Περιεχόµενα. Πρόλογος στην Ιστορία της ιδιωτικής ζωής 7 του Georges Duby. Eισαγωγή του Paul Veyne 11

Transcript

1 Περιεχόµενα Πρόλογος στην Ιστορία της ιδιωτικής ζωής 7 του Georges Duby Eισαγωγή του Paul Veyne H Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία, του Paul Veyne 17 Εισαγωγή, 19 Από την κοιλιά της µάνας στη διαθήκη, 21 Ο γά- µος, 44 Οι δούλοι, 58 Ο οίκος και οι απελεύθεροί του, 78 Όπου η δηµόσια ζωή αποδεικνύεται ιδιωτική, 96 «Εργασία» και σχόλη, 116. Oικογενειακή περιουσία, 133 Έλεγχοι και ουτοπίες, 153 Απολαύσεις και υπερβολές, 174 Καταπραϋντικά µέσα, Ύστερη Aρχαιότητα, του Peter Brown 219 Εισαγωγή, 221 Ο ειδωλολατρικός ελιτισµός, 223 Η νέα ανθρωπολογία, 236 Η Εκκλησία, 251 Ο µοναχισµός, 267 Ανατολή και ύση: η σάρκα, Ιδιωτική ζωή και οικιακή αρχιτεκτονική στη ρωµαϊκή Αφρική, του Yvon Thébert 293 Εισαγωγή, 299 Ο χαρακτήρας της οικιακής αρχιτεκτονικής των κυρίαρχων τάξεων, 305 «Iδιωτικοί» και «δηµόσιοι» χώροι: τα συστατικά µέρη της domus, 340 H λειτουργία της domus, 386 Συ- µπέρασµα 407

2 4. O υτικός πρώιµος Mεσαίωνας, του Michel Rouche 411 Εισαγωγή, 415 Η ιδιωτική ζωή κατακτά το κράτος και την κοινωνία, 417 Το σώµα και η καρδιά, 449 Η βία και ο θάνατος, 482 Ιερό και µυστικά, 511 Συµπέρασµα, Βυζάντιο, 10ος-11ος αιώνας, της Evelyn Patlagean 543 Εισαγωγή, 545 Ο ιδιωτικός χώρος, 558 Το εγώ και οι άλλοι, 575 Το εγώ και ο εαυτός του, 601 Η ιδιωτική πίστη, 614 Συµπέρασµα, 620 Βιβλιογραφία 621 Ευρετήριο κυρίων ονοµάτων 647 Θεµατικό ευρετήριο 659

3 Πρόλογος στην Ιστορία της ιδιωτικής ζωής Georges Duby H εξαιρετική πράγµατι ιδέα να παρουσιαστεί στο ευρύ κοινό µια ιστορία της ιδιωτικής ζωής ανήκει στον Michel Winock. Η ιδέα ενθουσίασε τον Philippe Ariès, που ανέλαβε την ευθύνη του όλου εγχειρήµατος. Έχουµε λοιπόν χρέος να αφιερώσουµε στη µνήµη του όλη τη δουλειά που για µερικά χρόνια κάνα- µε µαζί του, καθώς και ό,τι κάναµε, δυστυχώς χωρίς αυτόν, µέσα στη θλίψη για τον αδόκητο χαµό του. Ήταν ένας γενναιόδωρος ιστορικός, που διηύθυνε διακριτικά, σαν ευπατρίδης, συνεπαρµένος από τη διορατική του έµπνευση, έρευνες που η πρωτοτυπία και η γονιµότητά τους δεν µπορούν να αµφισβητηθούν από κανέναν. Ορµούσε µπροστά σαν ιχνηλάτης, σε περιοχές της σύγχρονης ιστορίας που έµοιαζαν απροσπέλαστες, άνοιγε δρόµους και προσηλύτιζε στους σκοπούς του και άλλους πρωτοπόρους, έτσι ώστε να µπορέσουµε να κατανοήσουµε καλύτερα διάφορα θέµατα όπως η παιδική ηλικία, η οικογενειακή ζωή και ο θάνατος τον 17ο και 18ο αιώνα στην Ευρώπη. Χάρη στο ζήλο του και στην παρρησία του, που γινόταν ολοένα και ζωηρότερη, όσο ξέφευγε από τις ακαδηµαϊκές συµβάσεις, δεν χάσαµε το θάρρος µας και ολοκληρώσαµε το έργο µας. Στην πορεία αυτή είχαµε για πυξίδα τις παρατηρήσεις και τις συµβουλές που αφειδώλευτα έδινε σ εµάς, τους άλλους µεσαιωνιστές, κατά τη διάρκεια των προπαρασκευαστικών συναντήσεων στο σεµινάριο της Σενάνκ το Σεπτέµβριο του 1981, αλλά και σ αυτό που διηύθυνε στο Βερολίνο, τον τελευταίο σταθµό της επιστηµονικής του σταδιοδροµίας. Ήταν όντως ένα ιδιαίτερα παράτολµο ταξίδι. Σε περιοχές ολότελα παρθένες. Κανένας πριν από εµάς δεν είχε καν εντοπίσει και επιλέξει το υλικό της έρευνας, που, εκ πρώτης όψεως, έµοιαζε πληθωρικό, αλλά διάσπαρτο σε

4 8 I T O P I A T H I I ø T I K H Z ø H διάφορες κατευθύνσεις. Χρειάστηκε να ανοίξουµε περάσµατα, να χαράξουµε σηµάδια και να κάνουµε αυτό που επιχειρούν κάποιοι αρχαιολόγοι: όταν έχουν µπροστά τους έναν ανεξερεύνητο χώρο, για τον οποίο πιστεύουν ότι κρύβει πλούσια ευρήµατα, αλλά φαίνεται τεράστιος για να τον ανασκάψουν συστηµατικά σε όλη του την έκταση, περιορίζονται σε κάποιες αναγνωριστικές τοµές. Έτσι κι εµείς αποφασίσαµε να κάνουµε κάποιες βυθοσκοπήσεις, χωρίς να τρέφουµε καµία ψευδαίσθηση ότι θα µπορέσουµε να φτάσουµε σε συνολικότερα ευρήµατα. Καθώς ήµασταν αναγκασµένοι να προχωρούµε ψηλαφητά, είχαµε εξαρχής πάρει την απόφαση ότι ίσως να µην παραδώσουµε στους αναγνώστες µας κάτι περισσότερο από ένα πρόγραµµα σπουδών ούτε καν µια απογραφή δεδοµένων. Όσα εκτίθενται µέσα σε τούτο το βιβλίο θέτουν κατ ουσίαν πολύ περισσότερα ερωτήµατα από τις απαντήσεις που δίνουν. Ελπίζουµε τουλάχιστον να κεντρίσουν την περιέργεια ορισµένων και να παρακινήσουν ακόµη περισσότερους ερευνητές να συνεχίσουν τη δουλειά αυτή, να εξερευνήσουν καινούργιες περιοχές και να σκάψουν σε βάθος εκεί όπου εµείς απλώς και µόνο σαρώσαµε την επιφάνεια. Bέβαια, είχαµε να αντιµετωπίσουµε κι ένα άλλο, λιγότερο εµφανές, αλλά περισσότερο ακανθώδες, πρόβληµα. Αποφασίσαµε ότι η έρευνα θα περιλάµβανε την ιστορία του δυτικού πολιτισµού σε όλη του τη διάρκεια. Επρόκειτο συνεπώς να χρησιµοποιήσουµε την έννοια της ιδιωτικής ζωής, σε ένα χρονικό διάστηµα µεγαλύτερο των δύο χιλιετιών, από το Βορρά µέχρι το Νότο, σε διαφορετικές περιοχές, µε ήθη και τρόπους ζωής πολύ διαφορετικούς. Γνωρίζουµε όµως πολύ καλά ότι το τρέχον νόηµα της έννοιας αυτής έχει παγιωθεί πολύ πρόσφατα, µόλις τον 19ο αιώνα, σε κάποιες περιοχές της Ευρώπης. Eποµένως, πώς θα µπορούσαµε να σχεδιάσουµε την προϊστορία της; Πώς θα µπορούσαµε να ορίσουµε, σε όλη την ποικιλία των παραλλαγών τους, τις όψεις της πραγµατικότητας που η έννοια αυτή καλύπτει στο πέρασµα των αιώνων; Και επιπλέον, θα έπρεπε να οριοθετήσουµε µε ακρίβεια το θέµα, να µην ξεστρατίσουµε, ακόµη µια φορά, σε θέµατα της καθηµερινής ζωής, όπως, λόγου χάρη, η κατοικία, το δωµάτιο, το κρεβάτι, και να µην διολισθήσουµε προς µία ιστορία του ατοµικισµού ή των διαπροσωπικών σχέσεων. Αφετηρία µας στάθηκε το εξής αυτονόητο: στο λεξιλόγιο, παντού και πάντα, βρίσκουµε µια ξεκάθαρη για τον κοινό νου αντίθεση, η οποία αντιδιαστέλλει το δηµόσιο, αυτό που είναι ανοιχτό στην κοινότητα και εµπίπτει στη δικαιοδοσία των δηµόσιων αρχών, προς το ιδιωτικό βρίσκουµε ακόµη µια ιδιαίτερη περιοχή, µε σαφή όρια, αφιερωµένη σ εκείνο το κοµµάτι της ύπαρξης που σε όλες τις γλώσσες λέγεται «ιδιωτικό», µια ζώνη ασφαλή που προσφέρεται για αναδίπλωση, για απόσυρση. Μια ζώνη όπου κανείς αποθέ-

5 Ú fi Ï Ô Á Ô 9 τει τα όπλα και µειώνει τις αντιστάσεις που οφείλει να κρατά στον δηµόσιο βίο, µια περιοχή όπου κανείς ηρεµεί και βολεύεται, «χαλαρά», χωρίς το κέλυφος της επίδειξης που τον προστατεύει από τα έξω. Πρόκειται για ένα χώρο οικείο, ένα χώρο σπιτικό, ακόµη και µυστικό. Το ιδιωτικό κρατά κλειδω- µένο ό,τι πιο πολύτιµο έχουµε, ό,τι ανήκει µόνο σ εµάς, ό,τι αφορά µόνο εµάς, ό,τι απαγορεύεται να διαδώσουµε και να δείξουµε στους άλλους, επειδή διαφέρει αρκετά από το φαίνεσθαι που η υπόληψή µας µάς επιβάλλει να συντηρούµε ως δηµόσια εικόνα. Αφού λοιπόν, µε τόσο αυτονόητο τρόπο, την κλειδαµπαρώνουµε στο εσωτερικό του σπιτιού, στο χώρο όπου κατοικούµε, η ιδιωτική ζωή δείχνει να είναι µια ζωή οχυρωµένη. Ωστόσο, και από τη µία και από την άλλη πλευρά αυτού του «τοίχου», τον οποίο οι αστοί του 19ου αιώνα πάσχιζαν να υπερασπιστούν πάση θυσία, δεν έπαψαν να µαίνονται οι εχθροπραξίες. Η ιδιωτική εξουσία πρέπει να αντιµετωπίσει τις έξωθεν επιθέσεις της δηµόσιας εξουσίας. Πρέπει ακόµη να συγκρατήσει, από τη µέσα µεριά του τοίχου, τις τάσεις των ατόµων για ανεξαρτησία, εφόσον η ιδιωτική ζώνη στεγάζει ένα σύνολο, ένα σύνθετο κοινωνικό µόρφωµα, µε αντιθέσεις και αντιφάσεις σε πλήρη ανάπτυξη είναι µια ζώνη όπου η εξουσία των ανδρών προσκρούει, πολύ εντονότερα απ ό,τι στη δηµόσια ζωή, σε αυτήν των γυναικών, όπου η εξουσία των γέρων προσκρούει σε αυτήν των νέων και η εξουσία των κυρίων στην ανυπακοή των δούλων. Από το Μεσαίωνα και µετά, όλα τα κινήµατα του πολιτισµού µας εµπεριείχαν τη σύγκρουση αυτή σε µια ολοένα και οξύτερη µορφή. Καθώς το Κράτος ενισχυόταν, διείσδυε στον ιδιωτικό χώρο βαθύτερα και ολοένα επιθετικότερα, ενώ η ανάπτυξη των οικονοµικών πρωτοβουλιών, η παρακµή των συλλογικών τελετουργιών και η εσωτερίκευση των θρησκευτικών συµπεριφορών κατέτειναν στην προώθηση και στην απελευθέρωση του ατόµου, και συνέβαλλαν στην εδραίωση, απέναντι στην οικογένεια και στο σπίτι, διαφορετικών οµάδων συµβίωσης. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα τη διαφοροποίηση του χώρου αυτού, που σταδιακά, όσον αφορά τους άνδρες στις πόλεις και στα χωριά, χωρίστηκε σε τρία µέρη: στο χώρο διαµονής, όπου ζούσε περιορισµένη η γυναίκα, στους χώρους των ιδιωτικοποιηµένων επίσης δραστηριοτήτων, όπως τα εργαστήρια, τα µαγαζιά, τα γραφεία, το εργοστάσιο, και, τέλος, στους χώρους που προσφέρονταν στους άνδρες για συναναστροφή και διασκέδαση, όπως τα καφενεία και οι λέσχες. Οι πέντε αυτοί τόµοι φιλοδοξούν να αναδείξουν τις άλλοτε απότοµες, άλλοτε αργές µεταβολές που επηρέασαν στο πέρασµα του χρόνου το νόηµα και τις όψεις της ιδιωτικής ζωής, της οποίας τα χαρακτηριστικά µεταβάλλονται

6 10 I T O P I A T H I I ø T I K H Z ø H όντως ακατάπαυστα. Μερικά από αυτά, υπογράµµιζε ο Philippe Ariès σε ένα από τα σηµειώµατα εργασίας που µας άφησε, «κατάγονται από ένα απώτατο παρελθόν», ενώ άλλα, όπως προσέθετε, «περισσότερο πρόσφατα, είναι µοιραίο να εξελιχθούν περαιτέρω, και είτε να αναπτυχθούν είτε να εξαφανιστούν πρόωρα ή να τροποποιηθούν µέχρι παραµορφώσεως». Αν ο αναγνώστης είναι προϊδεασµένος για µια ανάλογη κινητικότητα, µέσα στην οποία η συνέχεια αλληλοσυνδέεται µε τη ρήξη, ίσως να µη χάσει τελείως τον προσανατολισµό του απέναντι στις εξελίξεις που συντελούνται µπρος στα µάτια του µε έναν τέτοιο ρυθµό που η επιτάχυνσή του προκαλεί, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, σύγχυση. Tελικά, είναι µήπως ο ίδιος αυτός αναγνώστης που βλέπει να φθίνουν οι χώροι της ιδιωτικής κοινωνικότητας ανάµεσα στο χώρο εργασίας και στην κατοικία; εν είναι µήπως αυτός που βλέπει να εξαφανίζεται µε γοργό και ανησυχητικό τρόπο η διάκριση ανάµεσα σε αρσενικό και θηλυκό, η οποία, όπως µας δείχνει η ιστορία, εξαρτάται άµεσα από τη διάκριση µεταξύ του µέσα και του έξω, του ιδιωτικού και του δηµοσίου; εν είναι µήπως αυτός που νιώθει σήµερα επιτακτική την ανάγκη να διατηρηθεί η ίδια η ουσία του προσώπου, επειδή η ιλιγγιώδης πρόοδος της τεχνικής επιτρέπει την ανάπτυξη, σαρώνοντας και τα τελευταία προπύργια της ιδιωτικής ζωής, αυτών των πρωτόγονων µορφών κρατικού ελέγχου, που, αν δεν επαγρυπνού- µε, θα µεταβάλουν σύντοµα το άτοµο σε έναν απλό αριθµό µέσα στην αχανή και τροµακτική έκταση µιας τράπεζας δεδοµένων;

7 Εισαγωγή Paul Veyne To βιβλίο αυτό καλύπτει οκτώ έως δέκα αιώνες ιδιωτικής ζωής, από τον Καίσαρα και τον Αύγουστο µέχρι τον Καρλοµάγνο, αλλά και µέχρι την ανάρρηση των Κοµνηνών στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Αναµφίβολα, έχουν µείνει µεγάλα ενδιάµεσα κενά, κάτι το οποίο έγινε ηθεληµένα. Μια πλήρης καταγραφή δεν θα είχε ενδιαφέρον για τον καλλιεργηµένο αναγνώστη. Πολλοί αιώνες είναι γνωστοί σ εµάς βάσει µιας τόσο πενιχρής τεκµηρίωσης, ώστε φαντάζουν χωρίς ζωή. Η χιλιετία αυτή είναι σαν ένα ύφασµα τρυπηµένο ακανόνιστα εδώ κι εκεί. Προτιµήσαµε να κόψουµε από αυτό το υπερβολικά µεγάλο ρούχο κάποια συναφή µεταξύ τους κοµµάτια των οποίων οι εικόνες είναι ακόµα ζωντανές. Πρώτο κοµµάτι: Η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία κατά τους ειδωλολατρικούς χρόνους περιγράφεται µε αρκετές λεπτοµέρειες, ώστε να καταδειχθεί έντονα η αντίθεση µε την εποχή που ακολουθεί τον εκχριστιανισµό. Οφείλουµε ευχαριστίες στον µεγάλο ιστορικό Peter Brown, που δέχτηκε να χύσει αυτό το οξύ σε τούτη την αντίδραση. Το δίπτυχο ειδωλολατρία και χριστιανισµός έχει, λοιπόν, τη δοµή ενός δράµατος που απεικονίζει το πέρασµα από τον «πολιτικό άνθρωπο» στον «εσωτερικό άνθρωπο». εύτερο κοµµάτι: το υλικό πλαίσιο της ιδιωτικής ζωής. Το σπίτι στην ειδωλολατρική και χριστιανική αρχαιότητα έγινε, σε αυτό το βιβλίο, αντικείµενο επισταµένης µελέτης όχι τόσο ως προς την υλική του διάσταση, αλλά ως προς τις λειτουργίες του, ως έργο τέχνης και ως περι-

8 12 I T O P I A T H I I ø T I K H Z ø H βάλλον ζωής. Νοµίζουµε ότι η παρούσα µελέτη κοµίζει κάτι εξαιρετικά πρωτότυπο. Ελπίζουµε ότι οι αναγνώστες θα µας ευγνωµονούν διπλά για τη βαρύτητα που δώσαµε σε ένα τέτοιο θέµα. Επειδή δηλαδή θελήσαµε, πρώτα απ όλα, να αφιερώσουµε στην ιδιωτική αρχιτεκτονική χώρο ανάλογο µε αυτόν που αφιερώνεται στη µελέτη της δηµόσιας αρχιτεκτονικής στην Ιστορία της αστικής Γαλλίας [Histoire de la France urbaine]. Κατά δεύτερο λόγο, επειδή η προτίµηση που δείχνει το κοινό στις µέρες µας για την αρχαιολογία είναι έντονη. Βλέπουµε τους τουρίστες το καλοκαίρι να συνωστίζονται γύρω από τους χώρους ανασκαφής µε τους ταξιδιωτικούς οδηγούς στο χέρι. Ο οδηγός όµως δεν είναι το παν: δεν µπορεί να µας µάθει να βλέπουµε τα ερείπια µε τέτοιο τρόπο ώστε να µπορούµε να κατανοήσουµε τη λειτουργικότητα των χώρων τους, να ανακατασκευάσουµε νοερά τους τοίχους, τα πατώµατα, τη σκεπή ενός σπιτιού από το οποίο δεν αποµένουν παρά µόνο τα θεµέλιά του, να φανταστού- µε τους ενοίκους του, τις ασχολίες τους, την κίνησή τους µέσα στο σπίτι, τον τρόπο που συναντώνται και αποµακρύνονται στο πλαίσιο των µεταξύ τους σχέσεων. Τρίτο κοµµάτι: ο δυτικός πρώιµος Μεσαίωνας και το Βυζάντιο. Τον 5ο αιώνα µ.χ. η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία χάνει τις δυτικές κτήσεις της, όπου οι Bάρβαροι σχηµατίζουν τα βασίλειά τους. Συρρικνωµένη στο ανατολικό τµήµα της, η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία συνεχίζει τη ζωή της. Ο βυζαντινός πολιτισµός δεν είναι τίποτα περισσότερο από τη συνέχεια της ρωµαϊκής αρχαιότητας, όπως αυτή µετασχηµατίζεται λίγο λίγο από τη δύναµη και µόνο του προϊόντος χρόνου. Σύµφωνα µε την αντίληψη της «νέας ιστορίας», έχουµε δύο αντίθετες εικόνες, τη ζωή στη µεροβίγγεια και καρολίγγεια ύση και τη Bυζαντινή Αυτοκρατορία στα χρόνια της µακεδονικής δυναστείας. Μετά την επιλογή µας αυτή, ο αναγνώστης της συγκεκριµένης ιστορίας της ιδιωτικής ζωής θα διατυπώσει ευλόγως δύο ερωτήµατα: γιατί αρχίσαµε από τους Ρωµαίους και όχι από τους Έλληνες; Γιατί οι Ρωµαίοι; Μήπως επειδή ο πολιτισµός τους αποτελεί θεµέλιο του σύγχρονου δυτικού πολιτισµού; εν ξέρω. εν είναι σίγουρο ότι υπήρξε αυτό το θεµέλιο (ο χριστιανισµός, η τεχνολογία και τα ανθρώπινα δικαιώµατα έχουν µεγαλύτερη σηµασία). εν ξέρουµε πράγµατι τι ακριβώς σηµαίνει η λέξη «θεµέλιο», αφού οι συζητήσεις αυτού του είδους καταλήγουν συνήθως σε ρητορείες που υποκρύπτουν πολιτικές ή εκπαιδευτικές σκοπιµότητες. Και στο κάτω κάτω, το επάγγελµα του ιστορικού δεν δηµιουργήθηκε για να εξυπηρετεί τις γενεαλογικές φαντασιώσεις των νεο-

9 E È Û Á ˆ Á 13 πλούτων. Η ιστορία, αυτό το ταξίδι στη χώρα του άλλου, υπάρχει για να µας βοηθά να βγαίνουµε από τον εαυτό µας, γεγονός που είναι τουλάχιστον εξίσου θεµιτό µε το να µένουµε αµετακίνητοι µέσα στα όριά µας. Οι Ρωµαίοι είναι εντελώς διαφορετικοί από εµάς και το ίδιο εξωτικοί µε τους Ινδιάνους και τους Iάπωνες. Nα ένας λόγος για τον οποίο τούτη η ιστορία ξεκινά µε αυτούς. Για να αναδείξουµε µια αντίθεση και όχι για να αποδείξουµε ότι η µελλοντική ύση ξεκινά από αυτούς. Η ρωµαϊκή «οικογένεια», για να περιοριστούµε µόνο σε αυτό, πολύ λίγο µοιάζει µε τη µυθική εικόνα που έχουµε γι αυτήν ή µε ό,τι εννοούµε σήµερα όταν λέµε «οικογένεια»... Γιατί όµως δεν αρχίζουµε από τους Έλληνες; Μα επειδή οι Έλληνες είναι µέσα στη Ρώµη, είναι η ουσία της Ρώµης. Η Pωµαϊκή Αυτοκρατορία είναι ο ελληνιστικός πολιτισµός που πέφτει στα άξεστα χέρια (µακριά κι εδώ από ανθρωπιστικά κηρύγµατα!) µιας ιταλικής κρατικής εξουσίας. Στη Ρώµη ο πνευµατικός και τεχνικός πολιτισµός, η λογοτεχνία, η τέχνη, αλλά και η ίδια η θρησκεία προέρχονται σχεδόν σε απόλυτο βαθµό από την Ελλάδα, ακολουθώντας µια διαδικασία πολιτιστικής αφοµοίωσης που θα διαρκέσει µισή χιλιετία περίπου. Από την ίδρυσή της, η Ρώµη, ισχυρή ετρουσκική πόλη, ήταν το ίδιο εξελληνισµένη µε τις άλλες πόλεις της Eτρουρίας. Μπορεί τα ανώτατα κρατικά όργανα, Aυτοκράτορας και Σύγκλητος, να παρέµεναν κατά βάση ξένα προς τον ελληνισµό (έτσι ήθελε η ρωµαϊκή εξουσία), όµως το δεύτερο θεσµικό επίπεδο, αυτό της κοινοτικής ζωής (η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία αποτελούσε ένα σώµα του οποίου τα ζωντανά κύτταρα ήταν οι χιλιάδες µικρές αυτόνοµες πόλεις), ήταν ολότελα ελληνικό. Η ζωή µιας πόλης στη λατινική ύση δεν διέφερε σε τίποτα, από τον 2ο αιώνα µ.χ. και µετά, σε σχέση µε τη ζωή στη µέση πόλη της ανατολικής Αυτοκρατορίας. Και το σπουδαιότερο, αυτή η κοινοτική ζωή, η ολοκληρωτικά εξελληνισµένη, είναι που χρησίµευσε ως πλαίσιο της ιδιωτικής ζωής. Έτσι λοιπόν, όταν αρχίζει η ιστορία που θα µας απασχολήσει, ένας οικουµενικός πολιτισµός (µε τα µέτρα της εποχής) βασιλεύει από το Γιβραλτάρ έως τον Ινδό ποταµό: ο ελληνιστικός πολιτισµός. Oι Pωµαίοι, ένας λαός στο περιθώριο, εξελληνισµένος και ο ίδιος, κατακτούν αυτόν το χώρο και ολοκληρώνουν τον εξελληνισµό του. Eπειδή δεν αισθάνονταν ότι αυτός ο πολιτισµός ήταν ελληνικός, ξένος προς αυτούς, αλλά ότι ήταν ο κατ εξοχήν πολιτισµός, του οποίου οι Έλληνες δεν ήταν παρά οι πρώτοι φορείς, οι Ρωµαίοι ήταν αποφασισµένοι να µην τους αφήσουν την αποκλειστική κατοχή του. Η Ρώµη ήταν ελληνική µε τον ίδιο τρόπο που έγινε δυ-

10 Λονδίνο Pήνος Aτλαντικός ωκεανός BEΛΓIO Παρίσι Tρέβηροι Mαγεντία Oρλεάνη Λούγκενφελντ Άγιος Γάλλος ούναβης Mπορντώ Πάδος Nτόουρου Mασσαλία Pαβέννα Φλωρεντία Tάγος IΣΠANIA Kορδούη Tίβερης Pώµη Όστια Ποµπηία Iππώνα MAPOKO Kαρχηδόνα TYNHΣIA Παλέρµο ΣIKEΛIA Mεσόγειος θάλασσα Εικόνα 1: Για να διευκολυνθεί ο αναγνώστης, θυσιάσαµε την ποίηση των ονοµάτων των αρχαίων χωρών για χάρη των σύγχρονων ονοµάτων. Η πραγµατική κλίµακα του χάρτη αυτού έχει ως εξής: σε τούτη την αχανή Αυτοκρατορία η ταχύτητα των χερσαίων ταξιδιών ήταν τριάντα έως εξήντα χιλιόµετρα την ηµέρα, µε εξαίρεση τους επίσηµους ταχυδρόµους. Στη θάλασσα, ανάλογα µε τους ανέµους που έπνεαν, χρειάζονταν δεκαπέντε, και κάποτε ακόµη περισσότερες, ηµέρες, για να πάει κανείς από τη Ρώµη στη Συρία. Τα θαλάσσια ταξίδια αποφεύγονταν, όσο ήταν δυνατόν, την περίοδο από Νοέµβριο µέχρι Μάρτιο. Οι άνθρωποι, παρ όλα αυτά, ταξίδευαν, οργανώνοντας τη ζωή τους ανάλογα. Οι σπουδαιότερες πόλεις µετά τη Ρώµη ήταν η Καρχηδόνα, η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια της Συρίας και η Έφεσος. Οι πλουσιότερες

11 νείπερος Kίεβο Eύξεινος Πόντος Bυζάντιο Θεσσαλονίκη Άγιον Όρος MIKPA AΣIA Σµύρνη Aθήνα Έφεσος Σπάρτη Tίγρης Έδεσσα Aντιόχεια Eυφράτης ΣYPIA KPHTH Aλεξάνδρεια ΠAΛAIΣTINH AIΓYΠTOΣ Nείλος περιοχές ήταν η Τυνησία, η Συρία, η Mικρά Aσία. Το πρωτότυπο µε αυτή την Αυτοκρατορία ήταν η διγλωσσία της: στο δυτικό της τµήµα η γλώσσα της δηµόσιας διοίκησης, του εµπορίου και του πνεύµατος ήταν η λατινική, ενώ στο ανατολικό τµήµα η ελληνική. O πληθυσµός ήταν κάτοικοι, ή το πολύ ο διπλάσιος. Οι µεγάλες πόλεις είχαν πληθυσµό κατοίκων ή το διπλάσιο, συν τον αγροτικό πληθυσµό της επικράτειάς τους. Η Ρώµη είχε κατοίκους, αλλά ενδέχεται να είχε και Το επίπεδο ζωής παρουσίαζε µια ποικιλία ανάλογα µε τις επαρχίες και θα πρέπει να κυµαινόταν ανάµεσα σε αυτό της φτωχότερης και της πλουσιότερης χώρας της σηµερινής Εγγύς και Μέσης Ανατολής.

12 16 I T O P I A T H I I ø T I K H Z ø H τική η σηµερινή Ιαπωνία. Aυτός ο πρώτος τόµος περιγράφει κατ αρχάς την ιδιωτική ζωή µέσα σε αυτή την Αυτοκρατορία, που την ονοµάζουµε ρωµαϊκή, αλλά που θα µπορούσαµε να την ονοµάσουµε και ελληνική. Η υπό κατάρρευση γηραιά Αυτοκρατορία είναι το σηµείο εκκίνησης της ιστορίας µας.