Άρθρο 2. Γενικοί όροι συναλλαγών - Καταχρηστικοί γενικοί όροι

Transcript

1 Άρθρο 2 Γενικοί όροι συναλλαγών - Καταχρηστικοί γενικοί όροι 1. Όροι που έχουν διατυπωθεί εκ των προτέρων για µελλοντικές συµβάσεις (γενικοί όροι των συναλλαγών), δεν δεσµεύουν τον καταναλωτή, εάν κατά την κατάρτιση της σύµβασης τους αγνοούσε ανυπαιτίως, όπως, ιδίως, όταν ο προµηθευτής δεν του υπέδειξε την ύπαρξη τους ή του στέρησε τη δυνατότητα να λάβει πραγµατική γνώση του περιεχοµένου τους. 2. Οι γενικοί όροι συµβάσεων και παρεπόµενων συµφωνιών που καταρτίζονται στην Ελλάδα διατυπώνονται γραπτώς στην ελληνική γλώσσα, κατά τρόπο σαφή, συγκεκριµένο και εύληπτο, ώστε ο καταναλωτής να µπορεί να αντιληφθεί πλήρως το νόηµα τους και εκτυπώνονται µε ευανάγνωστους χαρακτήρες σε εµφανές µέρος του εγγράφου της σύµβασης. Οι γενικοί όροι των διεθνών συναλλαγών που εφαρµόζονται στην ελληνική αγορά αποτυπώνονται υποχρεωτικά και στην ελληνική γλώσσα. 3. Όροι που συµφωνήθηκαν µετά από ατοµική διαπραγµάτευση µεταξύ των συµβαλλό- µενων µερών (ειδικοί όροι) υπερισχύουν των αντίστοιχων γενικών όρων. 4. Κατά την ερµηνεία των γενικών όρων συναλλαγών λαµβάνεται υπόψη η ανάγκη προστασίας των καταναλωτών. Γενικοί όροι συναλλαγών που διατυπώθηκαν µονοµερώς από τον προµηθευτή ή από τρίτον για λογαριασµό του, σε περίπτωση αµφιβολίας ερµηνεύονται υπέρ του καταναλωτή. 5. Ειδικώς, όταν ελέγχεται το περιεχόµενο γενικού όρου συναλλαγών κατά την εφαρµογή των παρ. 16α και 2 και 3 των άρθρων 10 και 13α αντίστοιχα, επιλέγεται η δυσµενέστερη για τον καταναλωτή ερµηνευτική εκδοχή, εφόσον οδηγεί σε απαγόρευση διατύπωσης και χρήσης του σχετικού όρου. [Όπως οι παρ. 1 έως 5 αντικαταστάθηκαν µε την παρ. 1 του άρθρου 2 του Ν 3587/2007 (ΦΕΚ Α 152)]. 6. Γενικοί όροι συναλλαγών που έχουν ως αποτέλεσµα τη σηµαντική διατάραξη της ισορροπίας των δικαιωµάτων και υποχρεώσεων των συµβαλλοµένων σε βάρος του καταναλωτή απαγορεύονται και είναι άκυροι. Ο καταχρηστικός χαρακτήρας γενικού όρου ενσωµατωµένου σε σύµβαση κρίνεται αφού ληφθούν υπόψη η φύση των αγαθών ή υπηρεσιών που αφορά η σύµβαση, ο σκοπός της, το σύνολο των ειδικών συνθηκών κατά τη σύναψή της και όλες οι υπόλοιπες ρήτρες της σύµβασης ή άλλης σύµβασης από την οποία αυτή εξαρτάται. [Όπως το πρώτο εδάφιο της παρ. 6, που είχε αυτή αντικατασταθεί µε την παρ. 24 του άρθρου 10 του Ν 2741/1999 (ΦΕΚ Α 199), αντικαταστάθηκε µε την παρ. 2 του άρθρου 2 του Ν 3587/2007 (ΦΕΚ Α 152)]. 7. Σε κάθε περίπτωση καταχρηστικοί είναι ιδίως οι όροι που: [Όπως η πρώτη φράση της παρ. 7 αντικαταστάθηκε µε την παρ. 24 του άρθρου 10 του Ν 2741/1999 (ΦΕΚ Α 199)]. α) παρέχουν στον προµηθευτή, χωρίς εύλογη αιτία, υπερβολικά µεγάλη προθεσµία αποδοχής της πρότασης του καταναλωτή για σύναψη σύµβασης, β) περιορίζουν τις ανειληµµένες συµβατικές υποχρεώσεις και ευθύνες των προµηθευτών, Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 69

2 γ) προβλέπουν προθεσµία καταγγελίας της σύµβασης υπερβολικά σύντοµη για τον καταναλωτή ή υπερβολικά µακρά για τον προµηθευτή, δ) συνεπάγονται την παράταση ή ανανέωση της σύµβασης για χρονικό διάστηµα υπερβολικά µακρό, αν ο καταναλωτής δεν την καταγγείλει σε ορισµένο χρόνο, ε) επιφυλάσσουν στον προµηθευτή το δικαίωµα µονοµερούς τροποποίησης ή λύσης της σύµβασης χωρίς ορισµένο, ειδικό και σπουδαίο λόγο, ο οποίος να αναφέρεται στη σύµβαση, [Όπως η περ. ε αντικαταστάθηκε µε την παρ. 3 του άρθρου 2 του Ν 3587/2007 (ΦΕΚ Α 152)]. στ) επιτρέπουν στον προµηθευτή να καταγγείλει σύµβαση αόριστης διάρκειας χωρίς εύλογη προθεσµία, ζ) επιφυλάσσουν στον προµηθευτή το δικαίωµα να κρίνει µονοµερώς αν η παροχή του είναι σύµφωνη µε τη σύµβαση, η) επιφυλάσσουν στον προµηθευτή το απεριόριστο δικαίωµα να ορίζει µονοµερώς το χρόνο εκπλήρωσης της παροχής του, θ) ορίζουν ότι η παροχή δεν είναι υποχρεωτικό να ανταποκρίνεται στις ουσιώδεις, για τον καταναλωτή, προδιαγραφές, στο δείγµα, στις ανάγκες της ειδικής χρήσης, για την οποία την προορίζει ο καταναλωτής και την οποία αποδέχεται ο προµηθευτής ή στο συνηθισµένο προορισµό της, ι) επιτρέπουν στον προµηθευτή να µην εκτελέσει τις υποχρεώσεις του χωρίς σπουδαίο λόγο, ια) χωρίς σπουδαίο λόγο αφήνουν το τίµηµα αόριστο και δεν επιτρέπου τον προσδιορισµό του µε κριτήρια ειδικά καθορισµένα στη σύµβαση και εύλογα για τον καταναλωτή, ιβ) περιορίζουν την ευθύνη του προµηθευτή για κρυµµένα ελαττώµατα του πράγµατος, ιγ) αποκλείουν ή περιορίζουν υπέρµετρα την ευθύνη του προµηθευτή, ιδ) προβλέπουν τη µετακύληση της ευθύνης του πωλητή, ή του εισαγωγέα αποκλειστικά στον παραγωγό του αγαθού ή σε άλλον, ιε) περιορίζουν την υποχρέωση του προµηθευτή να τηρεί τις υποχρεώσεις που έχουν αναλάβει οι εντολοδόχοι του ή εξαρτούν την εκπλήρωση των υποχρεώσεών του από την τήρηση ειδικής τυπικής διαδικασίας. ιστ) επιτρέπουν στον προµηθευτή να καταγγέλλει τη σύµβαση κατά την κρίση του, αν η ίδια ευχέρεια δεν αναγνωρίζεται στον καταναλωτή, ή να παρακρατεί τα ποσά που έχουν καταβληθεί για παροχές που δεν έχουν ακόµη εκτελεσθεί από αυτόν, όταν τη σύµβαση καταγγέλλει ο ίδιος, ιζ) συνεπάγονται παραίτηση του καταναλωτή από τα δικαιώµατά του σε περίπτωση µη εκπλήρωσης ή πληµµελούς εκπλήρωσης της παροχής του προµηθευτή, ακόµη και αν τον προµηθευτή βαρύνει πταίσµα, 70 Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

3 ιη) εµποδίζουν τον καταναλωτή να υπαναχωρήσει (από τη σύµβαση), όταν η αύξηση του τιµήµατος σύµφωνα µε τους όρους της σύµβασης είναι υπερβολική για αυτόν, ιθ) αποκλείουν ή περιορίζουν τη νόµιµη ευχέρεια του καταναλωτή να µην εκτελέσει τη σύµβαση, κ) απαγορεύουν στον καταναλωτή να επισχέσει εν όλω ή εν µέρει την καταβολή του τιµή- µατος, όταν ο προµηθευτής δεν εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του, κα) επιβάλλουν στον καταναλωτή που πιστώθηκε µε το τίµηµα των αγαθών ή υπηρεσιών να εκδώσει µεταχρονολογηµένη επιταγή, κβ) συνεπάγονται παραίτηση του καταναλωτή απά τις ενστάσεις του κατά τρίτου που διαδέχεται τον προµηθευτή στη σχέση µε τον καταναλωτή, κγ) απαγορεύουν στον καταναλωτή να προτείνει σε συµψηφισµό προς υποχρεώσεις του από τη σύµβαση οµοειδείς απαιτήσεις του κατά του προµηθευτή, κδ) βεβαιώνουν ότι ο καταναλωτής γνωρίζει ορισµένους όρους της σύµβασης ή την κατάσταση των προµηθευόµενων πραγµάτων ή την ποιότητα των υπηρεσιών, ενώ πραγµατικά τα αγνοεί, κε) υποχρεώνουν τον καταναλωτή να προκαταβάλει υπερβολικά µεγάλο µέρος του τιµή- µατος πριν αρχίσει η εκτέλεση της σύµµσης από τον προµηθευτή, µολονότι ο προµηθευτής δεν ανέλαβε την υποχρέωση να εκτελέσει παραγγελία του καταναλωτή µε βάση συγκεκριµένες προδιαγραφές ή χαρακτηριστικά ούτε η παροχή του προµηθευτή συνιστάται σε υπηρεσίες µε κράτηση, κστ) επιτρέπουν στον προµηθευτή να απαιτήσει από τον καταναλωτή υπέρµετρες εγγυήσεις, κζ) αναστρέφουν το βάρος της απόδειξης σε βάρος του καταναλωτή ή περιορίζουν υπέρ- µετρα τα αποδεικτικά του µέσα, κη) περιορίζουν υπέρµετρα την προθεσµία, µέσα στην οποία ο καταναλωτής οφείλει να υποβάλει στον προµηθευτή τα παράπονα ή να εγείρει τις αξιώσεις του κατά του προ- µηθευτή, κθ) αναθέτουν στον προµηθευτή χωρίς σπουδαίο λόγο την αποκλειστικότητα της συντήρησης και των επισκευών του πράγµατος και της προµήθειας των ανταλλακτικών, λ) επιβάλλουν στον καταναλωτή, σε περίπτωση µη εκπλήρωσης της παροχής του, υπέρ- µετρη οικονοµική επιβάρυνση ή λα) αποκλείουν την υπαγωγή των διαφορών από σύµβαση στο φυσικό τους δικαστή µε την πρόβλεψη αποκλειστικής αλλοδαπής δικαιοδοσίας ή διαιτησίας. λβ) προβλέπουν την καταβολή αποζηµίωσης στον προµηθευτή, χωρίς αυτός να υποχρεούται να επικαλεστεί και να αποδείξει τη ζηµία που υπέστη. [Όπως η περ. λβ προστέθηκε µε την παρ. 3 του άρθρου 2 του Ν 3587/2007 (ΦΕΚ Α 152)]. β. Ο προµηθευτής δεν µπορεί να επικαλεσθεί την ακυρότητα ολόκληρης της σύµβασης, για το λόγο ότι ένας ή περισσότεροι γενικοί όροι είναι άκυροι ως καταχρηστικοί. Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 71

4 9. [Η παρ. 9 καταργήθηκε µε την παρ. 4 του άρθρου 2 του Ν 3587/2007 (ΦΕΚ Α 152)]. 10. Οι διατάξεις του παρόντος άρθρου εφαρµόζονται και για κάθε όρο σύµβασης που δεν αποτέλεσε αντικείµενο ατοµικής διαπραγµάτευσης. Θεωρείται ότι ο όρος δεν αποτέλεσε αντικείµενο ατοµικής διαπραγµάτευσης, όταν ο καταναλωτής δεν µπόρεσε να επηρεάσει το περιεχόµενό του. Το γεγονός ότι για ορισµένα στοιχεία κάποιου όρου ή για έναν µεµονωµένο όρο υπήρξε ατοµική διαπραγµάτευση δεν αποκλείει την εφαρµογή του παρόντος άρθρου στο υπόλοιπο της σύµβασης, εάν από το σύνολο των περιστάσεων προκύπτει ότι πρόκειται για σύµβαση προσχώρησης. Το βάρος απόδειξης ότι υπήρξε ατοµική διαπραγµάτευση φέρει ο προµηθευτής. [Όπως η παρ. 10 προστέθηκε µε την παρ. 24 του άρθρου 10 του Ν 2741/1999 (ΦΕΚ Α 199)]. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ: Αλεξανδρίδου Ελ., Η προστασία του καταναλωτή ως ασθενέστερου, ΕΝΟΒΕ τεύχ. 31, Θεσσαλονίκη 1997, 153. Ιδίας, Δίκαιο προστασίας του καταναλωτή, ελληνικό και κοινοτικό, τεύχος ΙΙ, Θεσσαλονίκη Ιδίας, Ζητήµατα εµπορικού δικαίου και δικαίου προστασίας του καταναλωτή, Θεσ/νίκη Ιδίας, Αθέµιτος ανταγωνισµός και προστασία του καταναλωτή, 4η έκδ., Θεσ/νίκη Ιδίας, Γενικοί όροι συναλλαγών, προστασία του καταναλωτή και Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα, ΕλλΔνη 1988,642. Άνθιµος Απ., Καθορισµός της διεθνούς δικαιοδοσίας στις καταναλωτικές συµβάσεις που συνάπτονται µέσω Internet, Αρµ 2001,1723. Αυγητίδης Δ., Η εφαρµογή του δικαίου του καταναλωτή στη θαλάσσια ασφάλιση, ΕπισκΕΔ 2006,343. Αυγουστιανάκης Μ., στο Σταθόπουλου/Χιωτέλλη/Αυγουστιανάκη: Κοινοτικό Αστικό Δίκαιο Ι, Αθήνα-Κο- µοτηνή Βαρελά Μ., Η διαµόρφωση των ασφαλιστικών όρων (σηµ. στην ΠΠρΑθ 4441/ 2006), ΔΕΕ 2007, 710. Ιδίας, Ευθύνη σούπερ µάρκετ γα κλοπές σε αυτοκίνητα πελατών του σε υπόγειο parking της επιχείρησης, Συνήγορος 51/2005,28. Βενιέρης Ι., Η αξίωση αποζηµίωσης του καταναλωτή λόγω ηθικής βλάβης σύµφωνα µε το Ν 2251/1994, Δ 2007,1240. Ιδίου, ΓΟΣ περί αποζηµίωσης του προµηθευτή από τον καταναλωτή (Ο νέος Ν 2251/1994, άρθρο 2 παρ. 7 περ. λβ ), Συνήγορος 62/2007,84. Ιδίου, Κατάθεση χρηµάτων από τον οφειλέτη στον τραπεζικό λογαριασµό του δανειστή του. Ο έλεγχος της προµήθειας της Τράπεζας, ΔΕΕ 2007,782. Ιδίου, Η επιβάρυνση του δανειολήπτη µε έξοδα φακέλου, νοµικού και τεχνικού ελέγχου, ΧρΙΔ 2007,589. Ιδίου, Πρόωρη εξόφληση δανείου 2 (µετά την ΑΠ 430/2005), Αθήνα-Θεσσαλονίκη Ιδίου, Ο έλεγχος ΓΟΣ στεγαστικού δανείου που προβλέπει το δικαίωµα και τις συνέπειες εξόφλησης πριν τη συµφωνηµένη λήξη του δανείου, ΧρΙΔ 2004,470. Ιδίου, Έξοδα κίνησης και τήρησης τραπεζικού λογαριασµού καταθέσεως. Η επιβάρυνση του καταναλωτή και ο έλεγχος του σχετικού όρου κατά το Ν 2251/1994, ΕΕµπΔ 2004,717. Γαζετάς Κ., Γενικοί όροι συναλλαγών και καταναλωτής - Δικαστική προστασία, 4η έκδ., Αθήνα Γαρδούνης Μ., Τιµολογιακή πολιτική στις συµβάσεις διανοµής αυτοκινήτων και καταχρηστικές ρήτρες, ΧρΙΔ 2006,399. Ιδίου, Οι καταχρηστικές ρήτρες που σχετίζονται µε το τίµηµα καταναλωτικών συµβάσεων: 10 χρόνια εφαρµογής της κοιν. Οδηγίας 93/13 σε Ελλάδα και Γαλλία, ΧρΙΔ 2004,23. Γεωργακόπουλος Λ., Εγχειρίδιο Εµπορικού Δικαίου, τόµ. ΙΙ, τεύχ. 2, Αθήνα Γεωργιάδης Απ., Ενοχικό Δίκαιο. Ειδικό Μέρος, τ. Ι, Αθήνα Ιδίου, Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, 3η έκδ., Αθήνα-Κοµοτηνή Ιδίου, Η εξασφάλιση των πιστώσεων, Αθήνα Ιδίου, Νέες µορφές συµβάσεων της σύγχρονης οικονοµίας, Leasing- Factoring-Forfaiting-Franchising, 4η έκδ., Αθήνα-Κοµοτηνή Ιδίου, Ενοχικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος, Αθήνα Ιδίου, Η εναρµόνιση του ιδιωτικού δικαίου στην Ευρώπη, Αφιέρ. στον Ν. Παπαντωνίου, NOMOΣ 4, Θεσσαλονίκη 1996, 123= ΝοΒ 1994,321. Γεωργιάδης Αστ., Ενοχικό 72 Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

5 Δίκαιο, Γενικό Μέρος, Τόµ. Ι-ΙΙ, 4η έκδ., Αθήνα-Θεσσαλονίκη Ιδίου, Η προστασία του ασθενέστερου στο Αστικό Δίκαιο, ΕΝΟΒΕ τεύχ. 31, Θεσσαλονίκη 1997, 37. Γκόρτσος Χ., Δίκαιο προστασίας του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών: Περιεχόµενο και ιδιαιτερότητες, ΧρηΔικ 2007,161. Γκούσκου Α., Ύψος δικαιοπρακτικού τόκου τραπεζικών χορηγήσεων ιδίως στην καταναλωτική πίστη, ΧρΙΔ 2002,385. Ιδίας, Ζητήµατα νοµικής προστασίας καταναλωτών-πελατών τραπεζών, ΔΕΕ 1997,660. Δεληκωστοπούλου Α., Η καταχρηστικότητα γενικών όρων συναλλαγών συµβάσεων παροχής υπηρεσιών κινητής τηλεφωνίας (σηµ. στην ΑΠ 296/2001), ΔΕΕ 2001,1114. Ιδίας, Οι Γενικοί Όροι Συναλλαγών υπό το πρίσµα του Ν 2251/1994, Παρατ. στις ΕφΑθ 3811/1998 και ΠΠρΑθ 1208/1998, ΔΕΕ 1998,1108. Ιδίας, Η χρηµατική ικανοποίηση ηθικής βλάβης στις συλλογικές αγωγές του Ν 2251/1994 και τα κριτήρια προσδιορισµού της, ΔΕΕ 1997,10. Δέλλιος Γ., Προστασία των καταναλωτών και σύστηµα του Ιδιωτικού Δικαίου, τ. Ι: Ο καταναλωτής ως υποκεί- µενο έννοµης προστασίας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2005, τ. ΙΙ: Ο δικαστικός έλεγχος του περιεχοµένου των καταναλωτικών συµβάσεων και τα όριά του, Αθήνα-Θεσ/νίκη Ιδίου, Καλή πίστη και γενικοί όροι συναλλαγών, ΝοΒ 2003,218. Ιδίου, Ατοµικά δικαιώµατα, Ιδιωτικό Δίκαιο, προστασία των καταναλωτών και εγγυήσεις τραπεζικών δανείων, Dig. 2003, 357. Ιδίου, Η απαγόρευση απαλλακτικών ρητρών που «δεν αποτέλεσαν αντικείµενο ατοµικής διαπραγµάτευσης», µετά την τροποποίηση των άρθρων 332, 334 παρ. 2 ΑΚ (άρθρο 2 Ν 3043/2002), Αρµ 2003,310 = ΕΝΟΒΕ 51 (2003),83. Ιδίου, Ρήτρες πλασµατικής γνώσης και πλασµατικής αναγνώρισης του ύψους της οφειλής στις καταναλωτικές πιστωτικές συµβάσεις, ΚριτΕ 2002/2,31. Ιδίου, Η διαφορά των δικαιοδοτικών κριτηρίων µεταξύ ατοµικής και συλλογικής αγωγής για τον έλεγχο των γοσ στις καταναλωτικές συναλλαγές, ΕπισκΕΔ 2002,352. Ιδίου, Ερµηνευτικά ζητήµατα του άρθρου 4 της κοιν. Οδηγ. 93/ 13, ΕΕΕυρΔ 2002,513. Ιδίου, Ερµηνευτικά ζητήµατα του άρθρου 3 της κοιν. Οδηγ. 93/13, ΕΕΕυρΔ 2001,793. Ιδίου, Τοµές της σύγχρονης αρεοπαγιτικής νοµολογίας στα ζητήµατα του συλλογικού ελέγχου των γενικών όρων καταναλωτικών συµβάσεων, ΕλλΔνη 2001,1495. Ιδίου, Ο κρίσιµος βαθµός διατάραξης της συµβατικής ισορροπίας για τον έλεγχο του περιεχοµένου γενικών όρων συναλλαγών, Αρµ 2000,1181. Ιδίου, Η προστασία του καταναλωτή στις τραπεζικές συναλλαγές (Συµβολή στον έλεγχο της εγκυρότητας των γενικών συναλλακτικών όρων των τραπεζικών συµβάσεων), ΝοΒ 1992,811. Δελούκας Ν., Οι γενικοί όροι συναλλαγών - Το πρόβληµα των συµβάσεων προσχωρήσεως, Αθήναι Δηµητριάδης Κ., Η προστασία των καταναλωτών από επαχθείς συµβατικές ρήτρες, Αθήνα-Κοµοτηνή Δηµοπούλου Ζ., Ευθύνη από διακινδύνευση: Οι λόγοι περιορισµού και απαλλαγής από την ευθύνη, Αθήνα-Θεσ/νίκη Δούβλης Β., Η προστασία Ελλήνων πελατών πιστωτικών ιδρυµάτων από γενικές συναλλακτικές ρήτρες εφαρµοστέου αλλοδαπού δικαίου, ΔΕΕ 2002,480. Ιδίου, Ο δικαστικός έλεγχος λειτουργίας των ΓΟΣ στις τραπεζικές συναλλαγές, ΕΤρΑξΧρΔ 1999,3. Δωρής Φ., Ο χαρακτηρισµός αντισυµβαλλοµένων Τραπεζών ως καταναλωτών ως προϋπόθεση για την προστασία τους από καταχρηστικούς γοσ, ΝοΒ 2004,729. Ιδίου, Αναγνώριση υπολοίπου οφειλής προς Τράπεζα και αφηρηµένη αναγνώριση χρέους, ΧρΙΔ 2004,481. Ιδίου, Η εξειδίκευση της καλής πίστης στο άρθρο 2 Ν 2251/1994 για την προστασία των καταναλωτών και η σηµασία της στο κοινό Αστικό Δίκαιο, ΝοΒ 2000,737. Ιδίου, Περιορισµοί της συµβατικής ελευθερίας στις ρήτρες αποκλειστικής διεθνούς δικαιοδοσίας, Αθήνα- Κοµοτηνή Ζερδελής Δ., Εργατικό Δίκαιο, Ατοµικές εργασιακές σχέσεις, Αθήνα-Κοµ/νή Ιδίου, Ελευθερία και έλεγχος στο δίκαιο της ατοµικής σύµβασης εργασίας. Η προστασία του µισθωτού από καταχρηστικούς συµβατικούς όρους, ΕΕργΔ 2003, 321 και 385. Καζάκος Α., Η χρησιµοποίηση γενικών όρων συναλλαγών από τις Τράπεζες, ΕΝΟΒΕ τεύχ. 19, Θεσσαλονίκη 1993, 67. Ιδίου, Αστικό δίκαιο, οικονοµία της αγοράς και προστασία των καταναλωτών. Από το εργατικό δίκαιο στο δίκαιο προστασίας εξαρτηµένων οµάδων, Θεσσαλονίκη Καλαµπούκα-Γιαννοπούλου Π., Η προστασία του καταναλωτή στην παροχή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών, ΔΕΕ 2000,12. Καραγκουνίδης Απ., Η προστασία του αποδέκτη υπηρεσιών κοινής ωφέλειας-δικαιοπρακτικός καθορισµός και δέσµευση του καταναλωτή από ΓΟΣ σε ρυθµιζόµενες αγορές, ΕπισκΕΔ 2005,307. Ιδίου, Η ευθύνη της τράπεζας έναντι των πελατών της από την παραβίαση υποχρεώσε- Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 73

6 ων προστασίας, Αρµ 1995,442. Καράκωστας Ι., Δίκαιο Προστασίας Καταναλωτή (Ν 2251/94). Σχόλια, Νοµολογία, Πρακτική Εφαρµογή, Αθήνα Ιδίου, Ο αποδέκτης τραπεζικών υπηρεσιών ως καταναλωτής, ΧρΙΔ 2003,97. Ιδίου, Γενικοί όροι των τραπεζικών συναλλαγών, Αθήνα-Κοµ/ νή Ιδίου, Νοµολογιακή απαρχή του κοινοτικού ελέγχου καταχρηστικών ΓΟΣ επί τραπεζικών συµβάσεων, ΔΕΕ 2000,1130. Ιδίου, Γενικοί όροι των συναλλαγών και ερµηνεία τους υπό το φως των συνταγµατικών και κοινοτικών διατάξεων, ΔΕΕ 1998,443. Ιδίου, Κοινοτικοί κανόνες και εθνικό αστικό δίκαιο. Προβληµατική-Νοµοθεσία, Αθήνα Καράκωστας/Παπαρσενίου, Η λειτουργία της χρηµατικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης στο πλαίσιο της συλλογικής αγωγής του νόµου 2251/1994, ΔΕΕ 1996,475. Καράσης Μ., Η κατάχρηση θεσµού στο ιδιωτικό δίκαιο, στο: Αφιέρ. στην Α. Κιάντου-Παµπούκη, NOMOC 5, Θεσσαλονίκη 1998, 239= ΕΝΟΒΕ τεύχ. 32 (1998), 147. Ιδίου, Γενικές Αρχές του Αστικού Δικαίου, Δικαιοπραξία Ι, Αθήνα-Κοµοτηνή Ιδίου, Γενικοί Όροι Συναλλαγών - Το πρόβληµα της ερµηνείας, στο: Σύγχρονα ζητήµατα Αστικού Δικαίου πέρα από το σύστηµα του Αστικού Κώδικα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1995, 111. Ιδίου, Γενικοί Όροι Συναλλαγών. Δικαστικός έλεγχος. Με µία εισαγωγή στη ρύθµιση των Ν 1961 και 2000/1991, Θεσσαλονίκη Κιτσαράς Λ., Ακυρότητα καταχρηστικού όρου και αυτεπάγγελτη λήψη υπόψη της από τα δικαστήρια, ΧρΙΔ 2001,139. Κλαβανίδου Δ., Νοµικά ζητήµατα από τη χρήση πιστωτικών καρτών, Αφιέρ. Π. Γέσιου-Φαλτσή τ. Ι (2007), 463. Ιδίας, Καταναλωτικά δάνεια. Δογµατική θεώρηση και συναφή πρακτικά ζητήµατα, Θεσσαλονίκη Ιδίας, Απαλλακτικές ρήτρες σε ΓΟΣ, ΕΝΟΒΕ τεύχ. 19, Θεσσαλονίκη 1993, 83. Κορνηλάκης Π., Ειδικό Ενοχικό Δίκαιο τ. Ι Αθήνα- Θεσ/νίκη 2002, τ. ΙΙ Αθήνα-Θεσσαλονίκη (2005). Κοτζάµπαση Α., Οι απαλλακτικές ρήτρες στους γενικούς όρους συναλλαγών. Αποκλεισµός και περιορισµός της ευθύνης µε συµφωνίες και µονο- µερείς δηλώσεις, Αθήνα-Θεσ/νίκη Κοτσίρης Λ., Δίκαιο Ανταγωνισµού, Αθέµιτου και Ελεύθερου, 3η έκδ., Αθήνα-Θεσσαλονίκη Ιδίου, Περί γενικών όρων συναλλαγών, εις: Σύγχρονα προβλήµατα εµπορικού δικαίου, Θεσσαλονίκη 1995, 749. Κουµάνης Σ., Καταχρηστικοί γοσ στεγαστικού δανείου, ΧρΙΔ 2004,281. Κουσούλης Σ., Τα αποτελέσµατα αποφάσεως επί συλλογικής αγωγής, ιδίως επί καταχρηστικών ΓΟΣ, ΔΕΕ 2002,1097. Λαδάς Δ., Η εφαρµογή του Ν 2251/ 1994 στις σχέσεις εργασίας, Αθήνα-Κοµοτηνή Ιδίου, Παρατ. στην ΕιρΚω 184/2004, ΧρηΔικ 2007,87. Ιδίου, Ζητήµατα νοµοθετικής ρύθµισης των γενικών όρων των συναλλαγών, Αρµ 1998,1149. Ιδίου, Το γλωσσικό ζήτηµα των Γενικών Όρων των Συναλλαγών, ΔΕΕ 1996,909. Λαδάς Π., Η προστασία του οφειλέτη στις τραπεζικές συναλλαγές, ΕΝΟΒΕ τεύχ. 19, Θεσσαλονίκη 1993, 13. Λιακόπουλος Θ., Η οικονοµική ελευθερία αντικείµενο προστασίας στο δίκαιο του ανταγωνισµού, Αθήνα Λελεντζή Α., Ο έλεγχος του περιεχοµένου των γενικών όρων συναλλαγών κατά την πρόσφατη νοµολογία του Αρείου Πάγου, ΝοΒ 2002,274. Μακρίδου/Διαµαντόπουλος, Ανακοπή εκτελέσεως από εγγυητή συµβάσεως, η οποία περιέχει καταχρηστικούς ΓΟΣ (γνµδ.), ΔΕΕ 2006,701. Μαρίνος/Βενιέρης, Η ποινή για την πρόωρη εξόφληση στεγαστικού δανείου. Η φύση, ο υπολογισµός και ο έλεγχος αυτής υπό το πρίσµα του Ν 2251/1994, ΧρΙΔ 2005,459. Ματθίας Σ., Η νοµική φύση και τα αποτελέσµατα της συλλογικής αγωγής, ΕλλΔνη 1997,1 = Μελετήµατα ιδιωτικού δικαίου (1997), 239. Ιδίου, Η συλλογική δικαστική προστασία των καταναλωτών, ΕλλΔνη 1993,1417. Μεντής Γ., Όρια της ευθύνης του εγγυητή στις τραπεζικές καταναλωτικές συµβάσεις, ΧρΙΔ 2004,185. Ιδίου, Γενικοί όροι τραπεζικών καταναλωτικών συµβάσεων, ΧρΙΔ 2001,558. Ιδίου, Γενικοί όροι συναλλαγών σε καταναλωτικές και εµπορικές συµβάσεις. Ερµηνεία του άρθρου 2 παρ Ν 2251/1994, όπως τροποποιήθηκε µε το Ν 2741/1999, Αθήνα Ιδίου, Γενικοί όροι ασφάλισης ζωής, ατυχηµάτων και ασθενειών (γνµδ. επί της ΠΠρΑθ 3229/1996), Αρµ 1999,154. Ιδίου, Όρια του κύρους αποδεικτικών συµφωνιών - Η δικονοµική ισότητα των όπλων και η «προσφορότητα» του συµφωνηθέντος αποδεικτικού µέσου (Με αφορµή τις ΑΠ 1500/1990 και ΑΠ Ολ 27/93), ΚριτΕ 1995,319. Μουζουράκη Μ., Καταχρηστικοί όροι στις συµβάσεις στεγαστικών δανείων, Συνήγορος 2002,350. Ιδίας, Καταχρηστικοί όροι και υπέρµετρα επιτόκια, Συνήγορος 2001, 244. Μπεχρή-Κεχαγιόγλου Γ., Η αρχή της διαφάνειας των ΓΟΣ, όπως αντικατοπτρίζεται στις περιπτώσεις του άρθρου 2 παρ. 7 Ν 2251/1994, στο: Η προστασία του καταναλωτή στις τραπεζικές συ- 74 Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

7 ναλλαγές, Αθήνα-Κοµοτηνή 2004, 89 επ. Νίκας Ν., Πολιτική Δικονοµία, τ. Ι, Αθήνα-Θεσ/νίκη 2003, τ. ΙΙ (2005), τ. ΙΙΙ (2007). Ιδίου, Προβληµατισµοί σχετικά µε τις παράλληλες και διαδοχικές δίκες που διεξάγουν οι ενώσεις καταναλωτών (άρθρο 10 VIII, IX N 2251/1994), Αρµ 1996,1176. Ορφανίδης Κ., Το επιτρεπτό των αποδεικτικών συµβάσεων, Αθήνα Παµπούκης Κ., Οι γενικοί όροι συναλλαγών και η προστασία των καταναλωτών, Αρµ 1985,445. Παµπούκης/Μήτκα, Η ερµηνεία των ΓΟΣ στη δίκη επί συλλογικής αγωγής, ΕπισκΕΔ 2001,625. Παπαδηµητρίου Γ., Το Σύνταγµα και η επέκταση των αποτελεσµάτων που παράγουν οι δικαστικές αποφάσεις επί των συλλογικών αγωγών, τις οποίες ασκούν ενώσεις καταναλωτών, ιδίως στην περίπτωση των γενικών όρων τραπεζικών συναλλαγών, Δ 2005,1133. Παπαδοπούλου Α., Η εισδοχή των συναλλακτικών όρων στην ατοµική σύµβαση και η προστασία του καταναλωτή, ΕΕµπΔ 1990,381. Παπαϊωάννου Γ., Νοµικά ζητήµατα προστασίας του καταναλωτή από τη χρήση των τραπεζικών καρτών, ΧρΙΔ 2002,103. Παπανικολάου Π., Η χρηµατική ικανοποίηση επί συλλογικής αγωγής ως µέσον καταπολεµήσεως των καταχρηστικών ΓΟΣ-Μια ποινή χωρίς συνταγµατικές εγγυήσεις, ΧρΙΔ 2007,289. Ιδίου, Σύνταγµα και Αυτοτέλεια του Αστικού Δικαίου, Αθήνα-Κοµοτηνή Ιδίου, Μεθοδολογία του Ιδιωτικού Δικαίου και Ερµηνεία των Δικαιοπραξιών, Αθήνα-Κοµοτηνή Ιδίου, Δύο ανοικτά ακόµη ζητήµατα του δικαστικού ελέγχου της καταχρηστικότητας συµβατικών όρων, στο: Σύγχρονα ζητήµατα Αστικού Δικαίου πέρα από το σύστηµα του Αστικού Κώδικα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1995, 171. Ιδίου, Περί των ορίων της προστατευτικής παρεµβάσεως του δικαστή στη σύµβαση. Προς µία γενική θεωρία περί καταχρήσεως της συµβατικής ελευθερίας, Αθήνα-Κοµοτηνή Ιδίου, Κατάχρηση της συµβατικής ελευθερίας, Αθήνα-Κοµοτηνή Ιδίου, Οι καταπλεονεκτικές δικαιοπραξίες, Αθήναι-Κοµοτηνή Παπαντωνίου Ν., Η ελευθερία των συµβάσεων εις το σύγχρονον δίκαιον, ΕΕΝ 32 (1965),301. Πιτσιρίκος Ι., Γενικοί Όροι Τραπεζικών Συµβάσεων περί εξόδων προεξόφλησης, εξόδων χρηµατοδότησης και εισφοράς του Ν 128/1975, ΔΕΕ 2004,633. Ποδηµατά Ε., Ζητήµατα από τη ρύθµιση της συλλογικής αγωγής κατά το Ν 2251/1994, Αρµ 1997,151. Πουλιάδης Αθ., Οι ενώσεις καταναλωτών και η συλλογική αγωγή, Αθήνα-Κοµοτηνή Ιδίου, Η συλλογική αγωγή των ενώσεων καταναλωτών στο ελληνικό δίκαιο, Αφιέρ. στον Ανδρέα Γαζή, Αθήνα-Κοµοτηνή 1994, 565. Ιδίου, Συλλογική αγωγή και προστασία των καταναλωτών, Χαριστ. Ι. Δεληγιάννη, Θεσσαλονίκη 1991, 553. Πυροβέτσης Μ., Προστασία του καταναλωτή. Γενικοί όροι - Γενικοί καταχρηστικοί όροι των συναλλαγών µε τους καταναλωτές, Αρµ 1996,299. Ρόκας Ι., Καταναλωτής και ασφάλιση ευθύνης εξ αυτοκινήτων, ΝοΒ 2004,755. Ιδίου, Καταναλωτής και ασφαλιστικοί όροι, Αφιέρ. στην Α. Κιάντου-Παµπούκη, NOMOC 5, Θεσσαλονίκη 1998, 533. Ρούσσος Κ., Τόκος χορηγήσεων και ρήτρες τόκου σε τραπεζικούς ΓΟΣ, ΧρΙΔ 2004,884. Ιδίου, Κοινοτικό δίκαιο των συµβάσεων, ΧρΙΔ 2001,385. Σκουλαρίκη Κ., ΓΟΣ Ποινή προεξόφλησης, Συνήγορος 62/2007,86. Ιδίας, Ακυρότητα ΓΟΣ ασφαλιστηρίου συµβολαίου (ΑΠ Ολ 6/ 2006), Συνήγορος 51/2006,30. Ιδίας, Γενικοί όροι συµβάσεων στεγαστικών δανείων, Συνήγορος 2003, 786. Σπυράκος Δ., Οι εξαιρέσεις στην ασφάλιση ευθύνης από τροχαία ατυχήµατα, ΕΣυγκΔ 2006,8. Ιδίου, Κριτήρια αναπροσαρµογής του επιτοκίου στις συµβάσεις δανείου µε κυµαινόµενο επιτόκιο, ΔΕΕ 2002,1109. Σπυρόπουλος Σ., Ο δικαστικός περί καταχρηστικότητας έλεγχος της σχέσης παροχής-αντιπαροχής βάσει της γενικής ρήτρας του άρθρου 2 παρ. 6 Ν 2251/1994, ΔΕΕ 2007,1174. Ιδίου, Παρατηρ. στην ΑΠ Ολ 15/2007, ΧρηΔικ 2007,445. Σπυροπούλου-Σιάπικα Α., Οι γενικοί όροι συναλλαγών και τα επ αυτών γεννώµενα προβλήµατα, ΕΕµπΔ 1978,8. Σταθόπουλος Μ., Γενικό Ενοχικό Δίκαιο, Αθήνα-Θεσσαλονίκη Ιδίου, Η αρχή της ισότητας στο δίκαιο των συµβάσεων, ΚριτΕ 1999/1, 13. Ιδίου, στο Σταθόπουλου/Χιωτέλλη/Αυγουστιανάκη: Κοινοτικό Αστικό Δίκαιο Ι, Αθήνα-Κοµοτηνή Σταθόπουλος/Ρούσσος, Αναγνώριση καταλοίπου αλληλόχρεου λογαριασµού και τραπεζικές ρήτρες ΓΟΣ για την πλασµατική αναγνώριση, ΧρΙΔ 2006,363. Τζίβα Ε., Το ηλεκτρονικό εµπόριο και η προστασία των καταναλωτών απέναντι σε γενικούς όρους συναλλαγών, Αφιέρ. Λ. Κοτσίρη, ΝΟΜΟC 8, Θεσ/νίκη 2004, 1131 = ΔΕΕ 2003,1039. Τριανταφυλλάκης Γ., Ιδιωτική ασφάλιση και προστασία καταναλωτή, Ρήτρες εξαίρεσης από ασφαλιστική κάλυψη αστικής ευθύνης, ΔΕΕ 2006,143. Τσενέ Χ., Αρχή της διαφάνειας και έλεγχος κατα- Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 75

8 χρηστικότητας των ΓΟΣ, Συνήγορος 51/2005,30. Χατζηµιχαήλ Δ., Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της σύµβασης µε την οποία µετακυλίεται η εισφορά του Ν 128/1975 στους δανειολήπτες, Αρµ 2007,69. Ιδίου, Η είσπραξη προµήθειας για την ανάληψη µετρητών και η συµβατική µετακύλιση της εισφοράς του Ν 128/75 από τα πιστωτικά ιδρύµατα στους δανειολήπτες, Αρµ 2006,1955. Χατζηνικολάου-Αγγελίδου Ρ., Ασφαλιστική σύµβαση. Η προστασία του ασφαλισµένου ως καταναλωτή, Αθήνα- Θεσσαλονίκη Χριστιανός Β., Η συµβολή του ΔΕΚ στην ευρωπαϊκή ενοποίηση και οι προκλήσεις των καιρών, ΝοΒ 2003,1792. Ιδίου, Κοινοτικό δίκαιο προστασίας του καταναλωτή, Αθήνα Χριστοπούλου-Καραφλού Χ., Η επίδραση του δικαίου της προστασίας των καταναλωτών στο άρθρο 332 παρ. 2 εδ. β περ. α ΑΚ, ΧρΙΔ 2006,760. Ψυχοµάνης Σ., Ανώτατα όρια τραπεζικών επιτοκίων στην καταναλωτική πίστη, στο: Η προστασία του καταναλωτή στις τραπεζικές συναλλαγές, Αθήνα-Κοµοτηνή 2004, 69 επ. Ιδίου, Τραπεζικό Δίκαιο. Δίκαιο Τραπεζικών Συµβάσεων, Ι, 3η έκδ., Θεσσαλονίκη Ιδίου, Οι γενικοί όροι στις τραπεζικές συµβάσεις, ΕΕµπΔ 1998,887. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ (γενικά έργα): Borges G., Die Inhaltskontrolle von Verbraucherverträgen, Berlin Eberstein H., Die zweckmäßige Ausgestaltung von AGB im kaufmännischen Geschäftsverkehr, 4. Aufl., Heidelberg Evermann D., Die Anforderungen des Transparenzgebots an die Gestaltung von allgemeinen Versicherungsbedingungen, Fastrich I., Richterliche Inhaltskontrolle im Privatrecht, München Grunsky W., Vertragsfreiheit und Kräftegleichgewicht, Berlin/N.Y v. Hippel E., Verbraucherschutz, 3. Aufl., Tübingen Hommelhoff P., Verbraucherschutz im System des deutschen und europäischen Privatrechts, Heidelberg Hönn G., Kompensation gestörter Vertragsparität, München v. Hoyningen-Huene G., Die Inhaltskontrolle nach 9 AGB-Gesetz. Ein Kommentar, Heidelberg Hübner U., Allgemeine Versicherungsbedingungen und AGB-Gesetz, 5. Aufl., Köln Kapnopoulou E., Das Recht der mißbräuchlichen Klauseln in der Europäischen Union. Das griechische Verbraucherschutzgesetz als Beitrag zum Europäischen Privatrecht, Tübingen Ladas D., Die Wirksamkeit der Willenserklärungen gegenüber Sprachunkundigen, Diss. Berlin Lakkis P., Der kollektive Rechtsschutz der Verbraucher in der Europäischen Union - dargestellt an der Verbandsklage der Verbraucherverbände nach dem AGBG, dem UWG und dem griechischen Verbraucherschutzgesetz, Bielefeld Locher H., Das Recht der Allgemeinen Geschäftsbedingungen, 3. Aufl., München Löwe/v. Westphalen/Trinkner, Kommentar zum AGBG, 1. Aufl., Heidelberg 1977, Band II: 2 Aufl. 1983, Band III: 2. Aufl., Heidelberg Mentis G., Schranken prozessualer Klauseln in AGB, Baden-Baden MünchKomm, Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, 3. Aufl., München Neumann J., Geltungserhaltende Reduktion und ergänzende Auslegung von AGB, Baden-Baden Niebling J., Die Schranken der Inhaltskontrolle nach 8 AGBG, Tübingen Niederführ W., Informationsgebote des AGB-Gesetzes, Frankfurt a.m./bern/new York Raiser L., Das Recht der allgemeinen Geschäftsbedingungen, Hamburg Unveränd. Neudr., Bad Homburg Reich/Micklitz, Europäisches Verbraucherrecht, 4. Aufl., Baden-Baden Ring/Klingelhöfer, Das neue AGB-Recht, Roussos K., Freizeichnung von Schadensersatzansprüchen im Recht der AGB, Ein Beitrag zur Bedeutung der Organisationspflichten im Zivilrecht, Berlin Schlosser/Coester-Waltjen/Graba, Kommentar zum AGBG, Bielefeld Schmidt H., Vertragsfolgen der Nichteinbeziehung und Unwirksamkeit von AGB, Stein G., Die Inhaltskontrolle vorformulierter Verträge des allgemeinen Privatrechts. Zum Spannungsverhältnis der Kontrollverfahren aufgrund des AGB-Gesetzes und 242 BGB, Berlin Stoffels M., AGB-Recht, München Ulmer/Brandner/Hensen/Schmidt, AGB- Gesetz, Kommentar 9. Aufl., Köln Wolf M., Rechtsgeschäftliche Entscheidungsfreiheit und vertraglicher Interessenausgleich, Tübingen Wolf/Horn/Lindacher, AGB-Gesetz, Kommentar, 4. Aufl., München Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

9 Α. Εισαγωγή 1 Ι. Κίνδυνοι από τη χρήση γενικών όρων συναλλαγών 2-3 ΙΙ. Ο έλεγχος των ΓΟΣ µέσω διατάξεων του ΑΚ 4-6 ΙΙΙ. Η αντιµετώπιση του ζητή- µατος από το Ν 2251/ ΙV. Ατοµική και συλλογική προστασία από καταχρηστικούς όρους 9-10 Β. Το πεδίο εφαρµογής του άρθρου 2 Ν 2251/ I. Η έννοια των ΓΟΣ (άρθρο 2 παρ. 1) II. Οι µη διαπραγµατεύσιµοι όροι εφάπαξ χρήσης (άρθρο 2 παρ. 10) ΙΙΙ. Οι όροι που επαναλαµβάνουν το ενδοτικό δίκαιο 21 ΙV. Οι όροι που καθορίζουν το τίµηµα και την παροχή Γ. Η αρχή της διαφάνειας των όρων Δ. Ο έλεγχος ένταξης των όρων στη σύµβαση (άρθρο 2 παρ. 1-2) Ι. Η συµφωνία ένταξης ΙΙ. Οι ιδιαίτερες υποχρεώσεις καλόπιστης συµπεριφοράς του προµηθευτή Η υπόδειξη της ύπαρξης ΓΟΣ Η παροχή δυνατότητας πραγµατικής γνώσης του περιεχοµένου των όρων Άλλες περιπτώσεις ανυπαίτιας άγνοιας του καταναλωτή- «Απροσδόκητες ή αιφνιδιαστικές» ρήτρες ΙΙΙ. Συνέπειες της µη συνδροµής των προϋποθέσεων ένταξης 37 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ε. Ο έλεγχος των όρων µέσω της ερµηνείας (άρθρο 2 παρ. 3-5) 38 I. Γενική µέθοδος ερµηνείας (άρθρο 2 παρ. 4 εδ. α ) 39 II. Ειδικοί κανόνες ερµηνείας 1. Ερµηνευτική υποχώρηση των ΓΟΣ έναντι των όρων που - συµφωνήθηκαν µε διαπραγµάτευση (άρθρο 2 παρ. 3) Ο κανόνας της υπέρ του καταναλωτή ερµηνείας των ασαφών ΓΟΣ (άρθρο 2 παρ. 4 εδ. β ) IΙΙ. Ιδιαιτερότητες της ερµηνείας των ΓΟΣ στη δίκη της συλλογικής αγωγής (άρθρο 2 παρ. 5) 44 ΣΤ. Ο έλεγχος κύρους του περιεχοµένου των όρων (άρθρο 2 παρ. 6-7) I. Διάκριση από άλλες µορφές ελέγχου 45 II. Η γενική απαγόρευση των καταχρηστικών όρων (άρθρο 2 παρ. 6) Η διαδικασία εξειδίκευσης της γενικής ρήτρας της παρ. 6 εδ. α Ο κρίσιµος βαθµός διατάραξης της συµβατικής ισορροπίας (παρ. 6 εδ. α ) Το κρίσιµο πρότυπο του καταναλωτή Τα λοιπά συνεκτιµητέα κριτήρια (παρ. 6 εδ. β ) 51 α. Η «φύση» των αγαθών ή υπηρεσιών 52 β. Ο «σκοπός» της σύµβασης 53 γ. Οι «ειδικές συνθήκες» κατά τη σύναψη της σύµβασης 54 δ. Οι «υπόλοιπες ρήτρες» της ίδιας ή άλλης συναρτώµενης σύµβασης Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 77

10 ΙΙΙ. Ο κατάλογος των «εκ του νόµου» καταχρηστικών όρων 1. Ο χαρακτήρας της ρύθµισης Η σχέση του καταλόγου της παρ. 7 προς τη γενική ρήτρα της παρ Οι επιµέρους περιπτώσεις απαγορευοµένων ρητρών (παρ. 7 εδ. α -λβ ) Ζ. Έννοµες συνέπειες του καταχρηστικού χαρακτήρα των όρων Ι. Ακυρότητα των καταχρηστικών όρων και πλήρωση των κενών 92 ΙΙ. Το πρόβληµα της µερικής καταχρηστικότητας ενός όρου 93 ΙΙΙ. Οι συνέπειες της καταχρηστικότητας ενός όρου για την όλη σύµβαση (άρθρο 2 παρ. 8) 94 IV. Ζητήµατα διαχρονικού δικαίου 95 ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Αιφνιδιαστικές ρήτρες 35, 36 Ανυπαίτια άγνοια 31, 35, 36, Απροσδόκητες ρήτρες 35, 36 Ατοµική προστασία 9, 10 Άτυπες συµβάσεις 21, 47, 52, 53, 92 Αυτεπάγγελτος έλεγχος 92, 94 Γενικοί όροι συναλλαγών 1-8, Δηλωτικοί όροι 21 Διατάραξη συµβατικής ισορροπίας εξειδίκευση 47, 48 κρίσιµος βαθµός 49 συνεκτιµητέα κριτήρια Διαφάνεια όρων 23, 24, Διαχρονικό δίκαιο 95 Ειδικές συνθήκες 54 Έλεγχος αναλογίας τιµήµατος/παροχής δηλωτικών όρων 21 ένταξης ερµηνείας κύρους όρων εφάπαξ χρήσης Έννοια ΓΟΣ Έννοµες συνέπειες έλλειψης προϋποθέσεων ένταξης 37 καταχρηστικότητας Ερµηνεία όρων βλ. και έλεγχος ασαφούς ρήτρας ειδικοί κανόνες µέθοδος 39 µέσα 39 προς διατήρηση του κύρους όρων 45 στη συλλογική δίκη 44 συσταλτική 45 Εφάπαξ χρήση όρων Καθοδηγητική λειτουργία ενδοτικού δικαίου 6, 47 Κατάχρηση θεσµού συµβατικής ελευθερίας 5, 47 Καταχρηστική άσκηση δικαιώµατος 45 Μερική καταχρηστικότητα όρου 93 Μετατροπή άκυρου όρου 93 Μικτές συµβάσεις 21, 53, 92 Νοµική φύση ΓΟΣ 4 Πραγµατική γνώση περιεχοµένου όρων 34 Πρότυπο καταναλωτή 50 Σκοπός σύµβασης 53 Συλλογική αγωγή 9, 10, 44 Συµπληρωτική ερµηνεία 47, 52, 92 «Σύµφωνη µε την Οδηγία» ερµηνεία 19 Συµφωνία ένταξης (ενσωµάτωσης) Συνεκτιµητέα κριτήρια 51 επ. ρήτρες Υπόδειξη ύπαρξης ΓΟΣ 32, 33 Φύση σύµβασης, αγαθών Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

11 Α. Εισαγωγή Το άρθρο 2 του Ν 2251/1994, όπως έχει τροποποιηθεί και συµπληρωθεί από τους Ν 2741/1999 και 3587/2007, πραγµατεύεται τα ζητήµατα του δικαστικού ελέγχου όλων των όρων των καταναλωτικών συµβάσεων οι οποίοι «δεν αποτέλεσαν αντικείµενο ατο- µικής διαπραγµάτευσης» (άρθρο 2 παρ. 10). Τους κατεξοχήν µη διαπραγµατεύσιµους όρους αποτελούν οι προδιατυπωµένοι όροι µαζικής χρήσης, οι λεγόµενοι «γενικοί όροι συναλλαγών» (ΓΟΣ). 1 Ι. Κίνδυνοι από τη χρήση γενικών όρων συναλλαγών 1 Ο προµηθευτής µε τη χρήση ΓΟΣ επιδιώκει να απλοποιήσει και να εξορθολογίσει την οργάνωση της εργασίας του, να εξοικονοµήσει δαπάνες και να αποφύγει µακρές διαπραγ- µατεύσεις και αντιδικίες. Τα οφέλη αυτά αντανακλούν θετικά και στους ίδιους τους καταναλωτές, οι οποίοι εξυπηρετούνται ταχύτερα και αποκτούν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες που χρειάζονται σε χαµηλότερες τιµές. Όµως παράλληλα µε την απλοποίηση των συναλλακτικών του σχέσεων ο προµηθευτής, µε τη διατύπωση των ΓΟΣ, επιχειρεί συνήθως να µεταθέσει στους πελάτες τους κινδύνους και τα βάρη που, σύµφωνα µε το ενδοτικό δίκαιο του ΑΚ, θα έπρεπε να φέρει ο ίδιος. Έτσι τις περισσότερες φορές οι ΓΟΣ περιλαµβάνουν ρήτρες αποκλεισµού ή περιορισµού της ευθύνης του προµηθευτή από συµβατικό ή και από αδικοπρακτικό πταίσµα του ίδιου ή του προσωπικού του (αντίθετα προς τις ΑΚ 534 επ., 914 επ., 922) καθώς και ρήτρες επίτασης της ευθύνης ή περιορισµού των δικαιω- µάτων και ευχερειών του αντισυµβαλλοµένου (αντίθετα προς τις ΑΚ 140 επ., 147 επ., 325 επ., 337, 374 επ., 382 επ., 440 επ., 540 επ. κ.λπ.). Ακόµη µε τους ΓΟΣ επιβάλλονται συστηµατικά σε βάρος του πελάτη πρόσθετες συµφωνίες, οι οποίες δεν προβλέπονται από το ενδοτικό δίκαιο ή προβλέπονται µόνον ως δυνητικές ευχέρειες και όχι ως σύνηθες και τακτικό δικαίωµα ενός συµβαλλοµένου (λ.χ. παρακράτηση κυριότητας ή ποινική ρήτρα) 2. Ακριβώς αυτή η συστηµατική και µεθοδευµένη καθιέρωση στερεότυπων συµβατικών αποκλίσεων από το ενδοτικό δίκαιο καθώς και η µονοµερής αξιοποίηση των ευχερειών του σε βάρος του αντισυµβαλλοµένου, συνδυαζόµενες µε την ανυπαρξία ή την περιορισµένη συνδροµή δυνατοτήτων διαπραγµάτευσης του τελευταίου, αφαιρούν το τεκµήριο αυτοδιάθεσης και ισόρροπης ρύθµισης που συνοδεύει κανονικά την ατοµική σύµβαση Πριν από το Ν 2251/1994 βλ. Δελούκα, Οι γενικοί όροι συναλλαγών (1952), 42 επ. Παµπούκη, Αρµ 1985,445 Καζάκο, Αστικό Δίκαιο, οικονοµία της αγοράς κ.λπ. (1987), 142 επ Δωρή, Περιορισµοί της συµβατικής ελευθερίας κ.λπ. (1988) Παπανικολάου, Περί των ορίων κ.λπ. (1991), 104 επ., 191 επ., 227 επ., 323 επ. Δηµητριάδη, Η προστασία των καταναλωτών από επαχθείς συµβατικές ρήτρες (1991) Καράση, Γενικοί Όροι Συναλλαγών (1992), 31 επ. Υπό το καθεστώς του Ν 2251/1994 βλ. ιδίως Μεντή, ΓΟΣ σε καταναλωτικές και εµπορικές συµβάσεις (2000), 3 επ. Γαζετά, Γενικοί Όροι Συναλλαγών-Δικαστική προστασία 4 (2001) Κοτζάµπαση, Οι απαλλακτικές ρήτρες στους ΓΟΣ (2001), 23 επ Δέλλιο, Προστασία ΙΙ (2001), 9 επ. τον Ίδιο, ΝοΒ 2003, Βλ. ΑΠ 296/2001 ΔΕΕ 2001,1112 ΑΠ 1219/2001 ΔΕΕ 2001,1128 (1130): «Με τους ΓΟΣ είτε επιχειρείται απόκλιση από ρυθµίσεις του ενδοτικού δικαίου είτε ρυθµίζονται πρόσθετα στοιχεία». Οµοίως ΕφΠειρ 109/2005 ΕλλΔνη 2006,910 (912) ΠΠρΑθ 1119/2002 ΔΕΕ 2003,422 (423) ΠΠρΑθ 3229/1996 ΔΕΕ 1997,75 (76). 3. Βλ. σχετ. ΠΠρΑθ 1119/2002, ό.π. ΠΠρΑθ 3329/1996, ό.π. Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 79

12 3 Η διαπίστωση αυτή αποτελεί την αφετηρία για την αναζήτηση της δικαιολογητικής βάσης του δικαστικού ελέγχου των γενικών όρων: Ανάγκη ενός τέτοιου ελέγχου δεν θα υπήρχε, αν ο προµηθευτής-χρήστης των ΓΟΣ αντιµετώπιζε αξιόλογο ανταγωνισµό όρων από άλλους προµηθευτές και είχε απέναντί του έναν καλά ενηµερωµένο αντισυµβαλλόµενο, που θα µπορούσε να αντιδράσει στρεφόµενος σε προτάσεις µε καλύτερους όρους. Όµως στη µαζική συναλλαγή εµφανίζονται, µε ιδιαίτερη συχνότητα υπέρ του χρήστη των οµοιόµορφων όρων, καταστάσεις ασύµµετρης ενηµέρωσης των µερών και δυσαναλογία ως προς τη δυνατότητά τους για αποτίµηση του κινδύνου ανώµαλης εξέλιξης της ενοχής 4. Ακόµη και η σχέση κόστους-ωφέλειας ευνοεί πάντοτε τον προµηθευτή, διότι η πολλαπλότητα της χρήσης των ΓΟΣ µεγιστοποιεί τον αριθµό των συναλλαγών στον οποίο θα καταµερισθεί η ανάλωση του χρόνου και του χρήµατος που απαιτείται για την εξειδικευµένη διατύπωση των όρων προς όφελός του. Έτσι γίνεται συµφέρουσα γι αυτόν η απασχόληση νοµικών, οικονοµικών και τεχνικών συµβούλων και του εξασφαλίζεται µια οργανωτική και δικονοµική υπεροπλία έναντι των µεµονωµένων πελατών της ατοµικής συναλλαγής. Οι τελευταίοι δεν µπορούν, αλλά και δεν τους συµφέρει οικονοµικά, να διαθέσουν το χρόνο και το κεφάλαιο που απαιτείται για µια αντίστοιχου επιπέδου προπαρασκευή ή για την αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων. Παράλληλα, µε εξαίρεση τους όρους που αναφέρονται στο τίµηµα και στην ποιότητα της παροχής, συνήθως δεν αναπτύσσεται µεταξύ των προµηθευτών αξιόλογος ανταγωνισµός για την προσφορά καλύτερων ΓΟΣ, ούτε λαµβάνει χώρα αντίστοιχη ενηµερωτική διαφήµιση για το περιεχόµενο των όρων. Τέλος, υπό την πίεση των καθηµερινών αναγκών εµφανίζονται και καταστάσεις αδιεξόδου για τον πελάτη, αφού συχνά το µόνο που του αποµένει είναι η ελευθερία να προσχωρήσει ή όχι στην έτοιµη συµβατική τάξη που έχει διαπλάσει ο άλλος συµβαλλόµενος. Η επίγνωση αυτού του συνολικού «χάσµατος δυνατοτήτων» που τον χωρίζει από τον προµηθευτή, αµβλύνει τη διάθεση του πελάτη για ορθολογική αντίδραση, δικαιοπρακτική ή δικαστική 5. Έτσι, το κρίσιµο «έλλειµµα» του αποδέκτη των ΓΟΣ αναλύεται σε µια σειρά από επιµέρους καταστάσεις που είναι άξιες προστασίας: Έλλειµµα γνωσιολογικό, έλλειµµα οργανωτικό, έλλειµµα εναλλακτικών λύσεων και έλλειµµα ορθολογικής συµπεριφοράς. Σύνηθες αποτέλεσµα της συνδροµής και αλληλεπίδρασης των παραµέτρων αυτών είναι η διάψευση της εµπιστοσύνης του πελάτη σχετικά µε το περιεχόµενο των ΓΟΣ, οι οποίοι έτσι καθίστανται εκµεταλλεύσιµη πηγή ωφελειών για το ένα µέρος και αναπόφευκτη πηγή κινδύνων για το άλλο 6. Εύλογα λοιπόν αναζητήθηκαν τρόποι προστασίας του αδύνατου µέρους. 4. Βλ. Σταθόπουλο, ΓενΕνοχΔ (2004), παρ. 13 αρ. 63 τον Ίδιο, Η αρχή της ισότητας στο δίκαιο των συµβάσεων, ΚριτΕ 1999/1, 13 (23, 48) Παπαντωνίου, ΕΕΝ 1965,301 (303, 309, 312) Δέλλιο, ΝοΒ 2003,218 (221). 5. Βλ. αναλυτ. Δέλλιο, Προστασία ΙΙ (2001), 22 επ. Στη νοµολογία γίνεται συχνά λόγος για «οικονοµική και διανοητική κατωτερότητα» του καταναλωτή έναντι του προµηθευτή, βλ. ΠΠρΑθ 1119/2002 ΔΕΕ 2003,422 (423) ΠΠρΑθ 3229/1996 ΔΕΕ 1997,75 (76). 6. Βλ. Δέλλιο, Προστασία ΙΙ (2001), τον Ίδιο, ΝοΒ 2003,218 (222/3) Παπανικολάου, Περί των ορίων (1991), 323, 335 επ. Καράση, ΓΟΣ (1992), 35, 49 Καζάκο, Αστικό Δίκαιο κ.λπ. (1987), 155 Wackerbarth, Die Rechtfertigung der Inhaltskontrolle vorformulierter Verträge, AcP 2000, Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

13 ΙΙ. Ο έλεγχος των ΓΟΣ µέσω διατάξεων του ΑΚ Αφετηρία αποτέλεσε το ζήτηµα της νοµικής φύσης των ΓΟΣ, δηλαδή το αν αυτοί έχουν ισχύ αυτόνοµων κανόνων που απηχούν ένα υποτιθέµενο εθιµικό δίκαιο των επιχειρήσεων (κανονιστική θεωρία 7 ) ή έχουν απλώς δικαιοπρακτικό χαρακτήρα (συµβατική ή δικαιοπρακτική θεωρία). Επικράτησε η δεύτερη άποψη, δηλαδή ότι λόγος ισχύος των ΓΟΣ είναι η δικαιοπρακτική συµφωνία 8. Και τούτο διότι µόνον υπό το πρίσµα αυτό είναι δυνατό να κριθούν ως καταχρηστικοί οι ίδιοι οι γενικοί όροι, δηλαδή το περιεχόµενό τους, και όχι µόνον η επίκλησή τους στη συγκεκριµένη περίπτωση (όπως συµβαίνει όταν γίνεται δεκτή η κατ ΑΚ 281 ένσταση του θιγοµένου από την καταχρηστική άσκηση ενός δικαιώµατος της άλλης πλευράς). Έτσι στο πλαίσιο της δικαιοπρακτικής θεωρίας τέθηκε -πριν από τη θέσπιση της ειδικής νοµοθεσίας για την προστασία των καταναλωτών- το ζήτηµα του δικαστικού ελέγχου των ΓΟΣ µε βάση τις διατάξεις του ΑΚ 9. Ως ειδικές διατάξεις που απαγορεύουν ορισµένου περιεχοµένου ΓΟΣ επισηµάνθηκαν καταρχήν οι ΑΚ 332 ΙΙβ και 334 ΙΙβ 10. Παράλληλα όµως επισηµάνθηκαν και ορισµένοι γενικοί κανόνες (ΑΚ 178, 179 ΙΙ, 281, 288, ) που συγκροτούν ένα ευρύτερο νο- µοθετικό έρεισµα για τον έλεγχο του περιεχοµένου των συµβατικών όρων, µε προέχουσα τη γενική ρήτρα της ΑΚ 281. Αυτή δεν απαγορεύει µόνο την καταχρηστική επίκληση δικαιωµάτων που απορρέουν από έγκυρους ΓΟΣ, αλλ επιπλέον καθιστά τους ΓΟΣ, που το περιεχόµενό τους υπερβαίνει τα όρια της διάταξης, άκυρους καθ εαυτούς. Η ακυρότητα αυτή των όρων δεν στηρίζεται σε καταχρηστική άσκηση του δικαιώµατος που αυτοί ενσωµατώνουν, αλλά σε κατάχρηση του ίδιου του θεσµού της συµβατικής ελευθερίας. Η κατάχρηση συνίσταται στο ότι ο χρήστης των ΓΟΣ, µε την επιβολή των ανεπιεικών όρων στον αδύναµο πελάτη, υπερβαίνει προφανώς τα όρια που επιβάλλουν η καλή πίστη και ο κοινωνικός και οικονοµικός σκοπός του θεσµού αυτού 11. Το πολύ γενικό αυτό κριτήριο, βέβαια, χρειάζεται όπως όλες οι γενικές ρήτρες, περαιτέρω εξειδίκευση. Αυτή ξεκινά από τη διαπίστωση της λεγόµενης «αυξηµένης ρυθµι Άποψη της παλαιότερης γερµ. βιβλιογραφίας, βλ. παραποµπές του Καράση, ΓΟΣ (1992), 40. Προς την ίδια κατεύθυνση Δελούκας, ΓΟΣ (1952), 128 επ. 8. Βλ. λ.χ. ΑΠ 38/2006 ΕΕµπΔ 2006,389 ΑΠ 394/2006 ΧρΙΔ 2006,628 και ιδίως ΠΠρΑθ 1119/2002 ΔΕΕ 2003,422 (423), που αναφέρεται διεξοδικά στον «συµβατικό χαρακτήρα» των ΓΟΣ. Οµοίως Καράσης, ΓΟΣ (1992), 40-43, όπου και κριτική της κανονιστικής θεωρίας Λιακόπουλος, ΓενΕµπΔ 3 (1998), 29 επ. Μεντής, ΓΟΣ (2000), 4 Δέλλιος, Προστασία ΙΙ (2001), 13 επ. και εκεί υποσ. 28 Καράκωστας, ΔΠρΚατ (2004), Βλ. ιδίως Καράση, ΓΟΣ (1992), Παπανικολάου, Περί των ορίων (1991), 80 επ., 94 επ., 142 επ. Δωρή, Περιορισµοί κ.λπ. (1988), 258 επ. Καζάκο, Αστικό Δίκαιο κ.λπ. (1987), Βλ. και Δέλλιο, Η απαγόρευση απαλλακτικών ρητρών που δεν αποτέλεσαν αντικείµενο ατοµικής διαπραγµάτευσης µετά την τροποποίηση των άρθρων 332, 334 παρ. 2 ΑΚ, Αρµ 2003, Εδώ ανακύπτει βέβαια το γενικότερο ζήτηµα αν ο έλεγχος µε βάση το άρθρο 281 ΑΚ καταλαµβάνει µόνο τα δικαιώµατα (κρ. γν. στη µέχρι τώρα νοµολογία) ή πρέπει να εκτείνεται και στις φυσικές ελευθερίες, µεταξύ των οποίων και στη συµβατική ελευθερία (βλ. Παπαντωνίου, ΓενΑρχ , 220). Ειδικά για τον έλεγχο των ΓΟΣ το ζήτηµα αυτό πρέπει πλέον να θεωρείται λυµένο, αφού η υπαγωγή της συµβατικής ελευθερίας στον έλεγχο καταχρηστικότητας προβλέπεται ρητά από τις διατάξεις του άρθρου 2 παρ. 6 επ. Ν 2251/1994, βλ. Καράση, Η κατάχρηση θεσµού στο Ιδιωτικό Δίκαιο, Αφιέρ. Α. Κιάντου-Παµπούκη (1998), 239 (277 επ.). Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 81

14 στικής και καθοδηγητικής λειτουργίας ορισµένων διατάξεων του ενδοτικού δικαίου», και συγκεκριµένα εκείνων που περιέχουν θεµελιώδεις αντιλήψεις του νοµοθέτη για τον τρόπο κατανοµής των δικαιωµάτων, των υποχρεώσεων και των κινδύνων µεταξύ των µερών. Εδώ περιλαµβάνονται λ.χ. οι διατάξεις για την περιέλευση της δήλωσης αποδοχής (ΑΚ 189, 192), για το δικαίωµα ακύρωσης της δικαιοπραξίας (ΑΚ 140 επ., 147 επ., 150 επ.), για τη συνεκτίµηση του συντρέχοντος πταίσµατος (ΑΚ 300), για την αλληλεξάρτηση παροχής και αντιπαροχής (ΑΚ 374 επ.), για το δικαίωµα καταγγελίας µιας διαρκούς σύµβασης για σπουδαίο λόγο, για τα βασικά δικαιώµατα του δανειστή της παροχής σε περιπτώσεις µη ή µη έγκαιρης ή πληµµελούς εκπλήρωσης της παροχής εκ µέρους του οφειλέτη κ.λπ. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των κανόνων είναι ότι προσδιορίζουν τις δικαιολογηµένες προσδοκίες του πελάτη, οι οποίες ακριβώς δεν επιτρέπεται να διαψεύδονται µε τη χρήση ανεπιεικών ΓΟΣ εκ µέρους του οφειλέτη της παροχής ΙΙΙ. Η αντιµετώπιση του ζητήµατος από το Ν 2251/1994 Παρά την επίκληση των γενικών διατάξεων και αρχών του ΑΚ και ιδίως των ΑΚ 281 και 288 ως επαρκούς δικαιοθετικού θεµελίου για τη δικαστική παρέµβαση στο περιεχό- µενο των ΓΟΣ, τα δικαστήρια δεν κατόρθωναν µε τον τρόπο αυτό να φθάνουν πάντοτε σε αποδεκτά επίπεδα προστασίας του πελάτη. Μάλιστα για τη συνηθέστερη περίπτωση, δηλαδή εκεί όπου ο πελάτης έχει την ιδιότητα του καταναλωτή, διατυπώθηκε η εκτίµηση ότι ένα κράτος δικαίου µε κοινωνικό προσανατολισµό δεν µπορεί, για τον κύριο όγκο των συναλλαγών του, να αρκείται στην περιορισµένη αποτελεσµατικότητα µιας ρύθµισης που στηρίζεται µόνο στη δικαστική εξειδίκευση αόριστων εννοιών 13. Το αίτηµα για ειδική νοµοθετική παρέµβαση οδήγησε στην ψήφιση της Οδηγίας 93/13 «σχετικά µε τις καταχρηστικές ρήτρες των συµβάσεων που συνάπτονται µε καταναλωτές», µε ισχύ από Στη χώρα µας προηγήθηκε η ρύθµιση των άρθρων Ν 1961/1991, που αντικαταστάθηκε από την σήµερα ισχύουσα ρύθµιση του άρθρου 2 Ν 2251/1994, όπως αυτή τροποποιήθηκε και συµπληρώθηκε από το άρθρο 10 παρ. 24 του Ν 2741/1999 και από το άρθρο 2 του Ν 3587/2007. Με τις διατάξεις αυτές θεσµοθετήθηκε και ρυθµίστηκε λεπτοµερώς, ειδικά για τις καταναλωτικές συµβάσεις, ο δικαστικός έλεγχος που είχε εξελιχθεί αρχικά µε βάση την εξειδίκευση των γενικών ρητρών του ΑΚ για όλες τις συµβάσεις, καταναλωτικές ή µη 14. Έτσι η προεκτεθείσα δυνατότητα ελέγχου των ΓΟΣ µε βάση τις γενικές ρήτρες του ΑΚ, και ιδίως αυτήν της συναλλακτικής καλής πίστης (ΑΚ 288, 281), διατηρεί τη σηµασία της και εφαρµόζεται πλέον µόνο στις περιπτώσεις εκείνες που δεν καταλαµβάνονται από το υποκειµενικό και αντικειµενικό πεδίο εφαρµογής του άρθρου 2 Ν 2251/1994, όπως λ.χ. σε περιπτώσεις όπου ο αντισυµβαλλόµενος του χρήστη των ΓΟΣ δεν είναι τελικός αποδέκτης του αποκτώµενου αγαθού. Ωστόσο δεν διαπιστώνεται ουσιαστική διαφορά 12. Βλ. σχετ. Καράση, ΓΟΣ (1992), 92 επ., 95 επ. Παπανικολάου, Περί των ορίων, 394 Καζάκο, ό.π., 173 επ., 178, 184 Δέλλιο, Προστασία ΙΙ (2001), Βλ. Löwe, FS Larenz (1973), 382/ Στη διάκριση των σταδίων ελέγχου υπό το καθεστώς του Ν 2251/1994 αναφέρονται διεξοδικά οι ΠΠρΑθ 1119/2002 ΔΕΕ 2003,422 ( ) και ΠΠρΑθ 3229/1996 ΔΕΕ 1997,75 (76/7). 82 Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

15 κριτηρίων µεταξύ του γενικού ελέγχου των συµβατικών όρων βάσει της συναλλακτικής καλής πίστης και του ειδικότερου ελέγχου των όρων των καταναλωτικών συµβάσεων κατ εφαρµογή του άρθρου 2 του Ν 2251/1994. Ο προβλεπόµενος από το άρθρο 2 παρ. 6 άµεσος έλεγχος κύρους γίνεται αντιληπτός ως νοµοθετική εξειδίκευση του κανόνα της ΑΚ 281, οι δε περιπτώσεις του ενδεικτικού καταλόγου του άρθρου 2 παρ. 7 χαρακτηρίζονται ως περαιτέρω νοµοθετικές εξειδικεύσεις της παρ. 6 του ίδιου άρθρου 15. Μοναδική διαφορά µεταξύ των δύο αυτών νοµοθετικών βάσεων, της γενικής του ΑΚ και της ειδικότερης για τους καταναλωτές, είναι η µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα της παρεχόµενης µε το άρθρο 2 Ν 2251/1994 προστασίας, λόγω της ρητής δικαιοθετικής της πρόβλεψης και της παροχής σηµαντικών αποδεικτικών διευκολύνσεων στον καταναλωτή. IV. Ατοµική και συλλογική προστασία από καταχρηστικούς όρους Ο Ν 2251/1994 παρέχει στους καταναλωτές τόσο ατοµική όσο και συλλογική µορφή προστασίας. Η πρώτη αντιστοιχεί στο άρθρο 6 Ι της Οδηγίας 93/13 που προβλέπει την υποχρέωση των κρατών µελών να «θεσπίζουν διατάξεις σύµφωνα µε τις οποίες οι καταχρηστικές ρήτρες δεν δεσµεύουν τους καταναλωτές». Ειδικά για τους καταχρηστικούς όρους, η προστασία αυτή ενσωµατώθηκε στην εθνική µας νοµοθεσία µε το προαναφερθέν άρθρο 2 του Ν 2251/1994. Η δεύτερη µορφή προστασίας -η συλλογική- προβλέπεται από το άρθρο 7 ΙΙ της Οδηγίας 93/13 καθώς και από τις διατάξεις της Οδηγίας 98/27 της «περί των αγωγών παραλείψεως στον τοµέα της προστασίας των συµφερόντων των καταναλωτών». Τα κοινοτικά αυτά νοµοθετήµατα επιβάλλουν στα κράτη µέλη την υποχρέωση να περιλάβουν στη νοµοθεσία τους, µεταξύ των «κατάλληλων και αποτελεσµατικών µέτρων για να παύσει η χρησιµοποίηση των καταχρηστικών ρητρών», τη δυνατότητα δικαστικής προσφυγής των οργανισµών εκείνων που «έχουν έννοµο συµφέρον για την προστασία των καταναλωτών» (άρθρο 6 ΙΙ Οδηγίας 93/13). Στην ελληνική έννοµη τάξη η δυνατότητα άσκησης συλλογικών αγωγών από τις ενώσεις καταναλωτών ρυθµίστηκε αρχικά µε τις παρ του άρθρου 10 Ν 2251/1994. Αυτές, αφού τροποποιήθηκαν µερικά από τα άρθρα 1-3 του ΠΔ 301/2002 αντικαταστάθηκαν τελικά µέσω του Ν 3587/2007 από τις σήµερα ισχύουσες νέες παρ του άρθρου 10 Ν 2251/1994. Τα µέσα ατοµικής προστασίας του καταναλωτή (αγωγή, ένσταση, ανακοπή κ.λπ.) εντάσσονται οµαλά στο παραδοσιακό σύστηµα της υποκειµενικής δικαστικής προστασίας που οικοδοµείται στη βάση της ουσιαστικής αξίωσης (ΑΚ 247). Αντίθετα η συλλογική αγωγή τείνει προς µια γενικεύουσα και αφηρηµένη άρα αντικειµενική δικαστική προστασία, που χειραφετείται από την έννοια της ουσιαστικής αξίωσης 16. Η συλλογική αυτή προστασία παρέχεται σε θεσµικό επίπεδο και στοχεύει στη διασφάλιση της οµαλής λειτουργίας των συναλλαγών προς όφελος του κοινωνικού συνόλου και της έννοµης τάξης. Υπό το πρίσµα αυτό η συλλογική αγωγή αποτελεί νεωτερισµό για το ελληνικό δικο Βλ. λ.χ. ΑΠ 1401/1999 ΔΕΕ 2000,192 ΕφΑθ 6291/2000 ΔΕΕ 2000,1122 (1123) ΕφΑθ 3811/ 1998 ΔΕΕ 1998,1096 (1097, 1100) ΠΠρΑθ 3229/1996 ΔΕΕ 1997,75 (77) ΜΠρΑθ 4954/ επ. και σχετ. Δέλλιο, ΝοΒ 2003,218 (227). 16. Έτσι Νίκας, Πολ. Δικονοµία, τ. Ι (2003), παρ. 39 αριθ. 2. Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 83

16 νοµικό σύστηµα και έχει οδηγήσει στη διατύπωση διαφόρων απόψεων αναφορικά µε το αντικείµενο προστασίας, τη νοµική της φύση, την ενεργητική νοµιµοποίηση της ενάγουσας ένωσης και τη δεσµευτικότητα των σχετικών δικαστικών αποφάσεων 17. Τα ζητήµατα αυτά αντιµετωπίζονται κατά την ανάπτυξη των διατάξεων του άρθρου 10 Ν 2251/ Β. Το πεδίο εφαρµογής του άρθρου 2 Ν 2251/1994 Πέρα από το ζήτηµα του εύρους της έννοιας του προστατευτέου από καταχρηστικούς όρους καταναλωτή, το οποίο εντάσσεται πλήρως στον γενικό ορισµό του άρθρου 1 παρ. 4 εδ. α του Ν 2251/1994 και άρα αντιµετωπίζεται στο πλαίσιο των αναπτύξεων του άρθρου 1, ανακύπτουν εδώ τα ακόλουθα: 1) Το ζήτηµα του εύρους της έννοιας των ΓΟΣ, ως όρων που αναµφίβολα καταλαµβάνονται από τον έλεγχο του άρθρου 2 Ν 2251/ ) Το ζήτηµα της επέκτασης του δικαστικού ελέγχου σε συµβατικούς όρους που δεν εµφανίζουν όλα ή κάποιο από τα γνωρίσµατα των ΓΟΣ, δηλαδή τη µαζική χρήση και την εκ των προτέρων διατύπωση. 3) Το ζήτηµα της επέκτασης του ελέγχου σε συµβατικούς όρους που επαναλαµβάνουν το ενδοτικό δίκαιο και 4) Το ζήτηµα της επέκτασης του ελέγχου σε όρους που καθορίζουν την παροχή και την αντιπαροχή, ιδίως ως προς τη µεταξύ τους σχέση αναλογίας. Ειδικότερα: 12 Ι. Η έννοια των ΓΟΣ 18 Μετά το Ν 3587/2007 το άρθρο 2 παρ. 1 Ν 2251/1994 ορίζει ως γενικούς όρους συναλλαγών τους όρους «που έχουν διατυπωθεί εκ των προτέρων για µελλοντικές συµβάσεις». Υπό την προγενέστερη µορφή της η διάταξη έκανε λόγο για «απροσδιόριστο αριθµό µελλοντικών συµβάσεων». Η επελθούσα µεταβολή απηχεί οµόφωνη διάγνωση της θεωρίας ότι το κρίσιµο σηµείο έγκειται στον αποκλεισµό της διατύπωσης των όρων για κάποιο συγκεκριµένο πελάτη. Κατά συνέπεια εύλογο είναι να αντιµετωπίζονται ως ΓΟΣ και οι όροι που προορίζονται για οµοιόµορφη χρησιµοποίηση σε ορισµένο (και όχι υποχρεωτικά αόριστο) αριθµό συµβάσεων. Ο αναγκαίος αριθµός για την παραδοχή ενός τέτοιου προορισµού κατά µεν την κρ. γν. ξεκινά από πολύ χαµηλά (3-5 συµβάσεις), κατ άλλους δε πρέπει να είναι σηµαντικά µεγαλύτερος. Σε κάθε περίπτωση πάντως αρκεί 17. Βλ. σχετ. ΠΠρΑθ 528/2002 ΕΕµπΔ 2002,622 (623/4) ΠΠρΑθ 3229/1996 ΔΕΕ 1997,75 (77/8) Γ. Παπαδηµητρίου, Δ 2005, 1133 Δέλλιο, ΕπισκΕΔ 2005, 3 (11 επ.) τον Ίδιο, ΕπισκΕΔ 2002, 352 τον Ίδιο, Προστασία ΙΙ (2001), , 263 επ., 315 επ., 371 επ., 382 επ., 429 επ. τον Ίδιο, ΕλλΔνη 2001,1495 Νίκα, ΠολΔικονοµία Ι (2003), παρ. 39 σελ. 467 επ τον Ίδιο, Αρµ 1996,1176 Κουσούλη, ΔΕΕ 2002,1097 Καράκωστα/Παπαρσενίου, ΔΕΕ 1996, 475 Καράση, Αφιέρ. Αλ. Κιάντου-Παµπούκη (1998), 239 (283 επ.) τον Ίδιο, ΓενΑρχ Ι (1996), 523 επ. (αρ. Γ 321 επ.) τον Ίδιο, ΓΟΣ (1992), 141 επ. Μεντή, ΓΟΣ (2000), 181 επ. Δεληκωστοπούλου, ΔΕΕ 1998,1108 Ματθία, ΕλλΔνη 1997,1 τον Ίδιο, ΕλλΔνη 1993,1417 Ποδηµατά, Αρµ 1997,151 Πουλιάδη, Οι ενώσεις καταναλωτών και η συλλογική αγωγή (1998) τον Ίδιο, Αφιέρ. Α. Γαζή (1994), 565 τον Ίδιο, Χαριστ. Ι. Δεληγιάννη (1991), 553 Lakkis, Der kollektive Rechtsschutz der Verbraucher in der EU (1997). 18. Βλ. σχετ. ΠΠρΑθ 1119/2002 ΔΕΕ 2003,422 (423) Καράση, ΓΟΣ (1992), Μεντή, ΓΟΣ (2000), Καράκωστα, ΔΠρΚατ (2004), (αρ. 31 επ.). 84 Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

17 ο προορισµός των όρων για πολλαπλή χρήση και δεν απαιτείται να έχει γίνει πράγµατι πολλαπλή χρήση τους 19. Μια δεύτερη µεταβολή ως προς το εύρος της έννοιας των ΓΟΣ φαίνεται καταρχήν να επιφέρει ο Ν 3587/2007 µε την προσθήκη στο άρθρο 2 παρ. 2 εδ. α Ν 2251/1994 της υποχρέωσης έγγραφης διατύπωσης των ΓΟΣ 20. Η προσθήκη αυτή θα µπορούσε να οδηγήσει στην εσφαλµένη αντίληψη ότι οι προφορικά διατυπωµένοι όροι πολλαπλής χρήσης δεν είναι ΓΟΣ και δεν υπάγονται σε έλεγχο ή ότι δεν εντάσσονται εξαρχής στη σύµβαση και, άρα, δεν τίθεται ζήτηµα υπαγωγής τους σε έλεγχο κύρους του περιεχοµένου τους κατ άρθρο 2 παρ. 6-7 Ν 2251/ Τέτοιου είδους συµπεράσµατα, όµως, θα ήταν αντιφατικά προς τη διάταξη του άρθρου 2 παρ. 10 εδ. α, που ορίζει ότι «οι διατάξεις του παρόντος άρθρου εφαρµόζονται και για κάθε όρο σύµβασης που δεν αποτέλεσε αντικείµενο ατοµικής διαπραγµάτευσης» (άρα και για τους προφορικά διατυπωµένους όρους). Επιπλέον, θα έρχονταν σε αντίθεση και µε τις διαγνώσεις της νοµολογίας που δέχεται λ.χ. ότι «οι όροι, οι οποίοι δεν περιλαµβάνονται στους έντυπους όρους συναλλαγών αλλά ανακοινώνονται στους δανειοδοτούµενους προφορικά, συνιστούν γενικούς όρους συναλλαγών, καθώς η σχετική πρόβλεψη έχει γίνει εκ των προτέρων, δεν αποτελούν αντικείµενο διαπραγµάτευσης, ισχύουν για απροσδιόριστο αριθµό καταναλωτών (και ως εκ τούτου) ελέγχονται για την εγκυρότητά τους µε βάση τις διατάξεις του άρθρου 2 του Ν 2251/1994» 22. Αλλά και στη θεωρία η κρ. γν. δέχεται ότι, καίτοι κατά κανόνα οι ΓΟΣ είναι ενσωµατωµένοι σε έντυπο ή έγγραφο, εντούτοις η διατύπωσή τους µπορεί να είναι και προφορική (λ.χ. επαναλαµβανόµενη ηχητική ανακοίνωση προσφοράς ειδών σε πολυκαταστήµατα 23 ), όπως µπορεί να έχει και τη µορφή αναρτηµένης ανακοίνωσης ή πινακίδας (λ.χ. όροι λειτουργίας σταθµού αυτοκινήτων 24 ή όροι χρέωσης σε ταξί) ή καταχώρησης στο Διαδίκτυο 25. Ο προστατευτικός σκοπός του Ν 2251/1994 δεν αφήνει περιθώρια αµφιβολίας για την υπαγωγή και των προφορικά διατυπωµένων ΓΟΣ σε όλα τα στάδια ελέγχου του άρθρου 2, αφού και εδώ εξακολουθούν να συντρέχουν οι άξιες προστασίας ελλειµµατικές καταστάσεις που συνοδεύουν τον καταναλωτή. Έτσι, τελικά, η προσθήκη της λέξης «γραπτώς» που έγινε µε το Ν 3587/2007 στο άρθρο 2 παρ. 2 εδ Βλ. Καράκωστα, ΔΠρΚατ (2004), 84 (αρ. 37) Δέλλιο, Προστασία ΙΙ (2001), 287 (υποσ. 95) Καράση, ΓΟΣ (1992), 22 επ. Παπανικολάου, Περί των ορίων (1991), 345/ Μετά το Ν 3587/2007 η διάταξη ορίζει πλέον ότι «οι γενικοί όροι συµβάσεων και παρεπόµενων συµφωνιών που καταρτίζονται στην Ελλάδα διατυπώνονται γραπτώς στην ελληνική γλώσσα». 21. Έτσι ΠΠρΑθ 1119/2002 ΔΕΕ 2003,422 (425/6). Αντίθετη η δευτεροβάθµια κρίση, βλ. ΕφΑθ 5253/2003 ΕΕµπΔ 2003,643 (647), η οποία αντιµετώπισε εξαρχής την προφορική ρήτρα ως καταχρηστική µε βάση τον έλεγχο κύρους του περιεχοµένου της. 22. Έτσι η ΕφΑθ 5253/2003 ΕΕµπΔ 2003,643 (647) ΠΠρΑθ 142/2006 ΔΕΕ 2006,516 ΕιρΚω 184/ 2004 ΧρηΔικ 2007, 86 ΕιρΑθ 2175/2004 ΔΕΕ 2005,74 (75) ΕιρΑθ 726/2004 ΔΕΕ 2005,200 (201). 23. Βλ. Βενιέρη, ΔΕΕ 2007,782 (υπό Ι) Μεντή, ΓΟΣ (2000), 40 Καράση, ΓΟΣ (1992), 21 Καζάκο, Αστικό Δίκαιο κ.λπ. (1987), 149 Wolf/Horn/Lindacher 4 (1999), 1 Rdnr Πρβλ. ΜΠρΑθ /2005 Συνήγορος 2005 (τεύχ. 51), σελ. 28 επ. 25. Βλ. Καράκωστα, Δίκαιο και Internet (2001), 225 επ. τον Ίδιο, ΔΕΕ 2004,499 Τζίβα, ΔΕΕ 2003,1039. Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 85

18 14 15 α Ν 2251/1994 θα πρέπει να ερµηνεύεται συσταλτικά µε την έννοια ότι οι ΓΟΣ, εφόσον είναι έγγραφοι, θα πρέπει να «εκτυπώνονται µε ευανάγνωστους χαρακτήρες σε εµφανές µέρος του εγγράφου της σύµβασης». Οι ΓΟΣ µπορούν να αποτελέσουν περιεχόµενο κάθε σύµβασης του ιδιωτικού δικαίου, µε εξαίρεση τις συµβάσεις σύστασης εµπορικών εταιριών (που από τη φύση τους δεν µπορούν να έχουν µαζικό χαρακτήρα) 26 καθώς και τις συµβάσεις του συλλογικού εργατικού δικαίου (όπου ισχύει ιδιαίτερο κανονιστικό καθεστώς) 27. Σε αυτές περιλαµβάνονται και οι συµβολαιογραφικές συµβάσεις, όταν χρησιµοποιούν απαράλλακτους όρους για πλήθος συναλλαγών του ίδιου προµηθευτή, όπως λ.χ. συµβαίνει στα συµβόλαια ενυπόθηκων τραπεζικών δανείων ή στα συµβόλαια χρονοµεριστικής µίσθωσης ακινήτων κατ άρθρο 1 παρ. 2 Ν 1652/ ή στα συµβόλαια χρηµατοδοτικής µίσθωσης ακινήτων κατ άρθρο 1 παρ. 3 Ν 1665/ Επίσης ως ΓΟΣ ελέγχονται και οι δηλώσεις του ενός ή του άλλου µέρους, που περιλαµβάνονται µεν στην καταγραφή των όρων της µαζικής συναλλαγής χωρίς όµως να έχουν τον χαρακτήρα συµφωνίας, αλλά µονοµερούς βεβαίωσης ή οµολογίας, όπως λ.χ. οι όροι του εδ. κδ του άρθρου 2 παρ. 7. Τέλος, δεν αποτελεί προϋπόθεση για την εφαρµογή του άρθρου 2 Ν 2251/1994 η σύνταξη των ΓΟΣ από τον χρήστη τους. Έτσι η ρύθµιση καταλαµβάνει και τους όρους που συντάσσονται από επαγγελµατική ή άλλη ένωση συµφερόντων στην οποία ανήκει ο προµηθευτής 30, όπως λ.χ. τα υποδείγµατα µισθωτηρίων που έχουν συνταχθεί από ενώσεις ιδιοκτητών ακινήτων. Ειδικά για τη συλλογική αγωγή, το συµπέρασµα αυτό συνάγεται ξεκάθαρα από την ακροτελεύτια διάταξη του άρθρου 10 παρ. 16 περ. α Ν 2251/1994 που ορίζει ότι «όταν η παράνοµη συµπεριφορά εκδηλώνεται µετά από σύσταση ή υπόδειξη ενώσεων των προµηθευτών ή εφόσον οι ενώσεις αυτές προβαίνουν σε παράνοµη συµπεριφορά, µπορεί να ζητηθεί και από αυτές η παύση της εν λόγω συµπεριφοράς». 16 ΙΙ. Οι µη διαπραγµατεύσιµοι όροι εφάπαξ χρήσης (άρθρο 2 παρ. 10) 31 Η παρ. 10, που προστέθηκε στο άρθρο 2 Ν 2251/1994 µε τον Ν 2741/1999 και παρέ- µεινε αµετάβλητη από το Ν 3587/2007, επεξέτεινε την εφαρµογή του άρθρου 2 Ν 2251/ 26. Πρβλ. ωστόσο Drygala, Anwendbarkeit des AGBG auch auf Gesellschaftsverträge, ZIP 1997, Για τις ατοµικές συµβάσεις εξαρτηµένης εργασίας προτείνεται η ανάλογη εφαρµογή του άρθρου 2 Ν 2251/1994, βλ. Δ. Λαδά, Η εφαρµογή του Ν 2251/1994 στις σχέσεις εργασίας (2007), 75 επ. Ζερδελή, Εργατικό Δίκαιο-Ατοµικές εργασιακές σχέσεις (2007), 495 επ. (500 επ., 505/6, 514/5, 534/5) τον Ίδιο, ΕΕργΔ 2003, 321 επ. και 385 επ. (ιδίως σελ. 329, 331/2, 333/4). 28. Βλ. ΕφΑθ 6387/2007, αδηµ. ΠΠρΑθ 3068/2003 Συνήγορος 2003,390 (σχόλιο Λ. Δικαιάκου). 29. Βλ. σχετ. Μεντή, ΓΟΣ (2000), 22(δ) Δέλλιο, Προστασία ΙΙ (2001), 211 (εκεί υποσ. 4), 288 (υποσ. 97). Στην ελληνική νοµική πραγµατικότητα, πάντως, η υποχρεωτική παράσταση δικηγόρου στις συµβολαιογραφικές πράξεις αµβλύνει σηµαντικά την ανάγκη προστασίας του συµβαλλό- µενου καταναλωτή. 30. Έτσι ΠΠρΑθ 3229/1996 ΔΕΕ 1997, Για το ζήτηµα αυτό βλ. αναλυτ. Δέλλιο, Προστασία ΙΙ (2001), τον Ίδιο, Ερµηνευτικά ζητήµατα του άρθρου 3 της Κοινοτικής Οδηγίας 93/13, ΕΕΕυρΔ 2001,793 τον Ίδιο, ΝοΒ 2003,218 (228). 86 Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

19 1994 σε «κάθε όρο σύµβασης που δεν αποτέλεσε αντικείµενο ατοµικής διαπραγµάτευσης». Ως τέτοιον η διάταξη θεωρεί κάθε συµβατικό όρο, του οποίου «το περιεχόµενο δεν µπόρεσε να επηρεάσει ο καταναλωτής», ακόµη και τους όρους που δεν προορίζονται για πολλαπλή χρήση. Ειδικότερα: Μεταξύ των προδιατυπωµένων όρων πολλαπλής χρήσης (ΓΟΣ), για τους οποίους δεν αµφισβητείται η ανάγκη γενικευµένου ελέγχου, και των όρων που έχουν καταστεί αντικείµενο διαπραγµάτευσης και άρα µόνον όλως κατ εξαίρεση θα µπορούσαν να ελεγχθούν (ΑΚ 174, 178, 179, 294, 409, 707 κ.λπ.), εµφανίζονται στην πράξη δύο ενδιάµεσες µορφές όρων που, σύµφωνα µε την παρ. 10 του άρθρου 2 Ν 2251/1994, υπάγονται και αυτές στο πεδίο ελέγχου: α) οι προδιατυπωµένοι όροι εφάπαξ χρήσης, δηλαδή οι όροι που έχουν διατυπωθεί εκ των προτέρων, όχι όµως για πολλαπλή χρήση αλλά µόνο για τη συγκεκριµένη συναλλαγή, και β) οι απλοί (µη προδιατυπωµένοι) όροι που δεν αποτέλεσαν αντικείµενο διαπραγµάτευσης. Το ερώτηµα που ανακύπτει εδώ είναι, αν για τους αποδέκτες τέτοιων ενδιάµεσων µορφών συµβατικών όρων θα εξακολουθούν να ισχύουν οι αποδεικτικές διευκολύνσεις που ισχύουν για τον αποδέκτη των ΓΟΣ 32. Σε γενικές γραµµές επισηµαίνεται ότι οι προδιατυπωµένοι όροι πολλαπλής χρήσης (ΓΟΣ) αποτελούν µόρφωµα «νοµικά σχεδιασµένο να λειτουργεί κατά παραφθορά της λειτουργίας του συµβατικού µηχανισµού», γεγονός που συνεπάγεται µια «κοινωνικοτυπική και δοµική αδυναµία, µόνιµη και εγγενή» για τα συµφέροντα του αποδέκτη τους και, ως εκ τούτου, η χρήση τους αναπόφευκτα συνδέεται µε τεκµήριο έλλειψης δυνατοτήτων δικαιοπρακτικής αυτοδιάθεσης του πελάτη 33. Αντίθετα στους προδιατυπωµένους όρους εφάπαξ χρήσης ο κίνδυνος διατάραξης της συµβατικής ισορροπίας θεωρείται περισσότερο περιστασιακός και λιγότερο εγγενής 34. Η µοναδικότητα της συναλλαγής δεν επιτρέπει στον προµηθευτή την ανάλωση σηµαντικού χρόνου και χρήµατος για τη διατύπωση των όρων προς όφελός του, όπως συµβαίνει µε τους ΓΟΣ. Όµως οι προδιατυπωµένοι όροι εφάπαξ χρήσης δεν παύουν ν αποτελούν ένα έτοιµο συµβατικό έργο που «αδρανοποιεί» σε σηµαντικό βαθµό τις διαπραγµατευτικές ευχέρειες του αντισυµβαλλόµενου καταναλωτή και το οποίο αυτός εκ των πραγµάτων δύσκολα θα µπορέσει να ανατρέψει 35. Για το λόγο αυτό οι απόψεις στη θεωρία κρίνουν µεν γενικά αναγκαία την υποβολή και των όρων αυτών στον έλεγχο του άρθρου 2 Ν 2251/1994, διχάζονται όµως αναφορικά µε την υπαγωγή τους ή µη στις αποδεικτικές διευκολύνσεις που ισχύουν για τους ΓΟΣ και ιδίως στο τεκµήριο έλλειψης δυνατοτήτων δικαιοπρακτικής αυτοδιάθεσης του αποδέκτη τους 36. Τέλος, στους απλούς (µη προδιατυπωµένους) όρους που δεν αποτέλεσαν αντικείµενο διαπραγµάτευσης η ανάγκη προστασίας είναι σε σχέση µε την προη Για το ζήτηµα αυτό βλ. αναλυτ. Δέλλιο, ΕΕΕυρΔ 2001,793 ( ) τον Ίδιο, Προστασία ΙΙ (2001), Βλ. Παπανικολάου, Περί των ορίων (1991), 191, 197 επ. Καράση, ΓΟΣ (1992), 31 Δέλλιο, Προστασία ΙΙ (2001), 269 επ. 34. Πρβλ. Παπανικολάου, ό.π., 197 επ. τον Ίδιο, Σύγχρονα ζητήµατα (1995), 171 (180 επ.) Δέλλιο, ό.π., Βλ. Αλεξανδρίδου, ΔΠρΚατ (1996), 100 (αριθ. 106) Αυγουστιανάκη, ΚοινΑστΔ Ι (1995), 86 επ. Καζάκο, Αστικό Δίκαιο κ.λπ., 152 (υποσ. 38). 36. Αρνητικός απέναντι σ ένα τέτοιο τεκµήριο ο Παπανικολάου, Σύγχρονα ζητήµατα (1995), 180 επ., ο Ίδιος, Περί των ορίων (1991), 197 επ. Δίκαιο προστασίας καταναλωτή 87

20 18 19 γούµενη κατηγορία ακόµη περισσότερο περιστασιακή και σε καµία περίπτωση εγγενής, αφού εδώ πρόκειται για συνήθεις προτάσεις (ΑΚ 185 επ.) που γίνονται αποδεκτές από τον καταναλωτή χωρίς διαπραγµάτευση. Το ενδεχόµενο να συνιστούν οι προτάσεις αυτές επιλήψιµη προσπάθεια του προµηθευτή να εκµεταλλευτεί τυχόν ελλειµµατική κατάσταση του αντισυµβαλλοµένου του δεν µπορεί µεν να αποκλεισθεί, πρέπει όµως πρώτα, ως εξαιρετικό γεγονός, να αποδειχθεί από αυτόν που το επικαλείται. Κατά συνέπεια εδώ δεν µπορεί να δικαιολογηθεί πλέον το τεκµήριο έλλειψης δικαιοπρακτικής αυτοδιάθεσης του πελάτη 37. Κατά την ανάπτυξη των σχετικών ρυθµίσεων ο κοινοτικός νοµοθέτης στο άρθρο 3 Ι της Οδηγίας 93/13 ξεκινά από την ύπαρξη δυνατότητας ατοµικής διαπραγµάτευσης ως κανόνα και έτσι καταρχήν επιρρίπτει το βάρος απόδειξης της έλλειψής της στον καταναλωτή. Σπεύδει όµως µε την διάταξη του άρθρου 3 ΙΙ 3 να διορθώσει το αποτέλεσµα αυτό ειδικά για τους ΓΟΣ, επιρρίπτοντας στον προµηθευτή το βάρος απόδειξης της ύπαρξης δυνατοτήτων ατοµικής διαπραγµάτευσης κάθε «τυποποιηµένης ρήτρας» 38. Με τον τρόπο αυτό εναποθέτει το κριτήριο κατανοµής του βάρους απόδειξης στο γνώρισµα της µαζικής χρήσης. Έτσι όµως για τους όρους εφάπαξ χρήσης (προδιατυπωµένους ή µη) θα παρέµενε στον καταναλωτή η δυσχερής απόδειξη της έλλειψης δυνατοτήτων αποτελεσµατικής διαπραγµάτευσης. Για το λόγο αυτό το άρθρο 3 ΙΙ 1 της Οδηγίας κάνει ένα ακόµη βήµα προς την κατεύθυνση της αποδεικτικής διευκόλυνσης του καταναλωτή, δηλαδή µετακινεί, υπό ορισµένες προϋποθέσεις, το κριτήριο κατανοµής του βάρους απόδειξης στο γνώρισµα της «προδιατύπωσης»: Συγκεκριµένα το άρθρο 3 ΙΙ 1 της Οδηγίας εγκαθιδρύει υπέρ του καταναλωτή τεκµήριο διαπραγµατευτικής αδυναµίας και για τους προδιατυπωµένους όρους εφάπαξ χρήσης, υπό την προϋπόθεση της ύπαρξης αιτιώδους συνάφειας µεταξύ της προδιατύπωσης και της έλλειψης δυνατότητας επιρροής του καταναλωτή στη διαµόρφωση των όρων (αιτιώδης προδιατύπωση) 39. Αντίθετα το άρθρο 2 του Ν 2251/1994 ξεκινά από την έλλειψη ατοµικής διαπραγµάτευσης των ΓΟΣ ως κανόνα, επιρρίπτοντας το βάρος απόδειξης της κατ εξαίρεση διαπραγµάτευσής τους στον προµηθευτή, όπως προκύπτει ερµηνευτικά από την παρ. 1 του εν λόγω άρθρου. Στη συνέχεια µε την παρ. 10 εδ. α επεκτείνονται όλες οι προηγούµενες ρυθµίσεις του άρθρου 2 και στις άλλες δύο κατηγορίες όρων, δηλαδή στους προδιατυπωµένους όρους εφάπαξ χρήσης και στους «απλούς» (µη προδιατυπωµένους) όρους. Χωρίς να κάνει διάκριση ανάµεσα σ αυτές τις δύο κατηγορίες όρων το άρθρο 2 παρ. 10 εδ. δ Ν 2251/1994 επιρρίπτει το βάρος απόδειξης της ύπαρξης ατοµικής διαπραγµά- 37. Βλ. Απ. Γεωργιάδη, ΝοΒ 1994,321 (341) Δέλλιο, Προστασία ΙΙ (2001), 272/ Για την ισοδυναµία της έκφρασης «τυποποιηµένη ρήτρα» του άρθρου 3 ΙΙ 3 της Οδηγίας µε τον ορισµό των ΓΟΣ, βλ. Παπανικολάου, Σύγχρονα ζητήµατα (1995), 171 (183) Wolf/Horn/ Lindacher 4 (1999), RiLi Art. 3, Rdnr Άρθρο 3 ΙΙ 1 Οδηγίας 93/13: «Θεωρείται πάντοτε ότι η ρήτρα δεν αποτέλεσε αντικείµενο ατο- µικής διαπραγµάτευσης, όταν έχει συνταχθεί εκ των προτέρων και όταν ο καταναλωτής, εκ των πραγµάτων, δεν µπόρεσε να επηρεάσει το περιεχόµενό της». Η έκφραση «εκ των πραγµάτων», που χρησιµοποιείται από την ελληνική µετάφραση της Οδηγίας, είναι µάλλον αόριστη. Η ενδεχόµενη σύγχυση παραµερίζεται µε την αναδροµή στις λοιπές εθνικές µεταφράσεις της Οδηγίας (deshalb, de ce fait, therefore), βλ. σχετ. Wolf/Horn/Lindacher 4, ό.π. Rdnr. 23 επ. Ρούσσο, ΧρΙΔ 2001,385 (391). 88 Δίκαιο προστασίας καταναλωτή