παιδιά και στους εφήβους

Ο Διαβήτης στα παιδιά και στους εφήβους Ο Διαβήτης στα παιδιά και στους εφήβους Δρ Γεώργιος Ι Κούρτογλου Παθολόγος-Διαβητολόγος Διδάκτωρ Ιατρικής ΑΠΘ Εκρηκτικές διαστάσεις λαμβάνει πλέον ο σακχαρώδης διαβήτης και οι προβλέψεις για το μέλλον

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή εργασία ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΣΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή εργασία ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΣΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Πτυχιακή εργασία ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΣΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΑΝΔΡΕΑΣ ΛΕΩΝΙΔΟΥ Λεμεσός, 2012 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ

Διαβάστε περισσότερα

25/6/2015. Ποιο το κατάλληλο πρόγραμμα εκπαίδευσης για τα στελέχη πρόληψης;

25/6/2015. Ποιο το κατάλληλο πρόγραμμα εκπαίδευσης για τα στελέχη πρόληψης; ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ: ΠΡΟΒΛΗΜΑ Ή ΠΡΟΚΛΗΣΗ; Άννα Τσιμπουκλή, PhD Υπεύθυνη Τομέα Εκπαίδευσης ΚΕ.Θ.Ε.Α. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων πρόληψης όπως

Διαβάστε περισσότερα

Γιάννης Φωστηρόπουλος, Αντιδήμαρχος Διοίκησης Δήμου Παλαιού Φαλήρου, Τάσος Ρεντούμης, Μέλος Επιστημονικής Επιτροπής Ε.Δ.Δ.Υ.Π.Π.Υ.

Γιάννης Φωστηρόπουλος, Αντιδήμαρχος Διοίκησης Δήμου Παλαιού Φαλήρου, Τάσος Ρεντούμης, Μέλος Επιστημονικής Επιτροπής Ε.Δ.Δ.Υ.Π.Π.Υ. «Αλλάζουμε τρόπο ζωής και διαχειριζόμαστε καλύτερα την υγεία μας σε κάθε ηλικία. Τα προγράμματα Υγεία στη Τσάντα μου, Like στην Υγεία και SmartCare στο Δήμο Π. Φαλήρου» Γιάννης Φωστηρόπουλος, Αντιδήμαρχος

Διαβάστε περισσότερα

Beda Hallberg στην πόλη Kungsbacka Νέο σχολείο εναλλακτικής μορφής Frida Fogelmark και Pernilla Vilumsons (διευθύντρια και εκπαιδευτικός στο σχολείο Beda Hallberg) Πληροφορίες σχετικά με το σχολείο Το

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΗΣ ΑΣΛΑΝΙΔΗΣ Φυσικός, M.Ed. Εκπαιδευτικός-Συγγραφέας

ΑΡΗΣ ΑΣΛΑΝΙΔΗΣ Φυσικός, M.Ed. Εκπαιδευτικός-Συγγραφέας ΑΡΗΣ ΑΣΛΑΝΙΔΗΣ Φυσικός, M.Ed. Εκπαιδευτικός-Συγγραφέας Ομιλία με θέμα: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ & ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΕΝΩΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ Εκδήλωση αριστούχων μαθητών: Οι μαθητές συναντούν τη Φυσική και η Φυσική

Διαβάστε περισσότερα

Εκπαιδευτικά Προγράμματα Εξοικείωσης με την Αναπηρία

Εκπαιδευτικά Προγράμματα Εξοικείωσης με την Αναπηρία Εκπαιδευτικά Προγράμματα Εξοικείωσης με την Αναπηρία ΑΔΙΑΦΟΡΊΑ Ή ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΣΥΝΕΊΔΗΣΗ; Η ΕΠΙΛΟΓΉ ΕΊΝΑΙ ΔΙΚΉ ΣΟΥ! 10% του πληθυσμού είναι άνθρωποι με αναπηρία κι όμως σπάνια τους συναντάμε. Γιατί; Ένα από

Διαβάστε περισσότερα

Η πολιτική του σχολείου για βελτίωση της διδασκαλίας και της μάθησης: Δύο περιπτώσεις προγραμμάτων σχολικής αποτελεσματικότητας και σχολικής βελτίωσης

Η πολιτική του σχολείου για βελτίωση της διδασκαλίας και της μάθησης: Δύο περιπτώσεις προγραμμάτων σχολικής αποτελεσματικότητας και σχολικής βελτίωσης Η πολιτική του σχολείου για βελτίωση της διδασκαλίας και της μάθησης: Δύο περιπτώσεις προγραμμάτων σχολικής αποτελεσματικότητας και σχολικής βελτίωσης Δρ Ανδρέας Κυθραιώτης, ΕΔΕ Εργαστήριο 1: «Βελτίωση

Διαβάστε περισσότερα

«Βελτιώνω τη φυσική κατάσταση, προάγω και προασπίζω την υγεία μου» Δρ. Απόστολος Ντάνης Σχολικός Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής

«Βελτιώνω τη φυσική κατάσταση, προάγω και προασπίζω την υγεία μου» Δρ. Απόστολος Ντάνης Σχολικός Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής Ενδεικτικό σχέδιο δράσης Φυσικής Αγωγής στο Λύκειο «Βελτιώνω τη φυσική κατάσταση, προάγω και προασπίζω την υγεία μου» Δρ. Απόστολος Ντάνης Σχολικός Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής Η βασική ιδέα της δράσης Να

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΤΡΕΣ (%) ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ (%)

ΑΝΤΡΕΣ (%) ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΥΝΟΛΟ (%) Αποτελέσματα από «Επιδημιολογική έρευνα για το ποσοστό της παχυσαρκίας και υπερβάλλοντος βάρους στην Κύπρο και διαπίστωση των διατροφικών συνηθειών του Κύπριου πολίτη" του Συνδέσμου ιαιτολόγων και ιατροφολόγων

Διαβάστε περισσότερα

ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΑΣ 2019 ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΩΝ ΠΑΘΗΣΕΩΝ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ. ΡΟΥΜΤΣΙΟΥ ΜΑΡΙΑ Νοσηλεύτρια CPN, MSc Α Παιδιατρικής κλινικής ΑΠΘ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΑΣ 2019 ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΩΝ ΠΑΘΗΣΕΩΝ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ. ΡΟΥΜΤΣΙΟΥ ΜΑΡΙΑ Νοσηλεύτρια CPN, MSc Α Παιδιατρικής κλινικής ΑΠΘ ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΑΣ 2019 ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΩΝ ΠΑΘΗΣΕΩΝ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΡΟΥΜΤΣΙΟΥ ΜΑΡΙΑ Νοσηλεύτρια CPN, MSc Α Παιδιατρικής κλινικής ΑΠΘ «Η μεγαλύτερη δύναμη της δημόσιας υγείας είναι η πρόληψη»

Διαβάστε περισσότερα

Ημερίδα. Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: εκπαιδευτική πολιτική, κοινωνία, σχολείο ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ

Ημερίδα. Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: εκπαιδευτική πολιτική, κοινωνία, σχολείο ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ ΕΙΣΗΓΗΣΕΩΝ Έργο: Ένταξη παιδιών παλιννοστούντων και αλλοδαπών στο σχολείο - για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Γυμνάσιο) Επιστημονική υπεύθυνη: Καθηγήτρια Ζωή Παπαναούμ Ημερίδα Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: εκπαιδευτική

Διαβάστε περισσότερα

Η διατροφή δεν είναι παιχνίδι Πιλοτικό πρόγραμμα πρόληψης παιδικής παχυσαρκίας στο δήμο Παύλου Μελά

Η διατροφή δεν είναι παιχνίδι Πιλοτικό πρόγραμμα πρόληψης παιδικής παχυσαρκίας στο δήμο Παύλου Μελά Η διατροφή δεν είναι παιχνίδι Πιλοτικό πρόγραμμα πρόληψης παιδικής παχυσαρκίας στο δήμο Παύλου Μελά Δέσποινα Καλαϊτζόγλου Προϊσταμένη τμήματος Διοικητικής Βοήθειας-Διαφάνειας Επικοινωνίας και Δημοσίων

Διαβάστε περισσότερα

Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΣΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Η θέση της Πανελλήνιας Ένωσης Καθηγητών Πληροφορικής Επιμέλεια κειμένου: Δ.Σ. ΠΕΚαΠ κατόπιν δημόσιας διαβούλευσης των μελών της Ένωσης από 20/07/2010. Τελική έκδοση κειμένου:

Διαβάστε περισσότερα

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΕΙΔΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Η ανάπτυξη του

Διαβάστε περισσότερα

Πρόληψη Ατυχημάτων για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση

Πρόληψη Ατυχημάτων για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση Πρόληψη Ατυχημάτων για την Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση Γυθείου 1 Α, 152 31 Χαλάνδρι Τηλ.: 210-6741 933, 210-6740 118, Fax: 210-6724 536 e-mail: info@pedtrauma.gr www.pedtrauma.gr Γιατί Πρόληψη Παιδικών Ατυχημάτων;

Διαβάστε περισσότερα

Εφαρμογή Προγράμματος Αγωγής Στοματικής Υγείας»

Εφαρμογή Προγράμματος Αγωγής Στοματικής Υγείας» «Πρακτική Εφαρμογή Προγράμματος Αγωγής Στοματικής Υγείας» Ματίνα Στάππα, Οδοντίατρος Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής Παν/μίου Αθηνών Πάρεδρος Αγωγής Υγείας Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Η εφαρμογή των προγραμμάτων

Διαβάστε περισσότερα

ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Ι [1+31 \Ι 111 ΝΙ \ε. \(t ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΕΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΛΑΜΠΡΕΛΛΗ ΔΗΜΗΤΡΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Διαβάστε περισσότερα

Πρόληψη και θεραπεία εκφυλιστικών παθήσεων

Πρόληψη και θεραπεία εκφυλιστικών παθήσεων Συµµαχία για την υγεία:διατροφη Πρόληψη και θεραπεία εκφυλιστικών παθήσεων Χασαπίδου Μαρία Καθηγήτρια Διατροφής ΑΤΕΙΘ -. Σχέδιο δράσης για την εφαρµογή της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την πρόληψη και τον

Διαβάστε περισσότερα

ΟΛΟΗΜΕΡΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΔΙΑΚΟΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΧΟΝΤΟΥΛΑ ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ 2 ΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΕΡΦΕΡΕΙΑΣ ΣΑΜΟΥ

ΟΛΟΗΜΕΡΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΔΙΑΚΟΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΧΟΝΤΟΥΛΑ ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ 2 ΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΕΡΦΕΡΕΙΑΣ ΣΑΜΟΥ ΟΛΟΗΜΕΡΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΔΙΑΚΟΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΧΟΝΤΟΥΛΑ ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ 2 ΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΕΡΦΕΡΕΙΑΣ ΣΑΜΟΥ Το σχολείο, ως ένας κατεξοχήν κοινωνικός θεσμός, δεν μπορεί να παραμείνει αναλλοίωτο μπροστά στις ραγδαίες

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ (STATE OF THE ART) ΤΟΥ ENTELIS ΕΚΔΟΣΗ EΥΚΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ

ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ (STATE OF THE ART) ΤΟΥ ENTELIS ΕΚΔΟΣΗ EΥΚΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ (STATE OF THE ART) ΤΟΥ ENTELIS ΕΚΔΟΣΗ EΥΚΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ Εισαγωγή Η έρευνα στην Ευρώπη δείχνει ότι οι άνθρωποι με αναπηρίες όλων των ηλικιών έχουν προσωπική εμπειρία με την τεχνολογία.

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΑΞΗ: «ΜΟ.ΔΙ.Π» (Μονάδα Διασφάλισης Ποιότητας) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας» Κωδικός MIS ΥΠΟΕΡΓΟ:

ΠΡΑΞΗ: «ΜΟ.ΔΙ.Π» (Μονάδα Διασφάλισης Ποιότητας) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας» Κωδικός MIS ΥΠΟΕΡΓΟ: ΠΡΑΞΗ: «ΜΟ.ΔΙ.Π» (Μονάδα Διασφάλισης Ποιότητας) του Πανεπιστημίου Μακεδονίας» Κωδικός MIS 299516 ΥΠΟΕΡΓΟ: «ΜΟΔΙΠ του ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ» και α/α «01» ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: «Εκπαίδευση και Δια

Διαβάστε περισσότερα

Η πολύωρη φοίτηση στο σχολείο και η επιβάρυνση από τα μαθήματα στο 1. σπίτι μας στερεί ελεύθερο χρόνο για μας.

Η πολύωρη φοίτηση στο σχολείο και η επιβάρυνση από τα μαθήματα στο 1. σπίτι μας στερεί ελεύθερο χρόνο για μας. Ερωτηματολόγιο βάσει εγκυκλίου (αρ. 156540/Δ2/20-09-2017) για την προνομοθετική δημόσια διαβούλευση που αφορά στην κατάρτιση Πλαισίου Στρατηγικής και Δράσεων για την Ενδυνάμωση των Νέων «Νεολαία 17 27».

Διαβάστε περισσότερα

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Μελέτη απορρόφησης του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Επιστημονικός Κλάδος: Θετικών Επιστημών 1 Ιδρυματικά Υπεύθυνη Γραφείου Διασύνδεσης Α.Π.Θ.: Νόρμα Βαβάτση - Χριστάκη, καθηγήτρια Ιατρικής Σχολής Ερευνητής:

Διαβάστε περισσότερα

12 Ο ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΧΟΡΟΣ στην εκπαιδευση

12 Ο ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΧΟΡΟΣ στην εκπαιδευση προλογοσ Το βιβλίο αυτό αποτελεί καρπό πολύχρονης ενασχόλησης με τη θεωρητική μελέτη και την πρακτική εφαρμογή του παραδοσιακού χορού και γράφτηκε με την προσδοκία να καλύψει ένα κενό όσον αφορά το αντικείμενο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ ΑΘΗΝΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ & ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Σελίδα1 Η ΑΝΑΓΚΗ Η αντιμετώπιση

Διαβάστε περισσότερα

Διάλεξη 1η Εισαγωγή Στην Ειδική Φυσική Αγωγή: Ορισμοί, Έννοιες

Διάλεξη 1η Εισαγωγή Στην Ειδική Φυσική Αγωγή: Ορισμοί, Έννοιες ΕΠΕΑΕΚ: ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΕΦΑΑ, ΠΘ ΑΥΤΕΠΙΣΤΑΣΙΑ Διάλεξη 1η Εισαγωγή Στην Ειδική Φυσική Αγωγή: Ορισμοί, Έννοιες Κοκαρίδας Δημήτριος Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΤΕΦΑΑ, Τρίκαλα Ορισμός Υγείας

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ Το θέμα της εργασίας μας είναι η ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ. Ασχοληθήκαμε με τις διατροφικές συνήθειες των αθλητών από την αρχαία Ελλάδα έως και σήμερα. Βρέθηκαν

Διαβάστε περισσότερα

Αξιολόγηση του Προγράμματος Εισαγωγικής Επιμόρφωσης Μεντόρων - Νεοεισερχομένων

Αξιολόγηση του Προγράμματος Εισαγωγικής Επιμόρφωσης Μεντόρων - Νεοεισερχομένων Αξιολόγηση του Προγράμματος Εισαγωγικής Επιμόρφωσης Μεντόρων - Νεοεισερχομένων. Ταυτότητα της Έρευνας Το Πρόγραμμα της Εισαγωγικής Επιμόρφωσης Μεντόρων και Νεοεισερχομένων Εκπαιδευτικών προσφέρεται κάθε

Διαβάστε περισσότερα

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας

Μελέτη απορρόφησης αποφοίτων του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Μελέτη απορρόφησης του Α.Π.Θ. στην αγορά εργασίας Επιστημονικός Κλάδος: Επιστήμες Επικοινωνίας Τμήμα Δημοσιογραφίας & Μ.Μ.Ε. 1 2 Ιδρυματικά Υπεύθυνη Γραφείου Διασύνδεσης Α.Π.Θ.: Νόρμα Βαβάτση - Χριστάκη,

Διαβάστε περισσότερα

Σ.Κ.Ε.Π. - Σύνδεσμος Κοινωνικής Ευθύνης για Παιδιά και Νέους Αθήνα, Ιούνιος 2015

Σ.Κ.Ε.Π. - Σύνδεσμος Κοινωνικής Ευθύνης για Παιδιά και Νέους Αθήνα, Ιούνιος 2015 Η Επίδραση της Επαφής και της Διαδραστικής Συνεργασίας με Νέους με Αναπηρίες στη Στάση των Μαθητών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης: Ένα Πιλοτικό Πρόγραμμα Παρέμβασης Σ.Κ.Ε.Π. - Σύνδεσμος Κοινωνικής

Διαβάστε περισσότερα

12/11/16. Τι είναι «ερευνητικό πρόβλημα» 1/2. Τι είναι «ερευνητικό πρόβλημα» 2/2

12/11/16. Τι είναι «ερευνητικό πρόβλημα» 1/2. Τι είναι «ερευνητικό πρόβλημα» 2/2 Τι είναι «ερευνητικό πρόβλημα» 1/2... είναι ένα εκπαιδευτικό θέμα ή ζήτημα που ένας ερευνητής παρουσιάζει και αιτιολογεί σε μία έρευνητική μελέτη θέμα πρόβλημα σκοπός - ερωτήματα Τι είναι «ερευνητικό πρόβλημα»

Διαβάστε περισσότερα