Διιεληθή εζνγξαθία Δηζαγωγή. Ζ πεδνγξαθία

Transcript

1 Διιεληθή εζνγξαθία Δηζαγωγή Ζ πεδνγξαθία Δ. Ρνίδεο : Ζ Πάπηζζα Ηωάλλα ην δηάζηεκα από ην 1830 κέρξη ην 1880 ε ξεαιηζηηθή αληηκεηώπηζε ηεο θνηλσλίαο ζηνλ αθεγεκαηηθό ιόγν δελ έιεηςε εληειώο, έρνπκε θάπνηεο πξνζπάζεηεο, αλ θαη κεκνλσκέλεο θαη κε πεξηνξηζκέλε απήρεζε, νθείινπκε λα παξαδερζνύκε, ζην αλαγλσζηηθό θνηλό. Έλα από ηα θπξηόηεξα δείγκαηα ηνπ είδνπο είλαη «Ζ ζηξαηηωηηθή δωή ελ Διιάδη», αλππόγξαθν έξγν, πνπ ηππώζεθε ζηε Βξατια ην 1870, αγλνεκέλν από ηνπο ζπγρξόλνπο ηνπ. ηνλ πξόινγν εμάιινπ ηεο «Πάπηζζαο Ηωάλλαο», θαίλεηαη πσο ν Ρντδεο έρεη ηελ πξόζεζε λα αληηκεησπίζεη ξεαιηζηηθά ηελ πξαγκαηηθόηεηα, ζε αληίζεζε κε ηελ κπζνκαλία ηνπ ξνκαληηζκνύ. Ο Δκκαλνπήι Ρνίδεο γελλήζεθε ζηε ύξν ην 1836, έμη ρξνλώλ ε νηθνγέλεηα ηνπ εγθαηαζηάζεθε ζηελ Γέλνβα ηεο Ηηαιίαο, επηζηξέθεη ζηελ Διιάδα γηα ηηο γπκλαζηαθέο ηνπ ζπνπδέο θαη ην 1855 πεγαίλεη ζην Βεξνιίλν γηα λα ζπνπδάζεη θηινινγία. Γύξσ ζηα 1865 εγθαζίζηαηαη ζηελ Αζήλα, όπνπ ε νηθνλνκηθή ηνπ άλεζε ηνπ δίλεη ηε δπλαηόηεηα λα αζρνιείηαη απεξίζπαζηνο κε ηα ζπγγξαθηθά ηνπ ελδηαθέξνληα. Έρεη γίλεη ήδε γλσζηόο θπξίσο κε ην έξγν ηνπ Πάπηζζα Ησάλλα ιόγσ ηεο νξγήο ηεο εθθιεζίαο θαη ηνπ ζθαλδάινπ πνπ μέζπαζε κεηά ηε δεκνζίεπζε ηνπ. Αλάκεζα σζηόζν ζην 1873 θαη ην 1875 ράλεη ηελ πεξηνπζία ηνπ θαη αλαγθάδεηαη λα εξγαζζεί σο δεκνζηνγξάθνο. Δθδίδεη κάιηζηα θαη έλα δηθό ηνπ θύιν ηνλ «Αζκνδαίν» κε αξθεηή επηηπρία, ελώ αζρνιείηαη πιένλ θαη κε ηελ πνιηηηθή σο νπαδόο ηνπ Υ. Σξηθνύπε. ηα 1880 δηνξίδεηαη δηεπζπληήο ηεο Δζληθήο Βηβιηνζήθεο, κηα ζέζε ζηελ νπνία παξέκεηλε κέρξη ην Σν έξγν ηνπ Ρνίδε είλαη θξηηηθό θαη αθεγεκαηηθό, εθηόο από ην παξακύζη ηνπ «Ζ κειηά» όιν ην άιιν έρεη γξαθεί ζηελ θαζαξεύνπζα. Παξάιιεια κε ηα βηβιία ηνπ θαη ηελ αξζξνγξαθία ηνπ έθαλε θαη πνιιέο κεηαθξάζεηο. Μεηά ην ζάλαην ηνπ έγηλε από ηηο εθδόζεηο Φέμε κηα πξώηε ζπγθεληξσηηθή έθδνζε ηνπ έξγνπ ηνπ ζε επηά ηόκνπο ρσξίο ηελ Πάπηζζα Ησάλλα. Σν αθεγεκαηηθό έξγν ηνπ Ρνίδε πεξηνξίδεηαη ζηελ Πάπηζζα Ησάλλα θαη ζηα «Γηεγήκαηα», όζα έγξαςε θαη ηύπσζε ζε πεξηνδηθά θαη εθεκεξίδεο από ην 1891 σο ην Σα δηεγήκαηα απηά καδί κε θάπνηα κηθξόηεξα αθεγήκαηα 18 ή 19 ηνλ αξηζκό παξνπζηάζηεθαλ γηα πξώηε θνξά ζηελ έθδνζε Φέμε ρσξίο λα κπνπλ ζηνλ ίδην ηόκν. ηνλ πξώην ηόκν ηεο ζεηξάο ππάξρνπλ έμε κόλν κε ηνλ ηίηιν «πξηαλά δηεγήκαηα», ελώ ηα ππόινηπα είλαη ζθνξπηζκέλα ζηνπο επόκελνπο ηόκνπο. Ζ Πάπηζζα Ησάλλα είλαη κπζηζηόξεκα κε ηζηνξηθή βάζε θαη νύηε αθξηβώο κπζηζηόξεκα, είλαη θάηη αλάκεζα ζε κπζηζηόξεκα θαη ρξνληθό. Ο Μ. Vitti ηε ραξαθηεξίδεη «αληηκπζηζηόξεκα ηζηνξηθό» θαη ν ίδηνο ν Ρνίδεο ηελ νλνκάδεη «κεζαηωληθή κειέηε». Καη ζα ήηαλ πεξηζζόηεξν κεζαησληθή κειέηε αλ ε γιαθπξόηεηα ηνπ ύθνπο ηεο δελ εμνπδεηέξσλε ηα ππόινηπα ζηνηρεία. Ζ Πάπηζζα δελ είλαη έξγν θαληαζίαο νύηε ζηεξίδεηαη ζε βηώκαηα παξκέλα από ηε δσή ηνπ ζπγγξαθέα ή από ηε γύξσ πξαγκαηηθόηεηα αιιά νύηε θαη έρεη ζρέζε κε ηνλ ειιεληθό ρώξν. Οιόθιεξν ην πιηθό έρεη πξνθύςεη από έξεπλα ζπζηεκαηηθή θαη γξάθηεθε, όρη όπσο ζα γξάθνληαλ έλα ηζηνξηθό κπζηζηόξεκα αιιά κηα κειέηε. Καη εδώ έγθεηηαη αθξηβώο θαη ε αμία ηνπ έξγνπ, ην όηη ν ζπγγξαθέαο ηνπ αλ θαη δνύιεςε επηζηεκνληθά ηειηθά θαηάθεξε λα καο δώζεη έλα έξγν ηέρλεο. Ο ίδηνο επηκέλεη όηη ηα πάληα ζηεξίδνληαη ζε καξηπξίεο ζπγρξόλσλ ζπγγξαθέσλ κε ηα γεγνλόηα, θξνληίδεη κάιηζηα λα εθνδηάζεη ην θείκελν ηνπ κε έλα πιήζνο από παξαπνκπέο θαη ζεκεηώζεηο. ηνλ πξόινγν ηνπ έξγνπ είλαη αξθεηά δηεπθξηληζηηθόο όζνλ αθνξά ηηο πεγέο ηνπ θαη ηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν δνύιεςε θαη ρξεζηκνπνίεζε ηειηθά ην πιηθό ηνπ, θπξίσο ρξεζηκνπνίεζε ηνλ Πύξξσλα θαη ηνλ Μνπξαηόξε. Έλα νπνηνδήπνηε παξόκνην έξγν ζα ιύγηδε θάησ από ην βάξνο ηέηνηαο ζπζηεκαηηθήο έξεπλαο, ζα γηλόηαλ ηζηνξηθό ζύγγξακκα θαη όρη κπζηζηόξεκα. Ο Ρνίδεο θαηάθεξε λα αληηζηαζκίζεη όια απηά κε ηε δύλακε ηνπ ύθνπο θαη ηεο ζάηηξαο εθκεηαιιεπόκελνο επξεκαηηθά ην παξάδνμν ηνπ ζέκαηνο θαη ηελ μέλε θαη άγλσζηε γηα ην ειιεληθό θνηλό πεξηνρή όπνπ εθηπιίρζεθε ε ηζηνξία ηνπ, θαζώο θαη ηα παξάμελα ζθαλδαιώδε ηεο θαινγεξηθήο δσήο θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ δπηηθνύ κεζαίσλα, ξίρλνληαο όιν ην βάξνο ηεο ζπγγξαθηθήο ηνπ ηέρλεο ζηε κνξθή. Έηζη έδσζε έλα έξγν κνλαδηθό γηα ηελ νμύηεηα ηνπ θαη ηελ πξσηνηππία ηνπ. Ζ ηδέα λα γξάςεη ηελ

2 Πάπηζζα ηνπ ήξζε πνιύ αξγόηεξα, αιιά ε ηζηνξία ηεο, όπσο εμνκνινγείηαη ζηνλ πξόινγν ηεο, ηνπ είρε θάλεη δσεξή εληύπσζε από ηα παηδηθά ηνπ ρξόληα, όηαλ ηελ άθνπζε από έλαλ γέξν δεκνζηνγξάθν, όηαλ ήηαλ ζηελ Γέλνβα. Έηζη ρξόληα αξγόηεξα ζην Βεξνιίλν πιένλ εξεύλεζε ηηο βηβιηνζήθεο θαη κάδεςε όηη είρε γξαθεί κέζα ζε νθηώ αηώλεο, ζπλέρηζε λα ςάρλεη αξγόηεξα θαη ζηελ Δζληθή Βηβιηνζήθε γηα πιηθό. Ζ ηζηνξία ηεο Πάπηζζαο εθηπιίζζεηαη ηνλ έλαην αηώλα. Πξόθεηηαη γηα ηελ ηζηνξία κηαο θνπέιαο, πνπ όηαλ έκεηλε νξθαλή κπήθε ζε κνλαζηήξη θη από θεη ληπκέλε θαιόγεξνο αθνινύζεζε έλαλ λεαξό κνλαρό ηνλ Φξνπκέληην. Έδεζε καδί ηνπ εθηά ρξόληα ζε έλα θειί, ζε κηα κνλή ησλ Βελεδηθηίλσλ, επεηδή όκσο ν έξσηαο ηνπο θηλδύλεπε λα γίλεη γλσζηόο θεύγνπλ από δσ θαη ηαμηδεύνπλ ζηελ Γεξκαλία, Διβεηία, Γαιιία θαη Αζήλα όπνπ ε Ησάλλα εγθαηαιείπεη ηνλ εξαζηή ηεο, έξρεηαη ζηε Ρώκε θαη θαηνξζώλεη ληπκέλε πάληα αλδξηθά λα θηάζεη κέρξη ην αμίσκα ηνπ Πάπα. αξάληα ρξνλώλ πηα ύζηεξα από ηόζεο πεξηπέηεηεο δελ ελλνεί λα εξεκήζεη, ώζπνπ νη εξσηηθέο ηεο ζρέζεηο κε ηνλ λεαξό Φιώξν θαηαιήγνπλ ζηελ εγθπκνζύλε θαη έθπιεθην κηα κέξα ην πιήζνο ζε κεγάιε ιηηαλεία βιέπεη ηη ζεβαζηό Πάπα Ησάλλε ηνλ Ζ λα γελλά «εκηζαλέο βξέθνο» θαη λα πεζαίλεη κέζα ζηηο θξαπγέο ηνπ καηλόκελνπ όρινπ. «Γε θεύγεη πνιύ από ηελ πξόζεζε ηνπ» παξαηεξεί ν Κιέσλ Παξάζρνο, όηαλ νλνκάδεη ν ίδηνο ν Ρνίδεο ηελ Πάπηζζα «έλα είδνο δηεγεκαηηθήο εγθπθινπαίδεηαο ηνπ κέζνπ θαη θπξίωο ηνπ ελάηνπ αηώλνο». ηνλ πεξίεξγν απηό πίλαθα πνπ ιέγεηαη Πάπηζζα Ησάλλα ε θεληξηθή κνξθή έρεη ζεκαζία καδί θαη όηη ηελ πιαηζηώλεη. Υσξίο ηελ Ησάλλα ην ηζηόξεκα ζα ήηαλ ζρεδόλ κηα κειέηε. Απηή ζα ρηππεηή θαη ελδηαθέξνπζα κνξθή δίλεη ελόηεηα πνηεηηθή ζην έξγν, ηνπ δίλεη κε ην μεηύιηγκα ησλ πεξηπεηεηώλ ηεο δσληάληα πιαζηηθή. Μα θαη όηη θηλεί γύξσ από ηελ εξσίδα ν ζπγγξαθέαο έρεη θαη γηα καο θαη γηα εθείλνλ όζνλ ελδηαθέξνλ θαη ε θεληξηθή ηνπ κνξθή. Γηαηί κε απηό ην δσγξάθηζκα ηεο ζξεζθείαο ή θαιιίηεξα ηεο ζξεζθνιεςίαο ησλ εζώλ θαη ησλ εζίκσλ ζηνλ έλαην αηώλα πξαγκαηώλεη ν ζπγγξαθέαο ηνλ θύξην ζθνπό ηνπ πνπ είλαη ε ζάηηξα. Πνιύ ζσζηά ν Κιέσλ Παξάζρνο επηζήκαλε δπν από ηνπο θύξηνπο ζηόρνπο ηνπ έξγνπ: α)ηελ αλαπαξάζηαζε ησλ εζώλ ηεο επνρήο θαη β) ηε ζάηηξα. Δληνύηνηο ε ζάηηξα απηή δελ αλαθέξεηαη κόλν ζηελ επνρή πνπ γξάθηεθε ην βηβιίν. Ο Ρνίδεο δελ ζαηηξίδεη κόλν ηα ήζε θαη ηηο ζπλήζεηεο ηνπ έλαηνπ αηώλα, ε ζάηηξα ηνπ είλαη ζάηηξα θαηά ηνπ θιήξνπ θαη ηεο ππνθξηζίαο. Έηζη ε ηζηνξία ηεο Ησάλλαο πέξα από ηελ πξσηνηππία θαη ην παξάδνμν ηνπ ζέκαηνο, πέξα από ηνλ πεηξαζκό ηνπ Ρνίδε λα αθεγεζεί κηα ηζηνξία γηα λα ζθαλδαιίζεη, γίλεηαη αθνξκή ηόζν γηα κηα γεληθόηεξε όζν θαη κηα εηδηθόηεξε θνηλσληθή ζάηηξα θαζώο ν ζπγγξαθέαο έληερλα παξαιιειίδεη πόηε κε έκκεζνπο ηξόπνπο πόηε κε ηηο παξνκνηώζεηο ηνπ πεξηζηαηηθά εθείλνπ ηνπ θαηξνύ κε πεξηζηαηηθά ηεο ζύγρξνλεο ηνπ δσήο. Σν κηθξό νμύ θαη θνθηεξό βηβιίν ρσξίο ηε ζάηηξα δελ ζα είρε ηε ζεκαζία πνπ έρεη αλ ήηαλ έλα απιό κεζαησληθό κπζηζηόξεκα. Ζ Πάπηζζα από κηα άπνςε είλαη έλα βηβιίν αλόζην, από ζειίδα ζε ζειίδα εμπθαίλεηαη ην ζθάλδαιν, όζν θη αλ απνθεύγνληαη νη ηνικεξέο ζθελέο θαη νη ιεπηνκέξεηεο ην έξγν δελ παύεη λα είλαη ζθαλδαιηζηηθό. Απαιιαγκέλνο από ζπλαηζζεκαηηζκνύο θαη ξνκαληηθέο ςεπδαηζζήζεηο ν ζπγγξαθέαο βιέπεη ηνλ έξσηα από ηελ αηζζεζηαθή πιεπξά ηνπ. Υσξίο ελδνηαζκνύο θαη θνηλσληθέο πξνθαηαιήςεηο, ελώ ηαπηόρξνλα ζαηηξίδεη ηελ εθθιεζία, ηνλ θιήξν θαη νιόθιεξε ηελ θνηλσλία. Παξακέλεη, αθόκε θαη ζήκεξα, αμηνζαύκαζηε ε ππθλόηεηα ηνπ ιόγνπ θαη ηνπ ύθνπο ηνπ ην αζηξαθηεξό ηνπ πλεύκα, ε ακίκεηε ζάηηξα ηνπ θαη ην ρηνύκνξ ηνπ. Ίζσο, ην κόλν πνπ λα ελνριεί λα είλαη ε ύπαξμε θακηά θνξά πνιιώλ παξνκνηώζεσλ, πξάγκα πνπ ηνλίδεη ην ηερλεηό ζηνηρείν θαη ηελ εθδήηεζε ησλ εθθξαζηηθώλ κέζσλ. Από κηα άιιε, σζηόζν, πιεπξά ε παξνκνίσζε αλήθεη θαη απηή νξγαληθά ζηα ζηνηρεία ηνπ έξγνπ. Ζ παξνκνίσζε αλνίγεη έλα δεύηεξν πιάλν, έηζη ν ζπγγξαθέαο κπνξεί λα πεηαρηεί λα ζρνιηάζεη θάηη παξάιιειν, ρσξίο λα ηαξάδεη αξρηηεθηνληθά ηελ ηζνξξνπία ηεο αθήγεζεο, ζηελ πιεζώξα ησλ παξνκνηώζεσλ ζηεξίδεηαη κέρξη ελόο ζεκείνπ θη ε πνιπεδξηθόηεηα ηνπ βηβιίνπ. Αλ ε Πάπηζζα εθηπιίζζεηαη ζε ηζηνξηθό έδαθνο θη είλαη αληιεκέλε νιόθιεξε από ηα βηβιία ηα δηεγήκαηα ηνπ Ρνίδε βγαίλνπλ από ηε δσληαλή πξαγκαηηθόηεηα θαη ηε δσή ησλ παηδηθώλ θαη ησλ εθεβηθώλ ηνπ ρξόλσλ. Ζ ύξνο θαη ε Γέλνβα απνηεινύλ ηνπο ρώξνπο όπνπ εθηπιίζζνληαη νη ππνζέζεηο ηνπο. Γη απηό θαη ε γιώζζα εδώ εκθαλίδεηαη πην απιή, πην θπζηθή θαζαξεύνπζα ζπγθεξαζκέλε κε ηύπνπο ηνπ πξνθνξηθνύ ιόγνπ, έηζη, ώζηε ε εθδήηεζε λα κελ πξνβάιιεη ηόζν δπλαηά, όπσο ζηελ Πάπηζζα. Σα δηεγήκαηα δελ πξέπεη εμάιινπ λα μερλά θαλείο όηη γξάθηεθαλ

3 ηξηάληα ρξόληα κεηά ηελ Πάπηζζα, όηαλ ε γιώζζα είρε ήδε εμειηρζεί θαη ν ίδηνο ν ζπγγξαθέαο αηζζάλνληαλ ηελ αλάγθε λα είλαη θπζηθόηεξνο θαη ιηγόηεξν ηερλεηόο. Σα πην πνιιά από απηά δελ έρνπλ ηδηαίηεξε πινθή θαη κύζν, αξθεηά κνηάδνπλ κε ζθίηζα θαη ζηηγκηόηππα θαη κόλν ηέζζεξα πέληε παξνπζηάδνπλ θαλνληθή εμέιημε κε δέζε θνξύθσζε θαη ιύζε όπσο ε πεξίπησζε ηνπ «πξηαλνύ ζπδύγνπ», ην κεγαιύηεξν ζε έθηαζε από όια ηνπ ηα δηεγήκαηα. Σα πξόζσπα ηνπ δελ νινθιεξώλνληαη ζε αλζξώπηλνπο ραξαθηήξεο, πην ζπρλά απνκέλνπλ ζθηαγξαθίεο, σζηόζν, ράξε ζηελ νμύηαηε παξαηεξεηηθόηεηα ηνπ ν Ρνίδεο απνηππώλεη έληνλα ην εμσηεξηθό ηνπο πεξίγξακκα κε δπν ηξεηο θξάζεηο. Υσξίο λα πξνρσξεί ζηελ ςπρνγξαθία θαη ηελ ςπρνινγηθή ηνπο αλαηνκία, θάλεη ςπρνινγηθέο παξαηεξήζεηο, καο δίλεη ςπρνινγηθά ζηηγκηόηππα. Πάλησο, νη ραξαθηήξεο ηνπ ζπάληα είλαη νινθιεξσκέλνη, νη ήξσεο ηνπ θαζώο καξηπξνύλ νξηζκέλνη ηίηινη είλαη ζπρλά δώα, έηζη, ν Κ. Παξάζρνο παξαηεξεί «πωο θαλέλα από ηα αλζξώπηλα πξόζωπα ηνπ δελ έρεη ηελ θαζαξόηεηα θαη ηελ έληαζε θαη πνηόηεηα ηωλ αηζζεκάηωλ πνπ έρνπλ ηα δώα». Λίγν σο πνιύ αθήλεη λα ελλνεζεί, πσο ηνπ ιείπνπλ ηα αλζξώπηλα αηζζήκαηα θαη γηα απηό απνπζηάδεη ν άλζξσπνο από ην έξγν ηνπ. Ο Ρνίδεο εληνύηνηο δελ είλαη κηζάλζξσπνο, δελ ηνπ ιείπνπλ ηα αλζξώπηλα αηζζήκαηα, πεξηζζόηεξν ζαλ θπγάλζξσπνο θαη κνλήξεο ζα κπνξνύζε λα ραξαθηεξηζζεί. ζν θαη αλ αδηαθνξεί γηα ηνπο αλζξώπνπο, όζν θαη αλ ιείπνπλ νη αλζξώπηλνη ραξαθηήξεο από ην έξγν ηνπ, ηδίσο από ηα δηεγήκαηα ηνπ, δελ απνπζηάδνπλ εληειώο ηα αηζζήκαηα γηα ηνλ άλζξσπν, απνπζηάδεη απιά ν ζπλαηζζεκαηηζκόο θαη ε θαλεξή εθδήισζε ηνπο. Υαξαθηεξηζηηθό δείγκα είλαη ην «Ξεζηνύπωκα» κηα ηέιεηα κηθξνγξαθία δηεγήκαηνο. Ο ζθεπηηθηζκόο εμάιινπ θαη ε θξηηηθή ηνπ δηάζεζε ηνλ νδεγνύλ θάπνηε λα δηαηππώλεη ηηο ζθέςεηο ηνπ κε ηξόπνπο ηνπ δνθηκίνπ, πξάγκα πνπ λνζεύεη ηνλ θαζαξά αθεγεκαηηθό ραξαθηήξα κεξηθώλ αθεγεκάησλ. Σα κεηνλεθηήκαηα απηά ζην έξγν ηνπ δελ γίλνληαη πάληνηε αληηιεπηά, γηαηί αλαπιεξώλνληαη από ηε γιαθπξόηεηα ηνπ ύθνπο, ηελ ηέρλε ηεο βξαρπινγίαο, ην ρηνύκνξ θαη ηε ζάηηξα. Με αθνληζκέλε ηελ αίζζεζε ηνπ πεξηηηνύ ζηελ έθθξαζε ν ζπγγξαθέαο ησλ πξηαλώλ δηεγεκάησλ παξακέλεη ειιεληθόηεξνο ζηελ αηκόζθαηξα θαη ζηα ζέκαηα από όηη ζηελ Πάπηζζα Ησάλλα. Ο Ρνίδεο ήηαλ θαηά βάζνο θύζε θξηηηθή. ηη θάλεη ην έξγν ηνπ κνλαδηθό είλαη ε θαπζηηθή ηνπ εηξσλεία, ε ππθλόηεηα ησλ θξαζηηθώλ επξεκάησλ θαη ην πξνζσπηθό ηνπ ύθνο. Γύζθνια βξίζθνπκε ζηα θείκελα ηνπ θξάζε θνηλή. πσο είπε ν λεόηεξνο ηνπ Κνλδπιάθεο πνπ ππήξμε πιαηύηεξνο θαη απζεληηθόηεξνο «αλήθεη ζηνπο νπζηαζηηθνύο θαη καδί ζηνπο δηαζθεδαζηηθνύο ζπγγξαθείο». Γελ είρε δεκηνπξγηθή θαληαζία ζπλζεηηθή παξά κόλνλ κνξθνπιαζηηθή. Απόδεημε όηη δελ άθεζε ζπγθξνηεκέλν αθεγεκαηηθό έξγν θαη ζηε κεγαιύηεξε αθεγεκαηηθή ηνπ ζύλζεζε ηελ Πάπηζζα Ησάλλα ην πιηθό ηνπ ην έρεη αληιήζεη από ηα βηβιία θαη ηελ έξεπλα πνπ δηεμήγαγε, θαηά ηνλ Παιακά «είλαη πξωηνηππόηεξνο από πνιινύο Βειιεξεθόληαο ηεο θαληαζίαο». Βηβιηνγξαθία: Κ. ηεξγηόπνπινπ: Ζ λενειιεληθή αθεγεκαηηθή πεδνγξαθία, Ησάλληλα 1977, ζει θαη Μ. Βίηηη: Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, Αζήλα 1971, ζει Ζ ζηξαηηωηηθή δωή ελ Διιάδη Αλακθίβνια ν Ρνίδεο ηάξαμε ηα λεξά ησλ αζηώλ, δελ πήγε, όκσο, παξαπέξα από ηε βεβήισζε ηνπ ηζηνξηθνύ κπζηζηνξήκαηνο, αληίζεηα ν ζπγγξαθέαο ηεο «ηξαηηωηηθήο δωήο ελ Διιάδη» θαηνξζώλεη κηα νπζηαζηηθόηεξε πξνζέγγηζε ζην ξεαιηζκό. Σν βηβιίν απηό, αλ θαη απηνγξαθηθό όζνλ αθνξά ην πεξηερόκελν ηνπ, είλαη θάηη πεξηζζόηεξν από απηνβηνγξαθία, είλαη θάηη αλάκεζα ζε απηνβηνγξάθεκα θαη ρξνληθό, κε κπζηζηνξεκαηηθή σζηόζν πθή πην αλώδπλε από ηνλ «Θάλν Βιέθα» θαη ρσξίο ηελ πινθή εθείλνπ, πην ραξηησκέλε, πην θαινγξακκέλε θαη θαζόινπ ππνδεέζηεξε ζε βάξνο νπζίαο. Έξγν άγλσζηνπ ζπγγξαθέα ηππώζεθε ην 1870 ζηε Βξατια ηεο Ρνπκαλίαο ζε δπν ηόκνπο από ηνλ εθδόηε-βηβιηνπώιε Υ. Γεκόπνπιν θαη πηζαλόηαηα ζηνλ θαηξό ηνπ δελ είρε θαη κεγάιε απήρεζε. Έηζη ζύληνκα ιεζκνλήζεθε σο ηε ζηηγκή πνπ Κ.Θ. Γεκαξάο ην επεζήκαλε κε ιίγα ιόγηα ζηελ «Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο». Μηα δεθαεηία αξγόηεξα αθηέξσζε θάπνηεο ζεηξέο θαη Α. αρίλεο ζηε κειέηε ηνπ «Σν ειιεληθό κπζηζηόξεκα». Αιιά θαη πάιη από ηνπο δπν ηόκνπο ηνπ έξγνπ κνλάρα έλα αληίηππν ηνπ δεπηέξνπ είρε ν Γεκαξάο ζηα ρέξηα

4 ηνπ, ελώ άιιν έλα ηνπ πξώηνπ ηόκνπ ην είρε ν Μ. Vitti ν νπνίνο ζρνιίαζε ην έξγν ζηελ «Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο» θαη ζηε κειέηε ηνπ «Ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο ειιεληθήο εζνγξαθίαο ην 1974». Από ηα δπν απηά κνλαδηθά αληίηππα ηεο ηξαηησηηθήο δσήο ελ Διιάδη, εθαηό ρξόληα κεηά ηελ πξώηε κπόξεζε λα γίλεη ε δεύηεξε λεόηεξε έθδνζε ζε έλαλ ηόκν ζηα 1970 από ηηο εθδόζεηο «Γαιαμίαο». Σν έξγν είλαη κηα γιαθπξή δηήγεζε πνπ εθηπιίζζεηαη ακέζσο κεηά ηνλ θξηκατθό πόιεκν θαη απνηειεί ελδηαθέξνπζα καξηπξία ηεο γξαθηθήο γηα ηα ειιεληθά πξάγκαηα απηήο πεξηόδνπ. Παξνπζηάδεη κε πνιύ ρηνύκνξ θαη ξεαιηζηηθή ζάηηξα ηελ εθπαίδεπζε ησλ λενζύιιεθησλ, ηελ θαηαδίσμε ησλ ιεζηώλ, ηελ ζηξαηησηηθή γξαθεηνθξαηία θαη δσληαλεύεη κε ηελ έληνλε παξαηεξεηηθόηεηα ηνπ αλώλπκνπ ζπγγξαθέα ηεο ηα ήζε ηεο επνρήο. Απνθηά θαη απηόλ ηνλ ηξόπν ραξαθηήξα εζνγξαθηθό θαη θνηλσληθό κέζα από ηελ πξόζεζε ηνπ λα καο δώζεη ηελ πεξηξξένπζα αηκόζθαηξα ηεο ηόηε ειιεληθήο θνηλσλίαο κε ξεαιηζηηθή ακεζόηεηα θαη ζαηηξηθή ράξε. Γηαηί όζν θη αλ έρνπκε λα θάλνπκε κε απηνβηνγξάθεκα ν ζπγγξαθέαο θνηηάδεη κε κάηη θνθηεξό θη αζθεί θάπνηα θξηηηθή ζηνηρεηνζεηώληαο κε ηνλ ηξόπν ηνπ ηα ηεθκήξηα γηα κηα θαηαγγειία ρσξίο λα ηε δηαηππώλεη ζε ηόλν θαηαγγειίαο ν ίδηνο. Ίζσο κάιηζηα κε ηνλ ηξόπν ηνύην λα γίλεηαη θάπνηε θη απνηειεζκαηηθόηεξνο από ηνλ νπνηνδήπνηε πην άηερλν θαη άληζν «Θάλν Βιέθα». Ο ζπγγξαθέαο ηνπ δελ επηδηώθεη λα αλαδείμεη ηνλ εαπηό ηνπ, απιά πεξηηξηγπξίδεη ζηελ Διιάδα, γλσξίδεη αλζξώπνπο θαη πεξηγξάθεη ηα γεγνλόηα αθνινπζώληαο ηελ πνξεία ηεο δσήο ηνπ. Ζ ζεηξά πνπ αθνινπζεί ζηελ έθζεζε ησλ γεγνλόησλ είλαη βέβαηα ε ζεηξά δηαδνρήο κέζα ζηελ ίδηα ηνπ ηε δσή. Ζ ακεζόηεηα πνπ πξνθύπηεη πεγαίλεη όιε πξνο όθεινο ηεο αθήγεζεο θαη ηεο ξεαιηζηηθήο ζηάζεο. Μέζα από απηή ηελ πξννπηηθή αθαηξεί ην ζηέθαλν ηνπ εξσηζκνύ από ηνπο θαηά ζύκβαζε ήξσεο, ν αθεγεηήο παξαηήξεζε όια ηα γεγνλόηα πνπ πέξαζαλ κπξνο από ηα κάηηα ηνπ. Ο αλώλπκνο αθεγεηήο αγαπά ηελ Διιάδα θαη έηζη ζέιεζε εζεινληηθά λα θαηαηαγεί ζην ζηξάηεπκα, ην νπνίν θάζε άιιν παξά κηα κεγάιε ηξνκεξή ζηξαηηά είλαη, αθόκε ν εξσηζκόο εδώ πνιύ γξήγνξα ζα ην δηαπηζηώζεη, πσο δελ είλαη πξνζόλ ησλ αμησκαηηθώλ αιιά ησλ απιώλ αγξάκκαησλ αλζξώπσλ. ην έξγν δηαθξίλνπκε ηε ζέιεζε ηνπ λα δεη ξεαιηζηηθά, απαιιαγκέλνο από θάζε έγλνηα εμσξατζκνύ πεξηγξάθεη ζθελέο θαη δηάθνξα επεηζόδηα ρσξίο ππεξβνιέο θαη ηάζε εμηδαλίθεπζεο. Πξόθεηηαη γηα έλα θείκελν κε αζπλήζηζηε γξαθή γηα ηα ρξόληα εθείλα. Με γνξγέο πεξηγξαθέο θαη ηε ρξήζε ηνπ επζέσο ιόγνπ ππνβάιιεη ηνλ αλαγλώζηε ηνπ ζε κηα αηκόζθαηξα, όπνπ παξαζύξεηαη ζην λα ζρεκαηίζεη θαη ν ίδηνο θάπνηα άπνςε θαη κάιηζηα παξόκνηα κε ηε δηθή ηνπ, γηα ηα όζα ζπκβαίλνπλ. Ο επζύο ιόγνο είλαη έλα κέζν γηα λα κπεη ε ιαιηά ησλ πξνζώπσλ ζην έξγν, όρη γηα ζαηπξηθνύο ιόγνπο όζν ράξηλ ηνπ ξεαιηζκνύ θαη ηεο θαιύηεξεο απόδνζεο ηεο πξαγκαηηθόηεηαο. Δπηπιένλ ζηε γιώζζα ηνπ θαη ηδηαίηεξα ζηε ρξήζε ηεο θαζαξεύνπζαο δελ δηαθξίλνπκε θακία πξνθαηάιεςε, όπσο αθξηβώο θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ρντδε. Ηδηαίηεξα, αμίδεη λα ηνληζηεί ε ελάξγεηα ησλ εθθξαζηηθώλ κέζσλ θαη ε δσληαλή θαζαξεύνπζα ηνπ θεηκέλνπ, κηα θαζαξεύνπζα ηνικεξά απινπζηεπκέλε ζηελ αθήγεζε, πνπ ππνρσξεί ζε ηδησκαηηθή ζρεδόλ δεκνηηθή ζηνπο δηαιόγνπο. Τπάξρεη βέβαηα θαη εδώ θάηη από ην δηάρπην πλεύκα ηεο επνρήο, ν ζρεηηθόο ζαπκαζκόο γηα ηελ αξραηόηεηα θαη ηνπο πξνγόλνπο θη ε εζληθή ππεξεθάλεηα πόηε πίζσ από ηηο γξακκέο θαη πόηε θαλεξόηεξα, αιιά θαζόινπ ζε ηόλν θξνλεκαηηζηηθό ή κε ραξαθηήξα ςεπηνξνκαληηζκνύ θαη κεγαιντδεαηηθνύ θεξύγκαηνο. Τπάξρνπλ θαη νη αλαπόθεπθηα αδύλαηεο ζειίδεο ησλ πξώηκσλ ηνύησλ έξγσλ νη παξαηξαβεγκέλεο εμεγήζεηο θαη νη αδέμηεο ιεπηνκέξεηεο. ια απηά, όκσο, εμνπδεηεξώλνληαη από ηε θξεζθάδα θαη ηε ράξε ηεο αθήγεζεο από ηε ζάηηξα θαη ηελ πξνζγεησκέλε ζηάζε ηνπ ζπγγξαθέα θη από ηνλ επηξάπεια δηαηππσκέλν κόιηο δηαθαηλόκελν κηιηηαξηζκό ηνπ. ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα ηεο γιώζζαο, εάλ επηρεηξνύζακε κηα ζύγθξηζε κε ηνλ «Λνπθή Λάξα» ηνπ Βηθέια, ζα βιέπακε, όηη εδώ ν ζπγγξαθέαο ρξεζηκνπνηεί πιάγην ιόγν θαη απνθεύγεη ζπζηεκαηηθά ηε ρξήζε ηεο δεκνηηθήο, αθόκε θαη ηνπο δηαιόγνπο ηνπ έξγνπ, πνπ βξίζθνληαη ζηε δεκνηηθή, ηνπο κεηαθξάδεη ζηελ θαζαξεύνπζα. Ίζσο δελ πέθηεη πνιύ έμσ ν Α. αρίλεο, όηαλ ηζρπξίδεηαη, πσο «Ζ ζηξαηησηηθή δσή ελ Διιάδη» θαίλεηαη λα έρεη σο πξόηππν ηελ θαηά ηέζζεξα ρξόληα πξνγελέζηεξε «Πάπηζζα Ησάλλα», αλ θαη ε ιέμε πξόηππν κνηάδεη θάπσο ππεξβνιηθή γηα ηηο πεξηνξηζκέλεο αληηζηνηρίεο ησλ δύν έξγσλ ζην ύθνο θαη ηηο θάπνηεο ζπγγέλεηεο ζην πλεπκαηώδεο ρηνύκνξ.

5 Βηβιηνγξαθία: Κ. ηεξγηόπνπινπ: Ζ λενειιεληθή αθεγεκαηηθή πεδνγξαθία, Ησάλληλα 1977, ζει , Μ. Vitti: Ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ηεο ειιεληθήο εζνγξαθίαο, Αζήλα 1991, ζει Μ. Vitti: Ηζηνξία ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, Αζήλα 1978, ζει Αξζξνγξαθία ην άξζξν πνπ αθνινπζεί ν γλσζηόο, Γάιινο ηζηνξηθόο ιε Γθνθ κέζα από ηελ παξάζεζε πεγώλ απνξξίπηεη ηελ όπνηα θαηά θαηξνύο άπνςε δηαηππώζεθε γύξσ από ηελ ύπαξμε κηαο γπλαίθαο ηεο Ησάλλαο-ζηελ θεθαιή ηεο θαζνιηθήο εθθιεζίαο. Μεζαησληθά θείκελα πνπ επηβεβαηώλνπλ ην ελ ιόγσ γεγνλόο έρνπλ νδεγήζεη ζε θαηνπηλόηεξνπο ρξόλνπο ζηε ζπγγξαθή έξγσλ κε παξεκθεξείο απόςεηο, ελώ δελ ιείπνπλ θαη ζρεηηθέο αλαθνξέο γύξσ από ηελ ύπαξμε ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο ζε ιατθά θείκελα. Παξάιιεια ηόζν ζην ηππηθό ηεο θαζνιηθήο εθθιεζίαο όζν θαη ζε δξώκελα πνπ ιακβάλνπλ ρώξα θπξίσο ζην θαξλαβάιη, βξίζθεη θαλείο ππόλνηεο θαη ζπκβνιηζκνύο πνπ νδεγνύλ ζηελ ύπαξμε ηεο. Σίπνηα, όκσο, δελ είλαη αιήζεηα θαηά ηνλ ιε Γθνθ παξά κόλνλ όηη: «ε πάπηζζα Ηωάλλα ελζάξθωζε ην δηαδεδνκέλν από ηελ Δθθιεζία θόβν γηα ηε γπλαίθα θαη, θπξίωο, ην θόβν κηαο γπλαηθείαο δηείζδπζεο ζηελ ίδηα ηελ Δθθιεζία». α) «Ζ πάπηζζα Ηωάλλα» ηνπ Εαθ ιε Γθνθ Ζ ηζηνξία θάλεη ηελ εκθάληζή ηεο ζηα ηέιε ηνπ 13 νπ αηώλα θαη ηε ζπλνςίδσ κε βάζε ην πνιύ σξαίν βηβιίν ηνπ Αιαίλ Μπνπξξώ (Alain Boureau). Γύξσ ζηα 850, κηα γπλαίθα πνπ γελλήζεθε ζηε Μαγεληία, αιιά ήηαλ αγγιηθήο θαηαγσγήο, κεηακθηέδεηαη, πξνθεηκέλνπ λα αθνινπζήζεη ηνλ αθνζησκέλν ζηηο ζπνπδέο εξαζηή ηεο, έλαλ εξαζηή πξννξηζκέλν, γηα έλαλ απνθιεηζηηθά αλδξηθό θόζκν. Ζ ίδηα ηα θαηαθέξλεη ηόζν θαιά, πνπ, ύζηεξα από κηα πεξίνδν ζπνπδώλ ζηελ Αζήλα, ζα ζπλαληήζεη ζηε Ρώκε κηα ζεξκή ππνδνρή γεκάηε ζαπκαζκό, ε νπνία ηεο επηηξέπεη λα εηζέιζεη ζηελ ηεξαξρία ηεο Κνπξίαο θαη ηειηθά λα εθιεγεί πάπαο. Ζ ζεηεία ηεο ζηε ζέζε ηνπ πνληίθηθα δηαξθεί πεξηζζόηεξν από δύν ρξόληα θαη δηαθόπηεηαη από έλα ζθάλδαιν: ε Ησάλλα, πνπ δελ έρεη απαξλεζεί ηηο απνιαύζεηο ηεο ζάξθαο, κέλεη έγθπνο θαη πεζαίλεη θαηά ηε δηάξθεηα κηαο ιηηαλείαο πνπ θαηεπζύλεηαη από ηνλ Άγην Πέηξν ηνπ Βαηηθαλνύ ζηνλ Άγην Ησάλλε ηνπ Λαηεξαλνύ, αθνύ πξνεγνπκέλσο θέξεη ζηνλ θόζκν, δεκόζηα, έλα παηδί. Γηάθνξεο εθδνρέο ηεο αθήγεζεο αθήλνπλ ίρλε, πξνζθέξνπλ απνδείμεηο, κηα κλήκε ηεο πάπηζζαο: από ηελ επνρή εθείλελ, επηβεβαηώλνπλ κε ην ρέξη ην θύιν ησλ παπώλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζηέςεο. Οη παπηθέο ιηηαλείεο θάλνπλ κηα παξάθακςε ζηελ πνξεία ηνπο από ην Βαηηθαλό πξνο ην Λαηεξαλό, ζην ύςνο ηεο εθθιεζίαο ηνπ Αγίνπ Κιήκεληνο, γηα λα απνθύγνπλ ηνλ ηόπν ηεο γέλλαο. Έλα άγαικα θαη κηα επηγξαθή ζην ζεκείν απηό δηαησλίδνπλ ην ιππεξό ζπκβάλ. Ζ πάπηζζα απηή δελ ππήξμε. Ζ Ησάλλα είλαη κηα θαληαζηηθή εξσίδα. Τπήξμε, όκσο, πξντόλ κηαο πεπνίζεζεο, ηαπηόρξνλα επίζεκεο θαη ιατθήο, κεηαμύ 1250 θαη 1550, θαη απεηέιεζε ηε βάζε ελόο πνιηηηζηηθνύ πξντόληνο θαη κηαο ηειεηνπξγίαο ηεο ρξηζηηαληθήο Δθθιεζίαο θαηά ηελ πεξίνδν απηήλ. Δλζάξθσζε ην δηαδεδνκέλν από ηελ Δθθιεζία θόβν γηα ηε γπλαίθα θαη, θπξίσο, ην θόβν κηαο γπλαηθείαο δηείζδπζεο ζηελ ίδηα ηελ Δθθιεζία. Σν ίδην θίλεκα κε ην νπνίν ε Δθθιεζία επηβεβαίσλε ηελ παληνδπλακία ηεο παπνζύλεο, θαηαζθεύαδε απηή ηελ αληη-εηθόλα ηνπ πάπα, ηελ πάπηζζα. Ο εμαηξεηηθόο Βξαδηιηάλνο κεζαησλνδίθεο Υηιάξην Φξάλθν Σδ. (Hilario Franco Jr.) ζε έλα βηβιίν πνπ ζα εθδνζεί ζρεηηθά κε ηηο κεζαησληθέο νπηνπίεο, πξνηείλεη λα δνύκε ζηελ πάπηζζα Ησάλλα ηελ νπηνπία ηεο αλδξνγπλίαο. Δγώ ζην πξόζσπν απηό βιέπσ πεξηζζόηεξν κηα άξλεζε ηνπ άιινπ θύινπ, παξά ηελ πξνζάξηεζε ηνπ. Σελ πάπηζζα, ηόζν ζηελ Δθθιεζία όζν θαη ζηελ Ηζηνξία, ζα ηελ επηβάιεη ν 13 νο αηώλαο. Ο κεγάινο ηζηνξηθόο ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο Αιαίλ Μπνπξξώ απέδεημε ην ξόιν πνπ δηαδξακάηηζε ζε απηήλ ηελ θαηαζθεπή ην «δνκηληθαλό δίθηπν», όπσο ν ίδηνο ην

6 απνθαιεί. Ζ πάπηζζα Ησάλλα εκθαλίδεηαη αξρηθά ζην έξγν ηνπ Γνκηληθαλνύ Ησάλλε ηνπ Μαγύ (Jean de Mailly, 1243) ζηε ζπλέρεηα, ζην Speculum historiale (Ο θαζξέθηεο ηεο Ηζηνξίαο) ηνπ Γνκηληθαλνύ Βηθέληηνπ ηνπ Μπσβέ (Vincent de Beauvais), αγαπεκέλνπ εγθπθινπαηδηζηή ηνπ Αγίνπ Λνπδνβίθνπ (γύξσ ζην 1260). Έλαο άιινο Γνκηληθαλόο, ν Μαξηίλνο ν Πνισλόο (Martinus Oppaviensis), (γελλεκέλνο ζην Σξνπάνπ ηεο Βνεκίαο, κνλαρόο ζην δνκηληθαλό κνλαζηήξη ηεο Πξάγαο πνπ εμαξηάηαη από ηελ επαξρία ηεο Πνισλίαο), παπηθόο ηεξνπξγόο θαη εμνκνινγεηήο, είλαη απηόο πνπ ζην «Χξνληθό Παπώλ θαη Απηνθξαηόξωλ» (Chronica Pontificum et Imperatorum) πνπ ζπλέγξαςε, εμαζθάιηζε ζηελ πάπηζζα Ησάλλα ηε θήκε ηεο (γύξσ ζηα 1280). Σελ ίδηα επνρή, ε πάπηζζα Ησάλλα εκθαλίδεηαη ζηηο ζπιινγέο exempla, ησλ Γνκηληθαλώλ ηέθαλνπ ηεο Βνπξβόλεο (Etienne de Bourbon) θαη Αξλόιδνπ ηεο Ληέγεο (Arnold de Liege). Σν θείκελν ηνπ Μαξηίλνπ ηνπ Πνισλνύ έρεη σο εμήο: «Μεηά ηνλ Λένληα απηόλ (Λέσλ ν Γ ), ν Ισάλλεο, Άγγινο ζηελ εζληθόηεηα, θαηαγόκελνο από ηε Μαγεληία, παξέκεηλε ζηνλ παπηθό ζξόλν δύν ρξόληα, επηά κήλεο θαη ηέζζεξηο εκέξεο. Πέζαλε ζηε Ρώκε θαη ν παπηθόο ζξόλνο ρήξεςε γηα έλαλ κήλα. Απ ό,ηη ιέγεηαη, ήηαλ γπλαίθα, ζηα ληάηα ηεο, πήγε ζηελ Αζήλα, ληπκέλε άλδξαο, νδεγεκέλε από ηνλ εξαζηή ηεο, ε πξόνδνο ηεο ζηηο δηάθνξεο επηζηήκεο ήηαλ ηέηνηα, πνπ δελ ππήξρε θαλείο λα ηε ζπλαγσληζηεί. Έηζη, ζηε ζπλέρεηα, δίδαμε ζηε Ρώκε ην trivium (γξακκαηηθή, ξεηνξηθή, ινγηθή) θαη είρε γηα καζεηέο θαη αθξναηέο πςειόβαζκνπο αμησκαηνύρνπο. Καη θαζώο ε ζπκπεξηθνξά ηεο θαη νη γλώζεηο ηεο απνιάκβαλαλ κεγάιεο θήκεο ζηελ πόιε, εμειέγε νκόθσλα πάπαο. Καηά ηε δηάξθεηα, όκσο, ηεο παπηθήο ηεο ζεηείαο, ν ζύληξνθνο ηεο ηελ άθεζε έγθπν. Αγλνώληαο ηε ζηηγκή ηεο γέλλαο θαη θαζώο θαηεπζπλόηαλ πξνο ην Λαηεξαλό πξνεξρόκελε/νο από ηνλ Άγην Πέηξν, ηελ έπηαζαλ νη πόλνη ηεο γέλλαο κεηαμύ ηνπ Κνινζζαίνπ θαη ηεο εθθιεζίαο ηνπ Αγίνπ Κιήκεληνο, γέλλεζε, κεηά πέζαλε θαη εθεί αθξηβώο θαη ηελ έζαςαλ. Καη θαζώο ν άξρνληαο πάπαο πξαγκαηνπνηεί πάληνηε κηα παξάθακςε ζηε δηαδξνκή απηήλ, πηζηεύεηαη γεληθά όηη ην θάλεη από απέρζεηα πξνο ην γεγνλόο απηό. Γελ ζπκπεξηειήθζε ζηνλ θαηάινγν κε ηνπο κεγάινπο πνληίθηθεο, ιόγσ ηνπ αζπκβίβαζηνπ, ζην ζέκα απηό, γηα ην γπλαηθείν θύιν». Γύξσ ζηα 1312, ζε κηα ζηηγκή πνπ μεθηλά ε αξίζκεζε ησλ εγεκόλσλ, έλαο άιινο Γνκηληθαλόο, ν Σνιινκέν ηεο Λνύθα (Tνllomeo de Lucca), καζεηήο ηνπ Θσκά ηνπ Αθηλάηε, αξηζκεί ηελ πάπηζζα σο Ησάλλε ηνλ Ζ θαη ηελ θαζηζηά ηνλ 107 ν πάπα. ηελ πξαγκαηηθόηεηα όκσο, ε Δθθιεζία, θαηά ηελ πεξίνδν απηήλ, απνκαθξύλεη νξηζηηθά ηηο γπλαίθεο από ηα ζεζκηθά όξγαλα ηεο Δθθιεζίαο θαη ηελ ηέιεζε ησλ κπζηεξίσλ. Σν δηάηαγκα ηνπ Γξαηηαλνύ, πνπ γύξσ ζην 1140 δεκηνπξγεί ην Καλνληθό Γίθαην, απνκαθξύλεη κε απζηεξόηεηα ηηο γπλαίθεο από ηελ Δθθιεζία. Αλαθνξηθά κε ηελ πάπηζζα Ησάλλα, ζηα ηέιε ηνπ 13 νπ αηώλα, αθόκε δύν Γνκηληθαλνί, ν Ρνβέξηνο ηεο Τδέο (Robert d Uzes), ζηα νξάκαηα θαη ηηο πξνθεηείεο ηνπ (Liber visionuum θαη Liber sermonum Dei), θαη ν Ηάθσβνο ηνπ Βνξάηδηλε (Jacopo de Voragine), δηάζεκνο ζπγγξαθέαο ηνπ Aurea Legenda (Υξπζόο Θξύινο), ζην ρξνληθό ηνπ ηεο πόιεσο ηεο Γελνύεο, θάλνπλ ιόγν αλαθεξόκελνη ζηελ πάπηζζα Ησάλλα γηα ηε θξίθε «ηεο κόιπλζεο ηνπ ηεξνύ από ηε γπλαίθα». Ο Ηάθσβνο ηνπ Βνξάηδηλε εθθξάδεηαη σο εμήο: «Η γπλαίθα απηή (ista mulier) αλέιαβε κε έπαξζε, ζπλέρηζε κε ππνθξηζία θαη αλνεζία θαη θαηέιεμε ληξνπηαζκέλε. Απηή είλαη ζηελ πξαγκαηηθόηεηα ε θύζε ηεο γπλαίθαο (nature mulieris) πνπ, κπξνζηά ζε κηα δξαζηεξηόηεηα πνπ θαιείηαη λα αλαιάβεη, έρεη έπαξζε θαη αιαδνλεία ζηελ αξρή, ειηζηόηεηα ελδηάκεζα θαη, ζην ηέινο, εθηίζεηαη ζηελ ληξνπή. Η γπλαίθα, ινηπόλ, αξρίδεη λα ελεξγεί κε αιαδνλεία θαη έπαξζε, αιιά δελ ιακβάλεη ππόςε πσο ζα ηειεηώζεη απηό πνπ αλέιαβε θαη όζα απηό επεξεάδεη: λνκίδεη όηη ήδε έθαλε ζπνπδαία πξάγκαηα, αλ κπνξεί λα μεθηλήζεη θάηη κεγάιν, δελ μέξεη πηα, αθνύ έρεη αξρίζεη, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δξαζηεξηόηεηαο, λα ζπλερίζεη κε νμπδέξθεηα απηό πνπ άξρηζε, θαη απηό εμαηηίαο έιιεηςεο θξίζεο. Οινθιεξώλεη, ινηπόλ, κέζα ζηελ ληξνπή θαη ζηελ αηίκσζε απηό πνπ μεθίλεζε κε έπαξζε θαη αιαδνλεία θαη ζπλέρηζε κε αλνεζία. Καη έηζη θαίλεηαη θαζαξά όηη ε γπλαίθα αξρίδεη κε έπαξζε, ζπλερίδεη κε αλνεζία θαη νινθιεξώλεη κε αηίκσζε». Ζ πίζηε ζηελ πάπηζζα Ησάλλα θάλεη λα εκθαληζηεί ζηελ παπηθή ιεηηνπξγία έλα λέν αληηθείκελν θαη κηα λέα ηειεηνπξγία. Σν αληηθείκελν είλαη έλαο ζξόλνο επάλσ ζηνλ νπνίν ν λένο πάπαο θάζεηαη θαηά ηε ζηέςε ηνπ, ώζηε έλαο εληεηαικέλνο γηα ηελ ηειεηνπξγία απηή λα κπνξεί λα επαιεζεύζεη ηνλ αλδξηζκό ηνπ, κε ζθνπό λα απνθεπρζεί ε επαλεκθάληζε κηαο πάπηζζαο. Ζ ηειεηνπξγία είλαη, ινηπόλ, έλα άγγηγκα από απηόλ ηνλ εληεηαικέλν, πξννξηζκέλνλ λα επαιεζεύζεη όηη ν πάπαο δηαζέηεη αλδξηθά όξγαλα. Γύξσ, σζηόζν, από ηελ πάπηζζα, νη λννηξνπίεο θαη νη επαηζζεζίεο

7 εμειίζζνληαη. Οη ηειεηνπξγίεο θαη νη ζξύινη γύξσ από ηνλ πάπα δηαρένληαη ζηε ιατθή παξάδνζε. Σν 19 ν αηώλα, ζε έλα πιαίζην ζξύισλ ζπλδεδεκέλσλ κε ηνλ πάπα, ν ηεξέαο Ηγλάηηνο θνλ Νηόιιηλγθεξ (Ignaz von Dollinger), ζην έξγν ηνπ Die Papstfabeln des Mittelalters (Οη παπηθνί κύζνη ηνπ Μεζαίσλα), επαλαηνπνζέηεζε ηελ ηζηνξία ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο βάδνληαο ηελ επηθεθαιήο ηνπ έξγνπ, ζε κηα ζεηξά ζξύισλ πνπ αθνξνύλ ηνπο πάπεο ηνπ Μεζαίσλα. Ήδε από ηνλ 9 ν αηώλα, έλα θείκελν, ην La Gene de Cyprien (Ο Μπζηηθόο Γείπλνο ηνπ Κππξηαλνύ), παξνπζίαδε κηα παξσδία παπηθήο ιεηηνπξγίαο πνπ παίρηεθε κπξνζηά ζηνλ πάπα θαη ζηνλ απηνθξάηνξα, θαη έλα πξαγκαηηθό θαξλαβάιη ζηήζεθε ζηε Ρώκε: πξόθεηηαη γηα ηηο γηνξηέο ηνπ Testaccio, γηα ηηο νπνίεο ππάξρεη κηα πεξηγξαθή γηα ην έηνο Σαπηόρξνλα αλαπηπζζόηαλ, όπσο έδεημε ν Αγθνζηίλν Παξαβηηζίλη Μπαιηάλη (Agostino Paravicini Bagliani), έλα έληνλν ελδηαθέξνλ γηα ην ζώκα ηνπ πάπα, γηα ηελ πξαγκαηηθή ηνπ κνξθή θαη γηα ηε ζπκβνιηθή ηνπ ζεκαζία. Ζ πάπηζζα Ησάλλα ππόθεηην, άιισζηε, ζηνλ αληίθηππν ηεο εμέιημεο ηεο ζαπκαζηήο εηθόλαο ηεο γπλαίθαο. Ξαλαβξίζθνπκε εδώ ηε ζπλεζηζκέλε, ζην θαληαζηαθό απηό, ακθηηαιάληεπζε κεηαμύ ηνπ θαινύ θαη ηνπ θαθνύ, ηεο γνεηείαο θαη ηεο θξίθεο. Δλώ ε πάπηζζα Ησάλλα ραξαθηεξίδεηαη κάγηζζα, ζπκπεξηιακβάλεηαη ζηελ αθνινπζία ησλ δηαπξεπώλ γπλαηθώλ πνπ πεξηγξάθεη ν Βνθθάθηνο ην 1361 ζην De mulieribus claris (Πεξί επηθαλώλ γπλαηθώλ). πσο ιέεη ν Αιαίλ Μπνπξξώ: «Σν 1361 ε Ησάλλα εμέξρεηαη ηεο Δθθιεζίαο γηα λα εηζέιζεη ζηε ινγνηερλία θαη ζηε ζειπθόηεηα». Ζ εηθνλνγξαθία ηεο πάπηζζαο αλαπηύζζεηαη, σζηόζν, δηηηά σο πξνο ην ύθνο. Ζ ηζηνξηθή θαη ζθαλδαιώδεο εηθόλα εκθαλίδεηαη ζε κηληαηνύξεο, ζηε ζπλέρεηα ζε γθξαβνύξεο, θαη επηθεληξώλεηαη ζηε ζθελή ηεο γέλλαο. Ζ ηεξαηηθή θαη θύξνπο εηθόλα πεξλά από ην θαξλαβάιη ζηελ αιιεγνξία θαη θαηαθπξηεύεη ην ηαξό. Μηα θιέβα παξσδίαο εκπλέεη ηνλ Ρακπειαί ζην Triers Libre (Σξίην Βηβιίν, 1546) ηνπ έξγνπ ηνπ Vie inestimable de Gargantua, Faits et dits heroiques du grand Pantagruel (Γαξγαληνύαο θαη Παληαγθξνπέι). ηαλ ν Παλνύξγνο ζέιεη λα απεηιήζεη ζην όλεηξό ηνπ ηνλ Γία, πνπ απνπιαλεί γπλαίθεο θαη επλνπρίδεη, αλαθσλεί: «Θα ηνλ πηάζσ κε έλα ηζηγθέιη θαη μέξεηε ηη ζα ηνπ θάλσ; Σν θέξαηό κνπ! Θα ηνπ θόςσ η αξρίδηα, ζύξξηδα ζηνλ θώιν. Έηζη δελ ζα κείλεη νύηε ηξίρα θαη γηα ην ιόγν απηό δελ ζα γίλεη πνηέ πάπαο, γηαηί «testiculos non habet». Ο ππαηληγκόο ζηελ παπηθή ιεηηνπξγία είλαη πξνθαλήο. Ο ινπζεξαληζκόο, παξαδόμσο, εμαζθαιίδεη κηα λέα δσηηθόηεηα ζηελ πάπηζζα Ησάλλα. Οη ινπζεξαλνί γνεηεύνληαη, όλησο, κε ην λα παξηζηάλνπλ όηη πηζηεύνπλ ζηελ πξαγκαηηθόηεηα ελόο πξνζώπνπ πνπ ελζαξθώλεη ηόζν θαιά ηα αίζρε ηεο Ρσκαηνθαζνιηθήο Δθθιεζίαο. Ζ Encyklopedie (Δγθπθινπαίδεηα) θαηαηάζζεη ηελ πάπηζζα ζηα παξακύζηα πνπ δηεγνύληαη γξηέο γπλαίθεο. Ο Βνιηαίξνο, ζην Essai sur les Moeurs (Γνθίκην πεξί ησλ Ζζώλ θαη ηνπ Πλεύκαηνο ησλ Δζλώλ), γξάθεη αλαθνξηθά κε ηε δνινθνλία ηνπ Ησάλλε ηνπ Ζ ζηα 882: «Γελ είλαη πην αιεζηλή από ηελ ηζηνξία ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο». Μόλνλ ην γεξκαληθό ζέαηξν επαλέθεξε ζην πξνζθήλην κε επηηπρία, γύξσ ζηα 1480, ηελ ηζηνξία ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο κε ην όλνκα Φξάνπ Σδέηηα (Frau Jetta). Ζ Γαιιηθή Δπαλάζηαζε δελ ελδηαθέξεηαη παξά ειάρηζηα γηα ην ζέκα ηεο πάπηζζαο, θαη απηό ζην πιαίζην ελόο επηθξηηηθνύ απέλαληη ζηε ζξεζθεία θαη ζηελ Δθθιεζία πλεύκαηνο. Μηα θάπνηα επηηπρία γλώξηζε κόλνλ ε όπεξα-κπνύθα ηνπ Νηεθσθνλπξέ (Defauconpret) πνπ ηειεηώλεη κε κηα παξσδία ηνπ Ca ira (Θα πεξάζεη): «Όηαλ ζην κέησπν ηεο Γηαλλνύιαο/ ε ηηάξα ζα ιάκςεη,/ θαηά πσο ζέινπκε εκείο, πνπιάθη κνπ,/ όιε ε Ρώκε ζα ρεηξνθξνηήζεη/ Ω.Ω.Ω.Ω.Α.Α.Α.Α.,/ Ναηνο ν σξαίνο κηθξόο πάπαο./ Γίπια ζηελ νκνξθηά πνπ ζε ζηνιίδεη/ ζα δνύκε γξήγνξα λα εμαθαλίδεηαη/ ε κάηαηε ιάκςε ηεο ηηάξαο,/ α, ζα πεξάζεη, ζα πεξάζεη, ζα πεξάζεη». Ζ ηζηνξία ηεο πάπηζζαο θαίλεηαη, σζηόζν, λα είλαη πάληα δεκνθηιήο, ηνπιάρηζηνλ ζηε Ρώκε. Ο ηαληάι (Stendhlal) ζην Promenades dans Rome (Πεξίπαηνη ζηε Ρώκε, 1830), όπνπ αληηγξάθεη ζε κεγάιν βαζκό ην Un voyage en Italie (Έλα ηαμίδη ζηελ Ηηαιία), πνπ εθδόζεθε από ηνλ Νηζζόλ (Nisson) ην 1694, δηεγείηαη: «Πνηνο ζα ην πίζηεπε όηη ππάξρνπλ ζήκεξα άλζξσπνη ζηε Ρώκε πνπ δίλνπλ κεγάιε ζεκαζία ζηελ ηζηνξία ηεο πάπηζζαο Ισάλλαο; Έλα αμηνζέβαζην πξόζσπν πνπ δηεθδηθεί ην αμίσκα ηνπ θαξδηλαιίνπ κνπ επηηέζεθε απόςε γηα ηνλ Βνιηαίξν πνπ, θαηά ηελ άπνςή ηνπ, είπε πνιιά αζεβή αλαθνξηθά κε ηελ πάπηζζα Ισάλλα». Ζ πάπηζζα γλώξηζε κηα λέα δεκνηηθόηεηα ζηα ηέιε ηνπ 19 νπ θαη θαηά ηνλ 20 ν αηώλα σο «αμηνπεξίεξγν ηεο δπηηθήο Ηζηνξίαο». Έλα θσκηθό έξγν θαίλεηαη λα βξίζθεηαη ζηελ απαξρή απηήο ηεο αλαγέλλεζεο, «Η Πάπηζζα Ισάλλα», πνπ δεκνζηεύηεθε ζηελ Αζήλα ην 1886 από ηνλ Δκκαλνπήι Ρνΐδε. Σν κπζηζηόξεκα ηνπ Ρνΐδε γλώξηζε ζεκαληηθή επηηπρία ζηελ Δπξώπε, όπνπ κεηαθξάζηεθε ζηηο θπξηόηεξεο γιώζζεο.

8 Γέρηεθε ηελ επίζεζε ηνπ Μπαξκπέ λη Ωξεβηγύ (Barbey d Aurevilly), κεηαθξάζηεθε από ηνλ Αιθξέλη Εαξξύ (Alfred Jarry), κεηάθξαζε πνπ δεκνζηεύηεθε κεηά ην ζάλαην ηνπ ην 1908, θαη κεηαθξάζηεθε ζηα αγγιηθά από ηνλ Λώξελο Νηάξξει (Lawrence Durrell, ην 1971). Δηπώζεθε όηη ην αζηπλνκηθό κπζηζηόξεκα ηνπ Εσξδ Μπεξλαλόο (Georgew Bernanos), Un crime (Έλα έγθιεκα, 1935), επαλέθεξε ηελ ηζηνξία ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο. Ζ πάπηζζα ππήξμε πεηξαζκόο θαη γηα ηνλ θηλεκαηνγξάθν: ζηελ σξαία ηαηλία ηνπ Μάηθι Αληεξζνλ (Michael Anderson), Pope Joan (Πάπηζζα Ησάλλα), ηελ πάπηζζα ελαξζαθώλεη ε ζεκαληηθή θαη σξαία νπεδή εζνπνηόο Ληβ Ούικαλ (Liv Ullmann). Ξαλαβξήθακε, επίζεο, ηελ πάπηζζα ζε έξγα πνπ έηπραλ ζεξκήο ππνδνρήο ζηηο ΖΠΑ, έξγα ηα νπνία εμεηάδνπλ ηηο ηαξαρώδεηο ζρέζεηο κεηαμύ ησλ Δθθιεζηώλ θαη ησλ γπλαηθώλ ζηνλ ξνπ ηεο Ηζηνξίαο, θαη ηδηαίηεξα θαηά ηνλ Μεζαίσλα. Δίλαη πηζαλόλ όηη ε πάπηζζα Ησάλλα ζα παξακείλεη ζην παξαζθήλην ησλ εθθιεζηαζηηθώλ ηδενςπραλαγθαζκώλ όζν ην Βαηηθαλό θαη έλα ηκήκα ηεο Δθθιεζίαο ζα θξαηνύλ ηηο γπλαίθεο καθξηά από ηνπο ζεζκνύο ηεο Δθθιεζίαο θαη ηελ ηέιεζε κπζηεξίσλ. Ζ εηθόλα απηήο ηεο ζθαλδαιώδνπο εξσίδαο, ηεο πάπηζζαο Ησάλλαο, δελ απνπζηάδεη, ρσξίο ακθηβνιία, ζήκεξα από ην αζπλείδεην ηεο παπηθήο εμνπζίαο. β) Ζ δεμηνηερλία ηνπ ύθνπο θαη ν αλειέεηνο ζαξθαζκόο ηνπ Γ. Γεκεξνύιε Γελ ππάξρεη θαιύηεξνο ηξόπνο λα κηιήζνπκε ζήκεξα γηα ηνλ Ρνΐδε από ηελ αλάθιεζε ηνπ ηζηνξηθνύ νξίδνληα πνπ πεξηθιείεη ηελ ηέρλε ηεο πνιεκηθήο θαη ηελ εκκνλή ζην «παξά πξνζδνθίαλ γξάθεηλ». Ο βίνο θαη ην έξγν ηνπ βεβαηώλνπλ, επίζεο, γηα ηε δηαξθή άζθεζε ηεο παξέθθιηζεο ζηνλ θνηλσληθό ρώξν θαη καξηπξνύλ γηα ηελ απείζαξρε ζπκπεξηθνξά ηεο ζθέςεο ηνπ ζηα πλεπκαηηθά δεηήκαηα. Ο «αηξεζηάξρεο» θαη «ζαξθαζηήο», θαηά ηελ άπνςε ησλ αληηπάισλ ηνπ, Ρνΐδεο έθαλε αίηεκα δσήο ηελ απόθιηζε από ηελ πεπαηεκέλε, ηελ άξλεζε ηνπ βνιηθνύ ζπκβηβαζκνύ κε ηηο θπξίαξρεο ηδέεο, ηε ζπληήξεζε ηεο αληηπαιόηεηαο ζηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηηο πνιηηηθέο θαη πλεπκαηηθέο εμνπζίεο ηεο επνρήο. Ζ γξαθή ηνπ Ρνΐδε δελ ζπληζηά θνξκαιηζηηθή επίδεημε δεμηνηερλίαο αιιά ζπκπνξεύεηαη κε ηελ πνιηηηθή, ηελ εζηθή θαη ηελ πλεπκαηηθή αληίδξαζή ηνπ ζηελ ειιεληθή πξαγκαηηθόηεηα. Οη παξεκβάζεηο ηνπ ππήξμαλ πάληνηε θαίξηεο θαη καρεηηθέο: α) ζηελ πνιηηηθή, θπξίσο κε ηελ έθδνζε ηνπ πεξηνδηθνύ «Αζκνδαίνο» ( ), πνπ πξνώζεζε ηε ρξήζε ηεο θαηεδαθηζηηθήο ζάηηξαο ζην δεκόζην ιόγν θαη ππεξέηεζε ην αλειέεην καζηίγσκα ηνπ θνκκαηηζκνύ, β) ζηε γισζζηθή έξηδα, ζηελ νπνία ζπληάρζεθε κε ηε κεηξηνπαζή δεκνηηθή θαη ζπκκεηείρε ζηε κάρε ελαληίνλ ηνπ ινγηνηαηηζκνύ, όπσο θαηαδεηθλύεηαη από ην έξγν ηνπ «Τα Δίδσια» (1893), γ) ζηελ πλεπκαηηθή δσή, επηιέγνληαο ην κνλαρηθό δξόκν ηεο αληηπαξάζεζεο κε θαηεζηεκέλεο αληηιήςεηο θαη θπξίαξρεο ζπκβάζεηο, δ) ζηε ινγνηερληθή θξηηηθή, ζηελ νπνία ζπλδύαζε ηελ αηζζεηηθή αμηνιόγεζε κε ην ζεσξεηηθό ζηνραζκό, όπσο απνδείρηεθε πεξίηξαλα ζηε δηακάρε ηνπ κε ηνλ Άγγειν Βιάρν (1877), ε) ζηε ινγνηερληθή γξαθή, όπνπ δεκηνύξγεζε άιιεο πξννπηηθέο θαη θαιιηέξγεζε κνλαδηθό πξνζσπηθό ύθνο από πνιύ λσξίο, όπσο θαλεξώλεη ην «ζθάλδαιν» ηεο Πάπηζζαο Ισάλλαο (1866). Τπό θάζε έλλνηα, ε έθδνζε ηεο Πάπηζζαο Ησάλλαο, ην 1866, ππήξμε «πνιύθξνηνο». Σν έξγν, πνπ ν ίδηνο ν ζπγγξαθέαο νλόκαζε πνιιά ρξόληα αξγόηεξα «λεαληθόλ ακάξηεκα», δεκηνύξγεζε ζάιν ζηνλ θνηλσληθό ρώξν, θπξίσο γηα ηελ θαηεδαθηζηηθή ηνπ ζάηηξα έλαληη ηεο Καζνιηθήο Δθθιεζίαο θαη, σο εθ ηνύηνπ, γηα ηελ «ηεξόζπιε» αληηκεηώπηζε ηεο ζξεζθείαο ελ γέλεη. Πέξα όκσο από ην θνηλσληθό ζθάλδαιν, έρνπκε θαη ην ινγνηερληθό. ε όια ζρεδόλ ηα επίπεδα ηεο αθήγεζεο, ν Ρνΐδεο ππήξμε αλνξζόδνμνο: ην ηέρλαζκα όηη δελ πξόθεηηαη γηα ινγνηερληθό έξγν αιιά γηα κεζαησληθή κειέηε, ε ρξήζε ησλ ππνζεκεηώζεσλ (όπνπ αλακεηγλύεηαη ην θαληαζηηθό κε ην πξαγκαηηθό, ε ηζηνξία κε ηελ επηθαηξόηεηα, ε κειέηε κε ηελ αθήγεζε), ε απηναλαθνξηθή ρξήζε ηεο γξαθήο, ε ηδηνξξπζκία ηνπ ύθνπο θαη πνιιά άιια κνξθνινγηθά θαη δνκηθά ζηνηρεία ηνπ θεηκέλνπ, ην θαζηζηνύλ μερσξηζηό ζηελ ειιεληθή ινγνηερληθή πξαγκαηηθόηεηα ηεο επνρήο ηνπ. Ο Ρνΐδεο, κε ην πξόζρεκα ηεο ηζηνξηθήο πξαγκαηείαο, ππνλνκεύεη ηόζν ην ινγνηερληθό ζεζκό όζν θαη ηηο θνηλσληθέο ζπκβάζεηο. Ο θαηαιπηηθόο ηνπ ζαξθαζκόο ζηελ άζθεζε ηεο ζάηηξαο θαη ε απόζηαζε από ην ξνκαληηθό ύθνο ζπλεξγνύλ ζηε κνλαδηθόηεηα απηνύ ηνπ πεδνγξαθήκαηνο. Καζ όιε ηε δηάξθεηα ηνπ 19 νπ αηώλα ην έξγν επαλεθδόζεθε πνιιέο θνξέο ζηα ειιεληθά, απέθηεζε ζξπιηθή θήκε θαη κεηαθξάζηεθε ζε πνιιέο επξσπατθέο γιώζζεο, γλσξίδνληαο κεγάιε επηηπρία, αζπλήζηζηε γηα ειιεληθό ινγνηερληθό έξγν. Βνήζεζε ζε απηό ε πινθή, ε εύζηνρε κπζνπιαζηηθή

9 επεμεξγαζία θαη ε ζύειια πνπ μέζπαζε όηαλ ε ειιεληθή Δθθιεζία ζηξάθεθε ελαληίνλ ηνπ βηβιίνπ. ηηο αληηδξάζεηο απάληεζε ν Ρνΐδεο κε ηηο έμνρεο «Δπηζηνιέο Αγξηληώηνπ». Πξόθεηηαη γηα ππνδείγκαηα θξηηηθήο νμύλνηαο θαη ππνλνκεπηηθήο εηξσλείαο, ζηα νπνία θνξπθώλεηαη ην ξνΐδεην ύθνο, θαζώο επηρεηξεί λα αλαηξέζεη ηηο ύβξεηο θαη ηηο ζπθνθαληίεο αιιά θαη λα ινηδνξήζεη επζρήκσο ηνπο επηθξηηέο ηνπ. πσο γξάθεη ν αληςηόο ηνπ Ρνΐδε, θαη πξώηνο ζπζηεκαηηθόο εθδόηεο ησλ Έξγσλ ηνπ, Α. Μ. Αλδξεάδεο, δπζηπρώο επέδεζε ηνπ Ρνΐδε «ην ζύζηεκα ηνπ ραξαθηεξίδεηλ σο ερζξνύο ηεο παηξίδνο θαη ηεο εθθιεζίαο πάληαο ηνπο εθθξάδνληαο ηζηνξηθήλ, θηινζνθηθήλ ή γισζζνινγηθήλ γλώκελ απαξέζθνπζαλ εηο ηαύηελ ή εθείλελ ηελ νκάδα». Ο Ρνΐδεο θαηαπηάζηεθε, επίζεο, κε ηε δηεγεκαηνγξαθία ζε κεγάιε ειηθία, θπξίσο γηα ιόγνπο βηνπνξηζηηθνύο. Από ηελ επνρή ηεο Πάπηζζαο πέξαζαλ πεξίπνπ ηξηάληα ρξόληα έσο όηνπ θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο, ζε εθεκεξίδεο θαη πεξηνδηθά ηεο επνρήο, ηα πξώηα αθεγήκαηά ηνπ. Ζ ζεκαηηθή ηνπο πεξηζηξέθεηαη, θαηά θύξην ιόγν, ζε δύν άμνλεο: ηηο παηδηθέο ηνπ αλακλήζεηο από ηε ύξν θαη ην δσηθό βαζίιεην. Ο πξώηνο άμνλαο αληιεί ην πιηθό ηνπ από ην ηακείν ηεο κλήκεο γηα λα ζηειηηεύζεη ην παξόλ, ν δεύηεξνο δηνρεηεύεη ζε κεηαθνξηθέο επηλνήζεηο ην κηζαλζξσπηζκό ηνπ. Απηό πνπ δηαθξίλεη ηε ζπγθεθξηκέλε επίδνζή ηνπ ζηνλ πεδό ιόγν είλαη αζθαιώο ε δεμηνηερλία ηνπ ύθνπο, ν γλσζηόο ξνΐδεηνο αηθληδηαζκόο ηνπ αλαγλώζηε κε απξνζδόθεηεο παξεθθιίζεηο ηεο γξαθήο, αθόκε θαη όηαλ αζρνιείηαη κε ην πην θνηλόηνπν ζέκα. Έλα άιιν ζεκαληηθό ζηνηρείν, πνπ απαληάηαη ζε όιν ην έξγν ηνπ Ρνΐδε, θαη βξίζθεη ηελ ηδηαίηεξε ρξήζε ηνπ ζηα δηεγήκαηά ηνπ, είλαη ν αλειέεηνο ζαξθαζκόο θαη ε ιεπηή εηξσλεία, πνπ απηνζρνιηάδνπλ θαη εμνρήλ ηελ ίδηα ηε γξαθή ηνπ, αθνύ ηε δηαπνηίδνπλ κε ην βαζύηαην κεδεληζκό ηνπ θαηαρξεζηηθνύ ιόγνπ. Σν κάηη ηνπ Ρνΐδε δελ θνιαθεύεη, ε γιώζζα ηνπ δελ θαινπηάλεη. Γελ αληηδηθεί κόλν κε ηελ θνηλσλία ηεο επνρήο ηνπ αιιά θαη κε ηα πνιηηηζκηθά ζηεξεόηππά ηεο. Γη απηό κπνξνύκε αθόκε θαη ηνλ δηαβάδνπκε. πσο έρσ ππνζηεξίμεη ζε παιαηόηεξν θείκελν κνπ (από ην νπνίν απνζπώ νξηζκέλεο επηζεκάλζεηο) ν ειιεληθόο 19 νο αηώλαο είλαη έλαο αηώλαο πνπ ζεκαδεύεηαη, ζην ρώξν ηεο ινγνηερλίαο, από ηελ «θξίζε ησλ εηδώλ». Ζ θξίζε απηή είλαη παξάγσγν ηεο ελαγώληαο επηδίσμεο γηα ηε δεκηνπξγία «εζληθήο ινγνηερλίαο» θαηά ηα επξσπατθά πξόηππα. ηελ επίηαζε ηνπ πξνβιήκαηνο ζπκκεηέρνπλ θαη δύν άιινη παξάγνληεο: ε δηαρείξηζε ηεο «αξραίαο θιεξνλνκηάο» θαη ε ζεζκνζέηεζε ηεο «εζληθήο γιώζζαο». Σν ηνπίν είλαη ξεπζηό, νιηζζεξό θαη αληηθαηηθό. Καζώο ην «γέλνο ησλ Γξαηθώλ» αλαδεηά ζπαζκσδηθά ην δξόκν πνπ ζα επηηξέςεη λα αλαδπζεί ην «θξάηνο ησλ Διιήλσλ», νη ζπγγξαθείο επηρεηξνύλ θη απηνί λα ζπκβηβάζνπλ ηηο επηηαγέο ηεο εζληθήο αλάγθεο κε ηα θειεύζκαηα ηεο ζύγρξνλεο επξσπατθήο ινγνηερλίαο θαη ζθέςεο. Ζ απόπεηξα σζηόζν γηα ηελ θαηαζθεπή θαη θαζηέξσζε επίζεκεο πνιηηηζκηθήο ηαπηόηεηαο, ζηελ πεξίνδν απηή, ήηαλ θαηαδηθαζκέλε ελ κέξεη λα απνηύρεη. Απηό πνπ πξνέθπςε ζε όια ηα επίπεδα (ινγνηερλία, ζθέςε, πνιηηηζκόο, θνηλσληθνί ζεζκνί), θαηά αλαπόθεπθην ηξόπν, δηαθξηλόηαλ θπξίσο γηα ηελ αζηάζεηα ηεο κνξθήο ηνπ θαη ηελ αξγή αλάπηπμε ηεο ζεζκηθήο ηνπ απνδνρήο. Ζ γέλεζε ηεο ζύγρξνλεο ειιεληθήο ινγνηερλίαο θαη ε κεηέπεηηα εμέιημή ηεο δελ κπνξνύλ λα θαηαλνεζνύλ επαξθώο, αλ δελ ζπλππνινγηζηεί ζηελ ηζηνξηθή αηηηνινγία θαη ε αξρηθή «θξίζε ησλ εηδώλ», πνπ δελ ήηαλ παξά έθθαλζε ηεο γεληθεπκέλεο θξίζεο ηεο κνξθήο. Ο Ρνΐδεο αλήθεη ζε εθείλνπο ηνπο ζπγγξαθείο πνπ αμηνπνίεζαλ ηα θξαηνύληα κέζα επηθνηλσλίαο κε ηξόπν ζπζηεκαηηθό θαη επθάληαζην. Έγξαςε θείκελα πνιηηηθά, ζαηηξηθά, ινγνηερληθά, θξηηηθά, επηζηεκνληθά πνπ, ζηελ πξώηε κνξθή ηνπο, δεκνζηεύηεθαλ ζε εθεκεξίδα, ζε πεξηνδηθό ή ζε θπιιάδην. Μαδί κε απηά έγξαςε θαη θείκελα ηα νπνία είλαη δύζθνιν λα ππαρζνύλ ζε θάπνηα ελδηάκεζε θαηεγνξία, λα θαηαηαρζνύλ απνθιεηζηηθά ζε θάπνην ινγνηερληθό είδνο. Ζ ίδηα ε πθή ηνπο απαγνξεύεη ηνπο απόιπηνπο δηαρσξηζκνύο. Δίλαη άιισζηε θαλεξό όηη ν ηξόπνο γξαθήο εθκεηαιιεύεηαη ηελ αζηάζεηα ησλ νξίσλ θαη ηε ζρεηηθόηεηα ησλ ζπκβάζεσλ. Ωο πξνο ην δήηεκα ησλ εηδώλ, ν Ρνΐδεο ππήξμε όλησο πόηε έλαο Κέληαπξνο ηεο γξαθήο θαη πόηε έλαο ρακαηιέσλ ηεο ζθέςεο. Ζ πξώηε θαη θπξηόηεξε δπζθνιία πεγάδεη από ην «είδνο» ηεο ινγνηερληθήο γξαθήο ηνπ Ρνΐδε, πνπ θαίλεηαη λα κελ αθνινπζεί ηνύο νηθείνπο θαλόλεο ηεο πεδνγξαθίαο θαη λα κελ αληαπνθξίλεηαη ζηηο πξνζδνθίεο ησλ πεξηζζόηεξσλ κειεηεηώλ γηα ηε δεκηνπξγηθή θαληαζία. Ζ κεζνδηθά δνκεκέλε θαη πνιπδηάζηαηε ξνΐδεηα γξαθή δίλεη ηελ εληύπσζε εγθεθαιηθήο θαηαζθεπήο, ζθόπηκα πεξίπινθεο θαη πνιύκνξθεο. Σα ηερλάζκαηα ηνπ Ρνΐδε, ηδηαίηεξα ζηελ Πάπηζζα αιιά θαη ζηα ζπξηαλά ηνπ δηεγήκαηα, είλαη ηερλάζκαηα πνπ ζπκίδνπλ έληνλα ηελ επηηήδεηα γξαθή ηνπ Σδόλαζαλ νπίθη θαη ηνπ Λόξελο ηεξλ. Ζ δύζζπκε ζρέζε ηνπ Ρνΐδε κε ηελ

10 πεδνγξαθία είλαη πξαγκαηηθή, θαζώο επίζεο θαη ε «δηαρείξηζε» ηνπ ύθνπο από κηα πξννπηηθή εηξσληθήο απόζηαζεο. Ζ δηθνξνύκελε ζηάζε ηνπ απέλαληη ζην κύζν ηεο ινγνηερλίαο είρε ηε βαζύηεξε αηηία ηεο ζηε δπζπηζηία πνπ έηξεθε γηα ηα έξγα ηεο θαληαζίαο. Ο Ρνΐδεο, θαη ζηα ινγνηερληθά ηνπ έξγα, παξακέλεη πάληα κέγαο αξλεηήο ηνπ ελδίδεηλ ζην κύζν, ζην ηαπηίδεηλ ινγνηερλία θαη δσή. Σν ιάζνο ηεο θξηηηθήο, ζύγρξνλεο θαη κεηαγελέζηεξεο, δελ έγθεηηαη ζε απηήλ ηε δηαπίζησζε αιιά ζηελ αδπλακία ηεο λα θαηαλνήζεη όηη, αθόκε θαη κηα ηέηνηα ηδηόξξπζκε ζρέζε κε ηε ινγνηερληθή γξαθή εκπεξηέρεηαη ζηνπο λόκηκνπο θαη γόληκνπο ηξόπνπο παξαγσγήο αθεγεκαηηθνύ έξγνπ. Σξία είλαη ηα θύξηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ηδηόξξπζκεο γξαθήο ηνπ. ηελ πξώηε θαηεγνξία έρνπκε ηνλ Ρνΐδε ινγνηέρλε, αθξηβέζηεξα ηε ζπνπδαία ζπλεηζθνξά ηνπ ζηε δηακόξθσζε ηνπ ειιεληθνύ πεδνύ ιόγνπ κε ηελ επηλόεζε λεόηξνπσλ αθεγεκαηηθώλ ηερληθώλ. ηε δεύηεξε έρνπκε ηνλ θξηηηθό, πην αλαιπηηθά, ηε δξαζηηθή δεκόζηα παξνπζία ελόο θξηηηθνύ ιόγνπ πνπ ζπλδπάδεη ην ζεσξεηηθό δηαθέξνλ, ηε δεκηνπξγηθή άξλεζε, ηελ νμύηεηα ηνπ επηρεηξήκαηνο θαη ηελ πθνινγηθή θαηλνηνκία. ηελ ηξίηε θαηεγνξία έρνπκε ηνλ Ρνΐδε δνθηκηνγξάθν, δειαδή ηνλ πβξηδηθό εθείλν ιόγν πνπ ζπλδπάδεη ηνλ θξηηηθό ξηδνζπαζηηζκό κε ηελ αθεγεκαηηθή δεμηνηερλία. ηελ πξαγκαηηθόηεηα βέβαηα νη ηξεηο απηέο ηδηόηεηεο δελ ππάξρνπλ απηόλνκα νύηε κπνξνύλ λα ιεηηνπξγήζνπλ αλεμάξηεηα ε κία από ηελ άιιε ζπλππάξρνπλ ζηελ έκκνλε άζθεζε ηεο γξαθήο θαη ζηελ ηειεηνζεξηθή αλαδήηεζε ηνπ ύθνπο. Σν πεξίθεκν ύθνο ηνπ Ρνΐδε δελ είλαη παξά ην πβξηδηθό απνηέιεζκα κηαο πνιπκήραλεο πεξηπέηεηαο κε ηα είδσια ηεο γξαθήο, κε ηα είδε ηνπ ιόγνπ πνπ αλαδύνληαη ην 19 ν αη. γηα λα πξνζρεκαηίζνπλ ην πεξηερόκελν ηνπ ηζηνξηθνύ κνξθώκαηνο πνπ γξήγνξα ζα νλνκαζηεί ειιεληθή ινγνηερλία. ηα θείκελα ηνπ Ρνΐδε δηαπηζηώλνληαη δύν δξαζηήξηα θηλήκαηα ηνπ ζηνραζκνύ, πνπ θαηάγνληαη από ην πλεύκα ηνπ δνθηκίνπ θαη πνπ έρνπλ ηελ αληίζηνηρε πθνινγηθή επέλδπζε: ε αληηζπκβαηηθή θξηηηθή πξνζέγγηζε θαη ε εηθνλνθιαζηηθή πνιηηηζκηθή ζπκπεξηθνξά. Αθόκε θαη όηαλ ε πθνινγηθή επέλδπζε έρεη έληνλν ξεηνξηθό ραξαθηήξα θαη ε αλάπηπμε ησλ επηρεηξεκάησλ ζηεξίδεηαη ζηα ηερλάζκαηα κηαο έκπεηξεο ζνθηζηηθήο, ε γξαθή ηνπ παξακέλεη αεηθίλεηα παξνύζα ζην παηρλίδη ηεο πξσηνηππίαο. Ο Ρνΐδεο απεδείρζε δεηλόο ρεηξηζηήο ηεο θξηηηθήο αληηπαιόηεηαο θαη ηεο ηδενινγηθήο άξλεζεο. Απηή ε ζηάζε πξνζηδηάδεη ζε έλαλ ηύπν πλεπκαηηθνύ αλζξώπνπ ν νπνίνο απνδίδεη θαιύηεξα κε ηε ξήμε θαη ζάιιεη ππό ζπλζήθεο αέλαεο θξίζεο, δηόηη αληηιακβάλεηαη κε θαηεμνρήλ εζηθνύο όξνπο ηε ζρέζε ηεο γξαθήο ηνπ πξνο ηνλ θόζκν. Γξάθσ ζεκαίλεη, ζηε γιώζζα απηνύ ηνπ αιαδνληθνύ αληηξξεηηζκνύ, ηελ εθιεπηπζκέλε δηαδηθαζία δηαξθνύο αλαίξεζεο θαη ακθηζβήηεζεο πνπ θαζηζηά ηε γξαθή ιεηηνπξγηθό κέζν θνηλσληθήο θξηηηθήο δηαθνξεηηθά ζεσξείηαη αηζζεηηθό θαπξίηζην, αλ όρη επηβιαβήο ζπλήζεηα. Ζ άξλεζε, ε νπνία, ζηελ πεξίπησζε απηή, ιεηηνπξγεί πιένλ σο απηνκαηηζκόο, κεηνπζηώλνληαο θαη εμηδαληθεύνληαο ηελ πεξίπινθε ζρέζε ηνπ ππνθεηκέλνπ κε ην θνηλσληθό - ηζηνξηθό, γίλεηαη ν θηλεηήξηνο κνριόο ηεο γξαθήο, ε ζεκαληηθόηεξε ηθαλή ζπλζήθε ηεο, παξνύζα αθόκε θαη ζηηο ειάρηζηεο απνδνρέο, ζηηο ζπάληεο αλαγλσξίζεηο. Πξάγκαηη, θάζε αλαγλώξηζε, θάζε απνδνρή ηνπ Ρνΐδε ζηεξίδεηαη ζε άιιεο, θαλεξέο ή θξπθέο, απνξξίςεηο θαη θηλεηνπνηεί κεγαιύηεξεο αξλήζεηο ζηηο ζπλέπεηέο ηεο.