ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ: Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΟΦΟΡΟΥΜΕΝΟΥ

Transcript

1 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών Σχολή Νοµικών, Οικονοµικών και Πολιτικών Επιστηµών Τµήµα Νοµικής Εφαρµογές ηµοσίου ικαίου ιδάσκων: Καθηγητής κ. Ανδρέας ηµητρόπουλος ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ: Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΟΦΟΡΟΥΜΕΝΟΥ Μακεδόνα Αναστασία Α.Μ Η Εξάµηνο, Γ Κλιµάκιο Αθήνα, Μάιος 2006

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΣΕ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑ & ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ...4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ: Η ΖΩΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΖΩΗΣ Η ΖΩΗ ΩΣ ΑΓΑΘΟ ΦΟΡΕΙΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΘΑΝΑΤΙΚΗ ΠΟΙΝΗ ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΝΑ ΣΥΝΤΕΛΕΙ ΣΤΗΝ ΑΜΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙ ΑΣ ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ ΛΥΤΡΩΣΗΣ ΑΠΟ ΚΙΝ ΥΝΟ ΖΩΗΣ ΙΚΑΙΩΜΑ ΖΩΗΣ & ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ Η ΖΩΗ ΩΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΑΓΑΘΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΖΩΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ ΖΩΗ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ...20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΖΩΗ ΚΑΙ ΚΥΟΦΟΡΟΥΜΕΝΟ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΥΟΦΟΡΟΥΜΕΝΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΟΦΟΡΟΥΜΕΝΟΥ ΑΜΒΛΩΣΗ Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΜΒΡΥΟΥ ΣΤΗΝ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΑΜΒΛΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΥΗΣΗ...33 ΕΠΙΛΟΓΟΣ (ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ)...37 ΠΕΡΙΛΗΨΗ...38 SUMMARY...39 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΖΩΗ: Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΟΦΟΡΟΥΜΕΝΟΥ Η µελέτη αυτή απαρτίζεται από τρία κεφάλαια και έναν γενικό επίλογο. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στις συνθήκες που οδήγησαν στην ανάγκη γεννήσεως του δικαιώµατος στην ζωή µέσα από την σχετική ιστορική αναδροµή και την κατοχύρωσή του σε Συντάγµατα και σε ιεθνείς Συµβάσεις. Το δεύτερο κεφάλαιο εκθέτει µία γενική εικόνα του εν λόγω δικαιώµατος, αναλύοντας τόσο τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, όσο και τα ζητήµατα που ανακύπτουν από την έρευνα αυτή: την έννοια δηλαδή της ανθρώπινης ζωής, την ζωή τόσο ως φυσικό (βιολογικό) αγαθό, όσο και ως συνταγµατικό, τους φορείς του δικαιώµατος, τις εξαιρέσεις του (θανατική ποινή-άµυνα της πατρίδας-παράλειψη λυτρώσεως από κίνδυνο ζωής), την αναφορά στην πιθανή τριτενέργειά του, την συνταγµατική προστασία αυτού, καθώς επίσης γίνεται µνεία σχετιζόµενη µε το δικαίωµα της υγείας (ζωή και θάνατος-γενετική ταυτότητα). Το τρίτο κεφάλαιο αφιερώνεται στην ιδιαίτερη έκφανση του δικαιώµατος της ζωής σε σχέση µε την προστασία του κυοφορουµένου και συγκεκριµένα µε την συνταγµατική προστασία αυτού. Ειδικότερα ασχολείται µε την έννοια του κυοφορούµενου κατά το Σύνταγµα, το Αστικό και το Ποινικό ίκαιο, την προστασία αυτού, την άµβλωση γενικά και εν συνεχεία ειδικά σε σχέση µε την οικογένεια, την σύγκρουση µεταξύ του δικαιώµατος του εµβρύου στην ζωή και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας της γυναίκας, καθώς επίσης και την εξωσωµατική κύηση. Τελειώνοντας, ακολουθεί επίλογος µε συµπερασµατικές και συνοπτικές κρίσεις. 2

4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ Όλα αρχίζουν και τελειώνουν µε την ζωή. ίχως αυτήν δεν υφίσταται ανθρώπινη ύπαρξη, ούτε καν βιολογική. ικαίως λοιπόν η ζωή τόσο ως αγαθό, όσο και ως δικαίωµα και ειδικότερα η ανθρώπινη ζωή µαζί µε όλα όσα αυτή συµπεριλαµβάνει και αντιπροσωπεύει, έχουν αναχθεί στο ύψιστο αγαθό, το οποίο προστατεύεται απόλυτα από τα Συντάγµατα κάθε χώρας, ανεξαιρέτως πολιτεύµατος, εθνικότητας και πολιτικών αποχρώσεων. 1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ εν είναι τυχαίο το ότι η αξία της ανθρώπινης ζωής, είχε µέσα από το πέρασµα των χρόνων και των αιώνων αποτελέσει αντικείµενο πολλών συζητήσεων και συνταγµατικών αναθεωρήσεων, µε αποκορύφωµα τον εικοστό αιώνα, ο οποίος θεωρείται η αρχή αλλά και η βάση για την εδραίωση του κοινωνικού κράτους δικαίου. Ο εικοστός αιώνας παρήγαγε όχι µόνο τους φονικότερους πολέµους στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά και ένα εξωπολεµικό, κρατικά οργανωµένο όλεθρο, µεγαλύτερο σε έκταση από όλους ίσως τους προηγούµενους αιώνες µαζί. Πράγµατι, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα ποικίλης µορφής και πολιτικής αποχρώσεως (κυρίως το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς του Χίτλερ και τα κοµµουνιστικά καθεστώτα του Στάλιν) εξόντωσαν χιλιάδες δεκάδες ανθρώπους. εν είναι υπερβολική η διαπίστωση ότι ποτέ πριν δεν είχε αναπτύξει το Κράτος τέτοιας έκτασης ανθρωποκτόνο δραστηριότητα όσο και στον αιώνα µας. εν είναι λοιπόν παράδοξο ότι, ενώ τα «κλασσικά» συντάγµατα του τέλους του 18 ου και του 19 ου αιώνα, δεν θεωρούσαν συνήθως αναγκαίο να εγγυηθούν την ανθρώπινη ζωή έναντι της κρατικής απειλής, 3

5 παρά το γεγονός ότι αναγνώριζαν την θεµελιώδη σηµασία της ανθρώπινης ζωής. Παρόλα αυτά, η πείρα του αιώνα, µας οδήγησε στην κατοχύρωση του δικαιώµατος της ζωής, σε επανειληµµένες διεθνείς διακηρύξεις και συµβάσεις. 2. ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ ΣΕ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑ & ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ Σύµφωνα µε την Οικουµενική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου του 1948 (άρθρο 3), «έκαστος έχει δικαίωµα ζωής». Η χώρα µας έχει πάντως υπογράψει και επικυρώσει ήδη το 1945 (ν. 3091/1954) την διεθνή σύµβαση για την πρόληψη και καταστολή του εγκλήµατος της γενοκτονίας του Κατά το άρθρο 2 παρ. 1 της Ευρωπαϊκής Συµβάσεως των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, «το δικαίωµα εκάστου προσώπου εις την ζωήν προστατεύεται υπό του νόµου. Εις ουδένα δύναται να επιβληθεί εκ προθέσεως θάνατος, ειµί εις εκτέλεσιν θανατικής ποινής εκδιδοµένης υπό δικαστηρίου εν περιπτώσει αδικήµατος τιµωρουµένου υπό του νόµου δια της ποινής ταύτης». Το δικαίωµα της ζωής κατοχυρώνεται µετά τον πόλεµο και σε διάφορα συντάγµατα, όπως και στο ισχύον Σύνταγµα της χώρας µας, αν και στο κέντρο της σχετικής διατάξεως (άρθρο 5 παρ. 2) βρίσκεται όχι τόσο η εγγύηση του (αυτονόητου πλέον ) δικαιώµατος ζωής καθ εαυτήν, όσο η κατοχύρωση του πανανθρώπινου χαρακτήρα του και ή ίση προστασία ηµεδαπών και αλλοδαπών, οµογενών και αλλογενών, οµοφύλων και αλλοθρήσκων, οµοφρονούντων και αντιφρονούντων: «Πάντες οι ευρισκόµενοι εντός της ελληνικής επικρατείας απολαύνουν 1 αγτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο-ατοµικά ικαιώµατα Α, Αντ. Σάκκουλας, 1991, Αθήνα- Κοµοτηνή, σελ. 193 επ. 4

6 απόλυτου προστασίας της ζωής αδιακρίτως εθνικότητος, φυλής ή γλώσσης και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται εις τας περιπτώσεις τας προβλεπόµενας υπό του διεθνούς δικαίου». εν είναι καθόλου τυχαίο ότι η διάταξη αυτή, δεν υπόκειται σε αναστολή, κατά το άρθρο 48 παρ. 1 του Συντάγµατος. 5

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ: Η ΖΩΗ 1. ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΖΩΗΣ Το έννοµο αγαθό που προστατεύει το εξεταζόµενο δικαίωµα είναι η ανθρώπινη ζωή, η οποία αναφέρεται στην φυσική υπόσταση, την ύπαρξη δηλαδή του ανθρώπου. Το Σύνταγµα προβλέπει την «απόλυτη» προστασία της ζωής. Ο απόλυτος χαρακτήρας του δικαιώµατος δεν αποκλείει µόνο εξαιρέσεις βάσει εθνικότητας, φυλής ή γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων (όπως ορίζει άλλωστε ρητώς το άρθρο 5 παρ. 2 εδ. 1), αλλά απορρίπτει κάθε αντίληψη ότι είναι νοητή «ζωή» που είναι «ανάξια προς το ζην» λόγω της σωµατικής ή διανοητικής της καταστάσεως, και είναι ασυµβίβαστος µε οποιαδήποτε κρατική ευγονική πολιτική ή κρατικά διεξαγόµενη ή διευθυνόµενη ευθανασία. Η προβληµατική της εκούσιας ευθανασίας όπως και της αυτοκτονίας εν γένει, δεν ανήκει εδώ: η διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2 προστατεύει το δικαίωµα επί της ζωής και όχι το (τυχόν) δικαίωµα επί του θανάτου. Το Σύνταγµα αφήνει στο σηµείο αυτό ελεύθερο τον νοµοθέτη να επιτρέψει ή να απαγορεύσει την αυτοκτονία οποιασδήποτε µορφής ή και ενδεχοµένως να τιµωρήσει την απόπειρα αυτοκτονίας. Το αξιόποινο της συνδροµής τρίτου προσώπου ως «βοηθού» ευθανασίας ή αυτοκτονίας µε συναίνεση του παθόντος δεν αντίκειται στην διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2. Ο νοµοθέτης είναι πάντως ελεύθερος να αποφασίσει για το αξιόποινο ή µη µίας τέτοιας πράξεως, οφείλει όµως στην τελευταία περίπτωση να προβλέψει ηπιότερη ποινή. Επειδή η διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2 κατοχυρώνει το δικαίωµα διατηρήσεως, αλλά όχι περατώσεως της ζωής, δεν αντίκειται στην αστυνοµική επέµβαση προς παρακώλυση της αυτοκτονίας ή στην αναγκαστική διατροφή απεργών πείνας, όταν απειλείται άµεσα η ζωή τους. 6

8 Από την ανωτέρω ανάπτυξη προκύπτει, ότι το προστατευόµενο από την διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2 δικαίωµα ζωής είναι αµυντικό κατά του κράτους δικαίωµα και ανήκει στο status negativus του προσώπου. Ζήτηµα γεννάται, αν αποτελεί και κοινωνική αξίωση, µε την έννοια του δικαιώµατος οικονοµικής επιβιώσεως και της αξιώσεως έναντι του κράτους ορισµένων ελάχιστων βιοτικών παροχών διατροφής και περιθάλψεως. εδοµένου πάντως ότι τέτοιες κοινωνικές αξιώσεις των πολιτών και κοινωνικές υποχρεώσεις του κράτους προβλέπονται στο άρθρο 21, δεν είναι συστηµατικά ορθή ούτε αναγκαία η επέκταση της ισχύος της διατάξεως του άρθρου 5 παρ. 2 σε πεδίο για το οποίο δεν την έχει προορίσει ο συντακτικός νοµοθέτης. 2. Η ΖΩΗ ΩΣ ΑΓΑΘΟ Ο όρος «ζωή» έχει δύο µερικότερες έννοιες. Με την πρώτη, την στενότερη έννοια, γίνεται αντιληπτό το βιολογικό φαινόµενο της ζωής, η βιολογική γένεση της ζωής, ενώ η δεύτερη, αναφέρεται γενικότερα στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Η ανθρώπινη ζωή προστατεύεται από το Σύνταγµα σε κάθε µορφή ή έκφανσή της και δεν απαιτείται να πρόκειται για ολοκληρωµένη ανθρώπινη ύπαρξη. Το Σύνταγµα στο άρθρο 5 παρ. 2, δεν προστατεύει µόνο την «πλήρη» αλλά κάθε µορφή ανθρώπινης ζωής, εποµένως και την ζωή του κυοφορουµένου ή του εµβρύου, για την οποία θα γίνει µνεία στα παρακάτω εκτεθέντα 2. 2 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος: παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, τόµος γ, ηµίτοµος ΙΙ, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2005, Αθήνα Θεσσαλονίκη 7

9 3. ΦΟΡΕΙΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Φορείς του δικαιώµατος, οι οποίοι και προστατεύονται απόλυτα, είναι µόνο τα φυσικά πρόσωπα και όχι τα νοµικά πρόσωπα. Σύµφωνα λοιπόν µε το άρθρο 5 παρ. 2 του Συντάγµατος, προστατεύονται µόνο τα φυσικά πρόσωπα, στα οποία και µόνο αρµόζει η βιολογική έννοια της «ζωής» στην οποία αναφέρεται το Σύνταγµα. Αντιθέτως, τα νοµικά πρόσωπα δεν έχουν «δικαίωµα ζωής» και δεν µπορούν να επικαλεστούν την διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2, ως προς τα οποία δεν τριτενεργεί. Έχουν όµως κατ αρχήν δικαίωµα υποστάσεως και λειτουργίας στο πλαίσιο του δικαιώµατος ενώσεως, του δικαιώµατος ιδρύσεως και λειτουργίας πολιτικών κοµµάτων, καθώς και του δικαιώµατος οικονοµικής δραστηριότητας. Φορείς λοιπόν του δικαιώµατος ζωής είναι κατά το Σύνταγµα «πάντες οι ευρισκόµενοι εντός της ελληνικής επικρατείας αδιακρίτως εθνικότητος, φυλής ή γλώσσης και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων». Φορείς είναι εποµένως και οι αλλοδαποί ή ανιθαγενείς. 4. ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Από την ίση προστασία ηµεδαπών και αλλοδαπών το άρθρο 5 παρ. 2 επιτρέπει µόνο τις εξαιρέσεις που προβλέπει το (συµβατικό ή εθιµικό) διεθνές δίκαιο. Από τα τρία έννοµα αγαθά των οποίων την ίση προστασία κατοχυρώνει το άρθρο 5 παρ. 2 (τιµή, ζωή, ελευθερία) το διεθνές δίκαιο προβλέπει εξαιρέσεις που αφορούν κυρίως την ελευθερία και οι οποίες αφορούν κυρίως την περίπτωση πολέµου, όπου επιτρέπονται οι νόµιµες πράξεις πολέµου. Αντιθέτως, για την προστασία της τιµής δεν επιτρέπονται καθόλου εξαιρέσεις εις βάρος των αλλοδαπών. Σχετικά µε την προστασία της ζωής, η ΕΣ Α στο άρθρο 15, περιορίζει τις εξαιρετικές εξουσίες που έχουν τα κράτη σε περίπτωση πολέµου ή άλλου δηµόσιου κινδύνου, που 8

10 απειλεί την ζωή του έθνους, στις «κανονικές» (ορθότερα νόµιµες) πράξεις πολέµου. Ζητήµατα θα µπορούσε να προκαλέσει ο διαφορετικός ποινικός κολασµός της προδοσίας της χώρας αναλόγως της υπηκοότητας του υπαιτίου. Ο Ποινικός Κώδικας όµως είτε δεν διακρίνει καθόλου, είτε ευνοεί τον αλλοδαπό. Ειδικότερα, από το δικαίωµα της ζωής προβλέπει το ίδιο το Σύνταγµα εξαιρέσεις: 4.1. ΘΑΝΑΤΙΚΗ ΠΟΙΝΗ Η προφανέστερη από αυτές είναι η επιβολή της ποινής του θανάτου, την οποία το Σύνταγµα απαγορεύει µόνο για τα καθαρώς «πολιτικά εγκλήµατα» 3. Η διάταξη είναι σαφής και δεν επιδέχεται παράκαµψή της ούτε τυχόν χαρακτηρισµό της ως ασυµβίβαστης µε την «υπέρτερη» διακήρυξης της αξίας του ανθρώπου στο άρθρο 2 παρ. 1 (και εποµένως χαρακτηρισµό της ως «αντισυνταγµατικής διατάξεως του Συντάγµατος»), αφού οι διατάξεις του Συντάγµατος δεν υπόκεινται σε άλλη ιεράρχηση εκτός από την θεληµένη από τον ίδιο τον συντακτικό νοµοθέτη διάκριση σε υποκείµενες και µη υποκείµενες σε αναθεώρηση. Ο συντακτικός νοµοθέτης του 1975 (όπως άλλωστε και ο αναθεωρητικός νοµοθέτης του 1986) δεν θέλησε όπως µερικά ξένα συντάγµατα να καταργήσει εν γένει την ποινή του θανάτου. Ακόµη και η µερική απαγόρευση που περιέχει το άρθρο 7 παρ. 3 εδ. 2 υπέρ των «πολιτικών εγκληµατιών έχει µικρή σηµασία στην πράξη, αφού εξαιρεί ρητώς τα «σύνθετα πολιτικά εγκλήµατα», που όµως είναι τα περισσότερα. Η πρακτική σηµασία της απαγορεύσεως γίνεται ακόµα µικρότερη αν 3 αγτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο-ατοµικά ικαιώµατα Α, Αντ. Σάκκουλας, 1991, Αθήνα- Κοµοτηνή, σελ. 200 επ. 9

11 ληφθεί υπ όψιν η διαφωνία στην επιστήµη και η αβεβαιότητα στην νοµολογία για την έννοια του «πολιτικού εγκλήµατος». Πάντως από το 1972 δεν έχει εκτελεσθεί θανατική ποινή στην Ελλάδα και οι θανατικές καταδίκες µετατρέπονται σε ισόβια κάθειρξη. εδοµένου λοιπόν ότι, κατά κανόνα, δεν υπάρχει συνταγµατική δέσµευση, απόκειται στην διάκριση του νοµοθέτη σε όλες τις περιπτώσεις εκτός των καθαρώς πολιτικών εγκληµάτων, να διατηρήσει, καταργήσει ή επαναφέρει την ποινή του θανάτου, υπό την προϋπόθεση βέβαια α) της απαγορεύσεως αναδροµικού ποινικού νόµου (άρθρο 7 παρ. 1) και β) της επιβολής της θανατικής ποινής από δικαστήριο που εκπληρώνει τις εγγυήσεις του άρθρου 87 του Συντάγµατος. Ούτε η Ευρωπαϊκή Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου απαγορεύει την θανατική ποινή, αλλά αντιθέτως την αναγνωρίζει εφόσον επιβάλλεται «υπό δικαστηρίου εν περιπτώσει αδικήµατος τιµωρουµένου υπό του νόµου δια της ποινής ταύτης». Το Έκτο Πρωτόκολλο της 28 ης Απριλίου 1983 καταργεί όµως την θανατική ποινή (εκτός όταν πρόκειται για εγκλήµατα σε περίοδο πολέµου ή όταν επίκειται πόλεµος). Το Πρωτόκολλο αυτό πάντως, ενώ έχει υπογραφεί από την χώρα µας ήδη το 1983, δεν έχει ακόµα επικυρωθεί από την Βουλή. Με την επικύρωσή του θα καταργηθεί η θανατική ποινή και δεν θα µπορεί να επαναφερθεί ούτε µε νόµο ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΝΑ ΣΥΝΤΕΛΕΙ ΣΤΗΝ ΑΜΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙ ΑΣ Εξαίρεση από το δικαίωµα της ζωής αποτελεί η κατά το Σύνταγµα (άρθρο 4 παρ. 6) υποχρέωση κάθε Έλληνα, που µπορεί να φέρει όπλα, «να συντελεί εις την άµυναν της πατρίδος» επιτιθέµενος κατά της (ζωής) του εχθρού, έστω και αν αυτό θέτει σε κίνδυνο την ζωή του. Το Σύνταγµά µας λύνει δηλαδή το ζήτηµα, αν είναι θεµιτός ο πόλεµος, υπέρ 10

12 της διεξαγωγής αµυντικού πολέµου, µε όλες βέβαια τις δυσκολίες του ορισµού του. Παρόµοια υποχρέωση διακινδυνεύσεως της ζωής του µόνιµου αξιωµατικού ή υπαξιωµατικού των ενόπλων δυνάµεων, της αστυνοµίας, του λιµενικού ή πυροσβεστικού σώµατος δεν παραβιάζει το δικαίωµα της ζωής γιατί στηρίζεται σε εκούσια ειδική κυριαρχική σχέση, στης οποίας τον πυρήνα ανήκει η υποχρέωση εύλογης διακινδυνεύσεως της ζωής κατά την εκπλήρωση των εκάστοτε καθηκόντων. Η οργάνωση όµως εθελοντικών επιχειρήσεων αυτοκτονίας δεν καλύπτεται από την υποχρέωση διακινδυνεύσεως της ζωής και αποτελεί πάντοτε παράβαση του άρθρου 5 παρ ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ ΛΥΤΡΩΣΗΣ ΑΠΟ ΚΙΝ ΥΝΟ ΖΩΗΣ Το άρθρο 307 Π.Κ., δεν αποτελεί αντισυνταγµατική παραβίαση του δικαιώµατος της ζωής, γιατί καθιερώνει µεν ως έγκληµα την παράλειψη λύτρωσης από κίνδυνο ζωής αλλά υπό την προϋπόθεση ότι δεν διακινδυνεύεται η ζωή του παραλείποντος δράστη, δηλαδή χωρίς κίνδυνο της ζωής ή της υγείας του βοηθούντος. Το ίδιο ισχύει και για την κατάσταση ανάγκης ή άµυνας. Όπου µάλιστα συγκρούονται τα δικαιώµατα ζωής δύο ανθρώπων, η συνταγµατική κατοχύρωση χάνει το περιεχόµενό της και ο νοµοθέτης είναι ελεύθερος να προβλέψει συγκεκριµένη στάθµιση ανάµεσα στις δύο ζωές, έστω και αν αυτές, αφηρηµένα, είναι ισόβαθµες. Οι σκέψεις αυτές ισχύουν mutatis mutandis και για την ενδεχοµένως επικίνδυνη για την ζωή τρίτων, πράξη σε κατάσταση ανάγκης ή άµυνας. Κατά την Ευρωπαϊκή Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου (άρθρο 2 παρ. 2 στοιχ. α) µόνο η υπεράσπιση προσώπου (δηλαδή όχι πράγµατος) δικαιολογεί ενδεχοµένως θανάτωση άλλου προσώπου. Η διάταξη του 11

13 άρθρου 22 παρ.3 Π.Κ. (άµυνα) είναι κατά τούτου προσαρµοστέα στην υπερισχύουσα ΕΣ Α. Κατά µείζονα λόγο δεν αντίκειται στο Σύνταγµα, εφόσον είναι κατά τα λοιπά νόµιµη, η άσκηση νόµιµου καταναγκασµού και µάλιστα η χρήση όπλων από αστυνοµικά όργανα, που καταλήγει σε συγκεκριµένη περίπτωση στην θανάτωση παρανοµούντος ιδιώτη π.χ. κατά την πραγµατοποίηση νόµιµης συλλήψεως ή παρεµπόδιση αποδράσεως νόµιµα κρατουµένου προσώπου ή κατά την καταστολή, στάσεως ή ανταρσίας, σύµφωνα πάντοτε µε τον νόµο. Η άσκηση κρατικής όµως βίας είναι νόµιµη µόνο στο πλαίσιο της αρχής της αναλογικότητας που συνάγεται µε λογική αναγκαιότητα από την κατά το άρθρο 25 παρ. 1 υποχρέωση των αστυνοµικών οργάνων να διασφαλίζουν την ακώλυτη άσκηση των ατοµικών δικαιωµάτων και εποµένως να περιορίζουν τις νόµιµες προσβολές στο αναγκαίο minimum εν όψει και της βαρύτητας της απειλούµενης ή διαπραττόµενης άδικης πράξεως. Ιδίως η διακινδύνευση της ζωής του παρανοµούντος ιδιώτη µε την χρήση όπλων από αστυνοµικά όργανα είναι επιτρεπτή (ακόµα και όταν σωπαίνει ο νόµος) µόνο όταν δεν µπορεί αλλιώς να αποτραπεί άµεσος και σπουδαίος κίνδυνος που απειλεί άλλα ισόβαθµα ή υπέρτερα έννοµα αγαθά. Έτσι ο παρανοµών ιδιώτης (προπάντων όταν κάνει ο ίδιος χρήση όπλων) δεν µπορεί να στηρίξει στο δικαίωµα της ζωής την αξίωση πλήρους απαγορεύσεως της χρήσεως όπλων από αστυνοµικά όργανα, έστω και αν αυτή διακινδυνεύει την ζωή του. Το αστυνοµικό όργανο οφείλει όµως σε κάθε περίπτωση, λαµβανοµένων βέβαια υπ όψιν των συγκεκριµένων συνθηκών, να αποφεύγει την θανάτωση ή τον βαρύ τραυµατισµό. Η εκ προθέσεως θανάτωση, όπως και εν γένει η άµετρη χρήση όπλων παραβιάζει το δικαίωµα της ζωής. Η χρήση όπλων από αστυνοµικά όργανα µε τρόπο 12

14 που να διακινδυνεύει σοβαρά την ζωή αµέτοχων τρίτων είναι πάντοτε ασυµβίβαστη µε το δικαίωµα του άρθρου 5 παρ. 2 Συντάγµατος. 5. ΙΚΑΙΩΜΑ ΖΩΗΣ & ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ Το δικαίωµα της ζωής, δεν αναπτύσσει τριτενέργεια. Η επίκληση και εφαρµογή του από ιδιώτη έναντι ιδιώτη δεν είναι ορθή, αλλά ούτε αναγκαία. Αρκεί η επίκληση και εφαρµογή των κανόνων του ποινικού και ιδιωτικού δικαίου. Το κράτος όµως (του οποίου τα όργανα υποχρεούνται, κατά το άρθρο 25 παρ. 1, να διασφαλίζουν την ακώλυτη άσκηση των δικαιωµάτων του ανθρώπου) οφείλει να λαµβάνει όλα τα αναγκαία νοµοθετικά και διοικητικά µέτρα για την διασφάλιση του δικαιώµατος της ζωής από ιδιωτικές προσβολές. Στα νοµοθετικά µέτρα προστασίας της ζωής περιλαµβάνονται κυρίως τα Π.Κ. για τα εγκλήµατα κατά της ζωής, αλλά και πολλές διατάξεις διοικητικού ή εργατικού δικαίου που αφορούν την ασφάλεια του κοινού, των εργαζοµένων ή περιοίκων από κινδύνους για την ζωή τους που προέρχονται από µηχανήµατα, µεταφορικά µέσα, εργαστήρια, κλπ. Στα διοικητικά µέτρα ανήκουν, αφενός οι διασφαλιστικοί της ζωής όροι, υπό τους οποίους χορηγούνται άδειες λειτουργίας εργοστασίων, εργαστηρίων, µεταφορικών µέσων, θεάτρων, κινηµατογράφων κλπ, οι σχετικοί έλεγχοι και κυρώσεις, και αφετέρου η αστυνοµική επέµβαση για την σωτηρία διακινδυνευόµενης ζωής. Στην περίπτωση αυτή δεν υπάρχει απλώς υποχρέωση της αστυνοµίας, αλλά και αξίωση του απειλούµενου ιδιώτη έναντι της αστυνοµίας για άµεση και αποτελεσµατική επέµβαση. Ενώ η παράλειψη των αναγκαίων νοµοθετικών µέτρων παραµένει κατ αρχήν δίχως νοµικές κυρώσεις, οι διοικητικές παραλείψεις που συγκροτούν «παράλειψη» νόµιµης οφειλόµενης ενέργειας µπορούν να θεµελιώσουν την πειθαρχική (ενδεχοµένως και ποινική) ευθύνη του 13

15 υπεύθυνου οργάνου και την αστική ευθύνη του κράτους έναντι των δικαιουµένων διατροφής. 6. Η ΖΩΗ ΩΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΑΓΑΘΟ Ως θεµελιώδες δικαίωµα η ζωή έχει αµυντική, προστατευτική και διασφαλιστική διάσταση. Το δικαίωµα στην ζωή, όπως αυτό κατοχυρώνεται στο άρθρο 5, παρ. 1 του Συντάγµατος, είναι δικαίωµα κοινωνικό αλλά και «µητρικό», µε την έννοια ότι αποτελεί προϋπόθεση όλων των άλλων δικαιωµάτων και ως εκ τούτου πρωταρχικό, κοινωνικό και ανθρώπινο δικαίωµα. Από την αντικειµενική προστασία της ανθρώπινης ζωής ως συνταγµατικού αγαθού απορρέουν τα ατοµικά δικαιώµατα, το δικαίωµα στη ζωή του κάθε ανθρώπου. Το δικαίωµα στην ζωή δεν ανήκει στα «ατοµικά δικαιώµατα» του κλασσικού καταλόγου. Αποτελεί όµως ατοµικό δικαίωµα, µε την έννοια ότι αναγνωρίζεται σε κάθε άτοµο και έχει από την άποψη αυτή ατοµικό χαρακτήρα 4. Το δικαίωµα της ζωής κατοχυρώνεται επίσης ρητά από το Σύνταγµα και ως προστατευτικό δικαίωµα. Φορεύς της προστατευτικής αξίωσης, που απορρέει από το δικαίωµα στη ζωή είναι κάθε άνθρωπος, χωρίς οποιαδήποτε διάκριση. Η προστατευτική αξίωση του δικαιώµατος στρέφεται προς την κρατική εξουσία, η οποία οφείλει όχι µόνο και απλά να σέβεται, αλλά και να προστατεύει την ανθρώπινη ζωή. Η ζωή ανάχθηκε σε προστατευτικό αντικείµενο του κράτους ήδη την εποχή του φιλελευθερισµού. Η προστατευτική υποχρέωση του κράτους προκύπτει όχι µόνο από τις γενικές διατάξεις, αλλά και από την διάταξη που ειδικά αναφέρεται στη 4 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος: παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, τόµος γ, ηµίτοµος ΙΙ, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2005, Αθήνα Θεσσαλονίκη 14

16 ζωή. Ρητώς ορίζει ο συντακτικός νοµοθέτης, ότι όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια απολαµβάνουν της απόλυτης «προστασίας» της ζωής. Η νοµοθετική εξουσία είναι υποχρεωµένη να λαµβάνει όλα τα απαιτούµενα νοµοθετικά µέτρα για την προστασία της ανθρώπινης ζωής. Παράλληλα η εκτελεστική εξουσία οφείλει να ενεργεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Η δικαστική εξουσία οφείλει επίσης να προστατεύει το υπέρτατο αυτό αγαθό κατά την απονοµή της δικαιοσύνης. Η προστατευτική αξίωση του δικαιώµατος στη ζωή στρέφεται µόνο προς την κρατική εξουσία, εποµένως δεν αναπτύσσει διαπροσωπική ενέργεια. Αντίθετα ο ιδιώτης υποχρεούται απλά και µόνο να σέβεται, όχι όµως και να προστατεύει την ζωή των άλλων. Στο πλαίσιο όµως της εκπλήρωσης του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης µπορεί ο κοινός νοµοθέτης να αξιώσει την ενεργοποίηση των συνανθρώπων για την προστασία της ανθρώπινης ζωής. Έτσι το δικαίωµα στη ζωή αναπτύσσει διαπροσωπική ενέργεια όχι µόνο ως αµυντικό αλλά κάτω από συγκεκριµένες συνθήκες και προϋποθέσεις και ως προστατευτικό δικαίωµα µε την µεσολάβηση ποινικής διάταξης, η οποία καθιερώνει υποχρέωση λύτρωσης άλλου από κίνδυνο ζωής. Όποιος µε πρόθεση παραλείπει να σώσει άλλον από κίνδυνο ζωής αν και µπορεί να το πράξει δίχως κίνδυνο της δικής του ζωής ή υγείας, τιµωρείται µε φυλάκιση ενός έτους. Επιπλέον, το δικαίωµα της ζωής έχει και διασφαλιστικό χαρακτήρα. Όπως προκύπτει από την συνδυασµένη ερµηνεία των άρθρων 2 παρ. 1, 5 παρ. 2, 7 παρ. 3, 21, 25 παρ. 4 η παροχή των στοιχειωδών µέσων για την επιβίωση του ανθρώπου φαίνεται να αποτελεί επιταγή του Συντάγµατος. Η παροχή των µέσων αυτών προκύπτει από την θεµελιώδη αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας, από την συνταγµατική κατοχύρωση του δικαιώµατος στη ζωή και ανήκει στο στοιχειώδες περιεχόµενο της αρχής της κοινωνικής και 15

17 εθνικής αλληλεγγύης. Ο συντακτικός νοµοθέτης αναγνωρίζει εποµένως ένα δικαίωµα επιβίωσης ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Με την συνταγµατική προστασία το φυσικό αγαθό της ζωής ανάγεται και σε συνταγµατικά προστατευόµενο κατά συνέπεια σε συνταγµατικό αγαθό. Η προστασία της ανθρώπινης ζωής αποτελεί αντικειµενικό κανόνα δικαίου. Η προστασία της ανθρώπινης ζωής αποτελεί πρωταρχική και αναγκαία συνέπεια της καταστατικής αρχής του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας. Η προστασία 6, και µάλιστα «απόλυτη», της ζωής όλων όσων βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια προβλέπεται ρητά στο άρθρο 5 παρ. 2 Συντ., ενώ υπονοείται ήδη στο άρθρο 2 παρ. 1 Συντ. Η συνταγµατική αυτή προστασία είναι στην πραγµατικότητα σχετική, αφού το άρθρο 7 παρ. 3 εδ. β του Συντ., όπως τροποποιήθηκε µε την αναθεώρηση του 2001, καθιστά σαφές ότι επιτρέπεται η επιβολή θανατικής ποινής για κακουργήµατα σε καιρό πολέµου. Παράλληλα το άρθρο 1 του εύτερου Πρωτοκόλλου του.σ.α.π.. απαγορεύει την εκτέλεση οποιουδήποτε προσώπου και επιτάσσει την κατάργηση της θανατικής ποινής. Η Ελλάδα πάντως επιφυλάχθηκε (άρθρο 2 του ν. 2462/1997) για την εφαρµογή της θανατικής ποινής, σύµφωνα µε τις διατάξεις του Στρατιωτικού Ποινικού Κώδικα σε καιρό πολέµου, µετά από καταδίκη για έγκληµα στρατιωτικού χαρακτήρα υψίστης σηµασίας. Εξάλλου το δικαίωµα στη ζωή δεν αποκλείει ούτε την ένοπλη και άρα µε κίνδυνο θανάτωσης µεγάλου αριθµού προσώπων άµυνα της 5 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα-ειδικό µέρος: παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, τόµος γ, ηµίτοµος ΙΙ, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2005, Αθήνα Θεσσαλονίκη 6 Χρυσόγονος Κ.Χ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Αντ. Σάκκουλας, 2002, Αθήνα-Κοµοτηνή, σελ. 208 επ. 16

18 χώρας (άρθρο 4 παρ. 6 Συντ.), ούτε τη χρήση των όπλων από τα αστυνοµικά όργανα, µε ενδεχόµενη συνέπεια τη θανάτωση προσώπου που παρανοµεί. Ως προς το µεγάλης πρακτικής σηµασίας θέµα της χρήσης των όπλων από τα όργανα της τάξης µπορούµε ειδικότερα να παρατηρήσουµε ότι αυτή υπόκειται σε όλους τους «περιορισµούς των περιορισµών» των ατοµικών δικαιωµάτων. Θα πρέπει εποµένως, κατά πρώτο λόγο, να προβλέπεται από διάταξη νόµου, όπως ιδίως οι γενικές διατάξεις περί άµυνας και κατάστασης ανάγκης των άρθρων 22 και 25 Π.Κ., ή άλλες ειδικότερες διατάξεις. Επίσης ο ν. 29/1943 («περί των περιπτώσεων καθ ας επιτρέπεται η χρήσις των όπλων υπό της δηµοσίας δυνάµεως») µνηµονεύει µια σειρά καταστάσεων στις οποίες οι αστυνοµικοί υπάλληλοι µπορούν να χρησιµοποιήσουν τα όπλα τους χωρίς καµία ευθύνη για τις συνέπειες. Ωστόσο το νοµοθέτηµα αυτό της κατοχικής περιόδου θα πρέπει να θεωρηθεί ότι καταργήθηκε µε βάση τις συνδυασµένες διατάξεις των άρθρων 5 παρ. 2 και 111 παρ. 1 Συντ. Και τούτο όχι µόνο διότι οι περιπτώσεις θεµιτής χρήσης των όπλων περιγράφονται µε χαρακτηριστική αοριστία ή και ευθέως αντίθετη στη συνταγµατική προστασία της ζωής ευρύτητα (π.χ. «όταν ενεργούνται συναθροίσεις, παρά την απαγόρευσιν αυτών υπό της Αρχής, οι δε συναθροισθέντες καίπερ δεν εκτρέπονται εις έκτροπα, εν τούτοις εις πρόσκλησιν αυτής όπως διαλυθώσιν αρνούνται να πράξωσι τούτο») αλλά και διότι δεν προσδιορίζεται ο ειδικότερος τρόπος χρήσης των όπλων (π.χ. στον αέρα για εκφοβισµό, στα πόδια µε σκοπό τον απλό τραυµατισµό ή σε ζωτικά όργανα µε σκοπό τη θανάτωση του προσώπου). Παραπέρα η χρήση των όπλων µπορεί να γίνει µόνο µε σεβασµό προς τις απορρέουσες από την αρχή της αναλογικότητας απαιτήσεις. Με το άρθρο 133 περ. α π.δ. 141/1991 ορίζεται µάλιστα, ότι αυτή γίνεται στις περιπτώσεις του άρθρου 1 ν. 29/1943 «εφόσον υπάρχει απόλυτη ανάγκη και αφού εξαντληθούν όλα τα ηπιότερα µέσα». Η διάταξη αυτή 17

19 του π.δ. 141/1991 δεν θεραπεύει βέβαια την ανίατη αντισυνταγµατικότητα του ν. 29/1943, αφού παραµένει ακαθόριστος ο τρόπος και η µορφή της εκάστοτε επιτρεπτής χρήσης των όπλων από τους αστυνοµικούς. Στην πραγµατικότητα λοιπόν το άρθρο 133 π.δ. 141/1991 απλώς επαναλαµβάνει την αρχή της αναγκαιότητας, που αποτελεί έτσι ή αλλιώς µέρος, µαζί µε την αρχή της καταλληλότητας, της συνταγµατικής αρχής της αναλογικότητας. Στη συγκεκριµένη περίπτωση θα µπορούσε πάντως βάσιµα να υποστηριχθεί ότι η χρήση ειδικότερα θανατηφόρου βίας υπόκειται όχι µόνο στις προϋποθέσεις της καταλληλότητας και αναγκαιότητας, αλλά και σε προηγούµενη στάθµιση κόστους-οφέλους (αναλογικότητα υπό στενή έννοια), έστω κι αν τέτοιος έλεγχος κατά κανόνα δεν διενεργείται στο πλαίσιο της ελληνικής έννοµης τάξης. Τη στάθµιση κόστουςοφέλους καθιστά απαραίτητη εδώ η συνταγµατική επιταγή για «απόλυτη» (έστω και αν στην πράξη δεν είναι και τόσο απόλυτη) προστασία της ζωής όλων όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια. Έτσι, π.χ. δεν νοείται χρήση θανατηφόρου βίας για την παρεµπόδιση απόδρασης κρατουµένου, διότι η ποινική αξίωση της πολιτείας έχει στις περιπτώσεις αυτές δυσανάλογα µικρότερη βαρύτητα σε σχέση µε την προστασία της ζωής. Το δικαίωµα στη ζωή βρίσκει έρεισµα και στο άρθρο 2 παρ. 1 ΕΣ Α, αν και αυτό αφήνει περιθώριο για επιβολή µε δικαστική απόφαση της τυχόν προβλεπόµενης από τον νόµο, θανατικής ποινής. Η παρ. 2 του ίδιου άρθρου ορίζει, ότι δεν παραβιάζεται το δικαίωµα στη ζωή στις περιπτώσεις, στις οποίες ο θάνατος θα επερχόταν ως συνέπειας της χρήσης βίας απόλυτα αναγκαίας για την υπεράσπιση προσώπου κατά παράνοµης βίας, την πραγµατοποίηση νόµιµης σύλληψης ή παρεµπόδιση απόδρασης κρατουµένου και τη νόµιµη καταστολή στάσης ή ανταρσίας. Ωστόσο στο πλαίσιο της ελληνικής έννοµης τάξης η σύλληψη και η 18

20 παρεµπόδιση απόδρασης δεν µπορούν να θεωρηθούν, καταρχήν τουλάχιστον, ότι συνιστούν περιπτώσεις επιτρεπτής χρήσης θανατηφόρου βίας, διότι τούτο θα προσέκρουε στο άρθρο 5 παρ. 2 Συντ. και άρα βρίσκει εδώ εφαρµογή το άρθρο 53 ΕΣ Α. Πρόσφατα το ΕΣ Α νοµολόγησε ότι, µε βάση το άρθρο 2 ΕΣ Α, υπάρχει υποχρέωση των δηµόσιων αρχών να εγγυώνται το δικαίωµα καθενός, ακόµα και των υπόπτων, στη ζωή και συνακόλουθα να αξιολογούν προσεκτικά την οποιαδήποτε πληροφορία, προτού τη µεταδώσουν στα όργανα της δηµόσιας δύναµης που είναι οπλισµένα και µπορούν να προκαλέσουν το θάνατο, καθώς και να διεξάγουν αποτελεσµατική έρευνα όταν υπάρχει βίαιος θάνατος. Το άρθρο 5 παρ. 2 Συντ., αναφερόµενο σε όλους όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια, σαφώς υπονοεί ότι φορείς του δικαιώµατος στην ζωή, είναι (µόνο) πρόσωπα υπαρκτά σε ενεστώτα χρόνο και τέτοια δεν είναι ούτε το κυοφορούµενο ούτε ο νεκρός. Συνεπώς στις περιπτώσεις αυτές sedes materiae θα πρέπει να θεωρηθεί µάλλον το άρθρο 2 παρ. 1 Συντ. Εξυπακούεται ότι το δικαίωµα στη ζωή δεν προσιδιάζει στη φύση των νοµικών προσώπων. Εξάλλου ζήτηµα «τριτενέργειας» της διάταξης είναι πολύ δύσκολο να ανακύψει στην πράξη, αφού πλειάδα διατάξεων της κοινής νοµοθεσίας (π.χ. άρθρα ΠΚ) παρέχει µια µάλλον πλήρη προστασία έναντι προσβολών του σπουδαιότατου έννοµου αγαθού της ζωής προερχόµενων από ιδιώτες. 8. ΖΩΗ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Η ζωή και η υγεία είναι άµεσα αγαθά και σχετίζονται µε την ανθρώπινη υπόσταση. Περαιτέρω, το τι είναι ζωή µας το διδάσκει η ιατρική επιστήµη, οι απόψεις της οποίας όµως κυµαίνονται κατά καιρούς σχετικά τόσο µε την έναρξη, όσο και µε την λήξη της ζωής. 19

21 8.1 ΖΩΗ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΣ Προβληµατική είναι η ύπαρξη «ζωής» (ή «πλήρους» ζωής) µετά τον «εγκεφαλικό θάνατο», καθώς και προπάντων- κατά µία πρώτη φάση της εγκυµοσύνης, στην περίπτωση που η εγκυµονούσα επιθυµεί την βίαιη διακοπή της εγκυµοσύνης. Ενώ στην πρώτη περίπτωση, δεν φαίνεται να υπάρχει ακόµα επιστηµονική σαφήνεια, (αν και η ανθρώπινη ζωή προστατεύεται και µετά τον λεγόµενο «εγκεφαλικό θάνατο» και τούτο διότι η προστασία της είναι κατά την διάταξη του Συντάγµατος απόλυτη και δεν παρέχεται µόνο στις περιπτώσεις πλήρους ζωής), στην δεύτερη υπάρχει έντονη διχογνωµία µε διάφορες διαβαθµίσεις από την άνευ όρων απόρριψη ως την άνευ όρων αποδοχή της τεχνητής διακοπής της εγκυµοσύνης. Το ζήτηµα δεν λύεται πάντως µε την απλή προβολή του δικαιώµατος της εγκύου «επί του σώµατός της», αφού πρόκειται για την ζωή τρίτου, δηλαδή του κυοφορουµένου. Από την άλλη πλευρά, η άποψη που αποκλείει κάθε διαφοροποίηση της ζωής από την στιγµή της συλλήψεως µπορεί να έχει το πλεονέκτηµα της απλότητας, αλλά παρουσιάζει και τα µειονεκτήµατα της απλουστεύσεως. Χρειάζεται να γίνει µία εγγύτερη εξέταση του ζητήµατος. 8.2 ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Συµπλήρωµα ή συνέχεια της προστασίας της προσωπικής ελευθερίας stricto sensu, δηλαδή, της φυσικής, σωµατικής ελευθερίας του ατόµου αποτελεί το δικαίωµα στην προστασία της υγείας και της γενετικής ταυτότητας που κατοχυρώνεται, µετά τη συνταγµατική αναθεώρηση του 2001, στο εδ. α της νέας παρ. 5 του άρθρου 5 Συντ. Ως υγεία µπορεί να νοηθεί η φυσική κατάσταση του ατόµου στην οποία δεν συντρέχει κάποια από τις περιπτώσεις που η ιατρική επιστήµη 20

22 χαρακτηρίζει ως ασθένειες. Είναι προφανές ότι η προστασία της υγείας προϋποθέτει θετικές ενέργειες εκ µέρους του κράτους, όπως ιδίως η οργάνωση ενός συστήµατος παροχής υπηρεσιών υγείας. Ωστόσο αντικείµενο του άρθρου 5 παρ. 5 εδ. α Συντ. δεν είναι αυτές οι θετικές ενέργειες, δηλαδή το κοινωνικό δικαίωµα στην υγεία, αφού αυτό προβλέπεται στο άρθρο 21 παρ. 3 Συντ., αλλά αντίστροφα το ατοµικό δικαίωµα στην υγεία. Η νέα διάταξη απαγορεύει έτσι τόσο τις σκόπιµα βλαπτικές της υγείας του ατόµου ενέργειες τρίτων, όσο και καταρχήν, την ιατρική επέµβαση ή περίθαλψη χωρίς την συναίνεση του ασθενούς 7. Ως γενετική ταυτότητα εξάλλου νοείται η γενετική ιδιοσυστασία ενός ατόµου, τα κληρονοµούµενα γενετικά στοιχεία του. Η προστασία της γενετικής ταυτότητας συνεπάγεται τουλάχιστον ότι απαγορεύεται κάθε προσπάθεια µεταβολής των στοιχείων αυτών χωρίς τη βούληση του ενδιαφερόµενου. Η απαγόρευση αυτή βέβαια µπορούσε άνετα να συναχθεί και πριν από την αναθεώρηση του 2001 από το άρθρο 2 παρ. 1 Συντ. Ωστόσο στον συνδυασµό των άρθρων 2 παρ. 1 και 5 παρ. 5 Συντ. θα ήταν περαιτέρω δυνατό να βρει έρεισµα η απαγόρευση κάθε προσπάθειας µεταβολής των γενετικών στοιχείων ακόµη και όταν ο ενδιαφερόµενος συναινεί, εάν δεν πρόκειται για αρνητική ευγονική (δηλαδή απαλλαγή του ατόµου από γονίδια ευθυνόµενα για ασθένειες) αλλά για θετική ευγονική (δηλαδή απόκτηση συγκεκριµένων χαρακτηριστικών, π.χ. προσιδιαζόντων στην «αρεία φυλή»). Συναφής µε την προστασία της γενετικής ταυτότητας είναι και η διάταξη του εδ. β της νέας παρ. 5 του άρθρου 5 του Συντ. Η διάταξη αυτή δεν µπορεί πάντως να εκληφθεί ότι παρέχει έδαφος για τη 7 Χρυσόγονος Κ.Χ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Αντ. Σάκκουλας, 2002, Αθήνα-Κοµοτηνή, σελ. 213 επ. 21

23 νοµοθετική απαγόρευση γενικά των εφαρµογών της βιοϊατρικής ή και της ίδιας της έρευνας στο επιστηµονικό αυτό πεδίο (αφού άλλωστε κάτι τέτοιο θα ερχόταν σε ευθεία σύγκρουση προς το άρθρο 16 παρ. 1 του Συντ.), αλλά µόνο για την απαγόρευση επεµβάσεων που προσβάλλουν την κατοχυρωµένη στο άρθρο 2 παρ. 1 Συντ. αξία του ανθρώπου. Τα θέµατα αυτά πάντως από την φύση τους δεν επιδέχονται αποτελεσµατική αντιµετώπιση στο πλαίσιο της εθνικής έννοµης τάξης, αφού βιοϊατρικές επεµβάσεις απαγορευµένες στην Ελλάδα µπορούν να πραγµατοποιηθούν µε τη µετάβαση του ενδιαφεροµένου στο εξωτερικό. Σε όσο βαθµό άρα το ζήτηµα είναι ώριµο για δικαιϊκή ρύθµιση, η ρύθµιση πρέπει κατ ανάγκη να είναι διεθνής και τούτο ακριβώς επιχειρήθηκε µε την Ευρωπαϊκή Σύµβαση για την Προστασία των Ανθρώπινων ικαιωµάτων και της Αξιοπρέπειας του Ανθρώπου σε σχέση µε τις εφαρµογές της Βιολογίας και της Ιατρικής (στο πλαίσιο του Συµβουλίου της Ευρώπης). Η Σύµβαση κυρώθηκε µε τον ν. 2619/1998, αποκτώντας έτσι κατά το άρθρο 28 παρ. 1 Συντ. αυξηµένη τυπική ισχύ, ενώ περαιτέρω οι διατάξεις της είναι αναµενόµενο (και από τον ίδιο τον αναθεωρητικό νοµοθέτη) ότι θα χρησιµεύσουν ως ερµηνευτικός οδηγός, για τη νέα παρ. 5 του άρθρου 5 Συντ. Από το περιεχόµενό της αξιοσηµείωτος είναι ιδίως ο γενικός κανόνας του άρθρου 5, ότι επέµβαση σε θέµατα υγείας µπορεί να υπάρξει µόνον, αφού το ενδιαφερόµενο πρόσωπο δώσει την ελεύθερη συναίνεσή του, κατόπιν προηγούµενης σχετικής ενηµέρωσής του, ενώ οι εξαιρέσεις από τον κανόνα προβλέπονται αναλυτικά στα άρθρα 6 έως 9. Περαιτέρω, κατά το άρθρο 13 της Σύµβασης, κάθε επέµβαση που αποσκοπεί στην τροποποίηση του ανθρώπινου γονιδιώµατος είναι επιτρεπτή µόνο για προληπτικούς, διαγνωστικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς και µόνον εφόσον δεν αποσκοπεί στο να εισαγάγει οποιαδήποτε τροποποίηση στο γονιδίωµα 22

24 τυχόν απογόνων, ενώ το άρθρο 18 παρ. 2 απαγορεύει τη δηµιουργία ανθρωπίνων εµβρύων για ερευνητικούς σκοπούς. 23

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΖΩΗ ΚΑΙ ΚΥΟΦΟΡΟΥΜΕΝΟ 1. ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΥΟΦΟΡΟΥΜΕΝΟΥ 1.1 ΚΑΤΑ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Το έννοµο αγαθό που προστατεύει το δικαίωµα της ζωής είναι η ανθρώπινη ύπαρξη 8. Το Σύνταγµα υιοθετεί την έννοια αυτή από την βιολογική και ιατρική επιστήµη, και αναφερόµενο στους φορείς της, κάνει λόγο κυρίως για πλήρη και αυτοτελή φυσικά πρόσωπα, όπως προκύπτει από την διατύπωση της σχετικής διατάξεως («πάντες οι ευρισκόµενοι εντός της ελληνικής επικρατείας...»). Ο κυοφορούµενος όµως δεν ανήκει σε καµία από τις αναφερόµενες κατηγορίες προσώπων. Εντούτοις, το ελληνικό δίκαιο πάντοτε προστάτευε το κυοφορούµενο και έτσι θα ήταν δίχως έρεισµα ο ισχυρισµός ότι το κατοχυρωµένο από το Σύνταγµα δικαίωµα του άρθρου 5 δεν τον αφορά. Άλλωστε η ζωή του κυοφορουµένου είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε την ζωή και κατ επέκτασιν και την υγείαν της κυοφορούσας µέχρι τον τοκετό. Μάλιστα σπουδαία σηµασία παίζει ο παράγων του χρόνου, δεδοµένου ότι µέσα στον χρόνο της εγκυµοσύνης το απλό έµβρυο µετουσιώνεται σε άνθρωπο. 1.2 ΚΑΤΑ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ Σύµφωνα µε το αστικό δίκαιο το πρόσωπο «αρχίζει να υπάρχει από την στιγµή εκείνη που θα γεννηθεί ζωντανό» (ΑΚ 35). Έτσι λοιπόν µε την εν λόγω διάταξη, για να αρχίσει να υφίσταται ανθρώπινη ζωή πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά οι εξής προϋποθέσεις: α) να υπάρχει τοκετός 8 αγτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο-ατοµικά ικαιώµατα Α, Αντ. Σάκκουλας, 1991, Αθήνα- Κοµοτηνή, σελ. 194 επ. 24

26 β) το νεογέννητο να γεννήθηκε ζωντανό, γεγονός που κρίνεται βάσει των πορισµάτων της ιατρικής επιστήµης και γ) το νεογέννητο να έχει ανθρώπινη µορφή δηλαδή να µην είναι έκτρωµα. Ωστόσο η ρύθµιση της Α.Κ. 35 για την έναρξη του φυσικού προσώπου, είναι ανεπιεικής όσον αφορά την αστική προστασία των κυοφορούµενων και για τον λόγο αυτό προβλέπεται ότι «ως προς τα δικαιώµατα που του επάγονται, το κυοφορούµενο θεωρείται γεννηµένο, αν γεννηθεί ζωντανό» (Α.Κ. 36). Καθιερώνεται έτσι ένα πλάσµα δικαίου, δεδοµένου ότι τα δικαιώµατα που προϋποθέτουν την ύπαρξη φυσικής προσωπικότητας, απονέµονται σε οντότητες που ο νόµος εξοµοιώνει µε φυσικά πρόσωπα, µολονότι δεν έχει λάβει χώρα το γεγονός της γέννησης του φορέα των δικαιωµάτων. Εν αντιθέσει, η ανθρώπινη ζωή κατά το ποινικό δίκαιο αρχίζει µετά την έναρξη του τοκετού και πριν την ολοκλήρωση αυτού. Όταν δηλαδή, ξεκινήσει η φυσική εκείνη αλληλουχία φάσεων, η οποία κατά τα διδάγµατα της µαιευτικής επιστήµης οδηγεί στην ολοκλήρωση της γεννήσεως και κατά συνέπεια στην δηµιουργία της ανθρώπινης ιδιότητας του τικτοµένου 9. Αρξαµένης δε της ανθρώπινης ζωής προστατεύεται και η σωµατική ακεραιότητα του κυοφορούµενου, γεγονός που δεν προβλέπεται ρητώς στις σχετικές ποινικές διατάξεις αλλά συνάγεται ως αναγκαίο επακόλουθο. Έτσι ως εκ τούτου, το κυοφορούµενο λογίζεται ως «άνθρωπος» πριν ακόµα του αναγνωρισθεί η ιδιότητα του προσώπου κατά το αστικό δίκαιο Ανδρουλάκης Ν., Ποινικό ίκαιο-ειδικό µέρος, Αντ. Σάκκουλας, 1974, Αθήνα-Κοµοτηνή,σελ Γεωργιάδης Α., Γενικές Αρχές Αστικού ικαίου, Αντ. Σάκκουλας, 1996, Αθήνα-Κοµοτηνή,σελ

27 2. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΥΟΦΟΡΟΥΜΕΝΟΥ Αποτελεί πρόβληµα εάν το Σύνταγµα προστατεύει την ζωή του κυοφορούµενου. Το πρόβληµα ανακύπτει από το γεγονός ότι το Σύνταγµα προστατεύει την ζωή των πλήρων και αυτοτελών προσώπων, γεγονός που δεν είναι ο κυοφορούµενος. Από την άλλη όµως πλευρά, πάντοτε το ελληνικό δίκαιο προστάτευε τον κυοφορούµενο κι έτσι πρέπει να δεχθούµε ότι το άρθρο 5 παρ. 2 του Συντάγµατος αφορά και την ζωή του κυοφορουµένου. Πάντως η ζωή του κυοφορουµένου είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε την ζωή και υγεία της εγκύου και άρα σε συνδυασµό µε τον παράγοντα χρόνο είναι αναγκαίες σταθµίσεις και αξιολογήσεις στην περίπτωση της βιολογικής σύγκρουσης των δύο ζωών. Σε επίπεδο απλού νόµου υπάρχει το άρθρο 304 παρ. 4 και 5 του Π.Κ., όπου ο απλός νοµοθέτης κάνει στάθµιση και επιτρέπει την έκτρωση τις πρώτες δώδεκα εβδοµάδες από ειδικό γιατρό σε οργανωµένο νοσηλευτήριο, ενώ παράλληλα επιτρέπει την έκτρωση και σε περιπτώσεις αιµοµιξίας, αποπλάνησης κλπ, ενώ αν η έγκυος είναι ανήλικη χρειάζεται η συγκατάθεση ενός από τους γονείς ή του έχοντος την επιµέλεια του προσώπου της. Συµπερασµατικά σε σχέση µε το κυοφορούµενο πρέπει να πούµε ότι το Σύνταγµα δεν απαγορεύει την στάθµιση ανάµεσα στην ζωή και υγεία της κυοφορούσας, ούτε τον νοµοθετικό καθορισµό της ενάρξεως του προσώπου, την ζωή του οποίου προστατεύει. Τα ίδια ισχύουν για τον πειραµατισµό µε ανθρώπινα έµβρυα, εάν είναι θεµιτός και δεν προσβάλλει την αξία του ανθρώπου. 3. ΑΜΒΛΩΣΗ Με την άµβλωση το υποκείµενο ασκεί αρνητικά δύο ελευθερίες: την ελευθερία της ίδρυσης οικογένειας και την ελευθερία της αναπαραγωγής. 26

28 Είναι βέβαιο, ότι η ζωή του κυοφορουµένου εξαρτάται αποκλειστικά από την θέληση της µητέρας. Στο διάστηµα της κυοφορίας δεν υπάρχει εναλλακτική λύση για τη συντήρησή του. Τούτο όµως δεν σηµαίνει ότι υπάρχει και «οικογένεια». ιότι, όπως έχει λεχθεί, η οικογένεια δεν είναι δεσµός απλής βιολογικής αναπαραγωγής: η µητέρα υποβιβάζεται σε «µέσον» αναπαραγωγής, αν θεωρηθεί ότι αναλαµβάνει την διεκπεραίωση µιας βιολογικής διαδικασίας και µόνον. Ο σκοπός της οικογένειας, αντίθετα, αναδεικνύει ως κύριο χαρακτηριστικό την κοινωνικοποιητική σχέση γονέα/παιδιού. Το βιολογικό χαρακτηριστικό είναι δευτερεύον και µάλιστα, όπως έχει ήδη αναφερθεί, ούτε καν αναγκαίο. Αλλά η κοινωνικοποιητική σχέση έχει ως προφανή προϋπόθεση την κοινωνική ύπαρξη του παιδιού. Αν, εποµένως, η «οικογένεια» σηµαίνει ότι ιδρύεται µετά από την γέννηση του παιδιού και όχι πριν. Εποµένως, η µητέρα διατηρεί την δυνατότητα να ασκήσει µε αρνητικό τρόπο την ελευθερία ίδρυσης όσο διαρκεί η κυοφορία, επιλέγοντας ακόµη και την άµβλωση, αφού η εγγύηση της διάταξης 21 παρ. 1 Σ δεν προστατεύει τον δεσµό µε το κυοφορούµενο. Οι περιορισµοί της άµβλωσης, δηλαδή, δεν δικαιολογούνται ως προστατευτικοί της οικογένειας, ανεξάρτητα από το αν µπορεί να έχουν κάποια βάση εν όψει άλλων συνταγµατικών επιχειρηµάτων 11. Ο Έλληνας νοµοθέτης, ήδη πριν την ψήφιση του ισχύοντος Συντάγµατος είχε επιτρέψει την τεχνητή διακοπή της εγκυµοσύνης (άµβλωση, τεχνητή έκτρωση) για ιατρικούς λόγους και υπό ορισµένες αντικειµενικές και χρονικές προϋποθέσεις (άρθρο 304 παρ. 4 και 5 Π.Κ.) 11 Βιδάλης Τ., Η συνταγµατική διάσταση της εξουσίας στο γάµο και την οικογένεια, Αντ. Σάκκουλας, 1996, Αθήνα-Κοµοτηνή, σελ

29 και διεύρυνε τους λόγους αυτούς το 1987 και το Κατά τις διατάξεις του άρθρου 304 παρ. 4 και 5 Π.Κ., όπως τροποποιήθηκαν µε τον νόµο 1609/1986, «δεν είναι άδικη πράξη η τεχνητή διακοπή της εγκυµοσύνης που ενεργείται µε τη συναίνεση της εγκύου από γιατρό µαιευτήρα γυναικολόγο µε τη συµµετοχή αναισθησιολόγου σε οργανωµένη νοσηλευτική µονάδα, αν συντρέχει µία από τις ακόλουθες περιπτώσεις: α) εν έχουν συµπληρωθεί δώδεκα εβδοµάδες εγκυµοσύνης. β) Έχουν διαπιστωθεί µε τα σύγχρονα µέσα προγεννετικής διάγνωσης ενδείξεις σοβαρής ανωµαλίας του εµβρύου, που επάγονται τη γέννηση παθολογικού νεογνού και η εγκυµοσύνη δεν έχει διάρκεια περισσότερο από είκοσι τέσσερις εβδοµάδες. γ) Υπάρχει αναπότρεπτος κίνδυνος για τη ζωή της εγκύου ή κίνδυνος σοβαρής και διαρκούς βλάβης της σωµατικής ή ψυχικής υγείας της. Στην περίπτωση αυτή απαιτείται σχετική βεβαίωση και του κατά περίπτωση αρµόδιου γιατρού. δ) Η εγκυµοσύνη είναι αποτέλεσµα βιασµού, αποπλάνησης ανήλικης, αιµοµιξίας ή κατάχρησης γυναίκας ανίκανης να αντισταθεί και εφόσον δεν έχουν συµπληρωθεί δεκαεννέα εβδοµάδες εγκυµοσύνης. ε) Αν η έγκυος είναι ανήλικη, απαιτείται και ή συναίνεση ενός από τους γονείς ή αυτού που έχει την επιµέλεια του προσώπου της ανήλικης». Κατά τις διατάξεις αυτές, στις πρώτες δώδεκα εβδοµάδες επιτρέπεται ελεύθερα η τεχνητή διακοπή της εγκυµοσύνης µε συναίνεση της εγκύου, από ειδικό γιατρό σε οργανωµένο νοσηλευτήριο χωρίς ανάγκη πληρώσεως άλλων προϋποθέσεων. Στις περιπτώσεις κινδύνου της ζωής ή της (σωµατικής ή ψυχικής) υγείας της εγκύου ο νοµοθέτης αποδέχεται και ρυθµίζει µία κατάσταση ανάγκης. Παρόµοιες είναι βασικά οι περιπτώσεις τεχνητής διακοπής της εγκυµοσύνης ύστερα από βιασµό, κατάχρηση, αποπλάνηση ή αιµοµιξία, µε την διαφορά βέβαια ότι το απειλούµενο έννοµο αγαθό δεν είναι η ζωή ή υγεία (ούτε κατ ανάγκην η ψυχική υγεία) της εγκύου, αλλά το κοινωνικώς απρόσφορο 28

30 της συµπεριφοράς που οδήγησε στην σύλληψη και που βαρύνεται µε τέτοια κοινωνικά ηθική απαξία, ώστε να επιτρέπει την απάλειψη των συνεπειών της. Στην περίπτωση πάντως της θανατώσεως εµβρύων µε σοβαρές ανωµαλίες ο νοµοθέτης προσεγγίζει επικίνδυνα την περιοχή συνταγµατικά απαγορευµένης ευγονικής πολιτικής. Το σύνορο καλείται να χαράξει η νοµοθετική απαίτηση «σοβαρότητας» της ανωµαλίας. εν είναι εδώ ο κατάλληλος τόπος για να εξετασθεί η ορθότητα των ρυθµίσεων αυτών. Πάντως το Σύνταγµα δεν απαγορεύει µέσα σε εύλογα άκρα όρια- την στάθµιση ανάµεσα στην ζωή του κυοφορουµένου και την ζωή και υγεία της κυοφορούσας, ούτε τον νοµοθετικό καθορισµό της ενάρξεως του προσώπου, την ζωή του οποίου προστατεύει. Αυτό ισχύει mutatis mutandis και για το θεµιτό του πειραµατισµού µε ανθρώπινα έµβρυα. Στην περίπτωση εξωσωµατικής κυήσεως, ο πειραµατισµός µε το έµβρυο υπόκειται στους ίδιους κανόνες, όπως και ο πειραµατισµός µε το σώµα ανίκανων προς δικαιοπραξία. 4. Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΕΜΒΡΥΟΥ ΣΤΗΝ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ Σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων διαφόρων φορέων αυτών συντρέχει, όταν η άσκηση ενός θεµελιώδους δικαιώµατος ενός προσώπου, αποκλείει αναγκαίως εν όλω ή εν µέρει τη σύγχρονη άσκηση του ίδιου ή άλλου θεµελιώδους δικαιώµατος άλλου ή άλλων προσώπων. Εν προκειµένω συγκρούεται το δικαίωµα στη ζωή του εµβρύου µε το δικαίωµα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας της γυναίκας και εποµένως τίθεται το θέµα ποιο από τα δύο έχει το προβάδισµα. Η άρση των συγκρούσεων των θεµελιωδών δικαιωµάτων µπορεί να γίνεται µόνο µε τη στάθµιση συµφερόντων. Σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση ο τρόπος αυτός άρσης των εν λόγω συγκρούσεων υποστηρίζεται και από την κρατούσα στη 29

31 γερµανική επιστήµη γνώµη και εφαρµόζεται από την πάγια νοµολογία του δυτικογερµανικού Οµοσπονδιακού Συνταγµατικού ικαστηρίου. Το αρµόδιο κρατικό όργανο έχει βέβαια διακριτική ευχέρεια σχετικά µε την πρόκριση του δικαιώµατος που θα επικρατήσει στην κάθε φορά κρινόµενη περίπτωση. Η πρόκριση πρέπει ωστόσο να γίνει µε αντικειµενικά κριτήρια. Οπωσδήποτε, αποκλείεται εν προκειµένω οποιαδήποτε ιεράρχηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Γιατί το Σύνταγµα δεν καθιερώνει καµιά ιεράρχηση τους. Μόνο το άρθρο αυτού κάνει µια ιεράρχηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων και τα διακρίνει σε αναθεωρητέα και µη αναθεωρητέα, από κάθε άλλη άποψη αυτά είναι ισότιµα. Η πλήρης ισοτιµία των θεµελιωδών δικαιωµάτων προκύπτει όχι µόνο από την καθιέρωση τους από το ίδιο όργανο (το συντακτικό νοµοθέτη), αλλά και από το γεγονός ότι αυτά αποτελούν συγκεκριµενοποιήσεις της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Από την αρχή της ισοτιµίας των θεµελιωδών δικαιωµάτων υπάρχει όµως µια αυτονόητη εξαίρεση αφορώσα την ανθρώπινη ζωή. Αυτή είναι η υπέρτατη αξία και αποτελεί µάλιστα προϋπόθεση όλων των άλλων θεµελιωδών δικαιωµάτων. Για το λόγο αυτό το δικαίωµα της ζωής δεν µπορεί να «σταθµιστεί» σε µια περίπτωση µε τα άλλα ουσιώδη δικαιώµατα, έχοντας πάντα το προβάδισµα έναντι αυτών. Εποµένως, ο καθορισµός της προτεραιότητας µεταξύ των συγκρουόµενων δικαιωµάτων είναι ζήτηµα πραγµατικό και πρέπει να γίνεται ανάλογα µε τη σηµασία, έχουν τα δικαιώµατα αυτά στη συγκεκριµένη περίπτωση. Η ποινικοποίηση της διακοπής της εγκυµοσύνης περιορίζει σοβαρά το δικαίωµα αυτοδιάθεσης της γυναίκας που κατοχυρώνεται από τη διάταξη του άρθρου 5 1 του Συντάγµατος. Ο περιορισµός του δικαιώµατος αυτού καλύπτεται, όπως προαναφέρθηκε πλήρως από «τα δικαιώµατα των άλλων» και ίσως «τα χρηστά ήθη», υπό τη ρητή επιφύλαξη των οποίων προστατεύεται η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας από την εν λόγω συνταγµατική διάταξη. Τα δικαιώµατα του κυοφορούµενου στη ζωή 30

32 είναι αναµφίβολα «δικαιώµατα των άλλων» υπό, την έννοια της συνταγµατικής διάταξης. Η απόφαση του Οµοσπονδιακού Συνταγµατικού ικαστηρίου σωστά αναγνώρισε το προβάδισµα της προστασίας της ζωής του εµβρύου απέναντι στο δικαίωµα της αυτοδιάθεσης της εγκύου. Ειδικότερα, το ικαστήριο αιτιολόγησε τη θέση του αυτή ως εξής: «Μια εξισορρόπηση που και κατοχυρώνει την προστασία της ζωής του κυοφορούµενου, και αφήνει στην έγκυο την ελευθερία της διακοπής της εγκυµοσύνης δεν είναι δυνατή, αφού διακοπή της εγκυµοσύνης σηµαίνει πάντοτε καταστροφή της αγέννητης ζωής. Για αυτό κατά την απαιτούµενη στάθµιση «οι δύο συνταγµατικές αξίες πρέπει να αντιµετωπιστούν στη σχέση τους µε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ως το επίκεντρο του αξιολογικού συστήµατος του Συντάγµατος...». Μ' έναν προσανατολισµό στο άρθρο 1 1 του Θεµελιώδους Νόµου, η απόφαση πρέπει να ληφθεί υπέρ του προβαδίσµατος της προστασίας της ζωής του εµβρύου απέναντι στο δικαίωµα αυτοδιάθεσης της εγκύου. Αυτή µπορεί µε την εγκυµοσύνη, τη γέννηση και την ανατροφή του παιδιού να θίγεται σε ορισµένες προσωπικές δυνατότητες ανάπτυξης. Αντίθετα, η αγέννητη ζωή καταστρέφεται µε τη διακοπή της κύησης. Για το λόγο αυτό πρέπει, σύµφωνα µε την αρχή της µεγαλύτερης δυνατής εξισορρόπησης θέσεων που συγκρούονται και προστατεύονται συνταγµατικά, µε τη λήψη υπόψη της βασικής ιδέας του άρθρο 19 2 του Θεµελιώδους Νόµου, να προτιµηθεί η προστασία της ζωής του κυοφορούµενου. Το προβάδισµα αυτό ισχύει κατ' αρχήν για όλη τη διάρκεια της εγκυµοσύνης και δεν επιτρέπεται να τίθεται υπό αµφισβήτηση για µια ορισµένη προθεσµία...». Το ικαστήριο θεώρησε την άµβλωση, ως συνταγµατικά επιτρεπτή όταν συντρέχουν ιατρικοί, ευγονικοί, ηθικοί και κοινωνικοί λόγοι. Αντίθετα, το Ανώτατο ικαστήριο των Ηνωµένων Πολιτειών της Αµερικής, όπως προαναφέρθηκε, αναγνώρισε το προβάδισµα στο δικαίωµα αυτοδιάθεσης της γυναίκας. Ειδικότερα 31

33 το ικαστήριο νοµολόγησε ότι: «Η ζηµία που θα επέβαλε το κράτος στην έγκυο γυναίκα µε το να αρνηθεί αυτή την επιλογή (της άµβλωσης) είναι προφανής. Ίσως συνεπάγεται συγκεκριµένη και άµεση βλάβη που µπορεί να διαγνωστεί µε ιατρικό τρόπο ακόµη και στο αρχικό στάδιο της εγκυµοσύνης. Η µητρότητα ή το πρόσθετο παιδί ίσως επιβάλλει στη γυναίκα δύσκολη ζωή και ένα δύσκολο µέλλον. Ίσως είναι πιθανή µια ψυχολογική βλάβη. Η ψυχική και φυσική υγεία ίσως επηρεαστεί δυσµενώς από τη φροντίδα του παιδιού. Υπάρχει επίσης η αγωνία για όλους τους ενδιαφερόµενους, που σχετίζεται µε το ανεπιθύµητο παιδί, και υπάρχει το πρόβληµα να γεννηθεί αυτό σε οικογένεια που είναι ήδη ανίκανη ψυχολογικά να το φροντίσει. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως στη συγκεκριµένη, ίσως οι επιπρόσθετες δυσκολίες προέρχονται και από το συνεχές στίγµα της ανύπαντρης µητέρας». Το δικαίωµα αυτοδιάθεσης της γυναίκας έχει το προβάδισµα µόνο στις περιπτώσεις ύπαρξης ευγονικών, ιατρικών και ηθικών λόγων, τις οποίες προβλέπουν οι διατάξεις του άρθρου περιπτ. β', γ' και δ' του Ποινικού Κώδικα αντίστοιχα. Πράγµατι, στις περιπτώσεις αυτές δεν µπορεί να αξιωθεί από τη γυναίκα να θυσιάσει τη ζωή ή την υγεία της για χάρη τού παιδιού, ή να γεννήσει παθολογικό παιδί, ή παιδί που προήλθε από αξιόποινη πράξη. Για αυτό η εν προκειµένω νοµοθετική λύση της σύγκρουσης µεταξύ της εγκύου και του εµβρύου υπέρ της πρώτης δεν είναι αντισυνταγµατική. Αντίθετα, θα ήταν προφανώς αντισυνταγµατική µια διάταξη, η οποία θα επέτρεπε την άµβλωση για κοινωνικούς και ιδίως οικονοµικούς λόγους ΑΜΒΛΩΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ εν πρέπει, εξάλλου, να παραβλέπεται ένα πρόσθετο στοιχείο που προκύπτει πάλι από τον σκοπό της οικογένειας. Η προϋπόθεση της 12 Μπεσίλα Μακρίδη Ε., Η Συνταγµατική Προβληµατική της Άµβλωσης, Αντ. Ν. Σάκκουλας, 1992 Αθήνα Κοµοτηνή, σελ