Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ"

Transcript

1 Eoa kai Esperia Vol. 6, 2006 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ου ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ου ΑΙ. ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΜΑΥΡΙΚΙΟΥ ΣΙΝΑΚΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Copyright 2006 To cite this article: ΣΙΝΑΚΟΣ (2006). Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ου ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ου ΑΙ. ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΜΑΥΡΙΚΙΟΥ. Eoa kai Esperia, 6,

2 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ ΕΩΑ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΑ 6 ( ) Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΜΑΥΡΙΚΙΟΥ* Πολλοί από τους σύγχρονους με το Μαυρίκιο ιστορικούς, αλλά και από τους ιστορικούς της δικής μας εποχής, όταν αναφέρονται σε αυτόν, χρησι μοποιούν διάφορους όρους, για να περιγράψουν την προσωπικότητα του. Οι συγγραφείς της εποχής του τον θεωρούσαν ευφυή, συνετό, σταθερό, εγκρατή, θεοσεβή, σοβαρό, ήρεμο1. Οι σύγχρονοι μας ιστορικοί στηριγμένοι στους συγγραφείς της εποχής χρησιμοποιούν τους ίδιους περίπου χαρακτη ρισμούς. Ο Μαυρίκιος θεωρείται συνετός, έξυπνος, ήρεμος, οργανωτικός, δραστήριος, αποφασιστικός, ικανός στρατηγός, τίμιος και ακέραιος2. Υπήρχε όμως στην εποχή της βασιλείας του Μαυρικίου κυρίως στο στρα τό και στις λαϊκές τάξεις ένα κλίμα δυσαρέσκειας εναντίον του, το οποίο εξέ φραζαν με διάφορους τρόπους και χαρακτηρισμούς, μερικούς από τους οποίους μας διασώζουν οι συγγραφείς της εποχής αποκαλείται μικροπωλη- * Το άρθρο αυτό αποτελεί τη συμπληρωμένη μορφή της ανακοίνωσης του συγγραφέα στην Ε Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου, που πραγματοποιήθηκε στις 3-5 Οκτωβρίου του 2003 στην Κέρκυρα. 1. ΕΥΑΓΡΙΟΣ, Εκκλησιαστική Ιστορία, J. BIDEZ - L. PARMENTIER (εκδ.), The Ecclesiastical History of Evagrius with the Scholia, London 1898 (ανατ. Amsterdam 1964) σ : χει ροτονεί όέ... Μαυρίκιον... άνδρα φρενήρη τε και άγχίνουν και πάντα εν πάσιν ακριβή τε και άοόνητον και ΜΈΝΑΝΔΡΟΣ ΠΡΟΤΗΚΤΩΡ, Ιστορία, C. MÜLLER (εκδ.), FHG IV, σ , κυρίως 258: Μαυρίκιος... εμφρων... και εμβριθής και κατηκριβωμένος, ξυγκεράσας τε εν έαυτω άμφω τα έναντίως έχοντα άλλήλοις, δγκον φρονήματος και πραότητα, πάσης υπεροψίας τε και οφρύος ελευθέραν. 2. Α. Η. Μ. JONES, The Later Roman Empire ( ). A Social, Economic and Administrative Survey, τ. 2, Oxford 1964 (στο εξής: JONES, Later Roman Empire), σ. 308 G. OSTROGORSKY, Geschichte des Byzantinischen Staates, τ. A', München 1963 (μτφρ. 1. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Αθήνα 1978) [στο εξής: OSTROGORSKY, Ιστορία] σ R. BROWNING, Ό αιώνας του 'Ιουστι νιανού. 'Ιστορία Ελληνικού "Εθνους, τ. Ζ', Αθήνα 1978 (στο εξής: BROWNING, Ιουστινιανός), σ , κυρίως σ Ι. Ε. ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ. Β', Θεσσαλονίκη 1985 (στο εξής: ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Β'), σ. 42 Μ. WHITBY, The Emperor Maurice and his Historian: Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare, Oxford 1988 (στο εξής: WHITBY, Maurice), σ. 4 W.TREADGOLD, A History of the Byzantine State and Society, Stanford 1997 (στο εξής: TREADGOLD, History), σ. 227,236.

3 98 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ της, Μαρκιανιστής - ά σ π λ α γ χ ν ο ς \ πλεονέκτης, τσιγκούνης και μικρόψυχος 4, 5 φιλάργυρος και άπληστος. Και οι σύγχρονοι μας ιστορικοί χρησιμοποιούν τους ίδιους χαρακτηρισμούς, για ν α π α ρ ο υ σ ι ά σ ο υ ν την άλλη π λ ε υ ρ ά του χ α ρ α κ τ ή ρ α του Μαυρικίου, π ο υ κ α τ ά την ά π ο ψ η τ ο υ ς είναι η α δ ύ ν α τ η και προβληματική και οδήγησε στην πτώση του 6. Η π α ρ ο ύ σ α μελέτη επιχειρεί ν α κατανοήσει την α ν τ ί δ ρ α σ η α υ τ ή τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν της εποχής, την ο π ο ί α μας π α ρ α δ ί δ ο υ ν οι πηγές και την ο π ο ί α α σ π ά ζ ο ν τ α ι οι σύγχρονοι μας ερευνητές. Η πολιτική του Μαυρικίου στον οικονομικό τομέα θεωρείται ότι ή τ α ν το αποτέλεσμα όχι μόνο της ασύνετης και σ π ά τ α λ η ς πολιτικής του Τιβερίου, η ο π ο ί α βεβαίως έπαιξε το ρόλο της, αλλά κυρίως τ ω ν π λ η γ μ ά τ ω ν π ο υ δέχθηκε η οικονομία α π ό τις φυσικές κ α τ α σ τ ρ ο φ έ ς και τους λοιμούς, π ο υ έπληξαν την α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α α π ό το ώς τις αρχές του 7ου αι. Θ α πρέπει λοιπόν ν α δούμε το Μ α υ ρ ί κ ι ο όχι ως ένα φιλάργυρο, π ο υ πολλές φορές ενεργούσε έτσι π ρ ο ς ίδιο και τ ω ν στενών συγγενών του όφελος, αλλά ως έναν κυβερνήτη, π ο υ είχε βεβαίως γνώση τ ω ν μεγάλων οικονομικών π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν π ο υ αντιμετώπιζε η α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α, κ α θ ώ ς και τ ω ν α γ ώ ν ω ν π ο υ έ π ρ ε π ε ν α διεξαγάγει εναντίον τ ω ν ποικίλων εχθρών, και γι' α υ τ ό δεν υ π έ κ υ π τ ε στις ποικίλες αξιώσεις π ο υ π ρ ο β ά λ λ ο ν τ α ν α π ό διάφορες κατευθύνσεις. Η τάση του ν α φανεί χρήσιμος και αποτελε σματικός κυβερνήτης, π α ρ ά ευχάριστος και δημοφιλής είναι εμφανής. Οι πηγές μάς δίνουν λεπτομέρειες για τ α δ ι α δ ο χ ι κ ά ξ ε σ π ά σ μ α τ α της επι δημίας, η οποία ξεκίνησε το 541 και σιγά - σιγά έγινε ενδημική. Για την επιδημία του ο Π ρ ο κ ό π ι ο ς μας λέει ότι ε ξ α π λ ώ θ η κ ε σε όλη τη γη την ίδια α ν α φ ο ρ ά κάνει και ο κ α τ ά μια γενιά νεότερος του Ε υ ά γ ρ ι ο ς, κ α θ ώ ς και ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς του 12ου αι. Μιχαήλ ο Σύρος 7. Στη διάρ κεια της έξαρσης της π έ θ α ι ν α ν κάθε μέρα π ε ρ ί π ο υ δέκα χιλιάδες άνθρωποι* ΘΕΟΦΎΛΑΚΤΟΣ ΣΙΜΟΚΑΤΤΗΣ, Οικουμενική Ιστορία, P. WIRTH (εκδ.), Stuttgart 1972, σ : Μηοε γαρ άνέχεσθαι εφασκον υπό βασιλέα παλιγκάπηλον είναι. ΙΩΆΝΝΗΣ ΕΦΈΣΟΥ, 'Εκκλησιαστική Ιστορία σέ 6 βιβλία. The Third Part of the Ecclesiastical History of John bishop of Ephesus [σε αγγλική μτφρ. R. PAYNE-SMITH], Oxford 1860, V.358. ΙΩΆΝΝΗΣ NIKIOY, Χρονικόν, μτφρ. R. Η. CHARLES, London 1916, JONES, Later Roman Empire, ό.π., σ. 310 και 315 BROWNING, 'Ιουστινιανός, ό.π., σ. 215,216,218, 221 ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Β', ό.π., σ. 57 WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 17,19,24,27 Απ. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Α', (4ος - 7ος αι.), Αθήνα 1997 (στο εξής: ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Ιστορικοί και Χρονογράφοι), σ. 505 TREADGOLD, History, ό.π., σ ΠΡΟΚΌΠΙΟΣ, Πόλεμοι, J. HAURY (εκδ.), Procopii Caesariensis Opera Omnia I-II, Lipsiae Ed. stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. WIRTH, MI, Leipzig 1962, 1963, : ου γαρ επί μέρους της γης ονόε ανθρώπων τισί γέγονεν... άλλα περιεβάλλετο την γήν ξνμπασαν. Ο ΙΔΙΟΣ, Ανέκδοτα, J. HAURY (εκδ.), Procopii Caesariensis Opera Omnia III, τεύχος 1, Lipsiae Ed. stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G.

4 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 99 ο αριθμός αυτός είναι υπερβολικός, είναι όμως ενδεικτικός, για να κατανοη θεί πόσο πολλοί ήταν αυτοί που επλήγησαν και κατέληξαν. Ο ίδιος στα 'Ανέκδοτα μας λέει ότι η επιδημία αφάνισε μεγάλο μέρος των γεωργών και ερήμωσε τα χωριά 8. Μια Νεαρά του 544, που αναφέρεται σε τεχνίτες διαφό ρων επαγγελμάτων, εργάτες γης, ακόμα και ναύτες, οι οποίοι ζητούσαν διπλάσια και τριπλάσια μεροκάματα, μας βοηθά να καταλάβουμε πόσο είχαν πληγεί οι κατώτερες κοινωνικά τάξεις 9. Ο Μιχαήλ ο Σύρος ακολουθώντας τον Προκόπιο δίνει περίπου ίδιο αριθ μό θανάτων στην Κωνσταντινούπολη ο υπολογισμός των νεκρών, λέει, στα μάτησε στις διακόσιες τριάντα χιλιάδες, αν και ήταν πολύ περισσότεροι από τριακόσιες χιλιάδες. Σημαντική και πάλι είναι η πληροφορία του ότι η επι δημία έπληξε τους φτωχούς και τους κατοίκους της υπαίθρου* στην Κωνσταντινούπολη οι αγοραπωλησίες σταμάτησαν, τα μαγαζιά έκλεισαν, αγαθά δεν υπήρχαν στην ύπαιθρο οι αγέλες εγκαταλείφθηκαν, οι αγροί έμειναν αθέριστοι και τα αμπέλια ατρύγητα 10. WiRTH, III, Leipzig 1963, ΙΠ : 'Αλλά και τοϋ λοιμού ξνμπασαν περιλαβόντος την τε άλλην οίκονμένην και ούχ ήκιστα την των 'Ρωμαίων αρχήν. ΕΥΑΓΡΙΟΣ, ό.π., και 910 ΜΙΧΑΉΛ ο ΣΎΡΟΣ, Χρονικόν, J. Β. CHABOT (εκδ.), Chronique de Michel le Syrien, Patriarche jacobite d'antioche ( ), éditée pour la première fois et traduite en français, τ. 1-3, Paris , II.IX , όπου ο Μιχαήλ ο Σύρος αναφέρει συγκεκριμέ να ότι η νόσος έπληξε όλη την αυτοκρατορία, και στην Ανατολή και στη Δύση, περιοχές της Αφρικής έξω από την αυτοκρατορία, το περσικό κράτος, καθώς και λαούς στα βόρεια του περσικού κράτους. Πρβλ. J. - Ν. BIRABEN - J. LE GOFF, The plague in the Early Middle Ages (αγγλ. μτφρ. ELBORG FORSTER), στο: Biology of man in history: selections from the Annales, économies, sociétés, civilizations, R. FORSTER - Ο. RANUM (εκδ.), Baltimore 1975 (στο εξής: BIRABEN - L E GOFF, Plague), σ. 64 TREADGOLD, History, ό.π., σ ΠΡΟΚΌΠΙΟΣ, Πόλεμοι, ό.π., : και κατ' αρχάς μεν εθνησκον των είωθότων όλίγω πλείονς, είτα ετι μάλλον το κακόν ηρετο... και αν πάλιν έςμυρίονς τε και τούτων ετι πλείονς ήλθεν. Ο ΙΔΙΟΣ, Ανέκδοτα, ό.π., : άλλα και τοϋ λοιμού... των γεωργών άφανίσαντος μέρος το πλείστον, και άπ' αντοϋ ερήμων ως το εικός των χωρίων γεγενημένων. Πρβλ. EVELYNE PATLAGEAN, Pauvreté économique et pauvreté sociale à Byzance 4e - 7e siècles, Paris 1977 (στο εξής: PATLAGEAN, Pauvreté), σ C. MANGO, Byzantium: The Empire of New Rome, London 1980 (στο εξής: MANGO, Byzantium), σ. 68 W. BRANDES. Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhundert, Amsterdam 1989 (στο εξής: BRANDES, Städte), σ J. DURLIAT, La peste du VT siècle (IVe -VIP siècle), Paris 1989 (στο εξής: DURLIAT, Peste), σ Ο J. Durliat πιστεύει ότι οι πληροφορίες του Προκόπιου για τόσο μεγάλη θνησιμότητα ίσως δεν μπορούν να ισχύουν για όλη την αυτοκρατορία - WHITBY, Maurice, ό.π.. σ NX, R. SCHOLL - G. KROLL (εκδ.) (CJC. Ili), Berlin 1895 (φωτ. ανατ. Dublin/Zürich 1972), Ed. CXXII. Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 90 BRANDES, Städte, ό.π., σ. 184 DURLIAT, Peste, ό.π., σ ΜΙΧΑΉΛ ο ΣΎΡΟΣ, ό.π., Π.ΙΧ ,240. Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 90 DURLIAT, Peste, ό.π., σ

5 100 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ Και ο Παύλος ο Διάκονος σημειώνει επίσης: «Φωνή ανθρώπων δεν υπήρχε στους αγρούς τα ζώα έμειναν μόνα χωρίς βοσκούς. Οι βοσκότοποι 11 έγιναν τόπος ταφής των ανθρώπων». Αναφορά στην επιδημία κάνει και ο 12 Αγάπιος de Menbidj, ο οποίος σημειώνει ότι ενέσκηψε σε όλη τη γη. Η επιδημία του 555 δεν είναι εξακριβωμένο αν ήταν πανώλης είναι όμως σημαντικό το γεγονός ότι το «θανατικό», όπως αποκαλείται, έπληξε διαφο ρετικές περιοχές και εξολόθρευσε κυρίως μικρά παιδιά. Ο Αγάπιος de Menbidj αναφέρει λοιμό, από τον οποίο πέθαναν πολλοί το 553 μάλλον είναι το ίδιο «θανατικό», για το οποίο μιλούν και άλλοι συγγραφείς13. Τη «λοιμώδη νόσο» του 558, που αναφέρει ο Αγαθίας, μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε ως πανώλη έπληξε πολλές περιοχές της αυτοκρατορίας, και στην Ανατολή και στη Δύση, και είχε τεράστιες συνέπειες, γιατί εξολό θρευσε τους νέους που ανανεώνουν τον πληθυσμό14. Το κύμα αυτό, δεύτερο σύμφωνα με τον Ευάγριο, φτάνει ώς το 561 περίπου, οπότε η επιδημία έπλη ξε την Άμιδα, όπου τριάντα χιλιάδες πέθαναν, και άλλες περιοχές ΠΑΎΛΟΣ ο ΔΙΆΚΟΝΟΣ, Historia Langobardorum, L. BETHMANN et G. WAITZ (εκδ.), MGH. SRL (Scriptores Rerum Langobardicarum), saec. VI-IX, Hannoverae 1878,4.2.74: Peculia sola remanebant in pascuis, nullo adstante pastore... nulla vox in rure... Pastoralia loca versa fuerant in sepulturam hominum. Πρβλ. DURLIAT, Peste, ό.π., σ AGAPIUS D E MENBIDJ, Kitab al-'unvan. Histoire universelle, écrite par Agapius (Mahboub) de Menbidj, A. VASILIEV (εκδ.), P.O. 8, Paris 1912, σ (με γαλλική μετάφραση), σ AGAPIUS, ό.π., σ. 432: «En l'an 26 de Justinianus, il survint une grande peste qui fit périr beaucoup de monde.» ΙΩΆΝΝΗΣ ΜΑΛΑΛΑΣ, Χρονογραφία, L. DINDORF (εκδ.) [CSHB], Bonnae 1831, ο ΘΕΟΦΆΝΗΣ, Χρονογραφία, C. D E BOOR (εκδ.), Theophanis Chronographia, τ. 1-2, Lipsiae 1883, 1885 (ανατ. Hildescheim 1963), σ Πρβλ. BIRABEN - LE GOFF, Plague, ό.π., σ. 72 PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 88 MANGO, Byzantium, ό.π., σ ΑΓΑΘΙΑΣ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΌΣ, Ιστοριών τόμοι E', R. KEYDELL (εκδ.), Agathiae Myrinaei Historiarum Libri Quinque [CFHB, II], Berolini 1967, τ. E', σ , σ και : ή δε της νόσου ιδέα παραπλήσια xfj πρεσβυτέρα έτύγχανεν ούσα. πυρετοί γαρ επί βουβώσιν άνήπτοντο συνεχείς και ουκ εφήμεροι και ΕΥΑΓΡΙΟΣ, ό.π., σ και ΘΕΟΦΆΝΗΣ, ό.π., σ : τω δε Φεβρουαρίω μηνί γέγονεν θνήσις ανθρώπων από βουβώνος, μάλιστα δε τοις νέοις, ώστε μη έπαρκείν τους ζώντας θάπτειν τους τεθνεώτας έκράτησεν δε ή θνήσις άπο μηνός Φεβρουαρίου εως μηνός Ιουλίου. Πρβλ. BiRABEN - L E GOFF, Plague, ό.π., σ. 59 και 65 PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 88 MANGO, Byzantium, ό.π., ο. 68 BRANDES, Städte, ό.π., σ. 185 D CH. STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A systematic survey of subsistence crises and epidemics [Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs, 9], Aldershot 2004 (στο εξής: STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence), σ ΘΕΟΦΆΝΗΣ, ό.π., σ ΜΙΧΑΉΛ Ο ΣΎΡΟΣ, ό.π., ΙΙ.ΙΧ Πρβλ. BIRABEN - L E GOFF, Plague, ό.π., σ. 59 PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 88 MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68.

6 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 101 Για τρίτη φορά αυτόν τον αιώνα η πανώλης έπληξε την αυτοκρατορία περίπου δέκα - δεκαπέντε χρόνια μετά, το *16 εξαπλώθηκε σε πολλές περιοχές και τα θύματα της ήταν πολλές χιλιάδες. Ο Μιχαήλ ο Σύρος ανα φέρει ότι στην Κωνσταντινούπολη μεταφέρονταν κάθε μέρα τρεις χιλιάδες νεκροί. Ίσως και πάλι οι αριθμοί να είναι υπερβολικοί, δείχνουν όμως το μέγεθος της συμφοράς 17. Ο λοιμός επανήλθε στην αυτοκρατορία, και στην Ανατολή και στη Δύση, για τέταρτη φορά από το 588 ώς το 591 περίπου 18. Αν και υπάρχουν κάποι ες αντιφάσεις και δεν υπάρχει ομοφωνία για τη χρονολόγηση των Αβαροσλαβικών επιδρομών στη Θεσσαλονίκη, φαίνεται ότι και η πανώλης, που περιγράφει ο συγγραφέας των Θαυμάτων τον Άγίον Δημητρίου, έπλη ξε την πόλη το καλοκαίρι του 586, λίγο πριν από το Σεπτέμβριο, οπότε οι Αβαροσλάβοι πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη. Μπορούμε λοιπόν να την εντάξουμε και αυτή στο τέταρτο κύμα της επανεμφάνισης της νόσου. Ο συγ γραφέας μάς δίνει την πολύ σημαντική πληροφορία ότι η νόσος έπληξε τους νέους στην ηλικία ανθρώπους και ότι όσοι γεωργοί επέζησαν βρέθηκαν στη διάρκεια της πολιορκίας εκτός των τειχών για γεωργικές εργασίες και δεν μπόρεσαν να υπερασπιστούν την πόλη ΕΥΑΓΡΙΟΣ, ό.π., σ και Πρβλ. BIRABEN - L E GOFF, Plague, ό.π., σ. 59,65 και 74 MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68' STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ IOHANNis ABBATIS BICLARENSIS, Chronica, T H. MOMMSEN (εκδ.), MGH. Auct. Ant. XI, 2, Berolini 1894, σ. 213: In regia urbe mortalitas inguinalis plagae exardescit, in qua multa milia hominum vidimus defecisse και σ. 214: Huius Tiberii Caesaris die prima in regia urbe inguinalis plaga sedata est Chronica Minora II, CSCO, τ. 4, Scriptores Syri 4 (interpretatus est J.-B. CHABOT) Louvain 1960, σ. 174: Annus 885 Graecorum... Eodem anno lues tumorum pervenit Constantinopolim et ejiciebantur [cadavera]. ΜΙΧΑΉΛ Ο ΣΎΡΟΣ, ό.π., ΙΙ.Χ Πρβλ. BIRABEN - L E GOFF, Plague, ό.π., σ. 59 PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ ΕΥΑΓΡΙΟΣ, ό.π., σ και Πρβλ. BIRABEN - L E GOFF, Plague, ό.π., σ MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68- TREADGOLD, History, ό.π., σ Θαύματα Αγ. Δημητρίου, P. LEMERLE (εκδ.). Les plus anciens recueils des miracles de Saint Démetrius et la pénétration des Slaves dans les Balkans I. Le texte. Paris 1979, 3, σ , κυρίως ο. 77: το νέον και άνθοϋν της ηλικίας έφθείρετο, το δε παλαιον και εγγύς αφανισμού οιετηρεΐτο και 13, σ , κυρίως σ. 137: και αυτού τον περιλειφθέντος εκ τον λοιμού παγανικοϋ όλιγοστον πάνυ μέρος τάχα και αχρηστον εν τη πόλει τηνικαϋτα ετύγχανε, πολλών μεν εξω εν προαστείοις και άγροϊς έναποκλειοθέντων ώσπερ και μη δννηθέντων εισβάλειν τη πόλει δια το τρύγης είναι καιρόν, και αθρόως και άπροσόοκήτως εχέκολλα τω τείχει τους πολεμίονς περικαθίσαι. Πρβλ. DURLIAT, Peste, ό.π., σ Ο Durliat λέει ότι το συγκεκριμένο γεγονός συνέβη το 586 ΠΑΝ. Κ. ΧΡΉΣΤΟΥ, Διηγήσεις περί των θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1993 (Κέντρο Αγιολογικών Μελετών Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, Γραμματεία τών Δημητρείων, Α'), σ. 83. Ο Παν. Χρήστου πιστεύει αντίθετα ότι η πρώτη πολιορκία της Θεσσαλονίκης από τους Σλάβους, στη διάρκεια της οποίας συνέ-

7 102 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ Στην περίοδο που μας απασχολεί ο λοιμός έπληξε την αυτοκρατορία για πέμπτη και τελευταία φορά από το Η επιδημία ήταν γενική και εξαπλώθηκε σε όλες σχεδόν τις περιοχές του Βυζαντινού Κράτους, στην Ανατολή και τη Δύση, αλλά και έξω από αυτό στην Περσία. Ο Ηλίας μητρο πολίτης Νισίβεως λέει ότι τα θύματα ήταν πολλά και τα σπίτια έμειναν χωρίς κατοίκους, πράγμα το οποίο είχε επίπτωση στις καλλιέργειες. Ο Μιχαήλ ο Σύρος αναφέρει ότι τα θύματα, που μετρήθηκαν, ήταν Ο αριθμός είναι υπερβολικός, διότι δεν αναφέρεται στις σύγχρονες με το γεγονός πηγές, από τις οποίες αντλεί ο ανωτέρω συγγραφέας και διότι με τα μέσα της τότε εποχής ήταν αδύνατο να καταμετρηθεί με τόση ακρίβεια ο αριθμός των νεκρών, δείχνει όμως το μέγεθος της συμφοράς. Στον ίδιο λοιμό στην περιο χή της Αντιόχειας και της Έμεσας αναφέρεται ο βίος του Συμεών του Σαλού20. Κατά το ίδιο χρονικό διάστημα, δηλαδή από το την αυτοκρατο ρία συγκλόνισαν και λιμοί. Αν και οι πηγές δε συμφωνούν για την ακριβή χρονολόγηση, φαίνεται ότι από το λιμός έπληξε διαδοχικά όλες τις περιοχές της Ανατολής υπήρχε έλλειψη σιταριού, κρασιού, φρούτων, αλλά και γάλακτος και κρέατος, διότι από το υπήρχε επιζωοτία, που εξο λόθρευσε το ζωικό πληθυσμό. Όλες οι πηγές μιλούν για πολλούς θανάτους όχι μόνο εξαιτίας της ασιτίας, αλλά και λόγω βουλιμίας πολλοί, εξασθενη μένοι έτρωγαν υπερβολικά, όταν έβρισκαν οποιαδήποτε τρόφιμα, και πέθαιναν21. βη ο συγκεκριμένος λοιμός, έγινε το 597. Βλ. και ΤΗ. KORRES, Some remarks on the first two major attempts of the Avaroslavs to capture Thessaloniki (597 and 614), Βυζαντινά 19 (1998) Βίος Συμεών Σαλού, Α. J. FESTUGIERE en collaboration avec RYDEN (έκδ.), Léontios de Néapolis.Vie de Syméon le fou et vie de Jean de Chypre, Paris 1974, σ ΗΛΊΑΣ ΝΙΣΊΒΕΩΣ, Χρονικόν, Ε. W. BROOKS (εκδ.), Eliae Metropolitae Nisibeni opus chronologicum I, CSCO, Scriptores Syri 23, Louvain 1954 (με λατιν. μτφρ.), σ. 60: Annus 911. Eofuit morbus bubonis et pestis exitialis; et manserunt domus multae sine incolis et agri multi non messi- ΜΙΧΑΉΛ Ο ΣΎΡΟΣ, ό.π., ΙΙ.Χ Πρβλ. JONES, Later Roman Empire, O.K., σ Ο Jones στη σελί δα αυτή αναφέρεται σε λοιμό της ίδιας χρονικής περιόδου, που πλήττει και το στρατόπεδο των Α β ά ρ ω ν BIRABEN - L E GOFF, Plague, ό.π., σ. 67 PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 88 MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68 DURLIAT, Peste, ό.π., σ. 114 TREADGOLD, History, ό.π., σ. 234, όπου σημειώνεται: «the plague had recurred not only in the Balkans but in Constantinople, Anatolia, Mesopotamia, Italy, and Africa, aggravating the empire's financial woes». Είναι το τέλος του 598 και η αρχή του 599 μ.χ. STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ ΖΑΧΑΡΊΑΣ ΡΗΤΩΡ, Εκκλησιαστική Ιστορία, Ε. W. BROOKS (εκδ.), Zachariae Rhetori Historia Ecclesiastica II, CSCO. τ. 3, Scriptores Syri 42, Louvain 1953 (με λατινική μτφρ.), σ : Εο tempore defectus fuit frumenti et infecunditas τροφών per totam regionem Orientis anno ένάτφ; et fames animam ac corpus adficiebat et pestis earn sequebatur et accidit hominibus calamitas

8 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 103 Από το 552 ώς το 560 ξηρασία έπληξε την περιοχή της Άμιδας, φαίνεται όμως ότι επεκτάθηκε και σε πολλές άλλες περιοχές του Κράτους στην Ανατολή, μεταξύ των οποίων και στην Κωνσταντινούπολη- αν και ειδικά για την πρωτεύουσα η περίπτωση δεν επιτρέπει συμπεράσματα, στην Άμιδα, 22 όπως και σε άλλες περιοχές, πέθαιναν ή παραφρονούσαν από την πείνα. Το 582 έχουμε λιμό γενικό στην Ανατολή και βέβαια στην Κωνσταντι νούπολη. Ο Μαυρίκιος, που μόλις είχε ανέλθει στο θρόνο, έδωσε εντολή να καταναλωθεί το δημόσιο κριθάρι, που τέλειωσε σε τρεις μέρες ζυμώθηκαν στη συνέχεια τα όσπρια, που υπήρχαν στις αποθήκες και τα μαγαζιά χωρίς να λυθεί το πρόβλημα - η πείνα είχε επικρατήσει παντού, ακόμα και σε περιο χές α π ό τις οποίες η πρωτεύουσα προμηθευόταν το σιτάρι, όπως η Αίγυπτος. Σημαντική είναι η πληροφορία που μας δίνει ο Ιωάννης Εφέσου και ο Μιχαήλ ο Σύρος, που τον αντιγράφει σχεδόν κατά λέξη, ότι ο λιμός έπληξε κυρίως τους νέους, αγόρια και κορίτσια23. bulimi (βούλιμος): hoc est fames taurina. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, ό.π., σ : Τούτω τω ετει γέγονε λεΐψις σίτου και οϊνον και χειμερία πολλή. AGAPIUS, ό.π., σ. 432' ΜΙΧΑΗΑ Ο ΣΎΡΟΣ, ό.π., ΙΙ.ΙΧ Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 76,91. Στη σ. 91 η E. Patlagean διατυπώ νει την άποψη ότι ο λιμός πιθανόν προήλθε από τη μείωση των εργατικών χεριών λόγω του λοιμού του η θνησιμότητα στη συνέχεια μεγάλωσε, διότι ο ίδιος ο λιμός υπήρξε αιτία της βουλιμίας, που με τη σειρά της πολλαπλασίασε τα θύματα ρόλο βέβαια κατά την Ε. Patlagean έπαιξε και η επιζωοτία, που στέρησε από τους αγρότες τα υποζύγια για την καλ λιέργεια των αγρών και από τους ανθρώπους γενικά το γάλα και το κρέας. Χ. Ν. ΣΜΠΆΡΟΥ ΝΗΣ, Γενική Χειρουργική, τ. Α'- Γ, Θεσσαλονίκη , Β', σ Η περίπτωση, που αναφέρει ο Ζαχαρίας Ρήτωρ, ονομάζεται σύνδρομο του Boerhaave. Πρόκειται για θάνατο από υπερβολική λήψη τροφής, που οδηγεί σε βίαιο έμετο και διάτρηση του οισοφάγου. Α. Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ, Άνθρωπος και περιβάλλον στην πρωτοβυζαντινή εποχή (4ος - 6ος αι.), Θεσσαλονίκη 2003 (στο εξής: ΣΙΝΑΚΟΣ, Άνθρωπος και περιβάλλον), σ ΜΑΛΑΛΑΣ, ό.π., σ ΘΕΟΦΆΝΗΣ, ό.π., σ ΗΛΊΑΣ ΝΙΣΙΒΕΩΣ, ό.π., σ. 59: Annus 871. Εο apparuerunt Amidae post famem magnani quae in ea per octo annos fuit homines qui ut canes latrabant, et ut capri atque ut fêles balabant et ut galli clamabant et in mûris saliebant. ΜΙΧΑΉΛ Ο ΣΎΡΟΣ, ό.π., ΙΙ.ΙΧ Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ ,79,81,84 Ν. ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Οικονομία - Κοινωνία, Ιστορία 'Ελληνικού 'Έθνους, τ. Η', 'Αθήνα 1979 (στο εξής: ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Οικονομία - Κοινωνία), σ , κυρίως σ. 182' ΣΙΝΑΚΟΣ, Άνθρωπος και περι βάλλον, ό.π., σ ΙΩΆΝΝΗΣ ΕΦΈΣΟΥ, 'Εκκλησιαστική Ιστορία, Ε. W. BROOKS (εκδ.), Johannis Ephesini Historiae Ecclesiasticae pars tertia, CSCO, τ. 55, Scriptores Syri 3, Louvain 1964, σ (με λατινική μτφρ.), σ. 133: Anno fuit Caritas panis in omnibus regionibus Occidentis et praesertim in urbe regia... et tota terra angustiam patiebatur et homines in eo erant, ut de facie terrae deficerent, o. 134: De strage infantium ingente. Et mors primo in pueris et puellis praevaluit..: ΜΙΧΑΉΛ Ο ΣΎΡΟΣ, ό.π., ΙΙ.Χ , όπου σημειώνεται: La mort s'empara tout d'abord des jeunes gens et des jeunes filles. Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 78,79,80,84 ΣΙΝΑΚΟΣ, Άνθρωπος και περιβάλλον, ό.π., σ

9 104 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ Από το 600 ώς το 602 υπήρξε ξηρασία συνοδευόμενη από ακρίδες και λιμός στις περιοχές της Συρίας και της Παλαιστίνης, μάλλον όμως και αλλού, διότι και η Κωνσταντινούπολη δοκιμάζει έλλειψη σιταριού το 602. Φαίνεται ότι οι φορτώσεις σιτηρών από τις παραγωγικές περιοχές λόγω της ξηρασίας ήταν ανεπαρκείς. Εξαιτίας του λιμού στην Κωνσταντινούπολη έγιναν ταρα χές το χειμώνα του και το πλήθος αγανακτισμένο στράφηκε κατά του αυτοκράτορα Μαυρικίου 24. Η λεπτομερής αυτή αναφορά στους λοιμούς και λιμούς, που έπληξαν την αυτοκρατορία μετά το , έγινε για να κατανοηθεί, όπως ήδη αναφέρ θηκε25, η οικονομική πολιτική του Μαυρικίου. Η αναδρομή φαίνεται ίσως μακρά και πιθανόν θεωρείται ότι ελάχιστη σχέση έχει με την οικονομική πολιτική του Μαυρικίου. Οι επιδημίες όμως και οι λιμοί είχαν, όπως πιστεύ εται, την αρχή τους και την αιτία τους σε κλιματικές διαταραχές, που ξεκί νησαν με την έκρηξη του ηφαιστείου του Rabaul του και διήρκεσαν περίπου εξήντα χρόνια -26 η οικονομική πάλι κρίση ήταν το αποτέλεσμα του πλήγματος, που δέχθηκε ο πληθυσμός από τους επαναλαμβανόμενους λιμούς και τις επιδημίες η πανώλης έγινε ενδημική και επανερχόταν κάθε δεκαπέντε περίπου χρόνια 27. Το χρονικό αυτό διάστημα, σύμφωνα με τα τότε 24. ΣΙΜΟΚΑΤΤΉΣ, ό.π., σ : Έννεακαιδεκάτω ενιαυτώ της βασιλείας Μαυρικίου... ώρα χειμώνος, σιτοόεία ης τοις Βυζαντίοις ένέσκηψεν. Τούτου οήτα του λιμοϋ γεγονότος καταστασιάζει τα πλήθη τοϋ αύτοκράτορος... του τοίνυν βασιλέως άμα τοις οχλοις τάς λιτάς ποιούμενου, νεωτερίσαντες από τοϋ πλήθους τίνες ες Μαυρίκιον έβλασφήμουν και λίθους εξέπεμπον κατά τοϋ αύτοκράτορος. ΜΙΧΑΉΛ Ο ΣΎΡΟΣ, ό.π., ΙΙ.Χ Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, σ. 77,78, 79, 80,84 BROWNING, 'Ιουστινιανός, σ. 221 WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 24, 168 ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Ιστορικοί και Χρονογράφοι, ό.π., σ. 478 TREADGOLD, History, ό.π., σ. 235 ΣΙΝΑΚΟΣ, Άνθρωπος και περιβάλλον, ό.π., σ Ό.π., σ Η. Η. LAMB, Climate: Present, Past and Future, τ. 2: Climatic history and the Future, London 1977 (στο εξής: LAMB, Climate), σ. 262 Ι. ΤΕΛΕΛΗΣ, Μετεωρολογικά φαινόμενα και κλίμα στο Βυζάντιο. Προσέγγιση των πληροφοριών από τις πηγές και εμπειρικές ενδείξεις για τις δια κυμάνσεις του κλίματος της Α. Μεσογείου και Μ. Ανατολής ( μ.χ.). Διδ. διατριβή (ανέκδοτη), Ιωάννινα 1994 (στο εξής: ΤΕΛΕΛΗΣ, Κλίμα), σ. 532 J. KODER, Climatic Change in the Fifth and Sixth Centuries?, στο: The Sixth Century. End or Beginning?, Brisbane 1996 (στο εξής: KODER, Climatic Change), σ , κυρίως σ. 278 J. D. GUNN, A.D. 536 and its 300year aftermath, στο: The Years without Summer. Tracing A.D. 536 and its aftermath [BAR International Series 872], Oxford 2000, σ Α. ΣΙΝΑΚΟΣ, Ένα περίεργο φυσικό φαινόμενο της εποχής του Ιουστινιανού: η «συννεφιά» των ετών μ.χ., Βυζαντιακά 22 (2002) 3148, κυρίως σ. 33,43 (στο εξής: ΣΐΝΑΚ0Σ,«Συννεφιά» των ετών ). 27. ΕΥΑΓΡΙΟΣ, ό.π., σ , : Kai ταύτα μεν πολλάκις εν ταΐς περιόόοις των κύκλων των καλουμένων έπινεμήσεων ταις πόλεσι και τοις έτέροις έγίγνοντο τόποις. Μάλιστα δε πανωλεθρία σχεδόν τοις άνθρώποις επέπιπτεν évi η οευτέρφ ετει της πεντεκαιδεκαετηρίδος

10 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 105 δεδομένα για τη διάρκεια της ζωής των ανθρώπων, αντιπροσώπευε κάτι λιγότερο από το διάστημα ανάμεσα σε δύο γενιές έτσι γινόταν εξαιρετικά δυσχερής η ανανέωση του πληθυσμού, ιδίως επειδή η επιδημία έπληξε στη διάρκεια των διαφόρων εκρήξεων της τους ανθρώπους νεαρής ηλικίας, που 28 θα ανανέωναν τον πληθυσμό. Η κρίση διαρκώς επιτεινόταν - και από άλλους βέβαια λόγους - και κορυφώθηκε στα χρόνια του Μαυρικίου. Θα πρέπει βέβαια να σημειώσουμε ότι πέρα από τις φυσιολογικές κλιμα τικές αιτίες η πείνα ήταν το αποτέλεσμα και της επιδημίας, που μείωσε τον πληθυσμό, και μάλιστα τον αριθμό των εργατών και των τεχνιτών που εργά ζονταν στις πόλεις για την τροφοδοσία τους. Έτσι η επιδημία έφερνε τη θνη σιμότητα και την πείνα και αυτή με τη σειρά της οδηγούσε στη θνησιμότη τα 29. Το μέγα πρόβλημα, το οποίο δεν απαντήθηκε, είναι με πόση ακρίβεια θα μπορούσε να προσδιοριστεί το πλήγμα, που υπέστη ο πληθυσμός. Ο ακριβής αριθμητικός προσδιορισμός βέβαια με βάση τα στοιχεία που έχουμε είναι αδύνατος γι' αυτό οι σημερινοί ερευνητές δε συμφωνούν στο ποσοστό, κατά το οποίο ο πληθυσμός μειώθηκε. Υπάρχουν επιστήμονες που πιστεύουν ότι ο πληθυσμός μειώθηκε δρα στικά από τους αλλεπάλληλους λοιμούς του 6ου αι. Προσδιορίζουν μάλιστα σε υψηλά ποσοστά - κατά την κρίση τους ακριβή - τη μείωση αυτή. Ο J. C. τον κύκλου. Πρβλ. J. C. RÜSSEL,That Earlier Plague. Demography, vol. 5, no 1,1968 (στο εξής: RÜSSEL, Earlier Plague), σ , κυρίως σ. 179, όπου σημειώνει: «Given the erratic character of the data, the periodicity (ενν. of the plague) is impressive»- PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 88,90 MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68 P. BROWN, The World of Late Antiquity, London 1989 (μτφρ. ΕΛΈΝΗ ΣΤΑΜΠΟΓΛΗ, Αθήνα 1998) [στο εξής: BROWN, Ύστερη Αρχαιότητα] σ. 164, όπου σημειώνει: «Η επιδημία άρχισε με μία βίαιη έκρηξη ανάμεσα στο 541 και το 543 και παρέμεινε ενδημική σε όλη τη Μεσόγειο ως τη δεκαετία του 570». 28. ΑΓΑΘΙΑΣ Ε, ό.π., σ : και απασα μεν ηλικία χύόην έφθείρετο, μάλιστα όε το άκμάζον τε και ήβάσκον, και εν τούτω πλέον οι άρρενες. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, ό.π., σ :... γέγονεν θνήσις ανθρώπων από βουβώνος, μάλιστα όε τοις νέοις... Πρβλ. RÜSSEL, Earlier Plague, ό.π., σ. 180 PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 90 MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68, όπου σημειώνει: «The attested fact that young adults were particularly susceptible to the disease... must have produced extremely damaging demographic consequences» BRANDES, Städte, ό.π., σ. 184 STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ ΠΡΟΚΌΠΙΟΣ, Πόλεμοι, ό.π., Π : Εργασία ξύμπασα ήργει και τάς τέχνας οι τεχνΐται μεθήκαν άπάσας, έργα τε άλλα δσα όή έκαστοι εν χερσίν είχον, εν πάλει γοϋν άγαθοϊς απασιν άτέχνως ενθηνούση λιμός τις ακριβής έπεκώμαζεν... ώστε και των νοσονντων τισϊν άωρον ξνμβήναι οοκεϊν απορία των αναγκαίων την τον βίου καταστροφήν. Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 91, όπου σημειώνει: «elles (les causes) semblent avoir été en partie naturelles, mais il est logique aussi de faire à cette date une part à la depopulation. Et la famine se complique à son tour d' une mortalité humaine qui semble lui être imputable» STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ

11 106 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ Rüssel προσδιορίζει τις απώλειες κατά την πρώτη εμφάνιση του λοιμού στο 20-25%. Ώς το τέλος του αιώνα ο πληθυσμός μειώθηκε στο 40-50% και ώς το τέλος του 7ου αι. στο 50-60%. Ο ίδιος πιστεύει ότι οι συνεχείς επιδημίες 30 δεν επέτρεπαν για έναν αιώνα στον πληθυσμό να ανανεωθεί. Ο P. Charanis δεν πιστεύει ότι τα ποσοστά, που δίνουν οι ερευνητές, ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, δέχεται όμως χωρίς αμφιβολία ότι 31 η απώλεια ζωής και επομένως η μείωση του πληθυσμού ήταν μεγάλη. Η E. Patlagean, αν και αποφεύγει να αναφερθεί σε αριθμούς, δέχεται 32 αυτό που έχει ήδη σημειωθεί, ότι οι αλλεπάλληλες εκρήξεις της επιδημίας συνοδευόμενες και από λιμούς - δεν επέτρεψαν την ανανέωση του πληθυ σμού. Μάλιστα πιστεύει ότι προς το τέλος του αιώνα οι αρχικές απώλειες του είχαν διπλασιαστεί33. Ο C. Mango χωρίς να αναφέρει συγκεκριμένους αριθμούς και ποσοστά δέχεται ανεπιφύλακτα ότι ο επανερχόμενος λοιμός, αλλά και άλλες επιδη μίες προκάλεσαν δραματική μείωση του πληθυσμού και ότι αρκετές πόλεις 34 ουσιαστικά ερημώθηκαν. Αντίθετα ο J. Durliat, αν και δέχεται ότι οι λοιμοί έπληξαν τον πληθυσμό, δε δέχεται τα στοιχεία που δίνουν οι συγγραφείς της εποχής εκείνης, του φαίνονται ύποπτα κυρίως προβληματίζεται, διότι δεν είναι δυνατό να εξα κριβωθεί αν οι πληροφορίες αυτές ίσχυαν για όλη την αυτοκρατορία και όχι μόνο για τις μεγάλες πόλεις. Πάρα πολύ τον προβληματίζει η έλλειψη στοι χείων άλλων επιστημόνων, επιγραφολόγων, παπυρολόγων, αρχαιολόγων κ.ά. Εξάλλου, αν η Κωνσταντινούπολη έχασε το 50% του πληθυσμού της, 35 πώς δικαιολογείται η σιτοδεία που ακολούθησε ; 30. RÜSSEL, Earlier Plague, ό.π., σ. 174,180,181, όπου σημειώνει: «the continuing épidémies made for constantly declining population for a century» BRANDES, Städte, ό.π., ο P. CHARANIS, Observations on the Demography of the Byzantine Empire, στο: Studies on the Demography of the Byzantine Empire [Variorum Reprints], London 1972 (στο εξής: CHARANIS, Demography), σ. 1-19, κυρίως σ. 10, όπου σημειώνει: «but there can be little doubt, even if we show the greatest reserve in accepting the testimony of Procopius, John of Ephesus, and Evagrius, that the loss of life was great»- Mix. Σ. ΚΟΡΔΩΣΗΣ, Ιστορικογεωγραφικά πρωτοβυζαντινών και εν γένει παλαιοχριστιανικών χρόνων, Αθήνα 1996, σ Ό.π., σ PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 88, όπου σημειώνει: «La flambée de 541 est donc au centre de l'histoire démographique de cette période», σ. 90, όπου σημειώνει: «Les épidémies de 573 et de 590, sont effectivement venues à point nommé redoubler le dégât initial, le manque à naître consécutif à l'épidémie de » και σ MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68, DURLIAT, Peste, ό.π., σ. 107,116,117 και 118, όπου γράφει: «Ce total général (που αναφέρει ο Προκόπιος)... me paraît hautement suspect, et, dans tous les cas, ces informations ne peuvent être extrapolées à tout Γ Empire».

12 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 107 Ούτε οι J. - Ν. Biraben και J. Le Goff δέχονται τα αριθμητικά στοιχεία των πηγών για μείωση του πληθυσμού κατά το ένα τρίτο ή κατά το ένα τέταρτο, δέχονται όμως ότι οι λοιμοί του 6ου αι. επέφεραν μεγάλη κάμψη στον πλη 36 θυσμό. Ο D. Ch. Stathakopoulos σε μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2004 αν και πιστεύει ότι οι εκτιμήσεις για τη συνολική μείωση του πληθυσμού, που προ κάλεσε ο λοιμός, είναι μια απλή εικασία37, δέχεται ότι η θνησιμότητα ήταν υψηλή και οι μακροπρόθεσμες δημογραφικές συνέπειες αξιόλογες38. Κυρίως πιστεύει ότι οι συνέπειες ήταν μη αντιμετωπίσιμες και επομένως οδυνηρές, όταν συνυπήρχαν κρίσεις διαφορετικών τύπων π.χ. πείνας, επιδημίας με παρατεταμένα δυσάρεστα κλιματικά φαινόμενα 39. Τέτοια βέβαια σημειώθη κε ήδη ότι υπήρξαν μετά το Βέβαια κάνει αναφορά στις μελέτες, στις οποίες οι συγγραφείς προσπάθησαν με αριθμητικά δεδομένα να υπολο γίσουν την πτώση του πληθυσμού 41. Αν και θεοορεί ότι οι υπολογισμοί δεί χνουν τη γενική τάση, πιστεύει ότι, αν δεχθούμε τους υπολογισμούς του Τ. Ι. Bratton, με το πρώτο ξέσπασμα του λοιμού ο πληθυσμός μειώθηκε στην Κωνσταντινούπολη κατά 20% περίπου 42. Μακροπρόθεσμα ο πληθυσμός ίσως να μειώθηκε και 50% περίπου, όμως δεν μπορεί να δεχθεί αυτό, που ο Hollingsworth προτείνει, ότι δηλαδή το 542 μειώθηκε κατά 48% BIRABEN - LE GOFF, Plague, ό.π., σ. 61,62, όπου σημειώνουν: «There is every reason to believe that in the Mediterranean area... the great plagues of the sixth century... caused a catastrophic demographic slump». 37. STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ Ό.π., σ STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., ο. 140, όπου αναφέρεται σε μελέτη του Τ. Ι. Bratton, του οποίου ασπάζεται τη μεθοδολογία, αλλά όχι τα ακριβή αριθμητικά δεδομένα. Βλ. Τ. I. BRATTON, The Identity of the Plague of Justinian. Parts I.IL, Transactions and Studies of the College of Physicians of Philadelphia 3 (1981) , STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ Βλ. τη μελέτη του Τ. Η. HOLLINGSWORTH, Historical Demography (The Sources of History: Studies in the Uses of Historical Evidence), Cambridge 1969, σ , κυρίως σ BROWNING, 'Ιουστινιανός, ό.π., σ. 213, 220 MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68 BIRABEN - L E GOFF, Plague, ό.π., σ. 63, όπου σημειώνουν: «it can be also be seen as one of the circumstances attracting Slavic populations into the Balkans and Greece, where the epidemic may have created a vacuum and an opportunity for new settlers» J. KODER, Historical aspects of a recession of cultivated land and the end of the late antiquity in the east Mediterranean, Paläoklimaforschung/ Palaeoclimate Research 10 (1993) , κυρίως σ. 164, όπου σημειώ νει: «The following crucial points... can be emphasized... the plague starting 541 A.D. and

13 108 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ Πολλοί πιστεύουν ότι η ευκολία, με την οποία οι επιδρομείς καταλάμβα ναν πόλεις και περιοχές της αυτοκρατορίας, κυρίως στη Βαλκανική, δείχνει ότι ο πληθυσμός είχε μειωθεί και είχε επέλθει μια προϊούσα ερήμωση κυρίως της υπαίθρου 4 4. Είναι φυσικά εξαιρετικά δύσκολος ο ακριβής αριθμητικός προσδιορι σμός των απωλειών, όπως αυτός που κάνουν οι ερευνητές, και η αποδοχή του θα πρέπει όμως να γίνει αποδεκτό ότι οι ανθρώπινες απώλειες ήταν 45 βαριές και προξένησαν μια καταστροφική δημογραφική κάμψη. Κατά τον J. C. Rüssel και τους J. - Ν. Biraben και J. Le Goff τα αποτελέ σματα των λιμών και των επαναλαμβανόμενων επιδημιών του 6ου αι. ήταν αναλογικά όμοια με εκείνα του Μου αι. στην Ευρώπη 4 6. Αν λοιπόν έκανε κανείς μια υπόθεση εργασίας και αποτολμούσε έναν αριθμητικό προσδιορι σμό στηριγμένος στην αναλογική αυτή ομοιότητα και στους υπολογισμούς για μείωση του πληθυσμού από επιδημίες και λιμούς κατά το 14ο αι., που κάνει ο Elias Tuma47, θα κατέληγε στο συμπέρασμα ότι ο πληθυσμός ως τα τέλη του 6ου αι. μειώθηκε πιθανόν κατά 20-30%48. Οι οικονομικές επιπτώσεις της πληθυσμιακής μείωσης σε μια βασικά ελεύθερη οικονομία καπιταλιστικού τύπου, που διέπεται από το νόμο της προσφοράς και της ζήτησης, όπως αυτή του Βυζαντίου 49, ήταν πολύ μεγά λες. Οι επιδημίες και οι λιμοί, των οποίων αιτίες υπήρξαν οι κλιματικές δια ταραχές, προξένησαν κρίση, το προφανές αποτέλεσμα της οποίας ήταν η μείωση της προσφοράς αγαθών, κυρίως όμως βασικών ειδών διατροφής, σιταριού, κριθαριού, οσπρίων 50. Σύμφωνα με τους επιστήμονες που ασχο λούνται σήμερα με τη Δημογραφία, «οι οικονομικές συνέπειες των δημο- returning regularly for decades with regionally differing consequences of depopulation which had the effect that the agriculturally or economically less productive areas were given up» P. FARQUHARSON, Byzantium, Planet Earth and the Solar System, στο: The Sixth Century. End or Beginning?, Brisbane 1996 (στο εξής: FARQUHARSON, Planet Earth), σ , κυρίως σ BIRABEN - L E GOFF, Plague, ό.π., σ. 62 TREADGOLD, History, ό.π., σ RÜSSEL, Earlier Plague, ό.π., σ. 174,18l BIRABEN - L E GOFF, Plague, ό.π., σ Ε. Η. TUMA, European Economic History: Tenth Century to the Present, New York 1971 (μτφρ. Μ. Π. ΧΑΤΖΗΠΡΟΚΟΠΙΟΥ, τ. Ι, 'Αθήνα 1978) [στο εξής: TUMA, Οικονομική Ιστορία], σ Ο Ε. Η. Tuma στηρίζεται σε στοιχεία από όλη τη Δ. Ευρώπη του Μου αι. μ.χ. και υπολογίζει ότι ο πληθυσμός μειώθηκε κατά μέσο όρο κατά 30%. 48. ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Οικονομία - Κοινωνία, ό.π., σ Ο Ν. Σβορώνος υπολογίζοντας και τις απώ λειες από τους πολέμους με τους Πέρσες και τους Αβαροσλάβους δέχεται ότι ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας στο τέλος του 6ου αι. είχε μειωθεί κατά μέσο όρο 25% και σε μερικές περιοχές ίσως περισσότερο. 49. Ρ. Δ. ΘΕΟΧΑΡΗΣ, Αρχαία και Βυζαντινή Οικονομική Ιστορία, Αθήνα 1983, σ PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 80.

14 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 109 γραφικών εξελίξεων συνδέονται με τις δομικές μεταβολές του πληθυσμού» και κύρια δομικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού θεωρούνται η ηλικία και 51 το επάγγελμα. Πράγματι το πλήγμα που δέχτηκε η ομάδα των νέων ανθρώ πων 52, που φέρει το βάρος της οικονομικής δραστηριότητας, προκάλεσε γενι κή οικονομική οπισθοδρόμηση. Ειδικότερα η μαζική εξαφάνιση των αγρο 53 τών - χωρικών οδήγησε στη μείωση της προσφοράς γεωργικών προϊόντων στις πόλεις πλήγμα δέχτηκαν οι παραγωγικές τάξεις, χειρώνακτες, τεχνίτες, ναύτες, που κατά τεκμήριο είναι οι φτωχότεροι και επλήγησαν περισσότε ρο 54, υπήρξε έτσι στενότητα στην προσφορά εργασίας, που οδήγησε σε διπλασιασμό και τριπλασιασμό των αμοιβών 55- η άνοδος αυτή των μισθών 51. G. TAPINOS, Eléments de Démographie: analyse, déterminants socio-économiques et histoire des populations [Collection U. Série Sociologie], Paris 1991 (μτφρ. Ν. ΒΟΥΛΕΛΗΣ, Αθήνα 1993), σ. 461 Ι. Ε. ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ. Α', Ε ανατ., Θεσσαλονίκη 1978,1995 (στο εξής: ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Α), σ Ο.π., σ ΠΡΟΚΌΠΙΟΣ, Ανέκδοτα, ό.π., ΙΙΙ Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ Ό.π., σ. 99 και Ed. CXXII, ό.π., όπου σημειώνεται: "Εγνωμεν ώς μετά την παίόενσιν την κατά φιλανθρωπίαν τον οεσπότον Θεοϋ γενομένην οι τάς πραγματείας και τάς μεθοόείας μετερχόμενοί και οι διαφόρων τεχνών και οι περί την γήν εργάται, ετι γ ε μην και οίναϋται, όφείλοντες μάλλον καλλίονες γενέσθαι, εις πλεονεξίαν όεόώκασι, και διπλασίονας και τριπλασίονας τιμάς τε και μισθούς παρά την άρχαίαν σννήθειαν έπιζητοϋσι. Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 90. Για την Patlagean η μαζική εξαφάνιση των παραγωγών, των τεχνιτών και των χωρικών, η οποία άλλαζε ριζικά την οικονομική κατάσταση, είναι μια βεβαιότητα. TUMA, Οικονομική Ιστορία, ό.π., σ Ο E. Tuma πιστεύει ότι οι επιδημίες και οι λιμοί του 14ου αι. μ.χ. οδή γησαν σε πληθυσμιακή μείωση, επίπτωση της οποίας ήταν η στενότητα στην προσφορά εργασίας, που οδήγησε με τη σειρά της σε μια γενική αύξηση του επιπέδου των μισθών, κοινή για διάφορα επαγγέλματα. MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68. DURLIAT, Peste, ό.π., σ. 112,118. Ο Durliat κατά τρόπο αξιωματικό απορρίπτει την πληροφορία που μας δίνει ο νόμος. Πιστεύει ότι οι διαφοροποιήσεις, στις οποίες ο νόμος αναφέρεται, δεν είχαν καμιά επίπτωση στη γενική σταθερότητα των μισθών και των τιμών. Γενικά ο Durliat δυσπιστεί στις πληρο φορίες, που μας δίνουν οι πηγές, διότι πιστεύει ότι είναι μερικές και υπερβολικές κατά την άποψη του πρέπει να υπολογίζουμε ότι ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων στην Κωνσταντινούπολη φοβήθηκε την επιδημία και έφυγε από την πόλη ο Προκόπιος όμως θεωρεί ότι η μείωση του πληθυσμού της Πόλης δεν οφειλόταν στη φυγή, αλλά στο θάνατο από την επιδημία και αναφέρει μεγάλο αριθμό θανόντων. Μπορεί βέβαια κανείς να αντιπα ραθέσει αυτό, που ο G. BEAUJOUAN, Ιστορικός χρόνος, στο: L'histoire et ses méthodes, Paris 1961 (μτφρ. ΕΛΈΝΗ ΣΤΕΦΑΝΑΚΗ, τ. Α, Αθήνα 1979) [στο εξής: BEAUJOUAN, Ιστορικός χρό νος] σ. 105 λέει: «Θά αποφύγει (ενν. ο ιστορικός) πρώτα άπ' όλα να περιφρονήσει τις πηγές της (ενν. της ιστορίας) εν ονόματι ενός βιαστικού ορθολογισμού». AVERIL CAMERON, The Mediterranean World in Late Antiquity AD , London and New York 1993, σ Η Α. Cameron πάλι δέχεται ότι: «arguments which seek to downplay its effects (ενν. plague's) in relation to individual sites must logically be equally suspect».

15 110 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ δημιουργώντας μεγαλύτερη ζήτηση, στην ο π ο ί α δεν μπορούσε, ό π ω ς είδαμε, να α ν τ α π ο κ ρ ι θ ε ί η π ρ ο σ φ ο ρ ά, έφερε πληθωρισμό, π ο υ α ν α σ τ ά τ ω ν ε την οικονομία και κυρίως φαλκίδευε τ α εισοδήματα ιδίως τ ω ν κ α τ ώ τ ε ρ ω ν κοι 56 νωνικών τάξεων. Οι οικονομικές επιπτώσεις α π ό την πληθυσμιακή μείωση οδήγησαν στη φτώχεια τις κατώτερες τάξεις, π α ρ ά λ λ η λ α όμως μείωσαν τη φορολογική βάση της α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς. Ή δ η ο Ιουστινιανός κ α τ ά τη δεκαετία του 540 π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α αντιμετωπίσει τη δημοσιονομική συρρίκνωση μείωσε τις μη στρατιωτικές δ α π ά ν ε ς, π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α π α τ ά ξ ε ι τη φ ο ρ ο δ ι α φ υ γ ή τ ω ν πλου σίων - π ρ ά ξ η π ο υ προκάλεσε την αντίδραση τ ω ν α ν ώ τ ε ρ ω ν κοινωνικών στρωμάτων -, έκανε κρατικό μονοπώλιο την π α ρ α γ ω γ ή και διάθεση μεταξι ού, κυρίως επεξέτεινε τη φορολογία τ ω ν γ ε ω ρ γ ώ ν υ π ο χ ρ ε ώ ν ο ν τ α ς τους ν α π λ η ρ ώ ν ο υ ν το φ ό ρ ο των γειτόνων, π ο υ είχαν πεθάνει α π ό την επιδημία 5 7. Ο συγκεκριμένος φ ό ρ ο ς της επιβολής, α ν και πολλοί πιστεύουν ότι υπερτονί ζεται α π ό τον Π ρ ο κ ό π ι ο για ευνόητους λόγους 5 8, καθιστούσε τη φορολογία της γης πολύ βαριά και πολλές φορές τ ο υ ς α ν ά γ κ α ζ ε να την εγκαταλείψουν επιδεινώνοντας τη θέση τους και τη θέση όσων παρέμεναν 5 9. Μερικοί ερευνητές πιστεύουν ότι ο Ιουστινιανός π ρ ο σ π ά θ η σ ε να καλύ ψει τις α ν ά γ κ ε ς του κ ρ ά τ ο υ ς σε χ ρ ή μ α φ ο ρ ο λ ο γ ώ ν τ α ς τις ανώτερες τάξεις- 56. PH. GRIERSON, Byzantine Coins, London, Berkeley and Los Angeles, 1982 (στο εξής: GRIERSON, Coins), σ. 19. Ο Grierson εκφράζει την άποψη ότι οι τιμές στο τέλος του 6ου αι. πρέπει να ήταν υψηλότερες σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες του ίδιου αιώνα και ότι στην αρχή του 7ου ήταν υψηλότερες στην Ανατολή από ό,τι ήταν στην Ιταλία και τη Β. Αφρική. STATHAKOPOULOS, Famine and Pestilence, ό.π., σ. 58, ΠΡΟΚΌΠΙΟΣ, Ανέκδοτα, ό.π., ΙΠ και : Φόρον γαρ τον επέτειον οϋποτε άνίει πραττόμενος ονχ ήπερ έκάστω επέβαλλε μόνον, άλλα και γειτόνων των άπολωλότων την μοΐραν. Πρβλ. J. KARAYANNOPULOS, Das Finanzwesen des frühbyzantinischen Staates, München 1958 (στο εξής: KARAYANNOPULOS, Finanzwesen), σ. 242 PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ. 90-9L BIRABEN - LE GOFF, Plague, ό.π., σ. 63, όπου σημειώνουν: «One may also think that the decline in tax revenues due to the plague caused great disarray in the finances of the Byzantine Empire». MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 68- DURLIAT, Peste, ό.π., σ. 113 FARQUHARSON, Planet Earth, ό.π., σ. 267 BROWN, Ύστερη Αρχαιότητα, ό.π., σ Χ. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Βυζαντινή υψηλή στρατηγική 6ος - 11ος αιώνας, Αθήνα 2000 (στο εξής: ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Στρατηγική), σ. 73, 76, 92, 113, όπου στη σ. 113 σημειώνει: «η παντελώς απρόβλεπτη επιδημία της πανώλης έπληξε την πληθυσμιακή και δημοσιονομική βάση του Βυζαντίου». 58. ΠΡΟΚΌΠΙΟΣ, Ανέκδοτα, ό.π., ΙΠ και Πρβλ. PATLAGEAN, Pauvreté, ό.π., σ Ν. ΣΒΟΡΩΝΟΣ. Οικονομία - Κοινωνία, 'Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ, Αθήνα 1978 (στο εξής: ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Οικονομία), σ , κυρίως σ. 285, όπου σημειώνει: «Το σύστημα της επιβολής και της συλλογικής ευθύνης για τήν πληρωμή των φόρων καθιστά τήν αρκετά βαριά φορολογία της γης ακόμη βαρύτερη και σέ πολλές περιπτώσεις δυσβάστακτη».

16 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 111 σε μια οικονομία όμως, της ο π ο ί α ς τ α έσοδα π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ν στο μέγιστο τους ποσοστό α π ό τη φορολόγηση τ ω ν μικροκαλλιεργητών, α υ τ ό ή τ α ν α δ ύ ν α τ ο 6 0. Βέβαια και η αύξηση της φορολογίας τ ω ν α γ ρ ο τ ώ ν δεν μπορούσε ν α λύσει τ ο π ρ ό β λ η μ α της υστέρησης τ ω ν δημοσίων εσόδων, διότι ένα μέρος της εισπράττονταν σε είδος, π ο υ τ α π λ ε ο ν ά σ μ α τ α του δεν μ π ο ρ ο ύ ν ν α διατηρη θ ο ύ ν για μεγάλο χρονικό διάστημα 6 1. Π ά ν τ ω ς με τ α δ ι ά φ ο ρ α οικονομικά μέτρα π ο υ είδαμε ότι πήρε ο Ιουστι νιανός εξασφάλισε μια συνεχή ροή χ ρ η μ ά τ ω ν και κ α τ ό ρ θ ω σ ε στο τέλος να πετύχει τ ο υ ς στόχους του, όμως οι οικονομικές βάσεις της α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς είχαν κλονιστεί. Α υ τ ό κ α τ α δ ε ι κ ν ύ ο υ ν οι καθυστερήσεις στη μισθοδοσία του στρατεύματος, π ο υ άρχισαν ήδη α π ό τ α χρόνια του Ιουστινιανού και συνε χίστηκαν στα χρόνια τ ω ν δ ι α δ ό χ ω ν του. Το 548 η φ ρ ο υ ρ ά της Ρώμης στα σίασε και σκότωσε το διοικητή επανήλθε στην τ ά ξ η, όταν πληρώθηκε. Το 550 Ί σ α υ ρ ο ι στρατιώτες άνοιξαν την πύλη της Ό σ τ ι α ς και οι Γότθοι κατέλα βαν τη Ρώμη* εφτακόσιοι αυτομόλησαν στους Γότθους «ελπίζοντας, ό π ω ς σημειώνει ο R. Browning, τουλάχιστον οτι θ α π λ η ρ ώ ν ο ν τ α ν τακτικά» JONES, Later Roman Empire, ό.π., σ. 465, όπου σημειώνει: «the figures are not exactly comparable, but they suggest that the revenue derived from agriculture was something like twenty times that derived from trade and industry». ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Οικονομία, ό.π., σ. 299, όπου σημειώνει: «... ή άμεσα συνδεόμενη μέ τή φοροδοτική Ικανότητα των φορολογουμένων αξιο ποίηση της γης, πού γίνεται ολοένα περισσότερο ή πρωταρχική πλουτοπαραγωγική πηγή, είναι ή συνεχής φροντίδα της αγροτικής πολιτικής των αυτοκρατόρων σέ όλη αυτή τήν περίοδο» και σ. 303: «... για τήν οικονομία της εποχής... ή αγροτική οικονομία γίνεται ό κύριος τομέας της βυζαντινής οικονομίας και ό κύριος παράγοντας της δημιουργίας "έθνικοΰ πλούτου"». MANGO, Byzantium, ό.π., σ. 43, όπου σημειώνει: «The main source of wealth as well as of taxation was agriculture» M. F. HENDY, Studies in the Byzantine Monetary Economy c , Cambridge 1985 (στο εξής: HENDY, Monetary Economy), σ. 157, όπου σημειώνει: «It has been calculated that, in the fifth and sixth centuries, the revenue derived from land and agriculture amounted to something like twenty times that derived from trade and industry. The precise figures of 95% (land) and 5% (trade) are doubtless open to dispute, but their order is likely to be correct». ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Α', ό.π., σ. 735: «Δια ν' αποφύγουν τάς πιέσεις των φορολογικών υπαλλήλων πολλάκις οι μικρογεούχοι κατέφευγον υπό τήν προστασίαν μεγαλοκτηματιών εχόντων τήν δύναμιν να τους προστατεύσουν... προς προφανή διατάραξιν και της κοινωνικής ισορροπίας και της οικονομικής ωφελείας του κρά τους, άφοϋ ό μεγαλοκτηματίας κατώρθωνε ν' άποφύγη τήν πληρωμήν του φόρου». BROWN, Ύστερη Αρχαιότητα, ό.π.. σ KARAYANNOPULOS. Finanzwesen, ό.π., σ Στη σ. 97 σημειώνει: «Deshalb wird im 6. Jh. die Frage auch in diesem Sinne gelöst: ein Teil der Steuer muss in Naturalien, der übrige Teil kann in Geld abgeführt werden». ΣΒΟΡΩΝΟΣ, Οικονομία, ό.π., σ. 285 ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Α, ό.π., σ ΠΡΟΚΌΠΙΟΣ, Πόλεμοι, ό.π., VII : Τότε και δσοι στρατιώται προς Βελισαρίου επί

17 112 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ Επίσης το φανερώνει η μείωση του αποθέματος σε χρυσό, από το οποίο αντλούσε, για να πληρώσει τους Πέρσες και τους Βαλκάνιους επιδρομείς και να συνεχίσει τα δημόσια έργα. Η μείωση αυτή ήταν εξαιρετικά σημαντική, διότι το απόθεμα χρυσού εξασφάλιζε στο Βυζαντινό Κράτος τη δυνατότητα πραγματοποίησης έκτακτων δαπανών για την αντιμετώπιση κρίσεων. Ακόμα το δείχνουν η μείωση του βάρους των νομισμάτων - χρυσών και χάλ κινων - και η πρακτική της χρησιμοποίησης παλιών νομισμάτων, στα οποία αποτύπωναν την όψη του νέου αυτοκράτορα 63. Ο Ιουστίνος, ανεψιός του Ιουστινιανού και στενός του συνεργάτης (κονροπαλάτης) γνώριζε την οικονομική κρίση και την υστέρηση των φορολογι κών εσόδων, που είχε ως κύρια αιτία τη δημογραφική κάμψη λόγω της επιδη μίας και των λιμών, καθώς και τη μείωση του αποθέματος χρυσού. Έστρεψε λοιπόν την προσοχή του στο συγκεκριμένο θέμα και προσπάθησε καταργώ ντας κυρίως ή μειώνοντας τις πληρωμές σε ξένους λαούς να αυξήσει τα έσοδα της αυτοκρατορίας και να δημιουργήσει ένα οικονομικό απόθεμα* περιόρισε επίσης τη χρηματοδότηση για την κατασκευή δημοσίων οικοδομημάτων64. της 'Ρώμης φρουρά έτετάχατο τον σφών άρχοντα Κόνωνα κτείνουσιν... πρέσβεις τε των ιερέων τινάς πέμπουσιν, άπισχυριζόμενοι ως, ην μη βασιλεύς... χρόνου ρητού τάς συντάξεις εκτίσοι όσας όή αύτοϊς το δημόσιον ώφειλε, Τουτίλα τε και Γότθοις ούόεν μελλήσαντες προσχωρήσουσι. Βασιλεύς τε αύτοΐς την δέησιν επιτελή έποίει. Πρβλ. BROWNING, 'Ιουστινιανός, ό.π., σ. 185 OSTROGORSKY, Ιστορία, ό.π., σ. 149, όπου σημειώνει: «Στον στρατό μειώθηκε αισθητά ή πειθαρχία καί έγιναν πολλές φορές ανοικτές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας, πού εντάθηκαν μέ τήν περικοπή τοΰ μισθοί) των στρατιωτών». ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Α', ό.π., σ Στη σ. 571 σημειώνει: «Μέ ανεπαρκή στρατεύματα (ενν. ο Βελισάριος), μέ στρατηγούς δυσκόλως υπακούοντας, μέ γλίσχρα οικονομικά μέσα κατετρίβετο είς μικράς συγκρούσεις και αγώνας». TREADGOLD, History, ό.π., σ. 255, όπου σημειώνει: «Yet from Justinian to Phocas the army also showed a tendency to mutiny... Justinian continually delayed payrolls». ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Στρατηγική, ό.π., σ BROWNING, Ιουστινιανός, ό.π., σ. 206, όπου σημειώνει: «Ή πολιτική τοΰ Ιουστινιανού να καταβάλλει υψηλούς φόρους στους Πέρσες και τον τελευταίο χρόνο στους Άβάρους εΐχε εξαντλήσει τα αποθέματα τοΰ κράτους». GRIERSON, Coins, ό.π., σ. 4 και 19. Ο Grierson γρά φει ότι το νόμισμα του ενός νουμμίου εξαφανίστηκε, όπως και το πεντανούμμιο ως τα τέλη του 6ου αι. και το χρυσό νόμισμα γνώρισε αλλεπάλληλες εκδόσεις μειωμένου βάρους. WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 11 ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Στρατηγική, ό.π., σ. 77 Ε. ΧΡΥΣΌΣ, Ο πόλεμος έσχατη λύση, στο: Βυζάντιο. Κράτος και Κοινωνία. Μνήμη Νίκου Οικονομίδη, ΑΝΝΑ ΑΒΡΑΜΕΑ - ΑΓΓΕΛΙΚΉ ΛΑΪΟΥ - Ε. ΧΡΥΣΌΣ (εκδ.), Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών/Ε.I.E., Αθήνα 2003 (στο εξής: ΧΡΥΣΌΣ, Πόλεμος), σ , όπου μπορεί κανείς να βρει περισσότερες πλη ροφορίες για την τακτική εξαγοράς της ειρήνης, που εφάρμοζαν οι Βυζαντινοί. 64. Α. ΣΤΡΆΤΟΣ, ΤΟ Βυζάντιον στον Ζ' Α'ιώνα, τ. Α, ( ), Αθήναι 1965, (στο εξής: ΣΤΡΆΤΟΣ, Βυζάντιον), σ. 30- BROWNING, 'Ιουστινιανός, ό.π., σ ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Β', ό.π., σ. 35, όπου σημειώνει: «Αξιοσημείωτοι είναι αϊ προσπάθειαι τοΰ Ίουστίνου... προς διασφάλισιν της οικονομικής ευεξίας τοΰ κράτους». WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 11, όπου σημειώ-

18 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 113 Ο Τιβέριος αντέστρεψε την οικονομική πολιτική του Ιουστίνου Β', μια πολιτική οικονομικής περιστολής και έφτασε στο άλλο άκρο με τη λανθα σμένη οικονομική πολιτική του χάριζε φόρους, ενώ η οικονομία δεν άντεχε, για να είναι λαοφιλής, και με τη μέχρι σπατάλης γενναιοδωρία του δαπάνη 65 σε σχεδόν όλο το απόθεμα σε χρυσό του Ιουστίνου. Οι συγγραφείς της επο χής τοποθετούνται απέναντι του ανάλογα με τις διαθέσεις που έτρεφαν για το πρόσωπο του. Ο Ιωάννης Εφέσου λέει ότι άφησε τα θησαυροφυλάκια άδεια, σαν να τα σκούπισε μια σκούπα. Ο Ευάγριος αντίθετα επαινώντας τον λέει ότι δε μάζευε χρυσάφι καταπιέζοντας τους υπηκόους του και ότι τα χρήματα, που κακώς είχαν μαζευτεί, τα χρησιμοποίησε σωστά. Συμπερα σματικά θα λέγαμε ότι παρά την εντιμότητα του δε διέθετε την ισχυρή βού ληση, που απαιτούσαν οι περιστάσεις γι' αυτό και άσκησε μια πολιτική παροχών, που τον έκανε δημοφιλή. Δεν αντιλαμβανόταν επίσης ότι εξαιτίας της επιδημίας και των φυσικών καταστροφών η οικονομία είχε κλονιστεί και ότι επομένως μείωνε τους απαραίτητους για την άμυνα του κράτους πόρους και υπονόμευε το έργο του διαδόχου του 66. Σε αυτή την κατάσταση βρισκόταν η οικονομία, όταν ο Μαυρίκιος ανέ βηκε στο θρόνο. Δεν ήταν μόνο το θησαυροφυλάκιο άδειο, επειδή ο Τιβέριος είχε σπαταλήσει το απόθεμα του Ιουστίνου Β', τα βάθρα της ίδιας της οικο νομίας είχαν κλονιστεί. Η οικονομία ήταν ευάλωτη λόγω της πληθυσμιακής και δημοσιονομικής συρρίκνωσης. Οι επαναλαμβανόμενες εξάρσεις της επι- νει: «Justin... payed attention to increasing the empire's revenues and building up a financial reserve». TREADGOLD, History, ό.π., σ ΙΩΆΝΝΗΣ ΕΦΈΣΟΥ, ό.π., V.358 Πρβλ. ΣΤΡΆΤΟΣ, Βυζάντιον, ό.π., σ BROWNING, 'Ιουστι νιανός, ό.π., σ. 211' HENDY, Monetary Economy, ό.π., σ. 193, όπου ο Hendy σημειώνει ότι ο Τιβέριος ξόδεψε μόνο για τα έξοδα της υπατείας του της 1ης Ιανουαρίου χρυσά νομίσματα (solidi), εκτός από ασήμι και μετάξι. Αν σκεφτεί κανείς ότι μόνο το ποσό αυτό ήταν το ένα δέκατο του ετήσιου τακτικού προϋπολογισμού και συνυπολογίσει τα ασυνήθι στα μεγάλα ποσά ως δώρα (donativae), που προσέφερε σε στρατιώτες και ανώτερους αξιω ματούχους, κατανοεί ότι αυτά δεν μπορούσαν να καλυφθούν από τα τακτικά έσοδα του προϋπολογισμού - ήδη είχε μειώσει κατά ένα τέταρτο τον έγγειο φόρο για μια τετραετία - και γι' αυτό υπέστη αφαίμαξη το απόθεμα χρυσού, που είχε σχηματίσει ο Ιουστίνος Β'. 66. ΙΩΆΝΝΗΣ ΕΦΈΣΟΥ, ό.π., V.358 ΕΥΆΓΡΙΟΣ, ό.π., V και , όπου σημειώνει: κίβόηλον δε τον χρυσον ήγεϊτο τον εκ δακρύων ήκοντα και Τοϊς τοίννν κακώς σνλλεγείσι χρήμασι ες δέον χρησάμενος, τα προς τον πόλεμον εξηρτύετο. ΣΙΜΟΚΑΤΤΗΣ, ό.π., σ Πρβλ. JONES, Later Roman Empire, ό.π., σ. 307 BROWNING, 'Ιουστινιανός, ό.π., σ. 211,213 και 215 HENDY, Monetary Economy, ό.π., σ. 193, όπου σημειώνει: «... the treasury, left in a depleted state by Tiberius». ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Β', ό.π., σ. 38 WHITBY, Maurice, ό.π., σ. I l TREADGOLD, History, ό.π., σ. 228, όπου σημειώνει: «Tiberius had spent practically all of Justin IPs gold reserve» και σ

19 114 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ δημίας - μόνο από το ως το τέλος της βασιλείας του Μαυρικίου είχαν επανέλθει τρεις φορές -, καθώς και των φυσικών καταστροφών, που συνο δεύονταν από λιμούς - στα χρόνια του Μαυρικίου δυο φορές, 582 και είχαν συρρικνώσει τον πληθυσμό. Η αρχική μείωση του πληθυσμού είχε τώρα διπλασιαστεί κατά την E. Patlagean και έφτανε ίσως το 20-30% 67, έτσι και η δημοσιονομική βάση περιοριζόταν η αυτοκρατορία δεν είχε τη δυνα τότητα να αντλεί από τη φορολογία έσοδα τόσα, όσα της χρειάζονταν 68. Για να χρηματοδοτήσει τις ανάγκες του στρατού, του οποίου τα έξοδα ανέρχο νταν στο 50% περίπου του ετήσιου τακτικού προϋπολογισμού, ώστε να αντι μετωπίσει τους εχθρούς στα τρία μέτωπα, ανατολικό, δυτικό και βαλκανικό, έπρεπε να εξασφαλίσει έσοδα 69. Τρεις δυνατότητες είχε* να μειώσει τις εσω τερικές δαπάνες, να αντλήσει χρήματα από το απόθεμα χρυσού, να προχω ρήσει σε μεγάλη αύξηση της φορολογίας. Οι δύο τελευταίες εκ των πραγμά των ήταν αδύνατες άρα του έμενε η πρώτη 70. Έστρεψε λοιπόν την προσοχή του στη μείωση των δαπανών, για να μπο ρέσει να δημιουργήσει οικονομικό απόθεμα χρυσού. Κατανοούσε ότι, αν αυτό δε συνέβαινε, θα κλονιζόταν η θέση της αυτοκρατορίας ως πρώτης οικονομικής δύναμης της εποχής, που μπορούσε με την οικονομική της ισχύ να ελίσσεται και με τα χρήματα να διακανονίζει θέματα εξωτερικής πολιτι- 67. Ό.π., σ WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 19, όπου σημειώνει: «Shortage of money was a recurrent problem during Maurice's reign». 69. HENDY, Monetary Economy, ό.π., σ Ο Hendy υπολογίζει ότι τον 6ο αι. τα έσοδα του ετήσιου τακτικού προϋπολογισμού ήταν περίπου πέντε εκατομμύρια ( ) χρυσά νομί σματα (solidi). Από αυτά οι περιοχές στη Δύση, που μόλις είχαν επανακτηθεί, προσέφεραν μόνο το ένα εκατομμύριο ( ) χρυσά νομίσματα (solidi). Ο στρατός για τις ετήσιες τακτικές ανάγκες του απορροφούσε το 50% του προϋπολογισμού- το άλλο μισό πήγαινε στη διοίκηση. Αυτές οι δύο υπηρεσίες δαπανούσαν τέσσερα ως πέντε εκατομμύρια ( ) χρυσά νομίσματα ετησίως. Όταν φυσικές καταστροφές και επιδημίες έπλητταν την αυτοκρατορία και τα έσοδα περιορίζονταν, μόνη πηγή για την κάλυψη των τακτικών και έκτακτων δαπανών, καθώς και για την εκτέλεση δημοσίων έργων ήταν το απόθεμα χρυσού. Διαφορετικά έπρεπε να μειώσουν τις δαπάνες. Ο Ιουστινιανός βρήκε ένα απόθεμα από τον Αναστάσιο εικοσιτριών εκατομμυρίων ( ) χρυσών νομισμάτων - ίσο περίπου με πέντε τακτικούς προϋπολογισμούς -, το οποίο ήδη από τα χρόνια του θείου του Ιουστίνου διέθεσε για την εκτέλεση δημόσιων έργων - ιδίως στις δεκαετίες 520 και και για τη διπλωματία. Έτσι το απόθεμα παρά τις προσπάθειες του Ιουστίνου Β' παρέμενε χαμηλό στα χρόνια των διαδόχων του ως το τέλος του 6ου αι. ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Ιστορικοί και Χρονογράφοι, ό.π., σ. 504 ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Στρατηγική, ό.π., σ. 74,75 και ΣΤΡΆΤΟΣ, Βυζάντιον, ό.π., σ. 31, όπου σημειώνει: «Όταν ό Μαυρίκιος ευρέθη προ κενών ταμείων, ήναγκάσθη να γίνη τρομερά φειδωλός». ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Ιστορικοί και Χρονογράφοι, ό.π., σ. 500" ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Στρατηγική, ό.π., σ

20 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ κής, να εξαγοράζει δηλαδή σε κάποιες περιπτώσεις την ειρήνη. Ήδη στη Δύση αναγκαζόταν να δαπανά χρήματα - σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις, όπως το 584 και το η δαπάνη για εξαγορές έφτασε στο 1% του τακτικού προϋπολογισμού -, διότι οι επανακτημένες περιοχές δεν μπορού σαν να χρηματοδοτήσουν τις νέες αμυντικές δαπάνες που δημιουργήθηκαν. Επομένως οι περιοχές αυτές δεν προσέφεραν τίποτα στη δημιουργία εισο δηματικού πλεονάσματος. Ο Ανδρέας Στράτος αναρωτιέται: «Ποίον ήτο το τίμημα αυτής της προσπάθειας (εν. επανασυστάσεως);» και απαντά: «Ή εξάντλησις του Κράτους και ό άμεσος κίνδυνος καταστροφής του» και παρα κάτω σημειώνει ότι: «ή οικονομική κατάστασις πού άφησεν ό 'Ιουστινιανός στους διαδόχους του ήτο αθλία. Ό χ ι μόνον δεν υπήρχαν χρήματα στα ταμεία αλλά τα χρέη ήσαν μεγάλα και οι δανεισται απαιτητικοί»72. Στο βαλκανικό μέτωπο το ποσό των χρυσών νομισμάτων (solidi), που κατέβαλλε κατ' έτος στους Αβάρους από την άνοδο του στο θρόνο, αυξήθηκε σε από 71. ΙΩΆΝΝΗΣ ΕΦΈΣΟΥ, ό.π., V.358, όπου σημειώνει: «But when... Maurice became king in his (Tiberius') stead, he found the palace swept as clean as if it had been emptied with a broom, and was compelled therefore to take possession of any money that was discovered, or came in from the taxes, and withhold his hand, and effect savings in the expenses of the army, and hoard it up, saying, Ί must not disperse and scatter the money, but collect and store it up, that I may have the means of purchasing peace for the state'». Πρβλ. WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 18 ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Στρατηγική, ό.π., σ. 76 ΧΡΥΣΌΣ, Πόλεμος, ό.π., σ , όπου ο Χρυσός εξηγεί τους λόγους, για τους οποίους οι Βυζαντινοί κατέφευγαν σ' αυτή την τακτική. 72. ΣΤΡΆΤΟΣ, Βυζάντιον. ό.π., σ και 29 JONES, Later Roman Empire, ό.π., σ. 309 HENDY, Monetary Economy, ό.π., σ Ο Hendy υπολογίζει ότι το ένα εκατομμύριο ( ) χρυσά νομίσματα (solidi), όπως σημειώθηκε, που ήταν ο προϋπολογισμός των περιοχών που είχαν επανακτηθεί, το κράτος το δαπανούσε για το στρατό και τη διοίκηση επομένως οι περιοχές αυτές δεν μπορούσαν να συνεισφέρουν χρήματα για τη δημιουργία αποθέματος χρυσού - όπως ο ίδιος σημειώνει: «In the long term... and as a source of surplus revenue, Justinian's reconquest was a dead loss». Όμως η κεντρική διοίκηση ήταν υποχρεωμένη να πληρώνει από τα αποθέματα χρυσού για εξαγορές έτσι πλήρωσε το 584 πενήντα χιλιάδες (50.000) χρυσά νομίσματα (solidi) στους Φράγκους, 1% δηλαδή του τακτικού προϋπολογι σμού, για να αντιμετωπίσουν τους Λομβαρδούς επίσης το 598 πλήρωσε στους Λομβαρδούς 500 λίτρες χρυσού, τριάντα οχτώ χιλιάδες (38.000) δηλαδή χρυσά νομίσματα ή 0,8% του ετή σιου τακτικού προϋπολογισμού για τη σύναψη ειρήνης, ποσό που ανανεωνόταν ως το 601. ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Β', ό.π., σ. 22,42 και σ. 51. Στη σ. 22 ο Ι. Καραγιαννόπουλος δε δέχεται ότι η πολιτική της επανάκτησης εξάντλησε οικονομικά το κράτος και γι' αυτό οι περισσότερες από τις περιοχές αυτές χάθηκαν γρήγορα. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Στρατηγική, ό.π., σ , όπου σημειώνει: «Εκ των υστέρων έγινε ξεκάθαρο ότι η επανάκτηση της Δ. Μεσογείου αποτέλεσε μείζον στρατηγικό σφάλμα» και σ. 113: «Οι επανακτημένες περιοχές δημιούργησαν νέες αμυντικές υποχρεώσεις σε εκτεταμένα μέτωπα. Οι νέες επαρχίες δεν ήταν σε θέση να χρηματοδοτήσουν την άμυνα τους σε περίοδο που η κεντρική κυβέρνηση αντιμετώπιζε έντονα δημοσιονομικά προβλήματα».

21 116 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ το 584 και σε από το 600, δηλαδή 2% περίπου του ετήσιου τακτικού 73 προϋπολογισμού. Σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας του Μαυρικίου το ποσό αυτό έφτασε το 40% περίπου ενός ετήσιου προϋπολογισμού. Έτσι, η προσπάθεια του στράφηκε στην περικοπή των εξόδων για την ανάληψη της υπατείας και κυρίως των μισθών των στρατιωτών του ανατο λικού και βαλκανικού μετώπου. Την υπατεία την ανέλαβε για μια εβδομάδα μόνο, την 25η Δεκεμβρίου του 583. Έτσι, αν και μοίρασε τα συνηθισμένα δώρα, απέφυγε τη δαπάνη για τελετές και αγώνες 74. Την άνοιξη του 588 ο Μαυρίκιος, και επειδή χρωστούσε τα δώρα της πενταετηρίδας, οφειλή που θα επιβάρυνε την οικονομία της αυτοκρατορίας, προσπάθησε να αντικαταστήσει τα επιδόματα για όπλα του στρατού του ανατολικού μετώπου με παροχές σε είδος, όπλα δηλαδή. Έτσι η πληρωμή του μισθού σε μετρητά θα μειωνόταν από είκοσι σε δεκαπέντε νομίσματα, κατά 25% δηλαδή. Επειδή το κόστος του εξοπλισμού και η μισθοδοσία του στρατεύματος απορροφούσαν το 25% του ετήσιου τακτικού προϋπολογι σμού, η αποδοχή της ρύθμισης αυτής θα σήμαινε μείωση των εξόδων του προϋπολογισμού κατά 6% περίπου. Ο στρατός αρνήθηκε να δεχθεί τη ρύθ μιση και επαναστάτησε* επανήλθε στην τάξη ύστερα από ένα χρόνο, αφού στο μεταξύ η περικοπή των μισθών είχε αναιρεθεί75. Στο τέλος του 593 ο Μαυρίκιος έδωσε εντολή στο στρατηγό του Πρίσκο 73. ΣΙΜΟΚΑΤΤΗΣ, ό.π., σ : Έπεντίθενται δε και άλλαι είκοσι χιλιάδες χρυσών ταϊς σπονδαΐς. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, ό.π., σ και σ Πρβλ. JONES, Later Roman Empire, ό.π., σ. 310 ΣΤΡΑΤΌΣ, Βυζάντιον, ό.π., σ. 27 και 101 BROWNING, 'Ιουστινιανός, ό.π., σ. 220 ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Β', ό.π., σ. 43 WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 90 ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Ιστορικοί και Χρονογράφοι, ό.π., σ. 491 TREADGOLD, History, ό.π., σ. 228 ΧΡΥΣΌΣ, Πόλεμος, ό.π., σ Ο Ε. Χρυσός υπολογίζει ότι για τη ματαίωση των επιδρομών των Αβάρων στο δεύτερο μισό του 6ου αι. και κατά το πρώτο τέταρτο του 7ου αι. ως το 626 το Κράτος δαπά νησε χρυσά νομίσματα. 74. HENDY, Monetary Economy, ό.π., σ. 193, όπου σημειώνει: «... thereby holding it for one week only and ensuring that... he avoided or minimised expenditure on games. This was clearly done to relieve the treasury». WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 18. Ο M. Whitby σημειώνει ότι την ανέλα βε και την , τη συνδύασε όμως με την εικοσαετηρίδα (vicennalia) της ανόδου του στο θρόνο, για να αποφύγει τουλάχιστον μερικές από τις βαριές δαπάνες. 75. ΕΥΑΓΡΙΟΣ, ό.π., σ : "Οτε ούν προς το στρατόπεδον άφίκετο (ενν. ο Πρίσκος)... προύτίθει τινά... περί τε της ακριβούς εξοπλίσεως και ών εκ τον δημοσίου κομίσαιντο. Οϊκαι πρώην περί τούτων πεπυσμένοι ες τούμφανες τον θνμον εξέρρηξαν, όμόσε χωρήσαντες ένθα ην σκηνησάμενος, ληίζονται μεν βαρβαρικώς δσα μεγαλοπρεπώς αύτώ όιεσκεύαστο και τών κειμηλίων τα τιμιώτερα, μικρού δε και αυτόν διεχρήσαντο, ει μη... κατά την "Εδεσσαν όιεσώθη και σ : Τους δε γε άλλους απαντάς ταξιάρχους, λοχαγούς τε και χιλιάρχους... έκδιώξαντες, σφίσι χειροτονοϋσιν ους εβούλοντο, αναφανδόν την βασιλείαν βλασφη-

22 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣΤΟΥ 6θΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 117 να διαχειμάσει βόρεια του Δούναβη. Κατ' αυτόν τον τρόπο θα εξοικονο μούνταν χρήματα και θα ανακουφιζόταν ο κρατικός προϋπολογισμός, διότι ο στρατός θα ζούσε με προμήθειες από την ύπαιθρο έξω από την επικράτεια του Κράτους. Όταν όμως οι στρατιώτες απείλησαν με στάση, ο Πρίσκος αγνόησε τη διαταγή του αυτοκράτορα. Ο Μαυρίκιος αντικατέστησε τον Πρίσκο με τον αδελφό του Πέτρο και του έδωσε εντολή να αναγγείλει στο στράτευμα ότι θα αντικαθιστούσε τα επιδόματα για όπλα και στολές με δια νομές σε είδος με τη ρύθμιση αυτή θα μείωνε το μισθό των στρατιωτών από τα είκοσι στα δέκα νομίσματα και τα έξοδα του ετήσιου τακτικού προϋπο λογισμού κατά 12% περίπου. Όταν απειλήθηκε εξέγερση, ο Πέτρος ανα γκάστηκε να αποκαταστήσει την αμοιβή76. Το φθινόπωρο του 602 έδωσε εντολή στον αδελφό του Πέτρο να αναγγείλει μουντές... ονδέ γαρ τακτοΐς μέτροις ή σταθμοΐς τάς σιτίσεις έκομίζοντο, ονδέ μόναις ταΐς άπονενεμημέναις ήρκοϋντο, άλλ ' ην έκάστω θεσμός ή γνώμη και μέτρον νενομισμένον ή βούλησις. ΣΙΜΟΚΑΤΤΗΣ, ό.π., σ : Τρίτης δ' ημέρας παρωχηκυίας, και της των στρατιω τικών σιτήσεων άπομειώσεως ονκέτι εν παραβύστοις... άλλ' ες το φανερόν γενομένης τω πλήθει παντϊ αναρχίας ακμή λαμβάνει την πρόοδον, και προς τη σκηνή τον στρατηγού τα πλήθη σνρρέονσιν, α μεν λίθους έπιφερόμενα, α δε και ξίφη, ως έκάστω καθνπούργησεν ό καιρός... τον δε πλήθονς μηδέν εντεύθεν σωφρονιζομένον, άλλα και βάλλοντος το απόρρη τον λίθοις, είκότως ό στρατηγός, ϊππον τινός τών σωματοφυλάκων τοϋ βασιλέως περιτνχών, προς φνγήν έκδονς έαντόν παραδόξω σωτηρία τινί τον κίνδννον παρεκρούσατο. Πρβλ. JONES, Later Roman Empire, ό.π., σ. 310 ΣΤΡΆΤΟΣ, Βυζάντιον, ό.π., σ. 31 BROWNING, 'Ιου στινιανός, ό.π., σ ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Β', ό.π., σ WHITBY, Maurice, ό.π.. σ. 19, 177, 286 TREADGOLD, History, ό.π., σ ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Ιστορικοί και Χρονογράφοι, ό.π., σ. 500' ΠΟΛΥΜΝΊΑ ΚΑΤΣΏΝΗ, Η επιβίωση των donativa μετά τον 6ο αι., Βνζαντινά 20 (1999) , κυρίως σ Η Π. Κατσώνη πιστεύει ότι στα χρόνια του Μαυρικίου τα donativa είχαν εγκαταλειφθεί.- ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Στρατηγική, ό.π., σ ΣΙΜΟΚΑΤΤΗΣ, ό.π., σ : Ό δε αυτοκράτωρ Τατίμερα άντιπέμπει προς τον πολέμαρχον βασιλείονς δέλτονς έπιφερόμενον ην δε ή τών δέλτων άξίωσις την χειμέριον ώραν αυτόθι τους 'Ρωμαίους ποιήσασθαι. παραγεγονότος τοίνυν τοϋ Τατίμερ, και τών βασιλικών γνωρισθέντων λόγων, θρύλος νφάπτεται τω στρατεύματι. καταστασιάζει τοίννν ή τών 'Ρωμαίων πληθνς παρωσαμένη τονς λόγονς τον αύτοκράτορος, οίκοι τε την τοϋ ψύχους ώραν ένεχείρει ποιήσασθαι- ου γαρ επί βαρβάρου γης ένανλίζεσθαι- έφασκον γάρ ψύχη νπεΐναι δνσνπομόνητα, τά τε τών βαρβάρων πλήθη άκαταγώνιστα. ό όέ στρατηγός πειθοίτινι τακτική της στρατιάς τό δνσήνιον νπεμάλαττεν. έπεί δε γίνονται αϊ δννάμεις πειθήνιοι, έπ'ι βαρβάρον γης ό τών 'Ρωμαίων πολέμαρχος διαλύει τόν χάρακα και σ Πρβλ. JONES, Later Roman Empire, ό.π.. σ. 314: «Maurice gave orders that the army should winter north of the river, where they could live off the country and thus relieve the treasury of the cost of their upkeep». BROWNING, 'Ιουστινιανός, ό.π., σ. 220 ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Β', ό.π., σ WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 17,165,167 ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, 'Ιστορικοί και Χρονογράφοι, ό.π., σ. 492 TREADGOLD. History, ό.π., σ. 232: «To shorten the war and reduce its cost, in fall 593 Maurice ordered the army to continue campaigning north of the Danube all winter, supplying

23 118 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ στο στράτευμα ότι θα ξεχειμώνιαζε στα βόρεια του Δούναβη, όπου θα ζούσε προμηθευόμενο τα απαραίτητα εφόδια από εκείνη την περιοχή τα επιδόματα τροφής θα κόβονταν. Πίστευε έτσι ότι θα μπορούσε να αποθεματοποιήσει τα χρήματα, που δε θα ξόδευε για αγορά τροφίμων. Το αποτέλεσμα υπήρξε τραγι κό για τον αυτοκράτορα. Ο στρατός επαναστάτησε και ανακήρυξε αυτοκράτο ρα τον εκατόνταρχο Φωκά, ο οποίος λίγο αργότερα τον σκότωσε77. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Αυτή ήταν η κατάσταση στα χρόνια του Μαυρικίου υπήρχε κρίση οικο νομική - δημοσιονομική συρρίκνωση και κυρίως εκμηδένιση του οικονομι κού αποθέματος χρυσού -, που ήταν απότοκος της δημογραφικής κάμψης, της οποίας αιτία ήταν η επαναλαμβανόμενη επιδημία και οι λιμοί, κυρίως από φυσικές καταστροφές. Πρώτη αιτία ήταν οι κλιματολογικές διακυμάν σεις, που ξεκίνησαν το με την έκρηξη του ηφαιστείου του Rabaul και διήρκεσαν περισσότερα από εξήντα χρόνια78. Ο πειρασμός να τους αποδο θεί υπερβολική σημασία είναι εμφανής, όμως η απόλυτη φυσική αιτιοκρατία δε γίνεται αποδεκτή. Τα άτομα μπορούν να δράσουν και ώς ένα σημείο να βάλουν τη σφραγίδα τους πάνω στα γεγονότα79. itself from the country» και σ. 255: «When Maurice found paying so many soldiers arduous, he thought of undoing part of Anastasius's military pay reform... in 594 he tried to replace both arms and uniform allowances with issues in kind, which would have reduced cash pay to just ten nomismata». 77. ΣΙΜΟΚΑΤΤΗΣ, ό.π., σ : ό δε αυτοκράτωρ επώχλει δι' επιστολέως τον Πέτρον τον ποταμον διαπεραιωσάμενον τάς δυνάμεις της των βαρβάρων γης έπιβήναι, τάς τε των στρα τοπέδων άποτροφάς αύτόθεν τους 'Ρωμαίους άρύσασθαι, εγκοπήν τε δημοσίων αιτήσεων εντεύθεν τω πρυτανείψ παρέχεσθαι και σ : επεί δε ό Πέτρος άντιπρώρους τοις οχλοις εποιείτο τους λόγους, λαϊλαψ μεγίστη θυμού τοις στρατοπέδοις ενέσκηψεν. δια τούτο αϊ δυνάμεις τού χάρακος άποκλίνασαι καταμόνας εκκλησίαν συνήθροισαν... έτέραν δε και τχ\ ες ύστερον εκκλησίαν πεποιηκότα τά πλήθη εξαρχον τον έκατόνταρχον Φωκάν προεστήσαντο, επί άσπίδος τε εις ϋψος έξάραντες εύφήμουν έκτόπως την άναγόρευσιν και σ κ.ε. ΘΕΟΦΆΝΗΣ, ό.π., σ και 23-26, σ Πρβλ. JONES, Later Roman Empire, ό.π., σ. 315 BROWNING, 'Ιουστινιανός, ό.π., ο ΚΑΡΑΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία Β', ό.π., σ ΔΙΟΝΥΣΊΑ ΜΙΣΙΟΥ, Η Διαθήκη του Ηρακλείου Α' και η κρίση του 641. Συμβολή στο πρόβλημα της διαδοχής στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη 1985, σ Στις σελί δες αυτές η συγγραφέας μιλά για τον τρόπο της ανόδου του Φωκά στο θρόνο. WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 26, ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Ιστορικοί και Χρονογράφοι, ό.π., σ TREADGOLD, History, ό.π., σ BEAUJOUAN, 'Ιστορικός χρόνος, ό.π., σ. 100, όπου σημειώνει: «Οί κλιματολογικές διακυμάν σεις είναι ένα είδος πρώτης αιτίας». 79. W Η. WALSH, An Introduction to Philosophy of History, London 1977 (μτφρ. Φ. Κ. ΒΩΡΟΣ,

24 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 119 Ο Μαυρίκιος π α ρ έ λ α β ε μια οικονομική κρίση, η ο π ο ί α τον α ν ά γ κ α ζ ε ν α δράσει μέσα σε ορισμένα πλαίσια - όμως τη διαχειρίστηκε με τ ρ ό π ο έντιμο και α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό. Διέγνωσε ότι η α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α έπασχε στο σημείο εκείνο, στο ο π ο ί ο υπερτερούσε έναντι τ ω ν α ν τ ι π ά λ ω ν της, στην οικονομική δ η λ α δ ή 80 ισχύ. Ο κ ί ν δ υ ν ο ς της κ α τ ά ρ ρ ε υ σ η ς ή τ α ν π ά ν τ α υ π α ρ κ τ ό ς λόγω της ανε π ά ρ κ ε ι α ς α π ο θ έ μ α τ ο ς χρυσού, η ο π ο ί α οδηγούσε στη χ ρ ε ω κ ο π ί α. Ο W. Treadgold σημειώνει σχετικά ότι η χ ρ ε ω κ ο π ί α πρέπει να είχε απειλήσει επα νειλημμένα την πολιτεία μεταξύ τ ω ν ετών Ε ά ν α υ τ ό συνέβαινε, δε θα μπορούσε ν α υπερισχύσει τ ω ν α ν τ ι π ά λ ω ν της, οι οποίοι στη συγκεκριμέ νη χρονική στιγμή υ π ε ρ τ ε ρ ο ύ σ α ν στρατιωτικά - στον τριμέτωπο α γ ώ ν α π ο υ διεξήγε, θ α μπορούσε ν α υπερισχύσει, εάν είχε τη δ υ ν α τ ό τ η τ α κ ά π ο ι ο υ ς ν α τους ε ξ α γ ο ρ ά ζ ε ι και κ ά π ο ι ο υ ς ν α τους αντιμετωπίζει στο πεδίο της μάχης. Ο Μαυρίκιος με αποφασιστικότητα, π ο υ πολλές φορές κ α τ ά τ ο ν W. Treadgold έ φ τ α ν ε στην α κ α μ ψ ί α, σ τ ρ ά φ η κ ε στη δημιουργία οικονομικού αποθέματος 8 2. Α ν και δεν υ π ή ρ ξ ε ποτέ α φ ε ρ έ γ γ υ ο ς και η ροή των χρηματι κ ώ ν εκταμιεύσεων ή τ α ν συνεχής, κ α τ ό ρ θ ω σ ε ν α σχηματίσει κ ά π ο ι ο είδος ταμειακού αποθέματος 8 3. Δ ε ν ήταν λοιπόν ένας φιλάργυρος, ό π ω ς υποστη ρίζουν κάποιοι, αλλά ένας ικανός α υ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α ς, π ο υ γνώριζε σε β ά θ ο ς την κ α τ ά σ τ α σ η της α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ί α ς και π ρ ο σ π ά θ η σ ε ν α τη βοηθήσει, για ν α αντι μετωπίσει τις δυσκολίες. Η πολιτική του ίσως ξεπερνούσε την ε π ο χ ή του και δεν έγινε α π ο δ ε κ τ ή. Οι αντιδράσεις ή τ α ν συνεχείς και τελικά θ α ν α τ ώ θ η κ ε. Ο Θ ο υ κ υ δ ί δ η ς π ε ρ ι γ ρ ά φ ο ν τ α ς τις αντιδράσεις τ ω ν Α θ η ν α ί ω ν στην πολι τική τ ο υ Περικλή κ α τ ά τ ο δεύτερο έτος τ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ι α κ ο ύ σημειώνει: Ου μέντοι πρότερόν γε οι ξύμπαντες αυτόν πριν έζημίωσαν χρήμασιν. σαντο εν όργη αυτόν έχοντες επαύσαντο Πολέμου εν όργτ} Στην περίπτωση του Μαυρικίου ουκ έχοντες επαν 84 π α ρ ά, α φ ο ύ τ ο ν εξόντωσαν. 'Αθήνα 1982) [στο εξής: WALSH, Εισαγωγή στή Φιλοσοφία της Ιστορίας], σ WALSH, Εισαγωγή στή Φιλοσοφία της Ιστορίας, ό.π., σ TREADGOLD, History, ό.π., σ TREADGOLD, History, ό.π., σ ΣΤΡΑΤΌΣ, Βυζάντιον, ό.π., σ. 92, όπου σημειώνει: «Αυτή, έν συντομία, ήτο ή εν γένει κατάστασις του Βυζαντίου... κατά τά τέλη τοΰ Στ' και τάς αρχάς του Ζ αιώνος. 'Εσωτερικώς τα οικονομικά εΐχαν άνορθωθή» και σ. 93. όπου σημειώνει: «Ό Μαυρίκιος έκαμεν ο,τι μπορούσε διά να ανόρθωση τά οικονομικά, τά κατεστραμμένα οικονομικά της Αυτοκρατο ρίας». TREADGOLD, History, ό.π., σ ΘΟΥΚΥΔΊΔΗΣ, Ξυγγραφή, E. C. MARCHANT (εκδ.), Μ. Α., London 1955, Β Πρβλ. WHITBY, Maurice, ό.π., σ. 19, όπου σημειώνει: «... years of difficult campaining and thrift stored up reservoirs of ill will that were eventually released in Phocas' coup».

25 120 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ SUMMARY THE IMPACT OF PLAGUES AND NATURAL DISASTERS AT THE END OF THE 6TH - BEGINNING OF 7TH CENTURY ON THE POLICY OF EMPEROR MAURICE The subject of my paper at the 5th Colloquium of Byzantine Experts of Greece and Cyprus is the impact of plagues and natural disasters on the Empire under the rule of Maurice. In particular I refer to the plagues during the years of , , , and , the droughts, the locust attacks and the famines which followed in , , 582, and the harsh winter of 601 AD. The sources are explored in order to verify the time at which these events occurred, the places at which they took place and the manner in which they manifested. The causes underlying them are also explored. According to palaeo-climatologists between 300 and 800 AD the Byzantine Empire region went through an extended period of drought, particularly at the end of the 6th century AD, the results of which were the famines of , , 582, 601 and 602 AD. Around the middle of the century there was an increase in rainfall perhaps due to the explosion of the volcano Rabaul which occurred in 536 AD 1. These alternations in climate conditions (dry - wet - dry) would seem to have been the cause of the outbreak of plague in and its reappearance in 558, ,588 and 599. This disease had become epidemic. Following this an attempt is made to explore the results and consequences which arose. The most important were demographic in nature. The epidemics struck adolescents to a particularly large degree and thus affected population renewal rates leading to a demographic downturn. If this is combined with the droughts and the famines it is clear that under the reign of Maurice there was an economic crisis which the Emperor had to attempt to confront and manage. The economic crisis was a result of the policies adopted by Justinian to re-conquer the western section of the state, which was a major strategic 1. For the event see Α. ΣΙΝΑΚΟΣ, Ένα περίεργο φυσικό φαινόμενο της εποχής του Ιουστινιανού: η «συννεφιά» των ετών μ.χ., Βνζαντιακά 22 (2002)

26 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. 121 error, which generated financial burdens. Maurice was thus forced to follow a limited economic policy since the economy was vulnerable d u e to population and demographic decline. H e attempted to reduce domestic expenditure to finance the needs of his army to face enemies o n three fronts, in the East, the West and in the Balkans (it is possible that the raids by Avars and Slavs from the N o r t h were related to the droughts and the lack of food) and to create a gold reserve. If there were no such reserve the Empire's position as the leading economic power of the time, which could manipulate and settle foreign policy issues with its monetary strength, would be undermined. H e handled an inherited problem in a forthright m a n n e r but his policy was not accepted, perhaps because it was ahead of its time. This leads us to accept that Maurice was not an avaricious e m p e r o r as some historians have portrayed him but a worthy governor who in his efforts to redress the Empire's finances did n o t give into the pressure of the masses and was thus overturned. ANASTASIOS K. SINAKOS Powered by TCPDF (

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΜΑΥΡΙΚΙΟΥ*

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΜΑΥΡΙΚΙΟΥ* ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΣΙΝΑΚΟΣ ΕΩΑ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΑ 6 (2004-2006) Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΟΙΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΟΥ 6ΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙ. ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΜΑΥΡΙΚΙΟΥ*

Διαβάστε περισσότερα

Ευρύκλεια Κολέζα ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ (565-843)

Ευρύκλεια Κολέζα ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ (565-843) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ (565-843) μεγάλες εδαφικές απώλειες ενίσχυση ελληνικότητας νέοι θεσμοί πλαίσιο μέσα στο οποίον το Βυζάντιο

Διαβάστε περισσότερα

Κωνσταντίνος: από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

Κωνσταντίνος: από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Επανάληψη Κωνσταντίνος: από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Ο Κωνσταντίνος Βυζάντιο 1. Αποφασίζει τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Ανατολή κοντά στο αρχαίο Βυζάντιο: νέο διοικητικό κέντρο η Κωνσταντινούπολη 2. 313

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία Ενότητα 4: Ιστορικό πλαίσιο 6 ου αιώνα. Βυζαντινή Ιστοριογραφία: είδη - χαρακτηριστικά. Προκόπιος και Μαλάλας: Βίος και Έργο. Κιαπίδου Ειρήνη-Σοφία Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί

Διαβάστε περισσότερα

1. Οι Σλάβοι και οι σχέσεις τους με το Βυζάντιο

1. Οι Σλάβοι και οι σχέσεις τους με το Βυζάντιο Τα όρια του βυζαντινού κράτους από τα μέσα του 7ου ως τον 9ο αιώνα. Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. ΙΜΕ http://www.ime.gr/chronos/09/gr/gallery/main/others/o2p 2.html I. Ο ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦ. 4. ΟΙ ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

ΚΕΦ. 4. ΟΙ ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΚΕΦ. 4. ΟΙ ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ α. η αραβική εξάπλωση με την καθοδήγηση των δύο πρώτων χαλιφών οι Άραβες εισέβαλαν και κατέκτησαν σε σύντομο χρονικό διάστημα τις πλούσιες χώρες της Εγγύς

Διαβάστε περισσότερα

Τι σημαίνει ο όρος «βυζαντινόν»;

Τι σημαίνει ο όρος «βυζαντινόν»; Τι σημαίνει ο όρος «βυζαντινόν»; Ο όρος«βυζαντινόν» αναφέρεται στο Μεσαιωνικό κράτος που εδιοικείτο από την Κωνσταντινούπολη, τη μεγάλη πόλη των ακτών του Βοσπόρου. Οι ιστορικοί χρησιμοποιούν τον όρο αυτόν

Διαβάστε περισσότερα

Οι μεγαλύτερες επιδημίες που γνώρισε ο κόσμος

Οι μεγαλύτερες επιδημίες που γνώρισε ο κόσμος Οι μεγαλύτερες επιδημίες που γνώρισε ο κόσμος Μάθημα : Ερευνητική Εργασία (Project) Θέμα : Ασθένειες μάστιγες και επιδημίες του παρελθόντος Νατσιός Ιωάννης Α 3 Ως επιδημία (επί + δήμος) χαρακτηρίζονται

Διαβάστε περισσότερα

«ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ»

«ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΩΝ» I ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνικές τάξεις στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία. Κουτίδης Σιδέρης

Κοινωνικές τάξεις στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία. Κουτίδης Σιδέρης Κοινωνικές τάξεις στη Μεσοβυζαντινή Κοινωνία Κουτίδης Σιδέρης Η βυζαντινή κοινωνική διαστρωμάτωση Εισαγωγή Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξε μία από τις πλέον μακραίωνες κρατικές δομές στην μέχρι τώρα ανθρώπινη

Διαβάστε περισσότερα

Ιωάννης Καππαδόκης. Περίληψη : Άλλα Ονόματα. Τόπος και Χρόνος Γέννησης. Τόπος και Χρόνος Θανάτου. Κύρια Ιδιότητα IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Ιωάννης Καππαδόκης. Περίληψη : Άλλα Ονόματα. Τόπος και Χρόνος Γέννησης. Τόπος και Χρόνος Θανάτου. Κύρια Ιδιότητα IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ Για παραπομπή : Βενέτης Ευάγγελος,, 2003, Περίληψη : Ο υπήρξε μια σημαντική προσωπικότητα στα πολιτικά και οικονομικά πράγματα επί αυτοκράτορος Ιουστινιανού Α (527-565). Κατείχε κατά καιρούς τα αξιώματα

Διαβάστε περισσότερα

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΟΜΑΔΑ 3 Η ΓΕΩΡΓΙΑ- ΣΤΑΡΙ-ΨΩΜΙ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΟΜΑΔΑ 3 Η ΓΕΩΡΓΙΑ- ΣΤΑΡΙ-ΨΩΜΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΟΜΑΔΑ 3 Η ΓΕΩΡΓΙΑ- ΣΤΑΡΙ-ΨΩΜΙ 1 ο Πρότυπο Πειραματικό Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης Π.Τ.Δ.Ε-ΑΠΘ 2014-15 Λεβεντούλα Λευτέρης Γιώργος Ποια ήταν η βάση της διατροφής εκείνη την εποχή; Το

Διαβάστε περισσότερα

Ειδίκευση: Βυζαντινή Ιστορία

Ειδίκευση: Βυζαντινή Ιστορία Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Βυζαντινός κόσμος: Ιστορία και Αρχαιολογία Ειδίκευση: Βυζαντινή Ιστορία Εξεταστέα Ύλη Ύλη Γραπτών Εξετάσεων Για τις γραπτές

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΝΑΒΡΥΤΩΝ ΣΧ. ΕΤΟΣ 2010 2011 ΤΑΞΗ Β ΤΜΗΜΑ 1 Ο ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ: ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΩΣ ΤΗΝ Α- ΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'

Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α' Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α' Ενότητα 3: Δημογραφικές εξελίξεις στη νεότερη Ελλάδα Κατερίνα Γαρδίκα Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Η δημογραφική εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας 2 Αναλογία

Διαβάστε περισσότερα

Μεταπτυχιακή διατριβή. Ανδρέας Παπαευσταθίου

Μεταπτυχιακή διατριβή. Ανδρέας Παπαευσταθίου Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών και Διαχείρισης Περιβάλλοντος Μεταπτυχιακή διατριβή Κτίρια σχεδόν μηδενικής ενεργειακής κατανάλωσης :Αξιολόγηση συστημάτων θέρμανσης -ψύξης και ΑΠΕ σε οικιστικά κτίρια στην

Διαβάστε περισσότερα

7ος αι. 610 641 8 ος αι. ΗΡΑΚΛΕΙΟΣ. αποφασιστικοί αγώνες και μεταρρυθμίσεις

7ος αι. 610 641 8 ος αι. ΗΡΑΚΛΕΙΟΣ. αποφασιστικοί αγώνες και μεταρρυθμίσεις 7ος αι. 610 641 8 ος αι. ΗΡΑΚΛΕΙΟΣ αποφασιστικοί αγώνες και μεταρρυθμίσεις πώς διαχειρίστηκε ο Ηράκλειος τόσο τους κινδύνους που απειλούσαν τα σύνορα του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους όσο και τα σοβαρά προβλήματα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Το franchising ( δικαιόχρηση ) ως µέθοδος ανάπτυξης των επιχειρήσεων λιανικού εµπορίου

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ. Πτυχιακή εργασία

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ. Πτυχιακή εργασία ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Πτυχιακή εργασία ΜΟΡΙΑΚΗ ΚΑΙ ΦΑΙΝΟΤΥΠΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΟΣ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΣΚΛΗΡΟΥ ΣΙΤΑΡΙΟΥ ΠΟΥ ΑΠΟΚΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΡΑΠΕΖΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Νικόλαος Γ. Χαραλαμπόπουλος Τμήμα Φιλολογίας

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Νικόλαος Γ. Χαραλαμπόπουλος Τμήμα Φιλολογίας ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Διάλεξη 6 Ιουστινιανός Α (β μέρος: 548-565) Διάδοχοι Ιουστινιανού: Ιουστίνος Β (565-578) Τιβέριος (578-582) Μαυρίκιος (582-602) - Φωκάς (602-610) Νικόλαος Γ. Χαραλαμπόπουλος Τμήμα Φιλολογίας

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή Εργασία

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή Εργασία ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Πτυχιακή Εργασία Ο ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΤΟ ΚΑΡΚΙΝΟ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΦΟΡΕΙΣ ΤΟΥ ΟΓΚΟΓΟΝΙΔΙΟΥ BRCA1 ΚΑΙ BRCA2. Βασούλλα

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 6 ος 9 ος αι Οικονομική κατάσταση στο Βυζάντιο από το β μισό του 6 ου αι. αρχές 9 ου αι. το κίνημα του Θωμά του Σλάβου 6 ος 8 ος αι. Προβλήματα δημογραφικά Προβλήματα

Διαβάστε περισσότερα

Οικονοµική κρίση Ιστορική αναδροµή

Οικονοµική κρίση Ιστορική αναδροµή Οικονοµική κρίση Ιστορική αναδροµή Ηχώραμαςβρίσκεταιωςγνωστόνστομέσονμιας δεινής οικονομικής κρίσης. Βέβαια δεν είναι η πρώτη φορά, ούτεγιατηνελλάδα, αλλάούτεκαιγιατην παγκόσμια οικονομία. Με συντομία

Διαβάστε περισσότερα

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Οι βυζαντινοί ήταν καλά πληροφορημένοι για τις γειτονικές χώρες από δικούς τους ανθρώπους. Όταν έφταναν επισκέπτες, έμποροι, μισθοφόροι ή στρατιωτικοί φυγάδες, ή ακόμα κρατικές

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Διεύθυνση αλληλογραφίας: Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας/Φιλοσοφική Σχολή/ Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/ Τ.Κ. 45110.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ. Διεύθυνση αλληλογραφίας: Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας/Φιλοσοφική Σχολή/ Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/ Τ.Κ. 45110. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Ονοματεπώνυμο: Αγγελική Παναγοπούλου Πατρώνυμο: Γεώργιος Τόπος γέννησης: Αθήνα Οικογενειακή κατάσταση: Άγαμη Θέση: Λέκτορας Γνωστικό Αντικείμενο: Βυζαντινή Ιστορία Διεύθυνση αλληλογραφίας:

Διαβάστε περισσότερα

ΟΙΚΟΝΟΜΟΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΑ ΑΥΤΟΝΟΜΟΥ ΝΗΣΙΟΥ ΜΕ Α.Π.Ε

ΟΙΚΟΝΟΜΟΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΑ ΑΥΤΟΝΟΜΟΥ ΝΗΣΙΟΥ ΜΕ Α.Π.Ε Τμήμα Ηλεκτρονικών Μηχανικών Τ.Ε. ΟΙΚΟΝΟΜΟΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΝΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΑ ΑΥΤΟΝΟΜΟΥ ΝΗΣΙΟΥ ΜΕ Α.Π.Ε Πτυχιακή Εργασία Φοιτητής: Γεμενής Κωνσταντίνος ΑΜ: 30931 Επιβλέπων Καθηγητής Κοκκόσης Απόστολος Λέκτορας

Διαβάστε περισσότερα

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΜΑΪΟΥ- ΙΟΥΝΙΟΥ Ονοματεπώνυμο: Τμήμα:. Αριθμός:..

ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΜΑΪΟΥ- ΙΟΥΝΙΟΥ Ονοματεπώνυμο: Τμήμα:. Αριθμός:.. ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ 2016 2017 ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΡΟΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΜΑΪΟΥ- ΙΟΥΝΙΟΥ 2017 ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ: Β ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 02 /06/2017 ΔΙΑΡΚΕΙΑ: 2 ΩΡΕΣ Βαθμός: Ολογράφως:.. Υπογραφή: Ονοματεπώνυμο:

Διαβάστε περισσότερα

"ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΤΗ 2011-2013"

ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΕΤΗ 2011-2013 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΚΡΗΤΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ Επιμέλεια Κρανιωτάκη Δήμητρα Α.Μ. 8252 Κωστορρίζου Δήμητρα Α.Μ. 8206 Μελετίου Χαράλαμπος Α.Μ.

Διαβάστε περισσότερα

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Διάλεξη 1 Βυζαντινή Ιστορία: Ορολογία Περιοδολογήσεις - Iδεολογικοποίηση. Νικόλαος Γ. Χαραλαμπόπουλος Τμήμα Φιλολογίας

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Διάλεξη 1 Βυζαντινή Ιστορία: Ορολογία Περιοδολογήσεις - Iδεολογικοποίηση. Νικόλαος Γ. Χαραλαμπόπουλος Τμήμα Φιλολογίας ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Διάλεξη 1 Βυζαντινή Ιστορία: Ορολογία Περιοδολογήσεις - Iδεολογικοποίηση Νικόλαος Γ. Χαραλαμπόπουλος Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί ενότητας Με την εισαγωγική διάλεξη επιδιώκεται η εισαγωγή

Διαβάστε περισσότερα

13. Ο Ιουστινιανός μεταρρυθμίζει τη διοίκηση και τη νομοθεσία

13. Ο Ιουστινιανός μεταρρυθμίζει τη διοίκηση και τη νομοθεσία 13. Ο Ιουστινιανός μεταρρυθμίζει τη διοίκηση και τη νομοθεσία 1. Αντιστοιχίστε τα πρόσωπα με τις ιδιότητές τους: Ιουστινιανός Θεοδώρα Τριβωνιανός Καππαδόκης Ανθέμιος Ισίδωρος Βελισάριος Ναρσής Στρατηγός

Διαβάστε περισσότερα

29. Νέοι εχθροί εμφανίζονται και αποσπούν εδάφη από την αυτοκρατορία

29. Νέοι εχθροί εμφανίζονται και αποσπούν εδάφη από την αυτοκρατορία 29. Νέοι εχθροί εμφανίζονται και αποσπούν εδάφη από την αυτοκρατορία Οι Σελτζούκοι Τούρκοι και οι Νορμανδοί απειλούν την αυτοκρατορία και την Πόλη. Η Ανατολική και η Δυτική εκκλησία χωρίζονται οριστικά.

Διαβάστε περισσότερα

Every set of first-order formulas is equivalent to an independent set

Every set of first-order formulas is equivalent to an independent set Every set of first-order formulas is equivalent to an independent set May 6, 2008 Abstract A set of first-order formulas, whatever the cardinality of the set of symbols, is equivalent to an independent

Διαβάστε περισσότερα

Τα σημαντικότερα γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης εκτυλίσσονται στην περιοχή που. Η Μέση Ανατολή στην αρχαιότητα

Τα σημαντικότερα γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης εκτυλίσσονται στην περιοχή που. Η Μέση Ανατολή στην αρχαιότητα Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ Τα σημαντικότερα γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης εκτυλίσσονται στην περιοχή που ονομάζεται ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ Η Μέση Ανατολή στην αρχαιότητα Ποια σύγχρονα κράτη αποτελούν την περιοχή

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΑ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ ΝΑΥΤΙΛΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΑ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΑ ΤΜΗΜΑ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΟ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ ΠΛΟΙΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ που υποβλήθηκε στο

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΤΟΥΣ. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΤΟΥΣ. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Ελληνικό Στατιστικό Ινστιτούτο Πρακτικά 18 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Στατιστικής (2005) σελ.49-54 ΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΦΟΙΤΗΣΗ ΤΟΥΣ. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΜΙΑΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

2. Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ (610-641). ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

2. Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ (610-641). ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ 2. Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ (610-641). ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ Συμπλήρωση κενών Να συμπληρώσετε τα κενά του αποσπάσματος, βάζοντας στην κατάλληλη θέση μία από τις ακόλουθες λέξεις (τρεις

Διαβάστε περισσότερα

Section 8.3 Trigonometric Equations

Section 8.3 Trigonometric Equations 99 Section 8. Trigonometric Equations Objective 1: Solve Equations Involving One Trigonometric Function. In this section and the next, we will exple how to solving equations involving trigonometric functions.

Διαβάστε περισσότερα

ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ 10 ΧΡΟΝΩΝ

ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ 10 ΧΡΟΝΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΜΗΤΡΙΚΟΣ ΘΗΛΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ 10 ΧΡΟΝΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ονοματεπώνυμο Κεντούλλα Πέτρου Αριθμός Φοιτητικής Ταυτότητας 2008761539 Κύπρος

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑΞΗ ΣΥΓΚΛΗΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΒΟΥΛΕΥΤΩΝ-Βουλευτές:

ΤΑΞΗ ΣΥΓΚΛΗΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΒΟΥΛΕΥΤΩΝ-Βουλευτές: ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣΚΑΙΟΙΠΕΡΙΑΥΤΟΝ ΣΥΓΚΛΗΤΙΚΟΙKAI BOYΛΕΥΤΕΣ (HONESTIORES ΕΝΤΙΜΟΤΑΤΟΙ) - ΣΤΡΑΤΟΣ- ΚΛΗΡΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Αυτοκράτορας: H ανάρρηση στο θρόνο χάρη στο

Διαβάστε περισσότερα

Ordinal Arithmetic: Addition, Multiplication, Exponentiation and Limit

Ordinal Arithmetic: Addition, Multiplication, Exponentiation and Limit Ordinal Arithmetic: Addition, Multiplication, Exponentiation and Limit Ting Zhang Stanford May 11, 2001 Stanford, 5/11/2001 1 Outline Ordinal Classification Ordinal Addition Ordinal Multiplication Ordinal

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή εργασία ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΣΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή εργασία ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΣΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Πτυχιακή εργασία ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΣΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΑΝΔΡΕΑΣ ΛΕΩΝΙΔΟΥ Λεμεσός, 2012 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ

Διαβάστε περισσότερα

Ανασκόπηση Στο προηγούμενο μάθημα είδαμε πως μετά το θάνατο του Βασιλείου Β : το Βυζάντιο έδειχνε ακμαίο, αλλά είχαν τεθεί οι βάσεις της κρίσης στρατι

Ανασκόπηση Στο προηγούμενο μάθημα είδαμε πως μετά το θάνατο του Βασιλείου Β : το Βυζάντιο έδειχνε ακμαίο, αλλά είχαν τεθεί οι βάσεις της κρίσης στρατι Εσωτερική κρίση εξωτερικοί κίνδυνοι 1054-10811081 Στο σημερινό μάθημα θα δούμε: 1. τα εσωτερικά προβλήματα 2. τους εξωτερικούς κινδύνους 3. κυρίως τη μάχη στο Ματζικέρτ και τις συνέπειές της Ανασκόπηση

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΙΓΜΑΤΙΚΟ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ. Από τις πέντε (5) ερωτήσεις να απαντήσεις στις τρεις (3). Κάθε ερώτηση βαθμολογείται με τέσσερις (4) μονάδες.

ΔΕΙΓΜΑΤΙΚΟ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ. Από τις πέντε (5) ερωτήσεις να απαντήσεις στις τρεις (3). Κάθε ερώτηση βαθμολογείται με τέσσερις (4) μονάδες. ΔΕΙΓΜΑΤΙΚΟ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ Μάθημα: Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία Τάξη: Β Γυμνασίου Ενότητα: Οι πρώτοι αιώνες του Βυζαντίου Χρόνος εξέτασης: 45 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Από τις πέντε (5) ερωτήσεις να απαντήσεις

Διαβάστε περισσότερα

Εργαζόμενος - Εργοδότης

Εργαζόμενος - Εργοδότης Οικονομική δραστηριότητα στην Αρχαία Ελλάδα Εργαζόμενος - Εργοδότης Καταναλωτή Επενδυτές Εργαστήρι 1 Η Πρώτη του Μάη δεν είναι αργία είναι απεργία Εικόνες από την απεργία στο Σικάγο 1886 8ώρες δουλειά

Διαβάστε περισσότερα

TMHMA IΣΤΟΡΙΑΣ Β εξαμήνου ακαδ. έτους ΔΕΥΤΕΡΑ ΤΡΙΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΠΕΜΠΤΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΩΡΕΣ 9-10 Αγγλικά (advanced) Λ. Αλεξάκη,

TMHMA IΣΤΟΡΙΑΣ Β εξαμήνου ακαδ. έτους ΔΕΥΤΕΡΑ ΤΡΙΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΠΕΜΠΤΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΩΡΕΣ 9-10 Αγγλικά (advanced) Λ. Αλεξάκη, ΙΟΝΙΟ ΠΑΝ/ΜΙΟ ΩΡΟΛΟΓΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ TMHMA IΣΤΟΡΙΑΣ Β εξαμήνου ακαδ. έτους 2015-2016 ΔΕΥΤΕΡΑ ΤΡΙΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΠΕΜΠΤΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΩΡΕΣ 9-10 Αγγλικά (advanced) Λ. Αλεξάκη, 10-11 Αγγλικά (advanced), Λ. Αλεξάκη, 11-12

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ: 323 Π.Χ. 324 Μ.Χ.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ: 323 Π.Χ. 324 Μ.Χ. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ: 323 Π.Χ. 324 Μ.Χ. Α.ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑ Β. ΑΠΟΤΗΡΩΜΗΣΤΟΒΥΖΑΝΤΙΟ 1 Τα ελληνιστικά βασίλεια Ελληνιστικός : από το ρήµα ελληνίζω, δηλ. µιµούµαι τους Έλληνες Ήταν τα βασίλεια

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ) Μεσόγειος:Η λίµνη του Βυζαντίου

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ) Μεσόγειος:Η λίµνη του Βυζαντίου ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ) Μεσόγειος:Η λίµνη του Βυζαντίου Μετά τα τη βάφτιση του Ανθέµιου-Ισίδωρου, ο Θεόκλητος αποφάσισε να αποτραβηχτεί λιγάκι από ιππόδροµους και έντονες συγκινήσεις,

Διαβάστε περισσότερα

AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΙΕΣΕΩΝ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Διάλεξη 5 Ο Έκτος Αιώνας και η Δυναστεία του Ιουστινιανού (518-610): Ιουστίνος Α (518-527) - Ιουστινιανός Α (α μέρος: 527-548)

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ. Διάλεξη 5 Ο Έκτος Αιώνας και η Δυναστεία του Ιουστινιανού (518-610): Ιουστίνος Α (518-527) - Ιουστινιανός Α (α μέρος: 527-548) ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Διάλεξη 5 Ο Έκτος Αιώνας και η Δυναστεία του Ιουστινιανού (518-610): Ιουστίνος Α (518-527) - Ιουστινιανός Α (α μέρος: 527-548) Νικόλαος Γ. Χαραλαμπόπουλος Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί ενότητας

Διαβάστε περισσότερα

Η σταδιακή επέκταση του κράτους των Βουλγάρων

Η σταδιακή επέκταση του κράτους των Βουλγάρων 1 ΙΣΤΟΡΙΑ Ε ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΕΝΟΤΗΤΑ : ΟΙ ΑΝΤΙΠΑΛΟΙ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Οι Βούλγαροι Οι Ονογούροι Βούλγαροι. Οι πρώτες Βουλγαρικές φυλές πρέπει να έφθασαν στην περιοχή ανάμεσα στον Καύκασο και την Αζοφική Θάλασσα στα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ Οι Υποθέσεις Η Απλή Περίπτωση για λi = μi 25 = Η Γενική Περίπτωση για λi μi..35

ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ Οι Υποθέσεις Η Απλή Περίπτωση για λi = μi 25 = Η Γενική Περίπτωση για λi μi..35 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΩΝ ΧΡΕΟΚΟΠΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ. Πτυχιακή εργασία

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ. Πτυχιακή εργασία ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ Πτυχιακή εργασία Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ HACCP ΣΕ ΜΙΚΡΕΣ ΒΙΟΤΕΧΝΙΕΣ ΓΑΛΑΚΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΛΕΜΕΣΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ Πτυχιακή εργασία ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΑΣΕΙΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΟΡΕΙΣ ΜΕ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΕΠΙΚΤΗΤΗΣ ΑΝΟΣΟΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑΣ (AIDS) Αλέξης Δημήτρη Α.Φ.Τ: 20085675385 Λεμεσός

Διαβάστε περισσότερα

Η μεγάλη απελευθέρωση ενέργειας που παρατηρείται στις πυρηνικές αντιδράσεις οδήγησε στη μελέτη, κατασκευή και παραγωγή πανίσχυρων όπλων που την

Η μεγάλη απελευθέρωση ενέργειας που παρατηρείται στις πυρηνικές αντιδράσεις οδήγησε στη μελέτη, κατασκευή και παραγωγή πανίσχυρων όπλων που την Η μεγάλη απελευθέρωση ενέργειας που παρατηρείται στις πυρηνικές αντιδράσεις οδήγησε στη μελέτη, κατασκευή και παραγωγή πανίσχυρων όπλων που την εκρηκτική τους δύναμη αντλούν ακριβώς από τέτοιου είδους

Διαβάστε περισσότερα

Το ρωμαϊκό κράτος κλονίζεται

Το ρωμαϊκό κράτος κλονίζεται Ι. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 1. Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη Ας διαβάσουμε τι θα μάθουμε στο σημερινό μάθημα: Σκοπός: Σκοπός του παρόντος μαθήματος είναι να απαντήσουμε σε ένα «γιατί»: Γιατί χρειάστηκε

Διαβάστε περισσότερα

ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ

ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ Ε ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ Κ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΔΗΡΑ ΣΜΖΜΑ : Σνπξηζηηθήο Οηθνλνκίαο θαη Αλάπηπμεο (ΣΟΑ) ΣΔΛΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Θέκα: Σνπξηζκφο θαη Οηθνλνκηθή Κξίζε Δπηβιέπσλ : Νηνχβαο Λνπθάο πνπδάζηξηα : Σζαγθαξάθε

Διαβάστε περισσότερα

Η θέση ύπνου του βρέφους και η σχέση της με το Σύνδρομο του αιφνίδιου βρεφικού θανάτου. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ

Η θέση ύπνου του βρέφους και η σχέση της με το Σύνδρομο του αιφνίδιου βρεφικού θανάτου. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η θέση ύπνου του βρέφους και η σχέση της με το Σύνδρομο του αιφνίδιου βρεφικού θανάτου. Χρυσάνθη Στυλιανού Λεμεσός 2014 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ

Διαβάστε περισσότερα

Πολιτική, Πόλεμος, Στρατηγική

Πολιτική, Πόλεμος, Στρατηγική ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ενότητα 3: Από την ρωμαϊκή λεγεώνα στον Μεσαίωνα Γιώργος Μαργαρίτης Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης

Διαβάστε περισσότερα

Πτυχιακή Εργασία. Παραδοσιακά Προϊόντα Διατροφική Αξία και η Πιστοποίηση τους

Πτυχιακή Εργασία. Παραδοσιακά Προϊόντα Διατροφική Αξία και η Πιστοποίηση τους ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΙΑΣ Πτυχιακή Εργασία Παραδοσιακά Προϊόντα Διατροφική Αξία και η Πιστοποίηση τους Εκπόνηση:

Διαβάστε περισσότερα

H ιστορία του κάστρου της Πάτρας

H ιστορία του κάστρου της Πάτρας H ιστορία του κάστρου της Πάτρας Από την Αρχαιότητα μέχρι την Α' περίοδο Τουρκοκρατίας Μία εργασία της ομάδας Γ (Αβούρης Ε, Γεωργίου Ν, Καρατζιάς Γ, Παπατρέχας Ι) Το κάστρο βρίσκεται στα νότια της Ελλάδας,

Διαβάστε περισσότερα

Φιλικές σχέσεις και συγκρούσεις με τους Βούλγαρους και τους Ρώσους Α. Οι Βούλγαροι α μέρος

Φιλικές σχέσεις και συγκρούσεις με τους Βούλγαρους και τους Ρώσους Α. Οι Βούλγαροι α μέρος Φιλικές σχέσεις και συγκρούσεις με τους Βούλγαρους και τους Ρώσους Α. Οι Βούλγαροι α μέρος Βούλγαροι Αρχικά ζουν σε εδάφη του Βυζαντίου εμποδίζουν άλλους λαούς να μετακινηθούν Αργότερα ιδρύουν κράτος προσπαθούν

Διαβάστε περισσότερα

CHAPTER 25 SOLVING EQUATIONS BY ITERATIVE METHODS

CHAPTER 25 SOLVING EQUATIONS BY ITERATIVE METHODS CHAPTER 5 SOLVING EQUATIONS BY ITERATIVE METHODS EXERCISE 104 Page 8 1. Find the positive root of the equation x + 3x 5 = 0, correct to 3 significant figures, using the method of bisection. Let f(x) =

Διαβάστε περισσότερα

ENOTHTA 1: ΧΑΡΤΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ

ENOTHTA 1: ΧΑΡΤΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ 1 ENOTHTA 1: ΧΑΡΤΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Μάθημα 1: Οι έννοιες και θέση 1. Τι ονομάζεται σχετική θέση ενός τόπου; Να δοθεί ένα παράδειγμα. Πότε ο προσδιορισμός της σχετικής θέσης

Διαβάστε περισσότερα

Τάσεις και Προοπτικές για τον Παγκόσμιο Αγροτικό Τομέα και την Ανάπτυξη Γεώργιος Ραψομανίκης Επικεφαλής Οικονομολόγος Διεύθυνση Εμπορίου και Διεθνών

Τάσεις και Προοπτικές για τον Παγκόσμιο Αγροτικό Τομέα και την Ανάπτυξη Γεώργιος Ραψομανίκης Επικεφαλής Οικονομολόγος Διεύθυνση Εμπορίου και Διεθνών Τάσεις και Προοπτικές για τον Παγκόσμιο Αγροτικό Τομέα και την Ανάπτυξη Γεώργιος Ραψομανίκης Επικεφαλής Οικονομολόγος Διεύθυνση Εμπορίου και Διεθνών Αγορών 1908-2016 Τιμές σιταριού, $/τόννο Απόκλιση Πραγματική

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ CYPRUS COMPUTER SOCIETY ΠΑΓΚΥΠΡΙΟΣ ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ 24/3/2007

ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ CYPRUS COMPUTER SOCIETY ΠΑΓΚΥΠΡΙΟΣ ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ 24/3/2007 Οδηγίες: Να απαντηθούν όλες οι ερωτήσεις. Όλοι οι αριθμοί που αναφέρονται σε όλα τα ερωτήματα μικρότεροι του 10000 εκτός αν ορίζεται διαφορετικά στη διατύπωση του προβλήματος. Αν κάπου κάνετε κάποιες υποθέσεις

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία Ενότητα 6: Ιστορικό Πλαίσιο 8ου-9ου αιώνα: Σκοτεινοί αιώνες-εικονομαχία. Θεοφάνης: Βίος και Έργο. Κιαπίδου Ειρήνη-Σοφία Τμήμα Φιλολογίας Σκοποί ενότητας Οι φοιτητές θα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή εργασία ΑΓΧΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΣΕ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΜΑΣΤΕΚΤΟΜΗ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή εργασία ΑΓΧΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΣΕ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΜΑΣΤΕΚΤΟΜΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Πτυχιακή εργασία ΑΓΧΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΣΕ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟΥ ΤΟΥ ΜΑΣΤΟΥ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΜΑΣΤΕΚΤΟΜΗ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΛΕΜΕΣΟΣ 2014 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

Επιστήμη και Δημοσιογραφία. Δημοσιογραφία Επιστήμης Μπορούν να αποτυπωθούν δημοσιογραφικά τα αποτελέσματα της επιστήμης;

Επιστήμη και Δημοσιογραφία. Δημοσιογραφία Επιστήμης Μπορούν να αποτυπωθούν δημοσιογραφικά τα αποτελέσματα της επιστήμης; Δημοσιογραφία Μπορούν να αποτυπωθούν δημοσιογραφικά τα αποτελέσματα της επιστήμης; Μενέλαος Σωτηρίου 8ο Συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία», Αθήνα, 10-12 Νοεμβρίου 2011 Επιστήμη και Δημοσιογραφία «Η

Διαβάστε περισσότερα

ΕΑΣΕ/ICAP CEO Index Τέλος 3 ου τριμήνου Τριμηνιαίος Δείκτης Οικονομικού Κλίματος

ΕΑΣΕ/ICAP CEO Index Τέλος 3 ου τριμήνου Τριμηνιαίος Δείκτης Οικονομικού Κλίματος ΕΑΣΕ/ICAP CEO Index Τέλος 3 ου τριμήνου Τριμηνιαίος Οικονομικού Κλίματος Η έρευνα για την κατάρτιση του δείκτη πραγματοποιείται από την Εταιρεία Ανώτατων Στελεχών Επιχειρήσεων (ΕΑΣΕ), φορέα που εκφράζει

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΑΛΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Αφήγηση και εθνική ταυτότητα: Η Κυπριακή Συλλογή στο Εθνικό

Διαβάστε περισσότερα

Ενότητα 29 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι Ιστορία Γ Γυμνασίου. Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (26 Οκτωβρίου 1912)

Ενότητα 29 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι Ιστορία Γ Γυμνασίου. Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (26 Οκτωβρίου 1912) Ενότητα 29 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913 Ιστορία Γ Γυμνασίου Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης (26 Οκτωβρίου 1912) Χρονολόγιο 1897-1908 Μακεδόνικος Αγώνας 1912-1913 Βαλκανικοί πόλεμοι 1914-1918 Α' Παγκόσμιος

Διαβάστε περισσότερα

Τσώτα Ελένη και Στρατηγοπούλου Δήμητρα

Τσώτα Ελένη και Στρατηγοπούλου Δήμητρα Τσώτα Ελένη και Στρατηγοπούλου Δήμητρα ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΌ ΣΎΣΤΗΜΑ η εκπαίδευση ήταν ιδιαίτερα στρατιωτική. τα παιδιά μάθαιναν να αντέχουν όχι μόνο στον πόνο αλλά και σε δύσκολες συνθήκες επιβίωσης από ηλικία

Διαβάστε περισσότερα

Σχολή Γεωπονικών Επιστημών και Διαχείρισης Περιβάλλοντος. Πτυχιακή εργασία

Σχολή Γεωπονικών Επιστημών και Διαχείρισης Περιβάλλοντος. Πτυχιακή εργασία Σχολή Γεωπονικών Επιστημών και Διαχείρισης Περιβάλλοντος Πτυχιακή εργασία ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΠΑΡΕΜΠΟΔΙΣΗΣ ΤΗΣ ΣΥΖΕΥΞΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΤΗΣ ΕΥΔΕΜΙΔΑΣ ΚΑΙ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΩΦΕΛΙΜΩΝ ΕΝΤΟΜΩΝ ΩΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

Μαυρίκιος. Περίληψη : Τόπος και Χρόνος Γέννησης Αραβισσός Καππαδοκίας. Τόπος και Χρόνος Θανάτου 25 Νοεμβρίου Κωνσταντινούπολη

Μαυρίκιος. Περίληψη : Τόπος και Χρόνος Γέννησης Αραβισσός Καππαδοκίας. Τόπος και Χρόνος Θανάτου 25 Νοεμβρίου Κωνσταντινούπολη Βενέτης Ευάγγελος,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Ο γεννήθηκε στην Αραβισσό της Καππαδοκίας (539). Πριν γίνει αυτοκράτορας είχε διατελέσει σε διάφορα αξιώματα με κορυφαίο την θέση του συμβούλου του προκατόχου

Διαβάστε περισσότερα

Μιχάλης Κοκοντίνης. 1 Πειραματικό δημοτικό σχολείο Θεσσαλονίκης Ε'1 τάξη Οι Ρωμαίοι κυβερνούν τους Έλληνες

Μιχάλης Κοκοντίνης. 1 Πειραματικό δημοτικό σχολείο Θεσσαλονίκης Ε'1 τάξη Οι Ρωμαίοι κυβερνούν τους Έλληνες Μιχάλης Κοκοντίνης 1 Πειραματικό δημοτικό σχολείο Θεσσαλονίκης Ε'1 τάξη 2017-18 1. Οι Ρωμαίοι κυβερνούν τους Έλληνες Πρώτη φροντίδα των Ρωμαίων ήταν να κρατήσουν τους Έλληνες διχασμένους και να τους εμποδίσουν

Διαβάστε περισσότερα

[Το μετόχι ως συνιστώσα παραγωγής του αγροτικού χώρου στην Κρήτη.

[Το μετόχι ως συνιστώσα παραγωγής του αγροτικού χώρου στην Κρήτη. [Το μετόχι ως συνιστώσα παραγωγής του αγροτικού χώρου στην Κρήτη. Η περίπτωση του μετοχιού Ησυχάκη στον Αλικιανό.] Σκοπός της εργασίας είναι η διερεύνηση ιδιαιτεροτήτων στην εξέλιξη του αγροτικού χώρου

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία. Επιλογή Βιβλιογραφίας Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας

Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία. Επιλογή Βιβλιογραφίας Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία Επιλογή Βιβλιογραφίας Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας Ο κόσμος του Βυζαντίου G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού

Διαβάστε περισσότερα

Όψεις Βυζαντίου... στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας. Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας

Όψεις Βυζαντίου... στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας. Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσπρωτίας... στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας Το φυλλάδιο αυτό είναι του/της... που επισκέφθηκε το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηγουμενίτσας στις... Το φυλλάδιο που κρατάς στα χέρια σου

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Ο ΠΡΟΩΡΟΣ ΤΟΚΕΤΟΣ ΚΑΙ Η ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΗΣ ΔΥΣΧΕΡΕΙΑΣ Όνομα Φοιτήτριας: Χρυσοστομή Αγαθοκλέους Αριθμός φοιτητικής

Διαβάστε περισσότερα

Τεράστια η αύξηση της φορολογίας στους ελεύθερους επαγγελματίες

Τεράστια η αύξηση της φορολογίας στους ελεύθερους επαγγελματίες Τεράστια η αύξηση της φορολογίας στους ελεύθερους επαγγελματίες Αυξημένος φόρος έως και κατά 163,9%, για το ίδιο εισόδημα! Η Ελλάδα είναι από τις λίγες χώρες στην Ευρώπη όπου, ο φόρος που πληρώνουν οι

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. «Προστασία ηλεκτροδίων γείωσης από τη διάβρωση»

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. «Προστασία ηλεκτροδίων γείωσης από τη διάβρωση» ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΥΨΗΛΩΝ ΤΑΣΕΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Προστασία ηλεκτροδίων

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία

Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στη Νεοελληνική Ιστορία Ενότητα 1η: Εισαγωγή Ελευθερία Μαντά, Λέκτορας Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Διαβάστε περισσότερα

ΟΡΘΟΔΟΞΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΟΙΩΤΙΑΣ ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΚΡΙΠΟΥ

ΟΡΘΟΔΟΞΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΟΙΩΤΙΑΣ ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΚΡΙΠΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΑ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΟΙΩΤΙΑΣ ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΚΡΙΠΟΥ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μονή της Παναγίας Σκριπού της Ορχομενιώτισσας της Βοιωτίας, κοντά στον αρχαίο Ορχομενό, περιλαμβάνει το πιο σημαντικό

Διαβάστε περισσότερα

ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΣΤΗΝ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΜΙΑ

ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΣΤΗΝ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΜΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Μεταπτυχιακή διατριβή ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΣΤΗΝ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΜΙΑ Ανδρούλα Γιαπάνη Λεμεσός, Φεβρουάριος 2018 0 i ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΤΡΑΠΕΖΙ. Ομάδα 7 η Αγορά Συνήθειες Χώρος Έπιπλα. Λεωνίδας Κραλίδης Έλενα Τασίου

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΤΡΑΠΕΖΙ. Ομάδα 7 η Αγορά Συνήθειες Χώρος Έπιπλα. Λεωνίδας Κραλίδης Έλενα Τασίου ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΤΡΑΠΕΖΙ Ομάδα 7 η Αγορά Συνήθειες Χώρος Έπιπλα Λεωνίδας Κραλίδης Έλενα Τασίου Υπάρχουν πηγές που μας διαφωτίζουν σχετικά με την διατροφή των Βυζαντινών; Η πρώτη δυσκολία προκύπτει από τις γραπτές

Διαβάστε περισσότερα

32. Η Θεσσαλονίκη γνωρίζει μεγάλη ακμή

32. Η Θεσσαλονίκη γνωρίζει μεγάλη ακμή 32. Η Θεσσαλονίκη γνωρίζει μεγάλη ακμή Η Θεσσαλονίκη, από τα πρώτα βυζαντινά χρόνια, είναι η δεύτερη σημαντική πόλη της αυτοκρατορίας. Αναπτύσσει σπουδαία εμπορική, πνευματική και πολιτική κίνηση, την

Διαβάστε περισσότερα

H ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ

H ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ H ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ Στο θρόνο βρίσκεται ο Αλέξιος Α Κομνηνός 1081 1118 (ιδρυτής δυναστείας Κομνηνών) Ο Αλέξιος Α Κομνηνός μπροστά στο Χριστό Ο Αλέξιος Α διαπραγματεύεται με τους σταυροφόρους

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή διατριβή. Ονοματεπώνυμο: Αργυρώ Ιωάννου. Επιβλέπων καθηγητής: Δρ. Αντρέας Χαραλάμπους

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή διατριβή. Ονοματεπώνυμο: Αργυρώ Ιωάννου. Επιβλέπων καθηγητής: Δρ. Αντρέας Χαραλάμπους ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Πτυχιακή διατριβή Διερεύνηση της αποτελεσματικότητας εναλλακτικών και συμπληρωματικών τεχνικών στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής σε άτομα με καρκίνο

Διαβάστε περισσότερα

1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τα ΠΑΙ ΙΚΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΑ Το 958 µ.χ.. γεννιέται ο Βασίλειος ο Β, γιος του Ρωµανού και της Θεοφανώς. Γιαγιά του από την πλευρά του πατέρα του

1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τα ΠΑΙ ΙΚΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΑ Το 958 µ.χ.. γεννιέται ο Βασίλειος ο Β, γιος του Ρωµανού και της Θεοφανώς. Γιαγιά του από την πλευρά του πατέρα του ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Ο ΒΟΥΛΓΑΡΟΚΤΟΝΟΣ (976-1025) 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τα ΠΑΙ ΙΚΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΑ Το 958 µ.χ.. γεννιέται ο Βασίλειος ο Β, γιος του Ρωµανού και της Θεοφανώς. Γιαγιά του από την πλευρά του πατέρα του ήταν η Ελένη,

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή Εργασία

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ. Πτυχιακή Εργασία ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Πτυχιακή Εργασία Γνώση και στάση νοσηλευτών στη διαχείριση του πόνου καρκινοπαθών που νοσηλεύονται Παναγιώτης Χαραλάμπους Λεμεσός, 2014 i ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ

ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας Μεταπτυχιακή διατριβή ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΩΝ ΕΠΕΝΔΥΣΕΩΝ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΡΥΦΩΝΟΣ Λεμεσός, Μάιος 2017 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΒΔΟΜΗ Η ΠΡΩΙΜΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΒΔΟΜΗ Η ΠΡΩΙΜΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΒΔΟΜΗ Η ΠΡΩΙΜΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ 1. Εισαγωγή - Η πιο παραμελημένη περίοδος της ιστορίας της Ελληνικής είναι η μεσαιωνική. Για λόγους καθαρά ιδεολογικούς και πολιτικούς, το

Διαβάστε περισσότερα

A' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ - ΕΞΕΤΕΣΤΕΑ ΥΛΗ ΤΩΝ ΕΞΕΤΆΣΕΩΝ ΜΑΪΟΥ ΙΟΥΝΙΟΥ 2013

A' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ - ΕΞΕΤΕΣΤΕΑ ΥΛΗ ΤΩΝ ΕΞΕΤΆΣΕΩΝ ΜΑΪΟΥ ΙΟΥΝΙΟΥ 2013 A' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ - ΕΞΕΤΕΣΤΕΑ ΥΛΗ ΤΩΝ ΕΞΕΤΆΣΕΩΝ ΜΑΪΟΥ ΙΟΥΝΙΟΥ 2013 YΛΗ ΑΓΓΛΙΚΩΝ Α ΤΑΞΗ (ΑΡΧΑΡΙΟΙ) UNIT 2 STUDENT S : pages 9, 11, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 23. WORKBOOK : pages 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 17,

Διαβάστε περισσότερα

Κοινωνία και Τρόφιμα

Κοινωνία και Τρόφιμα ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Κοινωνία και Τρόφιμα Ενότητα 1 η : Το μέλλον των ΤΡΟΦΙΜΩΝ είναι το μέλλον της ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ Μαρία Παρταλίδου Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΚΗΣΕΙΣ. (iii) ln(0.5) = , (iv) e =

ΑΣΚΗΣΕΙΣ. (iii) ln(0.5) = , (iv) e = ΑΣΚΗΣΕΙΣ Να συµπληρωθεί ο παρακάτω πίνακας 47 48 49 50 5 l 348480 299692 d 43306 q 0.0 0.2 0.5 2 3 4 5 Η ένταση θνησιµότητας µ +t, 0 t, αλλάζει σε µ +t - c, όπου το c είναι θετικός σταθερός αριθµός. Να

Διαβάστε περισσότερα

Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Α Κ Α Ι Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Α Γ Ε Γ Ο Ν Ο Τ Α

Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Α Κ Α Ι Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Α Γ Ε Γ Ο Ν Ο Τ Α Α Ρ Χ Α Ι Α Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Α Κ Α Ι Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Α Γ Ε Γ Ο Ν Ο Τ Α Σ η µ ε ί ω σ η : σ υ ν ά δ ε λ φ ο ι, ν α µ ο υ σ υ γ χ ω ρ ή σ ε τ ε τ ο γ ρ ή γ ο ρ ο κ α ι α τ η µ έ λ η τ ο ύ

Διαβάστε περισσότερα

Γυναίκες πολεµίστριες και ηρωίδες. Έρευνα-επιλογή:Μ. Λόος Μετάφραση: Μ. Σκόµπα Επιµέλεια: Β. Καντζάρα

Γυναίκες πολεµίστριες και ηρωίδες. Έρευνα-επιλογή:Μ. Λόος Μετάφραση: Μ. Σκόµπα Επιµέλεια: Β. Καντζάρα Γυναίκες πολεµίστριες και ηρωίδες Έρευνα-επιλογή:Μ. Λόος Μετάφραση: Μ. Σκόµπα Επιµέλεια: Β. Καντζάρα Cleopatra (Κλεοπάτρα) 69 30 π.χ. Αίγυπτος Βασίλισσα Η Κλεοπάτρα γεννήθηκε το 69 π.x και βασίλεψε στην

Διαβάστε περισσότερα

2 Composition. Invertible Mappings

2 Composition. Invertible Mappings Arkansas Tech University MATH 4033: Elementary Modern Algebra Dr. Marcel B. Finan Composition. Invertible Mappings In this section we discuss two procedures for creating new mappings from old ones, namely,

Διαβάστε περισσότερα

ANSWERSHEET (TOPIC = DIFFERENTIAL CALCULUS) COLLECTION #2. h 0 h h 0 h h 0 ( ) g k = g 0 + g 1 + g g 2009 =?

ANSWERSHEET (TOPIC = DIFFERENTIAL CALCULUS) COLLECTION #2. h 0 h h 0 h h 0 ( ) g k = g 0 + g 1 + g g 2009 =? Teko Classes IITJEE/AIEEE Maths by SUHAAG SIR, Bhopal, Ph (0755) 3 00 000 www.tekoclasses.com ANSWERSHEET (TOPIC DIFFERENTIAL CALCULUS) COLLECTION # Question Type A.Single Correct Type Q. (A) Sol least

Διαβάστε περισσότερα

ST5224: Advanced Statistical Theory II

ST5224: Advanced Statistical Theory II ST5224: Advanced Statistical Theory II 2014/2015: Semester II Tutorial 7 1. Let X be a sample from a population P and consider testing hypotheses H 0 : P = P 0 versus H 1 : P = P 1, where P j is a known

Διαβάστε περισσότερα