Η Επιρροή των Γυναικείων Σπουδών και των Σπουδών Φύλου στα Προπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών Τέχνης του Εξωτερικού

Transcript

1 Η Επιρροή των Γυναικείων Σπουδών και των Σπουδών Φύλου στα Προπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών Τέχνης του Εξωτερικού Κωστής Σταφυλάκης Η παρούσα έρευνα επιχειρεί να προσφέρει ένα ευρύτερο πλαίσιο κατανόησης της σχέσης μεταξύ των εκπαιδευτικών συνθηκών της ΑΣΚΤ και του κοινωνικού φύλου της γυναίκας απόφοιτου. Δεν μπορεί έτσι παρά να εστιάσει σε έναν από τους πυλώνες της εκπαιδευτικής διαδικασίας, το Πρόγραμμα Σπουδών της ΑΣΚΤ, προσφέροντας τα εργαλεία για μια κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η φοιτήτρια αντιμετωπίζεται μέσα σε ένα εκπαιδευτικό πεδίο ως «έμφυλο» υποκείμενο. Πέραν των κατευθύνσεων που προτείνει η Ευρωπαϊκή Ένωση για την πολιτική της ισότητας στους χώρους εκπαίδευσης, η διεύρυνση των βορειοαμερικανικών και δυτικοευρωπαϊκών πανεπιστημιακών προγραμμάτων προς τις γυναικείες Σπουδές (Women s Studies) στα μέσα της δεκαετίας του 1960 και τις σπουδές φύλου (Gender Studies) στα τέλη της δεκαετίας του 1980 δημιούργησε νέες συνθήκες κατανόησης της ίδιας της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης. Αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής ήταν μια διαρκώς ταλαντευόμενη ενσωμάτωση εκπαιδευτικών ενοτήτων με θέμα το γυναικείο ζήτημα και το κοινωνικό φύλο σε πανεπιστημιακά κέντρα καλλιτεχνικής και μη εκπαίδευσης του δυτικοευρωπαϊκού και βορειοαμερικανικού χώρου με εμφανή διεπιστημονική και διατμηματική δομή. Η ενσωμάτωση αυτή είχε πάντα το χαρακτήρα μιας «υπό διαμόρφωση» εκπαιδευτικής διαδικασίας διαρκώς υφιστάμενης σε αλλαγές και ίσως «πειραματισμούς». Στην ουσία, η διαδικασία αυτή (παρ)ακολούθησε τις αλλαγές, τις εξελίξεις και τις αναδιατυπώσεις της ίδιας της θεωρίας της τέχνης, των γυναικείων σπουδών και των σπουδών φύλου. Η γενικότερη εικόνα που αποτυπώνεται μέσα από τη μελέτη των σημερινών προπτυχιακών προγραμμάτων σπουδών τέχνης του εξωτερικού παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά αστάθειας, ρευστότητας και μεταβλητότητας ως προς τη δομή της ενσωμάτωσης διδακτικών ενοτήτων που εξετάζουμε: πολύ συχνά, μια σχετική διδακτική ενότητα παρέχεται σε μια ακαδημαϊκή περίοδο (term) αλλά σταματάει να παρέχεται στους φοιτητές ενός επόμενου ακαδημαϊκού έτους. Η δε ονομασίες των ενοτήτων αυτών υφίστανται συχνά αλλαγές και το περιεχόμενο δείχνει να μετατοπίζεται, ή νέες ενότητες 1

2 δημιουργούνται. Βέβαια η θεματική αυτή ρευστότητα είναι περισσότερο χαρακτηριστική, ίσως, στον αγγλοσαξονικό πανεπιστημιακό χώρο αλλά καθίσταται σαφές ότι στα πεδία που εξετάζουμε παρατηρείται πιο έντονα απ ό,τι σε άλλα ακαδημαϊκά πεδία με ισχυρότερη καταξίωση. Η ρευστή και ασταθής υιοθέτηση θεματικών ενοτήτων επαναθέτει όμως ένα στοιχειώδες ερώτημα του «δεύτερου φεμινιστικού κύματος» το οποίο θα πρέπει να μεταφραστεί και στα πλαίσια της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης: αποδυναμώνει, άραγε, η θεσμική νομιμοποίηση του φεμινιστικού λόγου στον ακαδημαϊκό χώρο τον κριτικό χαρακτήρα και την ανατρεπτική δυναμική του ίδιου του φεμινιστικού λόγου; 1 Αντίστοιχα, μήπως η ρευστή υιοθέτηση θεματικών φεμινιστικής θεωρίας και φύλου στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης αναπαράγει μια αντίληψη πολιτικής ορθότητας αποδυναμώνοντας τον κριτικό και πρακτικό πυρήνα της ίδιας της φεμινιστικής τέχνης των προηγούμενων δεκαετιών; Αν και δεν έχουμε την δυνατότητα να προσφέρουμε εδώ μια συνολική απάντηση στο κεντρικό αυτό ερώτημα πρέπει να εξετάσουμε την εξάπλωση των σπουδών φύλου και της φεμινιστικής θεωρίας προς την καλλιτεχνική εκπαίδευση παράλληλα με ένα άλλο συγγενές φαινόμενο: τη δημιουργία τμημάτων και κέντρων Κριτικών, Πολιτισμικών και Οπτικών Σπουδών, η οποία, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 μέχρι σήμερα, συνέβαλε στην ραγδαία αλλαγή του πλαισίου της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης καθώς προκάλεσε την αποκέντρωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας από την «παραδοσιακότερη» μονοτμηματική ή ολιγοτμηματική σχολή τέχνης σε σχήματα διατμηματικής συνεργασίας αλλά και σε προπτυχιακά προγράμματα τέχνης που δε στεγάζονται σε αποκαλούμενες Σχολές Καλών Τεχνών (αλλά αντίθετα σε τμήματα ή σχολές οπτικών τεχνών για παράδειγμα). Η ίδια η συσχέτιση πολιτισμικών σπουδών και γυναικείων σπουδών αποτελεί ασφαλώς ένα εγχείρημα που υφίσταται κριτική ανασκόπηση. Χαρακτηριστικά, ορισμένοι αναλυτές εκτιμούν ότι η συμπερίληψη θεματικών που πηγάζουν από τις πολιτισμικές και πολύ-πολιτισμικές σπουδές στα ίδια τα προγράμματα γυναικείων σπουδών ήταν απόρροια της αμφιλεγόμενης προσπάθειας «πολύπολιτισμικοποίησης» του προγράμματος σπουδών. Το μεθοδολογικό πρόβλημα εδώ 1 Το ερώτημα τίθεται επιτακτικά εμπρός στην προϊούσα καθιέρωση των σπουδών φύλου στο χάρτη των αναγνωρίσιμων και «νομιμοποιημένων» πεδίων ακαδημαϊκής γνώσης, βλ. Αθηνά Αθανασίου, Εισαγωγή: Φύλο, εξουσία και υποκειμενικότητα μετά το «δεύτερο κύμα» στο Φεμινιστική θεωρία και πολιτισμική κριτική, (επ.) Αθηνά Αθανασίου, (μετ.) Πελαγία Μαρκέτου, Μαργαρίτα Μηλιώρη, Αιμίλιος Τσεκένης, Αθήνα, νήσος, 2006, σελ.16. 2

3 έγινε σαφέστερο όταν οι θεματικές επικεντρώνονταν στην «τοπικότητα» των υπό εξέταση υποκειμένων (π.χ. Λατινοαμερικάνοι γκέι και λεσβίες) με τέτοιο τρόπο ώστε να υποβαθμίζεται η διεθνική σχεσιακότητα που χαρακτηρίζει τα κοινωνικά φύλα, τις σεξουαλικότητες, τις φυλές, τις τάξεις, τα έθνη κ.ο.κ. 2 Η σχεσιακότητα αυτή πρέπει να διαφοροποιείται, σύμφωνα με ορισμένους στοχαστές, από τον πολιτισμικό σχετικισμό που αρκετές φορές χαρακτηρίζει τις πολιτισμικές σπουδές. Το ίδιο μεθοδολογικό πρόβλημα αναπαράγεται στη σχέση μεταξύ καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και σπουδών φύλου στο βαθμό που η διδασκαλία συγκεκριμένων «περιοχών» των σπουδών φύλου μπορεί να λειτουργεί ως άλλοθι για την απουσία αναφοράς στις ίδιες τις κατακτήσεις του κινήματος των γυναικών στη τέχνη και στον τρόπο με των οποίο οι πρακτικές των γυναικών καθόρισαν την συνολική μορφή και το ρόλο της σύγχρονης τέχνης. Επομένως, η συμμετοχή των τμημάτων ή κέντρων πολιτισμικών, κριτικών και ανθρωπιστικών σπουδών στα προπτυχιακά προγράμματα τέχνης συμβάλλει ίσως στον πολλαπλασιασμό των αναφορών και των προσεγγίσεων των θεμάτων φύλου. Όμως το περιεχόμενο της συμβολής αυτής θα πρέπει να αξιολογηθεί εκ νέου. Αν και επιχειρούμε μια πρώτη διάγνωση μέσα από ένα ικανοποιητικό δείγμα τέτοιων τμημάτων που προσφέρουν προπτυχιακές σπουδές τέχνης και κέντρων που συνεργάζονται με τέτοια τμήματα, δεν θα προβούμε σε κάποιο τελικό συμπέρασμα στο βαθμό που ένα τέτοιο εγχείρημα θα προϋπέθετε μια αναλυτική καταγραφή της σχετικής διδακτέας ύλης, πράγμα που καθίσταται αδύνατο λόγω της περιορισμένης δυνατότητας άντλησης λεπτομερειακού υλικού για το ακριβές περιεχόμενο των μαθημάτων. Η συνεργασία των πανεπιστημίων του εξωτερικού για την ενημέρωση των ερευνητών είναι από μέτρια ως κακή εφόσον διαφαίνεται αποφυγή διάχυσης πληροφοριών εκ μέρους τους, παρά την επισημότητα των αιτημάτων των ερευνητών που, σε πρώτη φάση, διατυπώθηκαν με τη μορφή επίσημης αλληλογραφίας της ΑΣΚΤ με πρυτανική υπογραφή. Υπήρξε, παρ όλα αυτά ένας μειοψηφικός αριθμός πανεπιστημίων που ανταποκρίθηκαν θερμά στην ηλεκτρονική αλληλογραφία και προσέφεραν διευκρινίσεις επί του περιεχομένου των μαθημάτων που μας ενδιέφεραν. 2 Η Ella Shohat εξηγεί ότι όταν τα δυτικά ακαδημαϊκά ιδρύματα εστιάζουν σε μη-δυτικούς χώρους, επικρατεί μια λογική γεωγραφικής απομόνωσης όπου οι ποικίλες περιοχές θεωρούνται αποκομμένες από το «κέντρο» αλλά και η μια από την άλλη. Αντίθετα η Shohat προτείνει ότι σε μια εποχή που κυριαρχούν τα υπερεθνικά δίκτυα εικόνων, ήχων, αγαθών και πληθυσμών, υπάρχει ανάγκη για επανεξέταση των ταυτοτικών προσδιορισμών και των περιορισμών των πειθαρχιών που ασχολούνται μ αυτούς. Βλ. Ella Shohat, Area Studies στο A Companion to Gender Studies, (eds) Philomena Essed, David Theo Goldberg, Audrey Kobayashi, United Kingdom, Blackwell Publishing, 2005, σελ

4 Σε κάθε περίπτωση, η έρευνα άντλησε υλικό τόσο από τους διαδικτυακούς κόμβους των τμημάτων (ιστορία των τμημάτων, περιγραφές των σκοπών τους, δομές λειτουργίας και γενικό πρόγραμμα σπουδών, περιγραφές μαθημάτων κ.ο.κ.) όσο και από ήδη υπάρχον έντυπο υλικό (prospectus) στην ΑΣΚΤ, όπως και από την ηλεκτρονική αλληλογραφία με διδάσκοντες και υπεύθυνους προγραμμάτων. Το αρκετά πλούσιο έντυπο υλικό που συγκεντρώθηκε από την ερευνητική διαδικασία (διαδικτυακό υλικό με περιγραφές σχολών, τμημάτων και μαθημάτων) θα παραδοθεί στην ΑΣΚΤ με στόχο την περαιτέρω αξιοποίησή του για έρευνα και δικτύωση των φοιτητών. Η έρευνά μας αναδεικνύει κάτι ευρύτερο αλλά αρκετά σαφές ως προς την εξέλιξη των θεωρητικών σπουδών στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης: ο πολλαπλασιασμός των μορφών συνεργασίας ανάμεσα σε κέντρα πολιτισμικών, ιστορικών, κριτικών, ανθρωπιστικών κ.ο.κ. σπουδών και σε σχολές ή τμήματα καλών τεχνών συνιστά μια μορφή αντικατάστασης του παραδοσιακού τμήματος ή τομέα θεωρίας ενός ακαδημαϊκού ιδρύματος ο οποίος αναλάμβανε κεντρικά τη θεωρητική κατάρτιση των φοιτητών τέχνης. Ανεξάρτητα βέβαια από κάθε επιφύλαξη και κριτική διερώτηση ως προς το ουσιαστικό περιεχόμενο των εκπαιδευτικών αυτών διαδικασιών, είναι σαφές ότι η μακρόχρονη επαφή των βορειοαμερικανικών και δυτικοευρωπαϊκών ιδρυμάτων με ερευνητικά και θεωρητικά αντικείμενα που εγγίζουν την φεμινιστική θεωρία, κριτική και τέχνη, το γυναικείο ζήτημα και το κοινωνικό φύλο, οδήγησε στη συσσώρευση εμπειρίας η οποία βρίσκεται στο υπόστρωμα των τρόπων διδασκαλίας αλλά και στον τρόπο διαχείρισης ευρύτερων θεωρητικών ενοτήτων της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης. Έτσι αν και αρκετές περιγραφές προπτυχιακών προγραμμάτων τέχνης της Μ. Βρετανίας, για παράδειγμα, δεν περιλαμβάνουν ευθείς αναφορές στις σχετικές με το φύλο θεματικές, οι υπεύθυνοι των προγραμμάτων υπογραμμίζουν σε κάθε μορφή επικοινωνίας με τους ερευνητές ότι οι εξεταζόμενες προβληματικές διαπερνούν, διατρέχουν οριζόντια, την όλη σύλληψη της θεωρητικής και πρακτικής φύσης του προγράμματος. Βέβαια πέραν των γενικών αυτών διαβεβαιώσεων ή διακηρύξεων η παραπάνω διαπίστωση επιβεβαιώνεται σε μεγάλο βαθμό από μια άλλη παράμετρο που δεν μπορούμε να παρακάμψουμε. Στον αγγλοσαξονικό χώρο κυρίως σημαντικές γυναίκες καλλιτέχνιδες που έχουν στο παρελθόν πρωτοστατήσει στην φεμινιστική τέχνη και στη διερεύνηση ζητημάτων κοινωνικού φύλου και σεξουαλικότητας αποτελούν σημαντικές παρουσίες ανάμεσα στους διδάσκοντες σε τμήματα τέχνης. 4

5 Η παρούσα έρευνα πραγματοποιείται σε μια χρονική στιγμή διεργασιών και αλλαγών, όπως οι πρόσφατες αλλαγές στο προπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών της ΑΣΚΤ, η λειτουργία νέων μεταπτυχιακών προγραμμάτων και η ίδρυση νέου τμήματος Ιστορίας και Θεωρίας της τέχνης. Οι αλλαγές αυτές διαμορφώνουν ίσως το πλαίσιο για μια δυναμική διεύρυνση των διδακτικών ενοτήτων. Η μελέτη των προγραμμάτων σπουδών πανεπιστημίων του εξωτερικού που αξιοποιούν τη συνισταμένη του φύλου μπορεί εδώ να αποτελέσει πηγή εξέτασης και σύγκρισης της εκπαιδευτικής μεθοδολογίας με στόχο τη σταδιακή θέσμιση ενός ευαίσθητου σε ζητήματα αποκλεισμού, ταυτότητας, κοινωνικού φύλου, περιεχομένου και τρόπου διδασκαλίας. Επιχειρώντας να συμβάλλουμε στη δυναμική που αναπτύσσεται στο εσωτερικό της ΑΣΚΤ προβαίνουμε στην εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων τα οποία θεωρούμε πιθανώς χρήσιμα για την ενδο-πανεπιστημιακή συζήτηση και ζύμωση. Ερευνούμε, έτσι, με τον πιο διεξοδικό τρόπο που μας επιτρέπει η οικονομία της παρούσας έρευνας, μια σειρά προπτυχιακών προγραμμάτων από πανεπιστήμια της Ευρώπης, της Αμερικής, αλλά και ορισμένα πανεπιστήμια της Αυστραλίας με στόχο να εντοπίσουμε τα εξής: σε ποιο βαθμό η προβληματική του φύλου επηρεάζει σήμερα τα προπτυχιακά προγράμματα σπουδών καλών τεχνών και με ποιους τρόπους εκδηλώνεται η επιρροή αυτή στα προπτυχιακά προγράμματα σπουδών τέχνης του εξωτερικού. Στόχος μας δεν είναι να προβούμε στην πλέον εξονυχιστική αποτίμηση ή αξιολόγηση των προγραμμάτων εξωτερικού, καθώς αυτό θα αποτελούσε ένα αυτόνομο ερευνητικό εγχείρημα με μακροσκελή πονήματα που θα οδηγούσαν σε παρεκτροπή από τον πυρήνα της έρευνας. Το ΕΠΕΑΕΚ «Μελέτη Λειτουργικής Αναδιάρθρωσης της ΑΣΚΤ, Αναθεώρησης του Προγράμματος Σπουδών και Υποστήριξης του με Νέα Εκπαιδευτικά Μέσα και Συγγράμματα» (ΑΣΚΤ, Ιούνιος 1999) προσφέρει μια λεπτομερέστατη εικόνα της εκπαιδευτικής και οργανωτικής διάρθρωσης σχολών του εξωτερικού, με δείγμα 50 σχολών από την Ευρώπη, την Τουρκία, την Ιαπωνία και τις Η.Π.Α. 3 Αν και δεν είναι δυνατή μια αντίστοιχη κατάταξη των πανεπιστημίων ανάλογα με τη διάρθρωση και την εκπαιδευτική δομή τους, περιγράφουμε όσο το 3 ΕΠΕΑΕΚ: «Μελέτη Λειτουργικής Αναδιάρθρωσης της ΑΣΚΤ, Αναθεώρησης του Προγράμματος Σπουδών και Υποστήριξης του με Νέα Εκπαιδευτικά Μέσα και Συγγράμματα», ΑΣΚΤ, Ιούνιος 1999, σελ.3 5

6 δυνατόν ακριβέστερα τη δομή του εκάστοτε προγράμματος και του τμήματος στο οποίο ανήκει. Πρέπει να σημειωθεί ότι η κατάτμηση σχολών και τμημάτων που προτείνει το ΕΠΕΑΕΚ «Μελέτη Λειτουργικής Αναδιάρθρωσης» δεν ακολουθείται κατά γράμμα εφόσον οι νέες δομές που παρατηρούνται δεν υπάγονται πάντα στις τρεις προτεινόμενες από το EΠΕAEK κατηγορίες: α) Αυστηρά εργαστηριακές σχολές με βασική εργαστηριακή μονάδα το αυτόνομο εργαστήριο, β) σχολές εφαρμοσμένων τεχνών που συμπεριλαμβάνουν τομείς ή κατευθύνσεις ζωγραφικής, χαρακτικής και γλυπτικής, γ) σχολές διαρθρωμένες σε τμήματα στα οποία συμπεριλαμβάνονται συνήθως καλές και εφαρμοσμένες τέχνες, ιστορία και θεωρία της τέχνης, καλλιτεχνική εκπαίδευση, συντήρηση και αποκατάσταση, φωτογραφία, νέες τεχνολογίες και οι εφαρμογές τους, βίντεο, τηλεόραση, κινηματογράφος, και σπανιότερα μουσική και θέατρο ή ευρύτερα επιτελεστικές τέχνες (τα 2/3 του δείγματος του παραπάνω ΕΠΕΑΕΚ ανήκουν σ αστή τη κατηγορία). 4 Αν και οι παραπάνω κατηγοριοποιήσεις αποτελούν την αναγκαία βάση μιας κατάταξης των διαφορετικών εκπαιδευτικών μορφών, η δημιουργία διεπιστημονικών κέντρων έρευνας στα πανεπιστήμια προκαλεί αναδιάταξη των καθιερωμένων δομών με αποτέλεσμα την αποτύπωση μιας ακόμα πιο πολύπλοκης εικόνας. Υπάρχουν όμως χαρακτηριστικά συμπεράσματα τα οποία μας βοηθούν να αναστοχαστούμε πάνω στους στόχους του προγράμματος σπουδών της Α.Σ.Κ.Τ., να σκεφτούμε το πώς ενδεχομένως θα μεταφράζονταν οι νέες εκπαιδευτικές ενότητες στο πλαίσιο των αναγκών της Α.Σ.Κ.Τ. Βεβαίως οι «ανάγκες» τις Α.Σ.Κ.Τ. δεν αντιμετωπίζονται από τους ερευνητές ως εκ των προτέρων πιστοποιημένες και αμετάβλητες. Επομένως η επιλογή των πανεπιστημίων και των προγραμμάτων στα οποία θα αναφερθούμε γίνεται με άξονα την ανάδειξη της πολλαπλότητας των τρόπων αντιμετώπισης ζητημάτων φύλου και όχι με άξονα μια «εκλεκτική» απαρίθμηση καταξιωμένων πανεπιστημιακών προγραμμάτων. Η αξιολόγηση των εκπαιδευτικών τάσεων που παρουσιάζονται αποτελεί έργο των υπευθύνων κατάρτισης του οποιουδήποτε προγράμματος σπουδών. Αν και θεωρούμε ότι το ερευνητικό υλικό που προσφέρουμε βοηθά αρκετά μια τέτοια αξιολόγηση, κάτι τέτοιο δεν θα ήταν σκόπιμο στα πλαίσια της παρούσας έρευνας. Δεν μπορούμε, ωστόσο, παρά να επισημάνουμε την απουσία πιο οργανωμένων θεματικών ενοτήτων 4 Στο ΕΠΕΑΕΚ, οι επιτελεστικές τέχνες (performative) αναφέρονται ως «παραστατικές». Δεν ακολουθούμε τη μετάφραση αυτή. ΕΠΕΑΕΚ: «Μελέτη Λειτουργικής Αναδιάρθρωσης της ΑΣΚΤ, Αναθεώρησης του Προγράμματος Σπουδών και Υποστήριξης του με Νέα Εκπαιδευτικά Μέσα και Συγγράμματα», ΑΣΚΤ, Ιούνιος 1999, σελ.3 6

7 και προβληματικών που αφορούν το φύλο από το πρόγραμμα σπουδών της ΑΣΚΤ. Αν και ενότητες θεωρίας και ιστορίας της τέχνης υπήρξαν στο παρελθόν και υπάρχουν και τώρα, δεν υπάρχει ούτε κάποια προγραμματική ούτε κάποια «επιμέρους» εστίαση στα αντικείμενα που ερευνούμε. Η παρούσα μορφή του προγράμματος σπουδών της ΑΣΚΤ καθιστά την παράθεση προγραμμάτων εμπλουτισμένων με τέτοιες προβληματικές επιτακτική ανάγκη. Σημαντική επίσης είναι η αναφορά σε μεταπτυχιακά προγράμματα τέχνης του εξωτερικού καθώς η συχνή απουσία διδακτικών ενοτήτων με επίκεντρο το φύλο σε προπτυχιακά προγράμματα αντισταθμίζεται με την προοπτική εξειδίκευσης και έρευνας σε μεταπτυχιακό επίπεδο σπουδών καλών τεχνών. Η εικόνα των μεταπτυχιακών προγραμμάτων είναι αυτή, δε, που αποτυπώνει με τον πιο ακριβή τρόπο το μέγεθος και τη δυναμική διείσδυσης θεματικών φύλου στην καλλιτεχνική εκπαίδευση. Παρ όλα αυτά, δεν επιλέγουμε να επικεντρωθούμε στις μεταπτυχιακές σπουδές τέχνης. Αναφερόμαστε σε αυτές μόνο περιστασιακά όταν εντοπίζουμε κάποια σημαίνουσα διάσταση, αλλά εστιάζουμε εκτενώς στις προπτυχιακές δομές καλλιτεχνικές εκπαίδευσης λόγω της δομικής σημασίας τους για μια πρώτη συγκριτική εικόνα. Για την ανάλυση που πραγματοποιήσαμε αξιοποιήσαμε υλικό από 57 Πανεπιστήμια με σχολές ή τμήματα καλών τεχνών ή οπτικών σπουδών (θεωρητικών, ανθρωπιστικών, πολιτισμικών, κριτικών, ιστορικών σπουδών), και 32 σχολές, τμήματα ή κέντρα γυναικείων σπουδών και σπουδών φύλου. Με στόχο μια όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένη παρουσίαση των αμοιβαίων επιρροών ανάμεσα στα πεδία των γυναικείων σπουδών και σπουδών φύλου παρουσιάζουμε στα επόμενα κεφάλαια: α) τις γενικές μορφές προγραμμάτων Γυναικείων Σπουδών και Σπουδών Φύλου εντοπίζοντας την τάση και το βαθμό ενσωμάτωσης των προβληματικών που αφορούν τις καλές τέχνες στο εσωτερικό τους, β) τα ζητήματα φύλου μέσα από την επιρροή των θεωρητικών, ανθρωπιστικών, κριτικών, πολιτισμικών και οπτικών σπουδών στα προπτυχιακά προγράμματα τέχνης, τους τρόπους δηλαδή εισαγωγής θεματικών που αφορούν το φύλο μέσα από τα νέα πεδία θεωρίας, γ) το πέρασμα από τις Κριτικές Σπουδές στην Κριτική καλλιτεχνική πρακτική [Critical Fine Art Practice] ως μια νέα μορφή καλλιτεχνικής εκπαίδευσης που ενσωματώνει τη θεωρία μ έναν πιο θεμελιακό τρόπο, επομένως, ως ένα βαθμό, και θεματικές που άπτονται του φύλου, δ) το φεμινισμό και το φύλο στη διδασκαλία της κοινοτικής τέχνης και στις νέες κοινωνικές εφαρμογές, δηλαδή τη μετεξέλιξη της δυναμικής σχέσης που 7

8 αναπτύχθηκε σε αρχικές φάσεις του κινήματος των γυναικών ανάμεσα στην τέχνη, την καλλιτεχνική εκπαίδευση και την κοινότητα, ε) το φεμινισμό και το κοινωνικό φύλο ως βασικό άξονα του προγράμματος σπουδών τέχνης, δηλαδή τα προπτυχιακά προγράμματα τέχνης που τοποθετούν στον πυρήνα τους τα ζητήματα φύλου με ποικίλους τρόπους, στ) τα συμπεράσματα της καταγραφής και ανάδειξης του βαθμού και των τρόπων ενσωμάτωσης ζητημάτων φύλου στα προπτυχιακά προγράμματα σπουδών τέχνης, με επίκεντρο την σημασία των ευρημάτων για έναν αναστοχασμό πάνω στο πρόγραμμα σπουδών της ΑΣΚΤ. Γενικές μορφές προγραμμάτων Γυναικείων Σπουδών και Σπουδών Φύλου [Gender Studies] Η μελέτη των προπτυχιακών προγραμμάτων γυναικείων σπουδών και σπουδών φύλου είναι εδώ καθοριστική καθώς τα ίδια τα προπτυχιακά αυτά προγράμματα είναι δομημένα με τέτοιο τρόπο ώστε να συμπεριλαμβάνουν στο βασικό τους κορμό θεματικές που αφορούν την κουλτούρα ή/και τις τέχνες. Είναι σαφές ότι οι οπτικές τέχνες δεν αποτελούν βασικό αντικείμενο των σπουδών αυτών χωρίς όμως να αποκλείονται σχετικές υπο-ενότητες σε ευρύτερες σεμιναριακές δομές. Η θεματική που συναντάται με μεγαλύτερη συχνότητα σε προγράμματα γυναικείων σπουδών ή σπουδών φύλου (ως joint honours degree ή με άλλες μορφές μείζονος ή ελάσσονος κατεύθυνσης) είναι η θεματική «φύλο και λογοτεχνία», η οποίο εστιάζει κυρίως στη μακρά φεμινιστική λογοτεχνική παράδοση. Δύο στοιχεία που καθιστούν προφανή τη σχέση των πανεπιστημιακών αυτών πεδίων με τις πολιτισμικές και ανθρωπιστικές σπουδές είναι: κατά πρώτον η θεμελιακής φύσεως μελέτη των διαφορετικών εθνικών και φυλετικών παραδόσεων φεμινιστικής λογοτεχνίας και κατά δεύτερον η οικουμενική σκοπιά προσέγγισης των γυναικείων ζητημάτων και του κοινωνικού φύλου μέσα από άξονες όπως το χρώμα, η ηλικία, η τάξη, η σεξουαλικότητα, η θρησκεία, η εθνικότητα. Για παράδειγμα, οι προπτυχιακές γυναικείες σπουδές μείζονος κατεύθυνσης (major) στο τμήμα Γυναικείων Σπουδών του George Washington University συνιστούν ένα καθαρά διεπιστημονικό πρόγραμμα παρά την αυτοτέλεια του τμήματος. Για την πραγμάτωσή του συνεργάζεται εκπαιδευτικό προσωπικό από τα τμήματα των ανθρωπιστικών σπουδών, των φυσικών επιστημών και των κοινωνικών 8

9 επιστημών. Απαιτούμενο μάθημα για να εισέλθει ο φοιτητής στην μείζονα κατεύθυνση Γυναικείων Σπουδών είναι χαρακτηριστικά το «Women in Western Civilization», ενώ ο φοιτητής έχει τη δυνατότητα να επιλέξει για το βασικό κορμό των σπουδών του μαθήματα από το τμήμα ανθρωπιστικών σπουδών όπως τα «Chinese Women in Myth, Literature and Film», «African American Literature», «Gender and Literature», «Black Women in American History», «Women in Western Religion», «Latin American Women Writers» και άλλα. Η εστίαση σε θέματα λογοτεχνίας μέσα από το πρίσμα συγκεκριμένης εθνικότητας ή φυλής είναι εμφανής στη συντριπτική πλειοψηφία των πανεπιστημίων που εξετάζουμε και ιδιαίτερα η λογοτεχνία μαύρων γυναικών. Όπως φαίνεται στο παραπάνω πρόγραμμα άλλα και σε πολλά άλλα αντίστοιχα προγράμματα, ο κινηματογράφος είναι η οπτική τέχνη που συναντάται με μεγαλύτερη συχνότητα στα θεματικά πλαίσια που περιγράφουμε ενώ τα εικαστικά σπάνια συμπεριλαμβάνονται. Άλλο ένα αντίστοιχο παράδειγμα αποτελεί το Κέντρο Σπουδών Φύλου του The University of Chicago. Το κέντρο επιχειρεί να προσεγγίσει δημόσιες περιοχές όπου το φύλο και η σεξουαλικότητα συναντούν άλλες πολιτικές, καλλιτεχνικές και θεωρητικές ανησυχίες. Συστεγάζεται με το Κέντρο για τη Μελέτη της Φυλής, της Πολιτικής και της Κουλτούρας και φιλοξενεί συχνά καλλιτέχνες και ακτιβιστές από την κοινότητα του Σικάγο. Ένα από τα βασικά προπτυχιακά μαθήματα για τη μείζονα ή ελάσσονα κατεύθυνση στις σπουδές φύλου είναι το «Viewing Positions, Viewing Pleasures: Sex, Gender, and Sexuality in Theories of Film Spectatorship», το οποίο εστιάζει σε ζητήματα φύλου και σεξουαλικότητας στις θεωρίες κινηματογραφικού υποκειμένου-θεατή των τελευταίων 35 χρόνων ξεκινώντας από την κλασική αποτίμηση της Χολιγουντιανής αφήγησης από την Laura Mulvey. Οι συντάκτες του προπτυχιακού και μεταπτυχιακού προγράμματος γυναικείων σπουδών του Duke University επιχειρούν να λάβουν υπόψη τους τα βασικά προβλήματα που προκύπτουν στις πολιτισμικές σπουδές και στις σπουδές φύλου μέσα από τις μεθοδολογικές «αφαιρέσεις» και την εστίαση στην «εντοπιότητα» των εξεταζόμενων υποκειμένων. Έτσι τονίζουν ότι ερευνούν την ανθρώπινη ταυτότητα ως έναν πρωταρχικό αλλά σε καμία περίπτωση υπεριστορικό ή παγκόσμιο τρόπο οργάνωσης της κοινωνικής ζωής επιδιώκοντας μια διατομεακή ανάλυση του 9

10 κοινωνικού φύλου, της φυλής, της σεξουαλικότητας, και της εθνικότητας. 5 Η διατμηματικότητα και η διατομεακότητα προβάλλονται από το τμήμα ως εχέγγυα για την αποφυγή γενικεύσεων και για την εξειδικευμένη ανάλυση των σχέσεων του φύλου με την φυλή, τη σεξουαλικότητα, την τάξη και το έθνος. Η έμφαση του τμήματος στην ευρύτερη πολιτισμική διάσταση του φύλου διαφαίνεται όμως και από την επιθεώρηση που εκδίδει το τμήμα από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 με τίτλο Signs: Journal of Women in Culture and Society. Μαθήματα που το τμήμα προσφέρει όπως το «Subjects of Alienation: Representation of 20 th Century South Asian Women» βασίζονται στη μελέτη της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου με στόχο την καταγραφή της εμπειρίας των Ινδών και Πακιστανών γυναικών της διασποράς και των επιπτώσεων του Βρετανικού ιμπεριαλισμού και ελιτισμού στη μετααποικιακή Ινδία και το Πακιστάν. Στοιχεία όπως η κριτική ανάλυση των νοοτροπιών τόσο των αποικιοκρατών όσο και των αποικιοκρατούμενων στοχεύουν στην κατεύθυνση της αποφυγής «αυθαίρετων» εστιάσεων τονίζοντας τη συγκριτική και σχεσιακή διάσταση της μεθόδου. Στα πανεπιστήμια της Μεγάλης Βρετανίας η έμφαση στη διεπιστημονική και οικουμενική αντιμετώπιση του κοινωνικού φύλου δεν είναι μικρότερη. Το προπτυχιακό πρόγραμμα Gender Studies που προσφέρει το University of Hull δίνει τη δυνατότητα σε φοιτητές Κοινωνιολογίας, Ανθρωπολογίας, Κοινωνικής Πολιτικής, Φιλοσοφίας, Αγγλικής Φιλολογίας και Ιστορίας να αποκτήσουν πτυχίο με εξειδίκευση στις σπουδές φύλου παρακολουθώντας ανά ακαδημαϊκό έτος τα κεντρικά σεμινάρια των σπουδών φύλου: «Gender and Society» ή «Gender and Culture», «Theorizing Gender», «Poverty, Gender and Development». Οι φοιτητές μπορούν βεβαίως να επιλέξουν περισσότερα μαθήματα και διδακτικές μονάδες (credits) όπως τα σεμινάρια «Writing about Women», «Writing by Women», «Postmodernism and Gender Studies 1975-Present», «Gender and Culture in Early Modern England». Μια αντίστοιχη συνδυαστική δομή προσφέρει το Centre for Gender Studies του University of Sussex. Οι προπτυχιακές σπουδές φύλου υπάρχουν χαρακτηριστικά ως joint honours degree, δηλαδή συγκροτούνται μέσα από την επιλογή μιας εκ των ακόλουθων κατευθύνσεων: Ανθρωπολογία, Σπουδές Δραματικής, Αγγλική Γλώσσα, Γεωγραφία, Διεθνείς Σχέσεις, Πολιτική, Κοινωνιολογία. Αν για παράδειγμα ο φοιτητής διαλέξει την κατεύθυνση «Κοινωνική 5 Βλ. 10

11 Ψυχολογία» το 75% της διδασκαλίας αφορά την κοινωνική ψυχολογία και το 25% της διδασκαλίας τις σπουδές φύλου. Η επιρροή των γυναικείων σπουδών και των σπουδών φύλου σε πανεπιστημιακά κέντρα με έντονη διεπιστημονικότητα δε συνδέεται πάντα με την ύπαρξη κάποιου τμήματος ή κέντρου σπουδών φύλου. Έτσι η επιλογή των σπουδών φύλου ως ελάσσονα (minor) κατεύθυνση πτυχίων που προσφέρουν διαφορετικά τμήματα πολιτισμικών ή ανθρωπιστικών σπουδών, ιστορίας ή κοινωνιολογίας είναι αρκετά συχνή. Για παράδειγμα στο University of Sunderland ο φοιτητής μπορεί να επιλέξει το προπτυχιακό πρόγραμμα «History of Art & Design with Gender Studies» όπου οι κατευθύνσεις της ιστορίας της τέχνης και του design υπάρχουν σε ισότιμο επίπεδο με κατευθύνσεις-ενότητες όπως «Issues of Gender in Visual Culture». Τα τμήματα της Φιλοσοφίας, της Κοινωνιολογίας, Μ.Μ.Ε., Ψυχολογίας, Τέχνης και Design και Αγγλικών συνεργάζονται για την πραγματοποίηση του προγράμματος αυτού. Έτσι ανάμεσα στα μαθήματα που ο φοιτητής μπορεί να επιλέξει υπάρχουν τα «Gender and Visual Culture», «Sexualities in the Cinema», «Ideas and Images of Gender». Σε πανεπιστήμια των Η.Π.Α. η δυνατότητα επιλογής μείζονος κατεύθυνσης γυναικείων σπουδών και σπουδών φύλου αποτελεί συχνά το αποτέλεσμα έντονης διατμηματικής και διαπανεπιστημιακής συνεργασίας. Το Columbia University (της Νέας Υόρκης) σε συνεργασία με το Barnard College προσφέρει ένα ευρύτερο πρόγραμμα Γυναικείων Σπουδών και Σπουδών Φύλου [Women s and Gender Studies] σε φοιτητές ανθρωπιστικών σπουδών και κοινωνικών επιστημών. Το πρόγραμμα εστιάζει στο φεμινιστικό λόγο που διαπραγματεύεται την πολιτισμική και ιστορική αναπαράσταση της φύσης, της εξουσίας, και την κοινωνική κατασκευή της διαφοράς. Η εκτελεστική δομή του προγράμματος είναι αρκετά πολύπλοκη καθώς πέραν της συνεργασίας με το Barnard College για τη διεξαγωγή ορισμένων μαθημάτων υπάρχει αυτόνομο Ινστιτούτο Έρευνας για τις Γυναίκες και το Φύλο [Institute for Research on Women and Gender]. Η λίστα των μαθημάτων που προσφέρονται από το ινστιτούτο είναι μεγάλη και έχει ως στόχο να προσφέρει κατάρτιση για κοινωνική εργασία, νομικά θέματα και δράση, δημόσια πολιτική, κοινοτική οργάνωση, δημοσιογραφία κ.ο.κ. οι φοιτητές που επιθυμούν να ακολουθήσουν μείζονα κατεύθυνση παρακολουθούν υποχρεωτικά εισαγωγικά μαθήματα όπως το «Introduction to Women s and Gender Studies», τα Feminist Texts I: Wollstonecraft to Beauvoir», «Feminist Texts II: Beauvoir to the Present» κ.α. 11

12 Υπάρχει μια μεγάλη λίστα με μαθήματα διαφόρων τμημάτων του Columbia που θεωρούνται εισδεχόμενα (affiliate) στο πρόγραμμα και προτείνονται από το ινστιτούτο ως πιθανές επιλογές για τους φοιτητές. Ανάμεσα σε αυτά διακρίνουμε το «Feminism and Postmodernism in the Visual Arts» του τμήματος Ιστορίας της Τέχνης και Αρχαιολογίας [Art History and Archaeology] και το «Philosophy and Feminism» του τμήματος Φιλοσοφίας [Philosophy]. Το προπτυχιακό πρόγραμμα γυναικείων σπουδών του UCLA είναι ένα εξίσου διεπιστημονικό πρόγραμμα που προσφέρεται σε συνεργασία με το Κέντρο για την Μελέτη της Γυναίκας και άλλα τμήματα του πανεπιστημίου. Το πανεπιστήμιο προσφέρει την δυνατότητα σε φοιτητές από διαφορετικές κατευθύνσεις κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών να ακολουθήσουν ως μείζονα κατεύθυνση τις γυναικείες σπουδές μελετώντας ένα ευρύ φάσμα θεματικών όπως η πολιτική και οικονομική θέση της γυναίκας στον εργασιακό χώρο, στην οικογένεια, στους πολιτισμικούς θεσμούς κ.α. Ανάμεσα στα προσφερόμενα μαθήματα ξεχωρίζουμε το «Women and Film» που μελετά τόσο το καθιερωμένο όσο και το ανεξάρτητο σινεμά γυναικών, το «Special Topics in Women and the Arts» που διαπραγματεύεται τη σχέση των φεμινιστικών θεωριών με την καλλιτεχνική δημιουργία των γυναικών και τη σχέση των καλλιτεχνικών πρακτικών με ζητήματα εξουσίας, αναπαράστασης και πρόσβασης. Προσφέρεται επίσης ένα ακόμα πιο ειδικό μάθημα με τίτλο «Women and Art in contemporary U.S.» το οποίο επικεντρώνεται σε σημαντικά πολιτισμικά ζητήματα του σύγχρονου αμερικανικού καλλιτεχνικού κινήματος των γυναικών όπως η αναπαράσταση, η αντίσταση, η κριτική παρέμβαση με άξονα το κοινωνικό φύλο, την φυλή και την τάξη. Η έμφαση του μαθήματος βρίσκεται στις οπτικές και επιτελεστικές τέχνες. Επίσης, ο τομέας World Arts and Cultures προσφέρει στο πρόγραμμα προς επιλογή τα μαθήματα «Art as Social Action» και «Art as Moral Action». Το τμήμα σπουδών φύλου και γυναικείων σπουδών του University of California, Berkeley προσφέρει, από το 1976, ένα προπτυχιακό πρόγραμμα στις γυναικείες σπουδές με πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις εξειδίκευσης σήμερα. Στην περίπτωση που εξετάζουμε η διατμηματική συνεργασία δεν είναι σίγουρα αποτέλεσμα ανεπάρκειας. Αν και πρόκειται για αυτόνομο τμήμα με πλήρη στελέχωση, συνεργάζεται παρ όλα αυτά με πάνω από εκατό τομείς και τμήματα του πανεπιστημίου και άλλων επαγγελματικών σχολών. Τα προσφερόμενα προπτυχιακά προγράμματα είναι τα Gender and Women Studies Lesbian, Gay, Bisexual & 12

13 Transgender Studies. Ανάμεσα στις ευρύτερες επιλογές με επίκεντρο την κουλτούρα, την κοινωνική επιστήμη, την ιστορία, την λογοτεχνική κριτική και την τέχνη παρατηρούμε το μάθημα με διπλό τίτλο «Art Practice Foundations of American Cyber-Culture» το οποίο έχει και θεωρητικό-κριτικό και εργαστηριακό χαρακτήρα και ερευνά με πρακτικά πειράματα τις πολύπλοκες σχέσεις ανάμεσα στα νέα μέσα και στις μορφές πρόσληψης και επιτέλεσης της ενσωμάτωσης (embodiment), της δράσης (agency), της υπηκοότητας, της συλλογικής δράσης, της ατομικής ταυτότητας κ.α. Ερευνώνται περαιτέρω οι τρόποι με τους οποίους τα νέα μέσα ενισχύουν προϋπάρχουσες κοινωνικές ιεραρχίες ενώ παράλληλα προσφέρουν δυνατότητες υπέρβασης των κατηγοριών αυτών. Ανάμεσα στα πολλά μαθήματα για το φιλμ και τον κινηματογράφο διακρίνουμε το «Film, Feminism, and the Avant-Garde» το οποίο εξετάζει τις κριτικές διαμάχες που έχουν λάβει χώρα στην φεμινιστική φιλμική παραγωγή αλλά και έννοιες όπως η υποκειμενικότητα, το κοινό, ο κινηματογραφικός μηχανισμός (apparatus). Το πρόγραμμα συμπεριλαμβάνει πολλά μαθήματα σχετικά με την πολιτισμική αναπαράσταση του φύλου στην οπτική και συγγραφική κουλτούρα. Το διακολλεγιακό προπτυχιακό πρόγραμμα των Bryn Mawr and Haverford Colleges με τίτλο Gender and Sexuality επιχειρεί και αυτό μια διαπολιτισμική προσέγγιση των κοινωνικών ρόλων του φύλου με μάθημα κορμού το «Interdisciplinary Perspectives in Gender and Sexuality». Συμπεριλαμβάνονται μαθήματα όπως το «Women/Feminism/History of Art», το «Topics in German Art Vienna 1990», το «Arts of the Possible: Literature and Social Justice Movements» και το «Spectacle and Spectatorship in 18 th c. London». Πολύμορφο και διεπιστημονικό είναι και το πρόγραμμα γυναικείων σπουδών που προσφέρει το Massachusetts Institute of Technology (MIT). Το πρόγραμμα λειτουργεί ως αυτόνομη διοικητική μονάδα από το 1984 ενώ πάνω από δώδεκα διαφορετικοί τομείς τμημάτων προσφέρουν μαθήματα. Από τα πρώτα χρόνια λειτουργίας το πρόγραμμα παρείχε μαθήματα με θέμα τη φεμινιστική λογοτεχνική κριτική, την ιστορία των γυναικών της Αμερικής κ.α. Από το 1990 εισάγονται μαθήματα επηρεασμένα από την ψυχανάλυση και το μεταδομισμό όπως το «Desire and Discourse: Introduction to Lesbian and Gay Studies». Το 1992 το πρόγραμμα συμπεριλαμβάνει το μάθημα «Modernism and Sexuality» ενώ από το 1997 εισάγεται το μάθημα «Women and Music». Από το 2000 προσφέρεται το «Modern Art and Sexuality» ενώ από το 2003 το «Gender, Space and Architecture» και το «Woman 13

14 and Global Activism in Art, Media and Politics». Το τελευταίο μελετάει τα γυναικεία ζητήματα στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης μέσα από μυθιστορήματα, κινηματογραφικές ταινίες, τη ζωγραφική και τη μουσική, ενώ δίνει παράλληλα έμφαση στην δημοφιλή κουλτούρα, την αστική ζωή, τη cyber κουλτούρα, τον ακτιβισμό και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Από το 2005 προσφέρεται το «Women s Activism: Education, Art, Literature, and Film». Σχετικού περιεχομένου είναι και οι επιλογές μαθημάτων που προσφέρει το προπτυχιακό πρόγραμμα γυναικείων σπουδών που προσφέρει η Committee on Degrees in Studies of Women, Gender and Sexuality του Harvard University. Η συγκεκριμένη επιτροπή προσφέρει τη δυνατότητα διεπιστημονικού πτυχίου honours μέσω της συγκέντρωσης ειδικών μαθημάτων που εστιάζουν σε όλο το φάσμα των σπουδών φύλου και των γυναικείων σπουδών με αιχμή την οπτική και πολιτισμική ανάλυση. Ανάμεσα στα προσφερόμενα μαθήματα εντοπίζουμε το «Gender and Performance», το οποίο αποτελεί ευρύτερη εισαγωγή στις επιτελεστικές σπουδές με έμφαση τόσο στην εικαστική performance όσο και σε μορφές κοινωνικής επιτελεστικότητας (weddings, camp, butch-femme κουλτούρα). Αντίστοιχα, το μάθημα «Literature, Art, Cinema and Queerness» εξετάζει τους δεσμούς και τις εντάσεις ανάμεσα στις αποκαλούμενες «μη-κανονιστικές» σεξουαλικές ταυτότητες και τη λογοτεχνία, το φιλμ και τις οπτικές τέχνες. Θέματα όπως η παρακμή, η καταπίεση και η αντίσταση, η επιθυμία, το χρέος, η αρρώστια, η σιωπή και η έκφραση εξετάζονται με άξονες τη φυλή, την τάξη, την γλώσσα και την εθνικότητα. Συμπεριλαμβάνονται ακόμα μαθήματα που βρίσκονται στο μεταίχμιο της αισθητικής πρακτικής και της κοινωνικής ανθρωπολογίας όπως το «Body Sculpting in Modern America» το οποίο αφορά την εξάπλωση διαδικασιών και προϊόντων που έχουν ως στόχο την «γλυπτική» του σώματος, δηλαδή μια σειρά από φαινόμενα όπως τα κινήματα σωματικής άσκησης, το body-building, τις διατροφικές διαταραχές, τις χειρουργικές επεμβάσεις, και τις μεταλλαγές επιφάνειας όπως το τατουάζ. Το μάθημα μελετά έτσι τη διάπλαση του εαυτού και τις πολιτικές του φύλου και της φυλής μέσα από τη σωματική τροποποίηση (bodily modification). Πρέπει εδώ να αναφέρουμε επίσης το Belgrade Women s Studies and Gender Research Center το οποίο λειτουργεί από το 1991 και σήμερα συνεργάζεται με το Κέντρο για το Φύλο και την Πολιτική του Τομέα Πολιτικών Επιστημών του University of Belgrade. Το κέντρο διοργανώνει μεταπτυχιακά και προπτυχιακά προγράμματα με θέμα «Φύλο και Πολιτική» ενώ το ερευνητικό του πρόγραμμα 14

15 εστιάζει πολιτισμικές σπουδές. Εκτός από τα μαθήματα κορμού όπως τα «Postmodernism and Feminism» και «Theories of Cultural Representation» προσφέρονται μαθήματα επιλογής όπως το «Visual Arts». Αρκετά εξειδικευμένες διαλέξεις που αφορούν την τέχνη εντοπίζει κανείς και σε προγράμματα που δεν εστιάζουν απαραίτητα στις καλές τέχνες. Για παράδειγμα, το προπτυχιακό πρόγραμμα που προσφέρει το Κέντρο Σπουδών Φύλου και Γυναικείων Σπουδών του Trinity College, University of Dublin προσφέρει εισηγήσεις από καλεσμένους όπως «Surrealist Mexican Paintings: Brushing Monstrous Femininities». Ζητήματα φύλου μέσα από την επιρροή των θεωρητικών, ανθρωπιστικών, κριτικών, πολιτισμικών και οπτικών σπουδών στα προπτυχιακά προγράμματα τέχνης Στο σημείο αυτό η έρευνα οφείλει να εστιάσει στους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι γυναικείες σπουδές και οι σπουδές φύλου εισχωρούν στους θεωρητικούς τομείς των προπτυχιακών προγραμμάτων τέχνης. Είναι σαφές πως η καθιέρωση των σπουδών φύλου ήταν εξαρχής ένα διαπειθαρχικό (interdisciplinary) εγχείρημα στο βαθμό που επιχειρούσε να μελετήσει κριτικά τις έμφυλες συνθήκες και συναρθρώσεις της κοινωνικής δύναμης ταυτόχρονα με τα σώματα γνώσης που τις στηρίζουν σε αλληλεπίδραση με πρόσθετους θεμελιακούς δείκτες και εκφράσεις των άνισων κοινωνικών ρυθμίσεων. 6 Η απόπειρα αυτή επεκτάθηκε εξαρχής σε μια ευρύτερη σχεσιακή περιοχή όπου συνυπήρχαν οι πολιτισμικές σπουδές, οι κριτικές σπουδές της φυλής, οι Queer studies, οι σπουδές περιοχής [Area studies] και οι μετααποικιακές σπουδές. Η ίδια όμως επέκταση προς την διαπειθαρχικότητα χαρακτηρίζει και τις δομές των σχολών τέχνης της Βόρειας Αμερικής και Δυτικοκεντρικής Ευρώπης καθώς από τη δεκαετία του 90 πληθαίνουν τα τμήματα και τα κέντρα «οπτικών», «κριτικών» και «πολιτισμικών» σπουδών που ιδρύονται στο εσωτερικό καλλιτεχνικών σχολών αναλαμβάνοντας τη διδασκαλία των θεωρητικών ενοτήτων. Στην ενότητα αυτή επικεντρωνόμαστε σε τέτοιου είδους δομές επιχειρώντας να σκιαγραφήσουμε τόσο την πολυπλοκότητα και ποικιλία τους όσο και το βαθμό 6 Philomena Essed, David Theo Goldberg, Audrey Kobayashi, Introduction: A Curriculum Vitae for Gender Studies στο A Companion to Gender Studies, (eds) Philomena Essed, David Theo Goldberg, Audrey Kobayashi, United Kingdom, Blackwell Publishing, 2005, σελ.8. 15

16 εκπροσώπησης θεματικών αξόνων που άπτονται του κοινωνικού φύλου και του γυναικείου ζητήματος. Η επιρροή ενός ευρύτερου κλίματος διεπιστημονικότητας των Οπτικών και Πολιτισμικών Σπουδών στα προπτυχιακά προγράμματα τέχνης είναι σαφής σε περιπτώσεις σχολών ή τμημάτων τέχνης που προσφέρουν αμιγώς θεωρητικά και αυτόνομα προπτυχιακά προγράμματα πολιτισμικών και κριτικών σπουδών. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το Τμήμα Τεχνών και Αρχιτεκτονικής του University of Brighton το οποίο προσφέρει BA Honours στις Πολιτισμικές και Ιστορικές Σπουδές (Cultural and Historical Studies). Το συγκεκριμένο BA επιτρέπει τη μελέτη διαφορετικών πολιτισμικών μορφών (ενημερωτικός τύπος και μυθιστόρημα, κινηματογράφος και φιλοσοφικά κείμενα, φωτογραφίες και πολιτικούς λόγους, διαφημίσεις και βιογραφίες, μουσειακά εκθέματα και πίνακες) εστιάζοντας στους πολιτισμικούς παράγοντες που λειτουργούν σε παγκόσμιο, εθνικό και τοπικό επίπεδο. Ήδη στα δύο πρώτα terms του πρώτου ακαδημαϊκού έτους, οι φοιτητές εισάγονται σε ζητήματα τάξης, κοινωνικού φύλου, σεξουαλικότητας, αντικουλτούρας, θέματα του κινήματος απελευθέρωσης των γυναικών, θέματα «φυλής» και «νεολαίας». Οι άνω θεματικές επανεξετάζονται στο δεύτερο έτος στο πλαίσιο ευρύτερων κατευθύνσεωνεπιλογών όπως «Παγκοσμιοποίηση και Ταυτότητα», ενώ στο τρίτο έτος δίνουν τη θέση τους σε κατευθύνσεις όπως «Ιστορία, Αφηγήσεις και Κοινωνικό φύλο». Όποιος ακολουθήσει την κατεύθυνση «Παγκοσμιοποίηση και Ταυτότητα» - «Ιστορία, Αφηγήσεις και Κοινωνικό φύλο» εστιάζει, στα δύο τελευταία έτη των σπουδών, σε μια ποικιλία θεματικών που αφορούν την πολιτισμική παγκοσμιοποίηση και την αντίσταση, το Ισλάμ και τη Μέση Ανατολή, τη Μαύρη Ατλαντική ταυτότητα, τις πολιτισμικές επιπτώσεις του δουλεμπορίου, τις διαδικασίες κατασκευής του έθνους, του φύλου και της φυλής το 19 ο αι. Στο τρίτο έτος το πρόγραμμα ολοκληρώνεται με την «ειδική μελέτη» [special study] ενός θέματος που θα έχει ως στόχο να συμβάλει στην «ιστορικοποίηση των σύγχρονων κατανοήσεων της ταυτότητας με μέσα που κατά πρώτον διερευνούν την επιρροή των φεμινιστικών κατασκευών της ιστορίας στην ανάλυση των σχέσεων των κοινωνικών φύλων στο 19 ο αι. και κατά δεύτερον διερευνούν τις διαδικασίες κατασκευής και ανακατασκευής της ταυτότητας του κοινωνικού φύλου στην πρωτο-μοντέρνα Αγγλία.» Με ανάλογο τρόπο, το California College of the Arts προσφέρει αυτόνομο προπτυχιακό πρόγραμμα στις Οπτικές Σπουδές με έμφαση στη σχέση των εικόνων με τα πολιτικά και θρησκευτικά συστήματα και θεσμούς, αλλά και με ιδιαίτερη έμφαση 16

17 στη σχέση μεταξύ της εικόνας και της φυλής, της εθνικότητας, του κοινωνικού φύλου και του σεξουαλικού προσανατολισμού. Το πρόγραμμα στοχεύει κυρίως στην κατάρτιση πολιτισμικών παραγωγών και κριτικών με στόχο την επαγγελματική δραστηριοποίηση σε πεδία όπως η καλλιτεχνική δημοσιογραφία, τα ιδρύματα τέχνης, οι κυβερνητικές υπηρεσίες κ.α. Η ιστορία της τέχνης, η αρχιτεκτονική, το design, το βίντεο, τα νέα μέσα, η αισθητική, η σημειωτική και οι πολιτισμικές σπουδές είναι ανάμεσα στα αντικείμενα διδασκαλίας. Ανάμεσα στα προσφερόμενα μαθήματα συναντάμε το «Video Art» το οποίο ερευνά την αμερικανική, κυρίως, βιντεοτέχνη με έμφαση στη φεμινιστική κριτική κουλτούρα (Martha Rosler, Dara Birnbaum, Joan Jonas κ.α.). Συναντάμε επίσης το μάθημα «Exploring Gender in 20 th Century Art» το οποίο εξετάζει ζητήματα κατασκευής φύλου και επιτελεστικότητας στην οπτική κουλτούρα του 20 ου αιώνα, με αναφορές στα έργα της Claude Cahun, στον Marcel Duchamp και στην πρώιμη queer στρατηγική, αλλά και στην κατασκευή της «ανδρικότητας» με αφορμή τον Jackson Pollock. Η θεματική επεκτείνεται στη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή. Ανάλογου περιεχομένου είναι και το μάθημα «Ego/Ought/Desire» το οποίο ερευνά την «ηθική της επιθυμίας» σε σύγχρονες μορφές οπτικών τεχνών εστιάζοντας στις εικόνες, στα αντικείμενα, στα κτίρια, στις ατομικές επιρροές, στη μόδα, στις υποκουλτούρες και στις ευρύτερες πολιτισμικές αξίες. Ακόμα, το μάθημα «Live Art» ερευνά μορφές τέχνης που αμφισβητούν τους κάθετους διαχωρισμούς όπως τέχνη και ζωή, δημόσιο και ιδιωτικό, συνήθεια και απαγόρευση χρησιμοποιώντας το σώμα σα μέσο και σα γλώσσα. Το μάθημα εστιάζει στις σημαντικές θεωρίες της περφόρμανς από το 60 μέχρι σήμερα παράλληλα με άλλες εξελίξεις στη θεωρία όπως η κριτική του ιδρύματος, η πολιτική της ταυτότητας, ο φεμινισμός, η θεωρία της σεξουαλικότητας κ.α. Η διεπιστημονικότητα του California College of the Arts διαπερνά και το μεταπτυχιακό πρόγραμμα καλών τεχνών (MFA) του πανεπιστημίου το οποίο περιέχει μια σειρά θεωρητικών μαθημάτων με επίκεντρο την τέχνη, την πολιτική, τη φιλοσοφία, την αισθητική θεωρία, τη θεωρία του σώματος. Όλες σχεδόν οι θεωρητικές ενότητες ενέχουν προβληματικές που άπτονται του φύλου. Χαρακτηριστικό είναι το μάθημα «Surreptitious Subversive» το οποίο εστιάζει σε σύγχρονες μορφές ανατρεπτικής καλλιτεχνικής στρατηγικής με αφορμή το έργο των Jose Alvarez, The Yes Men, RTMark αλλά και καλλιτεχνών φεμινιστικών εγχειρημάτων όπως των Guerrilla Girls και της Sherrie Levine. 17

18 Στα πανεπιστήμια της Αυστρίας παρατηρείται μια παρόμοια τάση επιρροής των πολιτισμικών σπουδών. Το ινστιτούτο καλών τεχνών του Kunstuniversität Linz προσφέρει προπτυχιακό πρόγραμμα στις πολιτισμικές σπουδές με επίκεντρο την προετοιμασία του φοιτητή για επαγγελματική πορεία σε πεδία όπως η επιμέλεια εκθέσεων, η κριτική τέχνης, ο σχεδιασμός εκθέσεων, η πολιτισμική διαχείριση κ.α. Το πρόγραμμα αυτό συνυπάρχει με ένα άλλο πρόγραμμα ιστορίας και θεωρίας της τέχνης του ίδιου ινστιτούτου. Το πρόγραμμα ιστορίας και θεωρίας της τέχνης εστιάζει ειδικά στις σπουδές φύλου και παρέχει μαθήματα και στους φοιτητές πολιτισμικών σπουδών. Οι φοιτητές ενθαρρύνονται επίσης να συνεχίσουν στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα ιστορίας και θεωρίας της τέχνης το οποίο εστιάζει και αυτό στις σπουδές φύλου. Ανάμεσα στα προπτυχιακά προγράμματα καλών και εφαρμοσμένων τεχνών που προσφέρει το ινστιτούτο διακρίνεται το Fine Arts and Cultural Studies. Ανάμεσα στις κατευθύνσεις που περιέχει το πρόγραμμα υπάρχουν οι «Photography Gender Studies», «Concept Art and Public Space History and Theory of Art» κ.α. Το ινστιτούτο εκδίδει επίσης το περιοδικό Gina το οποία εστιάζει σε θέματα τέχνης, φύλου και πολιτικής. Η στροφή προς τις πολιτισμικές σπουδές ως βασικό τμήμα της θεωρητικής κατάρτισης των φοιτητών τέχνης διακρίνεται και στην Academy of Arts, Architecture and Design in Prague (Πράγα, Τσεχία). Το τμήμα Ιστορίας της Τέχνης και της Αισθητικής δεν έχει δικούς του φοιτητές αλλά προσφέρει θεωρητικά μαθήματα στους φοιτητές των κατευθύνσεων Sculpture I-II, Painting, Conceptual and Intermedia Art, Enviromental Art με έμφαση στην ιστορία της κουλτούρας και σύγχρονα πολιτισμικά ζητήματα. Από την άλλη, ο βαθμός εισχώρησης των σπουδών οπτικής κουλτούρας (visual culture visual studies) στα προπτυχιακά προγράμματα τέχνης αποτυπώνεται καλύτερα ίσως σε παραδείγματα σχολών που ενώ επιχειρούν να εστιάσουν σε μια ποικιλία εφαρμοσμένων καλλιτεχνικών πρακτικών συμπεριλαμβάνουν ωστόσο προγράμματα που βασίζονται στη θεωρητική διδασκαλία της κουλτούρας. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το Bristol School of Art, Media and Design (του University of the West of England) το οποίο αποτελείται από τέσσερα τμήματα (σχολές) και προσφέρει μια μεγάλη γκάμα προπτυχιακών προγραμμάτων εφαρμοσμένης κατεύθυνσης όπως τα BA (Hons) Media Practice with Animation, BA (Hons) Textiles, BA (Hons) Illustration κ.α. Το προπτυχιακό πρόγραμμα Fine Art δίνει τη δυνατότητα στο φοιτητή να επιλέξει από το δεύτερο έτος σπουδών ανάμεσα στην κατεύθυνση ΒΑ 18

19 (Hons) Fine Art και BA (Hons) Fine Art (Art and Visual Culture). Για τη δεύτερη επιλογή η δουλειά στο studio παραμένει σημαντική αλλά το πρόγραμμα προωθεί την κριτική επεξεργασία των έργων μέσω γραπτών κειμένων, παρέχοντας παράλληλα διδακτικές ενότητες πάνω στη κριτική. Το σεμινάριο Introduction to Visual Culture είναι απαραίτητο για όποιον θέλει να ακολουθήσει τη δεύτερη κατεύθυνση. Οι φοιτητές που θέλουν να απευθύνουν ζητήματα φύλου ενισχύονται από τις διαλέξεις και τα σεμινάρια που παρέχει το ξεχωριστό τμήμα Οπτικής Κουλτούρας ενώ εξειδικευμένοι εκπαιδευτικοί προσφέρουν βοήθεια για την συγγραφή εργασιών σχετικών με ζητήματα φύλου. Οι σχολές της Μ. Βρετανίας που συνδέουν την καλλιτεχνική εκπαίδευση με τις πολιτισμικές και οπτικές σπουδές ενώ παράλληλα συνδυάζουν πρακτικές και εφαρμοσμένες κατευθύνσεις είναι αρκετές. Το Duncan of Jordanstone College of Art and Design (Σκοτία) του University of Dundee αποτελεί μια σχολή τέχνης με τμήματα οργάνωσης εκθέσεων, καλών τεχνών, Design, Τέχνης των Μέσων και Εικονογράφησης και με ξεχωριστό κέντρο οπτικής έρευνας. Η σχολή προσφέρει σε συνεργασία με το τμήμα φιλοσοφίας του University of Dundee το BA (Hons) Art, Philosophy, Contemporary Practices το οποίο συνιστά ένα τετραετές προπτυχιακό πρόγραμμα με μεγάλο φάσμα θεωρητικών μαθημάτων. Πολλά από τα εν λόγω μαθήματα εγγίζουν θέματα φύλου. Ανάμεσα σ αυτά διακρίνονται τα «Introduction to the Philosophy of Art», «Introduction to Aesthetics», «Interdisciplinary Studies: Seeing Difference», «Questions of Vision in Art and Philosophy» κ.α. Ορισμένα εισαγωγικά μαθήματα του πρώτου έτους εστιάζουν και εδώ στην οπτική κουλτούρα, όπως για παράδειγμα το «Introduction to Visual Culture 1/1» το οποίο στοχεύει στο να αναδείξει τις σχέσεις ανάμεσα στην «υψηλή» τέχνη και στην δημοφιλή κουλτούρα αλλά και τις ιδεολογικές προϋποθέσεις της παραγωγής και κατανάλωσης της τέχνης του 20 ου αιώνα. Η πλειοψηφία των θεωρητικών μαθημάτων του εν λόγω προγράμματος αντλεί από τη φεμινιστική θεωρία και τη θεωρία του φύλου δίχως να υπάρχει κάποιο αυτόνομο μάθημα στο εν λόγω αντικείμενο, ενώ παράλληλα επιχειρείται η διάχυση των προβληματικών αυτών στην εργαστηριακή δουλειά. 7 7 Όπως αναφέρει ρητά η διδάσκουσα στο πρόγραμμα Mary Modeen, η εργαστηριακή δουλειά συνδυάζεται με τη φιλοσοφία, τις θεωρητικές και κριτικές σπουδές, λαμβάνοντας υπόψη τη θεωρία του φύλου. Οι «σύγχρονες καλλιτεχνικές πρακτικές» που το πρόγραμμα προωθεί συμπεριλαμβάνουν ενίοτε την επιμέλεια (curating), την ανταπόκριση σε αναθέσεις, την κοινοτική διάδραση, τις δημοσιεύσεις κ.α. 19

20 Η ένταξη των Visual and Cultural Studies στα προπτυχιακά προγράμματα τέχνης δε σημαίνει όμως πάντα την αυτόματη αναβάθμιση των σπουδών φύλου και των γυναικείων σπουδών στα πλαίσια της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης. Η δομή του Edinburgh College of Art είναι σε μεγάλο βαθμό αντίστοιχη μ αυτή του προηγηθέντος πανεπιστημίου. Εδώ, το κέντρο Visual and Cultural Studies προσφέρει υποχρεωτικά μαθήματα στους προπτυχιακούς φοιτητές κάθε ξεχωριστού BA (HONS) Art & Design. Από το δεύτερο έτος το εν λόγω BA αποκτά τον χαρακτήρα ειδίκευσης με μείζονες κατευθύνσεις όπως ζωγραφική, κινηματογράφος και τηλεόραση, αρχιτεκτονική, φωτογραφία κ.ο.κ. Σε κάθε ένα από τα τρία ή τέσσερα (ανάλογα με το αντικείμενο εξειδίκευσης) έτη φοίτησης ο φοιτητής συνεργάζεται με το κέντρο οπτικών και πολιτισμικών σπουδών του κολεγίου με στόχο την ανάπτυξη της αυτόκριτικής και κριτικής ικανότητας και την κατανόηση του πολιτισμικού πλαισίου της παραγωγής. Οι πρωτοπορίες του 20 ου αιώνα, ο κινηματογράφος και τα νέα μέσα, η επιμέλεια εκθέσεων βρίσκονται στο επίκεντρο του δεύτερου χρόνου παρακολούθησης του κέντρου οπτικών και πολιτισμικών σπουδών, ενώ το τελευταίο έτος σπουδών προϋποθέτει τη συνεργασία με το κέντρο για τη συγγραφή μιας διπλωματικής εργασίας-διατριβής. Αν και η σχολή διαβεβαιώνει πως το επιστημονικό προσωπικό μπορεί να βοηθήσει και να ενισχύσει μια εργασία με άξονα το φύλο δεν υπάρχουν σχετικές θεματικές ενότητες ή υπο-ενότητες στα μαθήματα που προσφέρει το κέντρο στους φοιτητές τέχνης. Το πανεπιστήμιο διευκρινίζει ότι υπήρχαν τέτοιες ενότητες στο παρελθόν αλλά δεν υπάρχουν τώρα. Μια τέτοιου είδους ρευστότητα στα πλαίσια της σχέσης οπτικών και πολιτισμικών σπουδών και καλλιτεχνικής εκπαίδευσης δεν περιορίζεται στα πανεπιστήμια της Μ. Βρετανίας. Αντίστοιχη δομή ένταξης της οπτικής έρευνας στο πρόγραμμα σπουδών αναδύεται από τα προπτυχιακά προγράμματα του Art Department του School of Fine & Performing Arts του State University of New York (SUNY) New Paltz. To Visual Research Laboratory του τμήματος συνέβαλε ως τώρα σε όλα τα BA, BS και BFA προγράμματα αξιοποιώντας το κοινό θεωρητικό έδαφος που έχει διαμορφωθεί ανάμεσα στην εικαστική φωτογραφία, τη μεταμοντέρνα κριτική θεωρία, την θεωρία της επικοινωνίας και τη σημειωτική. Χωρίς να επικεντρώνεται σε ζητήματα φύλου, το εργαστήριο αξιοποιούσε ιδέες που προέρχονταν από το ευρύτερο πλαίσιο της φεμινιστικής σκέψης και κριτικής. Το κέντρο δε λειτούργησε το ακαδημαϊκό έτος