Ημερομηνία Έγκρισης : 14 Φεβρουαρίου 2011

Transcript

1 Επιβλέπουσα καθηγήτρια : Σ.Μ Βαλαμώτη Ημερομηνία Έγκρισης : 14 Φεβρουαρίου 2011 <<Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα>>. 1

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΟ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟ ΟΙΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΚΛΕΙΤΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ ΣΤΥΛΙΑΝΑΚΟΥ ΧΑΡΟΥΛΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ:Σ.Μ. ΒΑΛΑΜΩΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 5 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ 9 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ 9 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αρχαιοβοτανικά Δεδομένα Ιστορία της Αρχαιοβοτανικής Έρευνας στην Ευρώπη 14 2 ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Θέσεις της Προϊστορικής περιόδου στη Βόρεια Ελλάδα που μελετήθηκαν Αρχαιοβοτανικά Τα Είδη της Καλλιέργειας στη Νεολιθική Διαχείριση του χώρου με βάση τον Οικιστικό Τύπο των Οικισμών Διαχείριση των Φυτικών Καταλοίπων: Πλεόνασμα και Απορρίμματα με βάση τον Οικιστικό Τύπο Πιθανότητες Διατήρησης του Αρχαιοβοτανικού Υλικού και οι Παράγοντες που το Επηρεάζουν 22 3 ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΚΛΕΙΤΟΥ Η Κατοίκηση στην Κίτρινη Λίμνη Το Κλίμα και η Βλάστηση της Περιοχής Η Θέση και τα Ανασκαφικά Δεδομένα 28 4 Η ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΚΛΕΙΤΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Δειγματοληψία Μέθοδοι επεξεργασίας υλικού Αξιολόγηση και επιλογή δειγμάτων Προέλευση αρχαιοβοτανικού υλικού Προσδιορισμοί Ποσοτικοποίηση Ενοποιήσεις κατηγοριών προσδιορισμού Ανάλυση 45 5 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Τα Είδη που Εντοπίστηκαν Στον Κλείτο ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟΥΣ 59 ΚΤΙΡΙΟ Α - ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ 60 ΚΥΚΛΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΝΤΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ Α 64 ΚΤΙΡΙΟ Α- ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ 65 ΛΑΚΚΟΣ 1 ΕΞΩΤEΡIKO ΚΤΙΡΙΟΥ Α 70 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ 1 ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΤΙΡΙΟΥ Α 72 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ, ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΤΙΡΙΟΥ Α 74 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΤΙΡΙΟΥ Α 76 ΚΤΙΡΙΟ Β, ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ 78 ΛΑΚΚΟΣ 1,ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΤΙΡΙΟΥ Β 80 ΚΤΙΡΙΟ Ι ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ 82 ΚΤΙΡΙΟ Η 84 ΛΑΚΚΟΣ 1,ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΤΙΡΙΩΝ Γ&Δ 87 3

4 ΚΤΙΡΙΑ Γ&Δ- ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ 89 ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ 1,ΤΟΜΗΣ ΙΕ8 92 ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΤΟΜΗΣ ΙΕ9 94 ΚΤΙΣΜΑ 3 (ΚΛΕΙΤΟΣ 2) Γενικά Χαρακτηριστικά της Σύστασης των Δειγμάτων του Κλείτου Η Προέλευση του Αρχαιοβοτανικού Υλικού του Κλείτου Κοζάνης Συνοπτικά ΤΑ ΦΥΤΑ ΠΟΥ ΕΝΤΟΠΙΣΤΗΚΑΝ ΣΤΟΝ ΟΙΚΙΣΜΟ ΚΑΙ ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥΣ Οι Χρήσεις των Φυτών Ανίχνευση Αγροτικών Πρακτικών ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΟΥ ΚΛΕΙΤΟΥ ΜΕ ΑΛΛΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 113 ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ -ΕΠΙΛΟΓΟΣ 116 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 117 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 137 4

5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Κατ αρχήν θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κ. Σουλτάνα- Μαρία Βαλαμώτη για την ανάθεση του υλικού και για την καθοδήγησή της καθ όλη τη μελέτη του. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τη Δρ. Χριστίνα Ζιώτα υπεύθυνη της ανασκαφής του Κλείτου που μου εμπιστεύτηκε τη μελέτη του αρχαιοβοτανικού υλικού καθώς επίσης και για την αμέριστη βοήθειά της καθ όλη τη διάρκεια της μελέτης. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω και στην Δρ. Γεωργία Καραμήτρου- Μεντεσίδη που μου παρείχε κάθε δυνατή βοήθεια στη μελέτη του υλικού. Οφείλω επίσης ένα μεγάλο ευχαριστώ στην Αγγελική Καραθάνου για τη βοήθειά της στην ανίχνευση μεγάλου μέρους του υλικού επίπλευσης. Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τους αρχαιολόγους Κυριακή Κούκου, Δήμητρα Κωτσαχρήστου, Υπαπαντή Τσαπάρη, Ξανθίππη Κακαράνη, Άννα Κωσταντινίδου, Γιώργο Γκεβρέκη και Δάφνη Νικολαϊδου για τη διαλογή στο βαρύ υπόλοιπο των δειγμάτων. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, τους γονείς μου Ευάγγελο και Ευαγγελία και τον σύζηγό μου Απόστολο για την αμέριστη συμπαράστασή τους καθ όλη τη διάρκεια μελέτης και συγγραφής της παρούσας εργασίας. 5

6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Άποψη του Νομού Κοζάνης. Η Κοζάνη και ο οικισμός του Κλείτου. Εικόνα 2: Άποψη του Νομού Κοζάνης. Διακρίνεται η Κοζάνη, ο Κλείτος, η Πτολεμαϊδα και το λιγνιτωρυχείο της ΔΕΗ. Εικόνα 3: Συνολικό σχέδιο της ανασκαφής του Κλείτου 1 και Κλείτου 2. (Ευχαριστώ θερμά την υπεύθυνη της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα για την παραχώρηση του σχεδίου) Εικόνα 4: Σχέδιο της ανασκαφής του Κλείτου 1. Διακρίνονται τα κτίσματα του οικισμού, το σημείο των ρωμαϊκών ταφών και κάποιες Νεολιθικές ταφές. (Ευχαριστώ θερμά την υπεύθυνη της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα για την παραχώρηση του σχεδίου) Εικόνα 5: Σχέδιο της ανασκαφής του Κλείτου 2. Διακρίνονται 3 κτίσματα του οικισμού καθώς επίσης και τάφροι στα όρια του οικισμού. (Ευχαριστώ θερμά την υπεύθυνη της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα για την παραχώρηση του σχεδίου) Εικόνα 6: Φωτογραφία της διαδικασίας του νεροκόσκινου στην ανασκαφή του Κλείτου. Εικόνα 7: Φωτογραφία της διαδικασίας του νεροκόσκινου στην ανασκαφή του Κλείτου. Εικόνα 8: Τα κόσκινα που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγκράτηση του υλικού των δειγμάτων του Κλείτου. Εικόνα 9: Το στερεοσκόπιο που χρησιμοποιήθηκε για τη διαλογή των δειγμάτων. Εικόνα 10: Το βαρύ υπόλοιπο ενός πλούσιου δείγματος σε σπόρους λαθουριού. Εικόνα 11: Σπόροι δίκοκκου σιταριού από τον οικισμό του Κλείτου. Εικόνα 12: Σπόροι μονόκοκκου σιταριού από τον οικισμό του Κλείτου. Εικόνα 13: Σπόροι κριθαριού από τον οικισμό του Κλείτου 2. Εικόνα 14: Σπόροι Λαθουριού. Εικόνα 15: Σπόροι Ρόβης. Εικόνα 16: Σπόροι Σαμπούκου. Εικόνα 17: Δίχαλο Νέου τύπου σιταριού Εικόνα 18: Σχέδιο του κτιρίου Α. Στο σχέδιο αποτυπώνονται τα όρια του κτιρίου Α και ο εξωτερικός του χώρος με τους λάκκους και τις κατασκευές. (Παραχώρηση της υπεύθυνης της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα.) Εικόνα 19 : Ιστογράμματα που δείχνουν την αναλυτική σύσταση των δειγμάτων στο εσωτερικό του Κτιρίου Α του Κλείτου 1. 6

7 Εικόνα 20: Ιστόγραμμα που δείχνει τη σύσταση του δείγματος ΝΚ 80, το οποίο περιέχει >30 φυτικά κατάλοιπα, σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών. Εικόνα 21: Σχέδιο του κτιρίου Α, σε κύκλο διακρίνεται η κυκλική κατασκευή που εντοπίστηκε στο εσωτερικό του κτιρίου Α Εικόνα 22: Ιστόγραμμα το οποίο δείχνει την αναλυτική σύσταση του δείγματος ΝΚ 108 από την κυκλική κατασκευή στο εσωτερικό του κτιρίου Α. Εικόνα 23: Ιστογράμματα που αποδίδουν τη σύσταση κάθε δείγματος σε φυτικά κατάλοιπα από το εξωτερικό του κτιρίου Α. (Με αστερίσκο σημειώνονται τα δείγματα που περιέχουν <30 φυτικά κατάλοιπα.) Εικόνα 24: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την σύσταση των δειγμάτων που περιέχουν >30 σπόρους σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών Εικόνα 25 :Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την αναλυτική σύσταση των δειγμάτων του λάκκου 1 από το εξωτερικό του κτιρίου Α Εικόνα 26: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την σύσταση των δειγμάτων που περιέχουν >30 σπόρους σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών Εικόνα 27 : Ιστόγραμμα που δείχνει την αναλυτική σύσταση του δείγματος ΝΚ 102 που προέρχεται από την κατασκευή 1 στο εξωτερικό του κτιρίου Α Εικόνα 28:Ιστόγραμμα που αποδίδει τη σύσταση του δείγματος ΝΚ 102 σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών. Εικόνα 29: Ιστόγραμμα που δείχνει την αναλυτική σύσταση του δείγματος ΝΚ 126 που προέρχεται από την κατασκευή στο εξωτερικό του κτιρίου Α Εικόνα 30 : Ιστόγραμμα που αποδίδει τη σύσταση του δείγματος ΝΚ 126 σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών. Εικόνα 31: Ιστόγραμμα που δείχνει την αναλυτική σύσταση του δείγματος ΝΚ 209 που προέρχεται από την κατασκευή στο εξωτερικό του κτιρίου Α Εικόνα 32: Ιστόγραμμα που αποδίδει τη σύσταση του δείγματος ΝΚ 209 σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών. Εικόνα 33: Σχέδιο στο οποίο αποτυπώνεται το κτίριο Β. Αποτυπώνονται τα όρια του κτιρίου Β και ο εξωτερικός του χώρος με τους λάκκους και τις κατασκευές. (Παραχώρηση της υπεύθυνης της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα.) Εικόνα. 34: Ιστογράμματα τα οποία δείχνουν την αναλυτική σύσταση των δειγμάτων από το εξωτερικό του κτιρίου Β. Εικόνα 35: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την σύσταση των δειγμάτων από το εξωτερικό του κτιρίου Β, που περιέχουν >30 σπόρους, σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών 7

8 Εικόνα 36: Ιστόγραμμα που δείχνει την αναλυτική σύσταση του δείγματος ΝΚ 13 του λάκκου 1 από το εξωτερικό του κτιρίου Β Εικόνα 37: Ιστόγραμμα που αποδίδει τη σύσταση του δείγματος ΝΚ 13 σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών Εικόνα 38: Σχέδιο στο οποίο αποτυπώνεται το κτίριο Ι. Αποτυπώνονται τα όρια του κτιρίου Ι και ο εξωτερικός του χώρος με τους λάκκους και τις κατασκευές. (Παραχώρηση της υπεύθυνης της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα.) Εικόνα. 39: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την αναλυτική σύσταση των δειγμάτων εξωτερικά του κτιρίου Ι. Εικόνα 40: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την σύσταση των δειγμάτων από το εξωτερικό του κτιρίου Ι, που περιέχουν >30 σπόρους, σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών Εικόνα 41: Σχέδιο στο οποίο αποτυπώνεται το κτίριο Η. Αποτυπώνονται τα όρια του κτιρίου Η και ο εξωτερικός του χώρος με τους λάκκους και τις κατασκευές. (Παραχώρηση της υπεύθυνης της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα.) Εικόνα. 42: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την αναλυτική σύσταση των δειγμάτων εξωτερικά του κτιρίου Η. Εικόνα 43 : Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την σύσταση των δειγμάτων από το εξωτερικό του κτιρίου Η, που περιέχουν >30 σπόρους, σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών Εικόνα 44: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την αναλυτική σύσταση των δειγμάτων του λάκκου 1 από το εξωτερικό των κτιρίων Γ& Δ. Εικόνα 45: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την σύσταση των δειγμάτων του λάκκου 1 από το εξωτερικό των κτιρίων Γ& Δ, που περιέχουν >30 σπόρους, σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών Εικόνα 46: Σχέδιο στο οποίο αποτυπώνεται τα κτίρια Γ & Δ. Αποτυπώνονται τα όρια των παραπάνω κτιρίων και ο εξωτερικοί χώροι ενδιάμεσα με τους λάκκους και τις κατασκευές. (Παραχώρηση της υπεύθυνης της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα.) Εικόνα: 47 Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την αναλυτική σύσταση των δειγμάτων εξωτερικά των κτιρίων Γ & Δ Εικόνα 48: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την σύσταση των δειγμάτων από το εξωτερικό των κτιρίων Γ & Δ, που περιέχουν >30 σπόρους, σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών Εικόνα 49: Ιστόγραμμα το οποίο αποδίδει τη σύσταση του δείγματος ΝΚ113 από την κατασκευή της τομής ΙΕ8 σε φυτικά κατάλοιπα. Εικόνα 50: Ιστόγραμμα το οποίο αποδίδει τη σύσταση του δείγματος ΝΚ 113 από την κατασκευή της τομής ΙΕ8 σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών. 8

9 Εικόνα 51: Σχέδιο που αποδίδει τις δύο κατασκευές που εντοπίστηκαν στην τομή ΙΕ9 (Παραχώρηση της υπεύθυνης της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα.) Εικόνα 52: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την αναλυτική σύσταση των δειγμάτων των κατασκευών της τομής ΙΕ9. Εικόνα 53: Σχέδιο του κτίσματος 3 του Κλείτου 2. (Παραχώρηση της υπεύθυνης της ανασκαφής Χρ. Ζιώτα.) Εικόνα 54: Ιστογράμματα τα οποία αποδίδουν την αναλυτική σύσταση των δειγμάτων από το δάπεδο του κτίσματος 3 στον Κλείτο 2. Εικόνα 55: Ιστόγραμματα τα οποία αποδίδουν τη σύσταση των δειγμάτων από το δάπεδο του κτίσματος 3 στον Κλείτο 2, σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Ενοποιήσεις δειγμάτων προσδιορισμού για τη στατιστική ανάλυση των δειγμάτων. ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Αναλογία λεπύρων-σπόρων για το σύνολο των δειγμάτων που συμπεριλήφθηκαν στην έρευνα. ΠΙΝΑΚΑΣ 3: Περιεκτικότητα του κάθε δείγματος σε αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα ανά λίτρο χώματος. ΠΙΝΑΚΑΣ 4: Ομαδοποίηση των άγριων ειδών/ζιζανίων με βάση τα οικολογικά τους χαρακτηριστικά. ΠΙΝΑΚΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Κατάλογος αναλυτικής σύστασης των δειγμάτων που συμπεριλήφθηκαν στην έρευνα. ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Κατάλογος εκτίμησης περιεκτικότητας των δειγμάτων σε αρχαιοβοτανικά μέρη. 9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα τελευταία χρόνια η συλλογή δειγμάτων χώματος από τις αρχαιολογικές αποθέσεις με σκοπό τον εντοπισμό και τη μελέτη των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων γίνεται όλο και πιο συστηματική στην Ελλάδα. Τα φυτικά κατάλοιπα ήρθαν για κάποιο λόγο σε επαφή με τη φωτιά (είτε κατά το μαγείρεμα είτε κατά την επεξεργασία των φυτών, είτε ακόμη από τη χρήση τους ως καύσιμη ύλη) με αποτέλεσμα να διατηρηθούν στα αρχαιολογικά στρώματα μέχρι σήμερα. Η μελέτη των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων μπορεί να φωτίσει ποικίλες όψεις της εκμετάλλευσης των φυτών από τους προϊστορικούς ανθρώπους. Πιο συγκεκριμένα, μας βοηθά να κατανοήσουμε τη χρήση των φυτών στη διατροφή τόσο των ανθρώπων όσο και των ζώων, την ενδεχόμενη χρήση τους ως καύσιμη ύλη, τη χρήση τους ως φάρμακα κ.α. Επιπλέον, η μελέτη των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων μπορεί να φωτίσει διάφορες όψεις των αγροτικών συστημάτων του παρελθόντος. Προσφέρονται για τη διερεύνηση των μεθόδων καλλιέργειας που εφάρμοζαν οι προϊστορικοί γεωργοί όπως ο χρόνος σποράς και θερισμού, η άροση και το ξεβοτάνισμα. Η διάταξη των οικισμών συνδέεται στενά με την κοινωνική και οικονομική οργάνωση. Με βάση τα όσα είναι γνωστά από τους εκτεταμένους οικισμούς και από τους οικισμούς με τη μορφή τούμπας, δίνουν τη δυνατότητα διερεύνησης της γεωργικής οικονομίας και της χρήσης του χώρου. Ανασυνθέτονται όψεις της καθημερινής ζωής και επιχειρείται η διερεύνηση του εποχικού κύκλου δραστηριοτήτων στον ίδιο τον οικισμό αλλά και πέρα από αυτόν. Ακόμη, η μελέτη των φυτικών καταλοίπων θέτει προς συζήτηση το ενδεχόμενο μιας εποχικής μετακίνησης μέρους ή όλου του πληθυσμού. Στην Ελλάδα η αρχαιοβοτανική έρευνα στηρίζεται κατά βάση στους προϊστορικούς οικισμούς, καθώς εκεί είχαμε μέχρι σήμερα τη μεγαλύτερη μέριμνα συστηματικής δειγματοληψίας χώματος με σκοπό την αρχαιοβοτανική μελέτη. Τα τελευταία χρόνια όμως γίνεται όλο και πιο κατανοητή η ανάγκη για περιβαλλοντικές έρευνες και από τους αρχαιολόγους που ειδικεύονται σε μεταγενέστερες περιόδους κάτι που θα ανοίξει το δρόμο προς τη μελέτη της διαχρονικής κατανόησης των καλλιεργειών. 10

11 Η παρούσα εργασία μέσα από τη μελέτη του αρχαιοβοτανικού υλικού, προερχόμενο από τον Κλείτο Κοζάνης, επιχειρεί να φέρει στο φως τους τρόπους επεξεργασίας και διαχείρισης των φυτών από τους κατοίκους του συγκεκριμένου οικισμού καθώς επίσης και τον τρόπο κατανάλωσης ή απόρριψης των φυτών που έφερε στο φως η αρχαιολογική έρευνα. Η έρευνα αφορά κυρίως τα όρια του συγκεκριμένου οικισμού επιχειρείται όμως και σύγκριση με άλλους οικισμούς της Βορείου Ελλάδος που μας έχουν δώσει πλούσιο αρχαιοβοτανικό υλικό. Το πρώτο κεφάλαιο κινείται σ ένα θεωρητικό πλαίσιο σχετικά με την έννοια του όρου αρχαιοβοτανική, το πεδίο έρευνας της αρχαιοβοτανικής επιστήμης καθώς επίσης και την ιστορία της αρχαιοβοτανικής έρευνας στην Ευρώπη. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις θέσεις που έχουν μελετηθεί αρχαιοβοτανικά στη βόρεια Ελλάδα μέχρι σήμερα και αναλύονται τα είδη που εντοπίζονται συχνά στις αρχαιολογικές αποθέσεις με βάση τη μέχρι τώρα έρευνα. Στη συνέχεια γίνεται μια συζήτηση σχετικά με τις διαφορές που παρατηρούνται στη διαχείριση των φυτικών καταλοίπων με βάση τον οικιστικό τύπο των οικισμών ενώ στο τέλος του κεφαλαίου συζητώνται οι πιθανότητες διατήρησης του αρχαιοβοτανικού υλικού με βάση τη χρήση τους και τους παράγοντες που μπορεί να το επηρεάσουν. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα δεδομένα από την Κίτρινη Λίμνη και το ευρύτερο περιβάλλον του οικισμού του Κλείτου ενώ δίνονται πληροφορίες για το κλίμα και τη βλάστηση της περιοχής τόσο στη σημερινή εποχή όσο και κατά το παρελθόν. Επίσης δίνονται πληροφορίες για την ανασκαφή του προϊστορικού οικισμού του Κλείτου. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται αναλυτικά οι μέθοδοι ανάλυσης και επιλογής των δειγμάτων της ανασκαφής για αρχαιοβοτανική μελέτη. Το πέμπτο κεφάλαιο αφορά στην αναλυτική σύσταση των δειγμάτων και συζητώνται πιθανές πηγές προέλευσης των φυτικών καταλοίπων με βάση τη σύσταση των δειγμάτων και την περιοχή προέλευσής τους. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα φυτά που εντοπίστηκαν στον οικισμό και συζητώνται οι χρήσεις τους και τα συμπεράσματα για ενδεχόμενες αγροτικές πρακτικές που εφάρμοζαν οι κάτοικοι του οικισμού. Τέλος στο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο με βάση τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα που εντοπίστηκαν στον οικισμό του Κλείτου γίνεται σύγκριση των δεδομένων με άλλες θέσεις της Νεολιθικής περιόδου που έχουν μελετηθεί αρχαιοβοτανικά και μια μικρή συζήτηση των τελικών συμπερασμάτων. 11

12 1.1 ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Αρχαιοβοτανική είναι η επιστήμη που μελετά τα φυτικά κατάλοιπα του παρελθόντος. Εκτός από τον όρο Αρχαιοβοτανική όμως θα συναντήσουμε στη βιβλιογραφία εναλλακτικά τον όρο Παλαιοεθνοβοτανική. Το 1895 ο J. W. Harsberger, χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο Εθνοβοτανική για να περιγράψει τη χρήση των φυτών από τους Ιθαγενείς της Αυστραλίας. Ο όρος Παλαιοεθνοβοτανική ο οποίος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1959 από τον Hans Helbaek (Helbaek 1959), είναι ένας ειδικός κλάδος της εθνοβοτανικής που μελετά τη σχέση ανθρώπων - φυτών μέσα από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα, όπως σπόρους, φυτόλιθους, μελέτη της γύρης κ.α (Pearsall 1989, σελ.1-2) ενώ σύμφωνα με τα λόγια του Ford ( Ford 1979) Παλαιοεθνοβοτανική είναι η ανάλυση και ερμηνεία της αλληλεπίδρασης μεταξύ ανθρώπων και φυτών με την οποιαδήποτε χρήση των φυτών (Pearsall 1989, σελ. 2). Τέλος η J. Renfrew ορίζει τον όρο Παλαιοεθνοβατική ως την επιστήμη που μελετά τα κατάλοιπα των φυτών που εντοπίζονται σε αρχαιολογικές αποθέσεις τα οποία καλλιεργήθηκαν ή χρησιμοποιήθηκαν από τον άνθρωπο κατά το παρελθόν (Renfrew 1973, σελ. 1). Στη ΝΔ Ευρώπη ( Γαλλία, Ισπανία και Ιταλία) ο όρος Καρπολογία χρησιμοποιείται εναλλακτικά για να περιγράψει τη μελέτη των φυτικών καταλοίπων (Megaloudi 2006 σελ. 5). Πάντως σήμερα ο όρος που χρησιμοποιείται κατά βάση από την επιστημονική κοινότητα για να περιγράψει τη μελέτη τω φυτικών καταλοίπων είναι Αρχαιοβοτανική και θα χρησιμοποιηθεί στην παρούσα εργασία για να περιγράψει τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα που έφερε στο φώς η ανασκαφή του προϊστορικού οικισμού του Κλείτου. 12

13 Η Αρχαιοβοτανική επιστήμη λοιπόν περιλαμβάνει τόσο τα φυτικά κατάλοιπα τα οποία είναι ορατά με γυμνό μάτι (μακροκατάλοιπα) όσο και αυτά που δεν είναι ορατά με γυμνό μάτι (μικροκατάλοιπα). Η πρώτη κατηγορία εμπεριέχει τα αποξηραμένα/ μουσκεμένα / ανοργανοποιημένα ή απανθρακωμένα μέρη των φυτών όπως είναι οι σπόροι, οι καρποί και τα άχυρα. Η δεύτερη κατηγορία αφορά στην ανάλυση φυτολίθων, γυρεόκοκκων και διατόμων, τα οποία επίσης μπορούν να συμβάλουν στην ανασύνθεση της διατροφής (Renfrew & Bahn 2001, Pearsall 1989, Renfrew 1973 a). Οι φυτόλιθοι μάλιστα προσκολλώνται ορισμένες φορές στις άκρες των λίθινων εργαλείων κι έτσι η μελέτη τους μπορεί να μας δώσει πληροφορίες για τα φυτά στα οποία χρησιμοποιήθηκαν τα εργαλεία, βέβαια υπάρχει το ενδεχόμενο τα φυτά αυτά να μην χρησιμοποιήθηκαν ως τροφή ( Renfrew & Bahn 2001, σελ. 280). Τα φυτικά κατάλοιπα που εντοπίζονται στις αρχαιολογικές αποθέσεις διατηρούνται κάτω από ειδικές συνθήκες διατήρησης. Σημαντικό ρόλο στον τρόπο διατήρησής τους παίζουν τόσο περιβαλλοντικοί παράγοντες όσο και η ανθρώπινη δραστηριότητα. Τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα είναι δυνατό να διατηρηθούν μέσω της απανθράκωσης, της μερικής ή ολικής αντικατάστασής τους από ορυκτά, σε συνθήκες έντονης ξηρασίας ή έντονης υγρασίας. Επίσης σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν εντοπιστεί σπόροι αποτυπωμένοι σε αγγεία. Αυτό είναι πιο πιθανό να συμβεί στα χειροποίητα κεραμικά αγγεία. Φαίνεται πως η επεξεργασία των αγγείων λάμβανε χώρα κοντά σε εστίες οι οποίες χρησιμοποιούνταν συγχρόνως και για το μαγείρεμα κι έτσι τυχαία κάποιοι σπόροι λόγω κάποιου μαγειρικού ατυχήματος κατέληξαν στον υγρό πηλό με σκοπό να διατηρηθούν και να εντοπιστούν στα τοιχώματα των αγγείων (Renfrew 1973, σελ. 15). Φυτικά κατάλοιπα τέλος είναι πιθανό να εντοπιστούν στα ανθρώπινα ή ζωϊκά περιττώματα, στους κοπρόλιθους, όπου αυτοί σώζονται. Ο εντοπισμός τους μας παρέχει άμεσα στοιχεία που αφορούν στη διατροφή των ανθρώπων αλλά και των ζώων του παρελθόντος, δυστυχώς όμως σπάνια εντοπίζονται στις αρχαιολογικές αποθέσεις (Megaloudi 2006, σελ.9, Renfrew 1973, σελ. 8, Dennell 1976, σελ. 231). Η πλειονότητα πάντως των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων, που εντοπίζεται στις αρχαιολογικές αποθέσεις, στα περισσότερα μέρη του κόσμου έχουν τη μορφή μακροβοτανικών καταλοίπων, κυρίως απανθρακωμένων και σπανιότερα αποξηραμένων ή μουσκεμένων. Η καλή διατήρηση τους οφείλεται στην απουσία 13

14 υγρασίας ή αέρα που εμποδίζει τη δράση των μικροβίων της αποσύνθεσης (Renfrew & Bahn 2001 σελ. 274). 1.2 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Το ενδιαφέρον για αρχαιοβοτανικές αναλύσεις στην Ευρώπη ξεκίνησε το 1826 από τον Γερμανό αρχαιολόγο Carl Sigimund Kunth (1826), όταν μελέτησε αρχαιοβοτανικό υλικό προερχόμενο από Αιγυπτιακούς τάφους. Το 1878 ο Δανός γεωλόγοςφυσιοδίφης Oswald Heer, μελέτησε υλικό από διάφορους λιμναίους οικισμούς της Ελβετίας (Renfrew 1973, σελ. 1). Η έρευνα και το ενδιαφέρον για τα μακροβοτανικά κατάλοιπα συνεχίστηκε στα τέλη του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20 ου αι. στην Ευρώπη σε οικισμούς της Ελβετίας, της κεντρικής Ευρώπης, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Ελλάδας, της Ανατολής, της Αιγύπτου, καθώς επίσης και των ακτών του Περού (Pearsall 1989, σελ. 4). Από το 1950 και εξής οι Ευρωπαίοι αρχαιοβοτανολόγοι άρχισαν να ενδιαφέρονται για αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα πέρα από την περιοχή τους κι έτσι ξεκίνησαν ερευνητικά προγράμματα για τον εντοπισμό αρχαιοβοτανικών καταλοίπων σε θέσεις της Εγγύς Ανατολής με σκοπό να δώσουν απάντηση σε ερωτήματα που αφορούν στην εξημέρωση των φυτών και στη διάδοσή τους στην Ευρώπη (Renfrew 1973, σελ. 2). Από τους πρώτους επιστήμονες που διεξήγαγαν έρευνες στο αρχαιοβοτανικό υλικό θέσεων της Εγγύς Ανατολής ήταν ο Hans Helbaek σε συνεργασία με τον R. J. Braidwood στο Ιράκ και οι F. Hole και Κ. Flannery στο ΝΔ Ιράν. Στα μέσα του 20 ου αιώνα η Νέα Αρχαιολογία οδήγησε τους ερευνητές στη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και στην έρευνα της αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρώπων και του φυσικού περιβάλλοντος. Η Διαδικαστική Αρχαιολογία δεν ήθελε απλώς να περιγράψει το παρελθόν αλλά να ερμηνεύσει τις αλλαγές του παρελθόντος. Οι υποστηρικτές της (ενδεικτικά: Flannery 1967, Clarke 1973, Binford 1968), θεωρούσαν πως τα συμπεράσματα θα πρέπει να βασίζονται σε ένα σαφές πλαίσιο λογικών επιχειρημάτων. Βασίστηκαν σε σύγχρονες ιδέες, μέσα στα πλαίσια της φιλοσοφίας της επιστήμης όπου για να είναι έγκυρα τα συμπεράσματα θα πρέπει να είναι ανοιχτά στον έλεγχο. Kάτι τέτοιο είχε θετικό αντίκτυπο στη μελέτη των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων, αφού η μελέτη του αρχαίου περιβάλλοντος αποκτά πλέον κεντρική σημασία. Οι αλλαγές που επέφερε η Νέα Αρχαιολογία αφορούν τόσο στη μεθοδολογία της δειγματοληψίας του αρχαιοβοτανικού υλικού όσο και στην 14

15 ερμηνεία του. Οι συσκευές επίπλευσης, η χρήση των οποίων έγινε γνωστή τη δεκαετία του 70 για τη συλλογή των φυτικών καταλοίπων έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στη μεθοδολογία της συλλογής αρχαιοβοτανικών καταλοίπων. Οι σπόροι που πλέον συλλέγονται με τη μέθοδο της επίπλευσης θα δώσουν πιο αντιπροσωπευτικές ενδείξεις για τα είδη των φυτών που ήταν παρόντα κατά την αρχαιότητα ( French 1971, Jarman et al. 1972). Στην Ελλάδα το ενδιαφέρον για την έρευνα των φυτικών καταλοίπων άρχισε να γίνεται έντονο κατά τη δεκαετία του Υπήρχαν και πιο πριν βέβαια κάποιες απόπειρες στην αναζήτηση και αναγνώριση σπόρων, όπως για παράδειγμα όταν το 1878 ακόμη ο Μ. Καλοκαιρινός αναγνώρισε απανθρακωμένα μπιζέλια και φασόλια σε πιθάρια στην Κνωσσό (Evans ). Μέχρι τότε όμως αυτό που ουσιαστικά γινόταν ήταν απλά η καταγραφή της παρουσίας των σπόρων στις διάφορες αρχαιολογικές θέσεις ενώ δεν εφαρμοζόταν από τους ανασκαφείς κάποια ιδιαίτερη μέθοδος συλλογής των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων παρά μόνο συλλέγονταν αυτοί που ήταν άμεσα ορατοί ή εντοπίζονταν τυχαία σε πλούσιες συγκεντρώσεις, μέσα σε αγγεία ή δάπεδα σπιτιών. Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον για την αρχαιοβοτανική έρευνα γίνεται όλο και πιο έντονο. Ο κατάλογος των θέσεων στις οποίες έχουν γίνει αρχαιοβοτανικές αναλύσεις, έχει αυξηθεί σημαντικά. Η εθνογραφική παρατήρηση (Hillman 1981, 1984, 1985, Jones 1984a) και η πειραματική αρχαιολογία (Boardman & Jones 1990, Mangafa & Kotsakis 1996, Smith & Jones 1990, Valamoti & Charles 2005) έρχονται πλέον να ενισχύσουν τις δυνατότητες της αρχαιοβοτανικής επιστήμης. Επιπλέον επιχειρείται η διερεύνηση της συμβολικής διάστασης της τροφής (ενδεικτικά Dietler 2001, Halstead & Barret 2004) των τρόπων επεξεργασίας της τροφής καθώς επίσης και των τρόπων μαγειρέματος (Valamoti 2002, 2003, Valamoti et al. 2008). Τέλος γίνεται προσπάθεια προσέγγισης της προϊστορικής κουζίνας, των γεύσεων και των αισθήσεων, να εντοπιστούν δηλαδή οι χρήσεις των φυτών αυτών με βάση τις ιδιότητές τους ( Βαλαμώτη 2009). 2. ΤΑ ΦΥΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ 15

16 2.1 ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΟΥ ΜΕΛΕΤΗΘΗΚΑΝ ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΑ Το έντονο ενδιαφέρον για αρχαιοβοτανικές έρευνες οικισμών της Νεολιθικής ( π.χ) και της Εποχής Χαλκού ( π.Χ περίπου) του ελλαδικού χώρου τα τελευταία χρόνια, έχει συμβάλλει κατά πολύ στις γνώσεις μας για τα φυτικά συστατικά της διατροφής των κοινωνιών της Προϊστορικής περιόδου στη Βόρεια Ελλάδα. Κάποιες από τις θέσεις της βόρειας Ελλάδας που μας έχουν δώσει μέχρι στιγμής πληροφορίες για τα φυτικά κατάλοιπα της Νεολιθικής περιόδου είναι: τα Σέρβια (Hubbard 1979, Hubbard and Housley 2001), ο Μακρύγιαλος στην Πιερία ( Βαλαμώτη 1999α), η Νέα Νικομήδεια στην Ημαθία (Van Zeist and Bottema 1971), οι Σιταγροί (Renfrew 1971, J.Renfrew 2003), η Όλυνθος (Μυλωνάς 1929), τα Γιαννιτσά Β (Βαλαμώτη 1992α,1995), η Θέρμη Β (Βαλαμώτη 1992β), το Ντικιλί Τας (Βαλαμώτη και Μαγκαφά 1996), ο Αρκαδικός (Βαλαμώτη 1998), το Μάνδαλο (Valamoti and Jones 2003), η Άψαλος (Βαλαμώτη 2003 α,2006 ) η Μάκρη (Valamoti 2004), η Τούμπα Κρεμαστή Κοιλάδας (Καραθάνου & Βαλαμώτη 2008). Πέρα από τις Νεολιθικές θέσεις υπάρχουν και αρκετοί οικισμοί της Εποχής Χαλκού που μας έχουν δώσει αρχαιοβοτανικές πληροφορίες όπως είναι : η Δήμητρα (Renfrew J. 1997), το Αρχοντικό (Βαλαμώτη 1993,1997), ο Καστανάς (Kroll 1983), ο Άγιος Μάμας (Kroll 1999, 2008), η Τούμπα Θεσσαλονίκης (Εποχή Χαλκού) και η Μεσημεριανή Τούμπα (Βαλαμώτη 2002 α, Valamoti 2002 b), η Άσσηρος ( Jones et al. 1986). Η αρχαιοβοτανική έρευνα των οικισμών μας έχει δώσει πολλά στοιχεία σχετικά με τα είδη των φυτών που φαίνεται να κυριαρχούσαν κατά τη νεολιθική περίοδο στη Βόρεια Ελλάδα. Παρακάτω ακολουθεί μια γενική συζήτηση για τα είδη των φυτών που έχουν εντοπιστεί στις αρχαιολογικές αποθέσεις και τους τρόπους διαχείρισής τους από τους προϊστορικούς κατοίκους των οικισμών. 16

17 2.2 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΣΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ Τα είδη που συναντούμε συχνά στις αρχαιολογικές αποθέσεις αφορούν στα δημητριακά, στα όσπρια, διάφορα φρούτα και καρπούς αλλά και στα άγρια είδη που προφανώς συλλέγονταν από το ευρύτερο περιβάλλον του οικισμού. Τα είδη αυτά, τα οποία αναφέρονται παρακάτω, εμφανίζονται σχεδόν σε όλους τους οικισμούς που έχουν μελετηθεί μέχρι τώρα, με μεγαλύτερη ή μικρότερη συχνότητα. Τα δημητριακά, βασικό είδος διατροφής στον ελλαδικό χώρο μέχρι και σήμερα, φαίνεται να έπαιζαν σημαντικό ρόλο και στη διατροφή των προϊστορικών ανθρώπων αφού κατά βάση αυτά είναι που εντοπίζονται σε μεγαλύτερο ποσοστό στις αρχαιολογικές αποθέσεις. Τα ντυμένα δημητριακά που έχουν προσδιοριστεί στη Νεολιθική είναι το μονόκοκκο σιτάρι (Triticum monococcum L.), το δίκοκκο σιτάρι (Triticum dicoccum Schuebl.), το σιτάρι νέου τύπου. Το σιτάρι νέου τύπου αποκαλύφτηκε πρόσφατα σε οικισμούς της βόρειας Ελλάδας. Ως προς τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά φαίνεται να διαφέρει από τα υπόλοιπα είδη που έχουν εντοπιστεί στην Ελλάδα ενώ λέπυρα τέτοιου τύπου έχουν εντοπιστεί σε Νεολιθικές θέσεις και θέσεις της Εποχής Χαλκού στην Τουρκία, την Ουγγαρία, την Αυστρία και τη Γερμανία ( Jones et al. 2000). Tο σιτάρι νέου τύπου σε όσες θέσεις έχει εντοπιστεί (π.χ Μάκρη, Αρκαδικός, Μακρύγιαλος) αντιπροσωπεύεται μόνο από λέπυρα, δεν γνωρίζουμε τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των σπόρων καθώς δεν έχουν εντοπιστεί μέχρι στιγμής σπόροι οι οποίοι να προσδιορίζονται με ακρίβεια ως σπόροι του σιταριού νέου τύπου. Όσον αφορά την επιλογή των κατοίκων στην ποικιλία των δημητριακών, σε θέσεις όπως η Μάκρη, ο Μακρύγιαλος, το Ντικιλί Τας, κυριαρχεί το μονόκοκκο σιτάρι σε σχέση με το δίκοκκο. Στην Άψαλο της Μακεδονίας έντονη είναι η παρουσία του μονόκοκκου και του σιταριού νέου τύπου. Στο Μάνδαλο το δίκοκκο σιτάρι εμφανίζεται σε μεγαλύτερη ποσότητα απ ότι το μονόκοκκο (Βαλαμώτη 2009). Η επιλογή του ενός είδους έναντι του άλλου έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον των ερευνητών. Στο τελευταίο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας γίνεται αναφορά στο θέμα αυτό. Από την κατηγορία των γυμνών δημητριακών έχει εντοπιστεί το κοινό ή/σκληρό σιτάρι καθώς επίσης και το κριθάρι. Το κοινό ή/σκληρό σιτάρι (T. aestivum/ durum) έχει εντοπιστεί σποραδικά σε ορισμένες μόνο θέσεις της νεολιθικής περιόδου, όπως τα Γιαννιτσά Β στη Μακεδονία, στη Μάκρη του Έβρου, το Αρκαδικό Δράμας, τους Σιταγρούς (Βαλαμώτη 2009, σελ.52), δεν φαίνεται όμως να κυριαρχεί κατά τη Νεολιθική περίοδο. Αντίθετα με βάση κάποια ευρήματα από την Άσσηρο και από στρώματα της Εποχής Χαλκού στους Σιταγρούς, η εικόνα αυτή εν 17

18 μέρει δείχνει να ανατρέπεται σε αυτή την περίοδο. Τέλος ένα ακόμη δημητριακό το οποίο έχει εντοπιστεί στους προϊστορικούς οικισμούς είναι το κριθάρι (Hordeum sp.), δίστοιχο και εξάστοιχο, ντυμένο και γυμνό. Σε σχέση με τα ντυμένα σιτηρά φαίνεται να έχει περιορισμένη παρουσία. Στους οικισμούς όμως που υπάρχουν αποθηκευτικοί χώροι το κριθάρι κάνει αισθητή την παρουσία του ενώ φαίνεται να έχει περιορισμένη παρουσία στις αποθέσεις που κυριαρχούν τα λέπυρα. Κάτι τέτοιο ίσως να σχετίζεται με την περιορισμένη δυνατότητα απανθράκωσής τους (Boardman & Jones 1990) ή με τη διαφορετική διαχείριση των υποπροϊόντων της επεξεργασίας τους σε σχέση με τα ντυμένα δημητριακά (Βαλαμώτη 2009, σελ.53). Έχει εντοπιστεί σε περιοχές όπως η Νέα Νικομήδεια, τα Σέρβια, το Αρκαδικό, το Ντικιλί Τας, τους Σιταγρούς (Βαλαμώτη 2009, σελ. 53). Στην εποχή του Χαλκού εκτός από τα παραπάνω είδη, φαίνεται να προστίθενται το σιτάρι σπέλτα και το κεχρί. Πέρα από τα δημητριακά τη διατροφή των προϊστορικών κατοίκων φαίνεται πως συμπλήρωναν τα όσπρια. Τα όσπρια συμπλήρωναν τη διατροφή με αναγκαία στοιχεία για τον ανθρώπινο οργανισμό, όπως οι πρωτεϊνες. Από τα είδη που έχουν εντοπιστεί φαίνεται πως κυρίαρχη είναι η φακή (Lens culinaris), είναι το πιο συχνό εύρημα αφού εντοπίζεται σχεδόν σε όλους τους οικισμούς που έχουν μελετηθεί μέχρι σήμερα. Συχνά επίσης εντοπίζονται : το λαθούρι (Lathyrus sativus / L. cicera), η ρόβη (Vicia ervilia), το μπιζέλι (Pisum sativum). Φυσικά δε λείπουν από το διαιτολόγιο μια ποικιλία φρούτων και οι καρπών τα οποία δεν φαίνεται να καλλιεργούνται αλλά συλλέγονται από την ευρύτερη περιοχή του οικισμού. Τα φρούτα και οι καρποί που συνήθως εντοπίζονται είναι: το κράνο (Cornus mas), το βατόμουρο (Rubus fruticosus), τα σύκα (Ficus carica L.), τα σταφύλια (Vitis vinifera L.), τα αμύγδαλα (Amygdalus communis bl.), τα αχλάδια (Pyrus sp.) κ.α, τα οποία συλλέγονταν από την άγρια βλάστηση, ίσως όχι μόνο για τη θρεπτική τους αξία αλλά και τις αρωματικές, θεραπευτικές ή ελαιοδοτικές τους ιδιότητες. Τέλος τη διατροφή φαίνεται να συμπλήρωναν είδη της άγριας χλωρίδας, τα οποία πρόσφεραν με τη σειρά τους ποικιλία στις γεύσεις και αναγκαία συστατικά στον ανθρώπινο οργανισμό. Συνήθως όμως εντοπίζονται μικρές ποσότητες των ειδών αυτών κάτι που δεν μας βοηθά στο να εξακριβώσουμε τον ακριβή ρόλο που έπαιζαν στη διατροφή. Ο κατάλογος των φυτών που έχουν εντοπιστεί στον ελλαδικό χώρο, τόσο κατά τη Νεολιθική όσο και κατά την Εποχή του Χαλκού όπως φαίνεται παραπάνω, μαρτυρεί μία ποικίλα βάση οικονομικής επιβίωσης. Η ποικιλία αυτή έχει θεωρηθεί ως μια στρατηγική των προϊστορικών γεωργών, με σκοπό να μειώσουν τον κίνδυνο κάποιας αποτυχίας της γεωργικής παραγωγής (Halstead 1990, Forbes 1976). 18

19 2.3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΤΥΠΟ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Δύο είναι οι τύποι της οικιστικής οργάνωσης των προϊστορικών οικισμών που συνυπάρχουν στο βορειοελλαδικό χώρο, η τούμπα και ο εκτεταμένος επίπεδος οικισμός (Andreou et al. 1996). Οι τούμπες είναι ο τυπικός νεολιθικός οικισμός που είναι γνωστός όχι μόνο από τη Μακεδονία και τη Θράκη αλλά και από άλλες αρχαιολογικές θέσεις της Ελλάδας, των Βαλκανίων και της Εγγύς Ανατολής. Οι τούμπες έχουν τη μορφή τεχνητών γηλόφων (τούμπες) με μεγαλύτερο ή μικρότερο ύψος, με σαφή όρια τα οποία ταυτίζονται με τις πλαγιές του γηλόφου (Kotsakis 1994 & 1999). Έχουν συνήθως περιορισμένη έκταση, πυκνή εσωτερική διάταξη και μικρή αναλογικά επιφάνεια κοινόχρηστων χώρων. Αυτό που κάνει τους οικισμούς με τη μορφή τούμπας να διακρίνονται με χαρακτηριστικό τρόπο στο τοπίο είναι η κατακόρυφη ανάπτυξή τους. Η διαδικασία που θεωρείται υπεύθυνη για τη διαμόρφωση των τεχνητών αυτών γηλόφων είναι αυτή της συνεχούς κατοίκησης στο ίδιο σημείο για μεγάλο χρονικό διάστημα (Ανδρέου & Κωτσάκης 1986). Βασικές προϋποθέσεις για την κάθετη ανάπτυξή τους στο χώρο θεωρούνταν η χρήση του πηλού και του λίθου ως οικοδομικό υλικό και η επιμονή των κατοίκων να κτίζουν τα σπίτια τους από γενιά σε γενιά, στο ίδιο ακριβώς σημείο (Sherrat 1983). Η κατοίκηση στις τούμπες έχει συνδεθεί με τη μόνιμη εγκατάσταση των κατοίκων (Sherrat 1983, σελ. 192, Halstead 1999, σελ ). Λόγω του ότι οι γήλοφοι αυτοί διακρίνονται εύκολα από το ύψος τους, μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν ο μοναδικός οικιστικός τύπος στη Βόρεια Ελλάδα (Ανδρέου & Κωτσάκης 1986, σελ ). Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980 λοιπόν, κυριαρχούσε η άποψη ότι ο χαρακτηριστικός τύπος κατοίκησης στην περιοχή αυτή ήταν με τη μορφή τούμπας. Η έντονη αρχαιολογική δραστηριότητα τα τελευταία χρόνια στη βόρεια Ελλάδα πέρα από τους οικισμούς με τη μορφή τούμπας, διαπίστωσε την παράλληλη ύπαρξη των εκτεταμένων οικισμών (ενδεικτικά: Ανδρέου & Κωτσάκης 1986, 1994, Γραμμένος κ.α 1990, Παππά 1993, Παππά και Μπέσιος 1999). Οι οικισμοί με τη μορφή αυτή αναπτύσσονται οριζόντια, καλύπτουν μεγάλη έκταση, μεγαλύτερη απ ότι οι οικισμοί με τη μορφή τούμπας τουλάχιστον, και λόγω του ότι δεν είναι άμεσα ορατοί όπως οι τούμπες ανακαλύπτονται κυρίως με την επιφανειακή έρευνα. Χαρακτηριστικό των εκτεταμένων οικισμών αυτών είναι ότι τα σπίτια είναι αραιά κατανεμημένα με 19

20 ελεύθερους χώρους ανάμεσά τους οι οποίοι όπως έχει προταθεί αποτελούσαν καλλιεργήσιμες και βοσκήσιμες εκτάσεις. Οι ερμηνείες που προτάθηκαν για το συγκεκριμένο τύπο οργάνωσης δηλαδή εστιάζονται σε διαφορετική ενδοκοινοτική οργάνωση, σε ένα συγκεκριμένο τρόπο χρήσης της γης με τους αγρούς να παρεμβάλλονται μεταξύ των οικημάτων (Chapman 1989 σελ.38, Andreou and Kotsakis 1994, σελ.20). Πρόσφατες έρευνες εκτεταμένων οικισμών έδειξαν ασυνέχειες στη στρωματογραφία κάτι που όπως έχει προταθεί, αντικατοπτρίζει μια <<μετακινούμενη>> χρήση του χώρου με τη σταδιακή οριζόντια μετατόπιση των οικημάτων κατά την ανοικοδόμησή τους (Ανδρέου & Κωτσάκης 1986, Andreou and Kotsakis 1994). Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Chapman (1989) οι οικισμοί που τελικά εξελίχθηκαν σε τούμπες ίσως στα πρώτα στάδια της κατοίκησής τους να μην διέφεραν ιδιαίτερα από τους εκτεταμένους οικισμούς. Η διαφορά βέβαια στην έκταση που καταλαμβάνουν οι οικισμοί με τη μορφή τούμπας και οι εκτεταμένοι οικισμοί δεν μπορεί να είναι αμελητέα. Πάντως η σχέση των οικιστικών τύπων δεν είναι προς το παρόν ξεκάθαρη. Χρειάζεται περισσότερη έρευνα οικισμών και των δύο τύπων για να υπάρξει μια πιο ξεκάθαρη εικόνα σχετικά μεν την οργάνωση και διαχείριση του χώρου ανάμεσα στους δύο αυτούς οικιστικούς τύπους. Η επιλογή της θέσης μιας νεολιθικής εγκατάστασης είχε στενή σχέση με τις παραγωγικές δραστηριότητες των ανθρώπων (Kωτσάκης 2004 σελ. 58). Η γεωργική παραγωγή φαίνεται να συνδέεται με τις δύο μορφές οργάνωσης του χώρου σε σχέση με την κλίμακα της καλλιέργειας αλλά και της χωροταξίας της καλλιεργούμενης γης. Μέσα από την έρευνα των αρχαιοβοτανικών δεδομένων δίνεται η δυνατότητα διερεύνησης των παραπάνω ζητημάτων. Ζητήματα που αφορούν τόσο τη γεωργία όσο και την κτηνοτροφία. 2.4 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΦΥΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΛΟΙΠΩΝ : ΠΛΕΟΝΑΣΜΑ ΚΑΙ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ ΟΙΚΙΣΤΙΚΟ ΤΥΠΟ Η μελέτη των φυτικών καταλοίπων που έχει γίνει σε εκτεταμένους οικισμούς (όπως ο Μακρύγιαλος και ο Αρκαδικός) (Valamoti 2004) και σε οικισμούς με τη μορφή τούμπας ( όπως το Μάνδαλο, το Ντικιλί Τας και η Μάκρη) (Valamoti 2004, 2005) μας έχει δώσει τη δυνατότητα σύγκρισης της διαχείρισης του χώρου μέσα από τη μελέτη των φυτικών καταλοίπων. Η έρευνα λοιπόν υποδεικνύει σημαντικές διαφορές όσον 20

21 αφορά στη διαχείριση του χώρου. Αν και στους δύο τύπους κατοίκησης εντοπίζονται περίπου τα ίδια φυτικά είδη ωστόσο φαίνεται να υπάρχει κάποια διαφορά ως προς τα φυτικά μέρη που περιέχονται στις αποθέσεις τους (Βαλαμώτη 2006, σελ. 84, Valamoti 2004). Γενικά γίνεται φανερό πως οι οικισμοί με τη μορφή τούμπας κυριαρχούνται από σπόρους δημητριακών και οσπρίων, με τα λέπυρα να είναι ελάχιστα ενώ οι εκτεταμένοι οικισμοί κυριαρχούνται από τα υποπροϊόντα της επεξεργασίας των δημητριακών, κυρίως δηλαδή από λέπυρα. Κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να οφείλεται σε τυχαίους μεταποθετικούς παράγοντες αλλά μάλλον σχετίζεται με συγκεκριμένους τρόπους χρήσης των φυτών, τη μεταχείρισή τους κατά το μαγείρεμα, την αποθήκευση και την απόρριψή τους (Βαλαμώτη 2006, σελ.84-89). Η έρευνα λοιπόν των οικισμών και των δύο οικιστικών τύπων δείχνει πως κάποιες κοινωνίες αφού κατανάλωναν τα φυτικά κατάλοιπα (είτε οι άνθρωποι είτε τα ζώα), στη συνέχεια εναπόθεταν τα απορρίμματα εντός του οικιστικού χώρου ενώ κάποιες άλλες εναποθέτουν τα απορρίμματα που προκύπτουν από τη χρήση των φυτών έξω από τα σπίτια τους ή έξω από τον οικισμό γενικότερα αφήνοντας καθαρό τον κατοικημένο χώρο. Αυτές οι διαφορές που εντοπίζονται στους δύο οικιστικούς τύπους αφορούν μάλλον σε συγκεκριμένους τρόπους διαχείρισης των απορριμμάτων και της αποθήκευσης πλεονάσματος από τον κάθε οικισμό. Οι εκτεταμένοι οικισμοί γενικότερα θεωρούνται ως οικισμοί με περιορισμένη δυνατότητα παραγωγής πλεονάσματος και με έμφαση στη συλλογική μέριμνα και όχι στην ατομική ( Ανδρέου & Κωτσάκης 1986, σελ , Kotsakis 1999). Κάτι τέτοιο είναι φανερό και με βάση τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα που εντοπίζονται στους δύο οικιστικούς τύπους. Η απουσία ενδείξεων αποθήκευσης σε συνδυασμό με τη μικρής κλίμακας γεωργικής παραγωγής υποδηλώνουν περιορισμένη παραγωγή πλεονάσματος στους εκτεταμένους οικισμούς. Από την άλλη πλευρά τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα που προκύπτουν από τους οικισμούς με τη μορφή τούμπας υποδηλώνουν έμφαση στην αποθήκευση κάτι που φαίνεται να υποδηλώνει την εξατομίκευση του νοικοκυριού που έχει συνδεθεί με τις τούμπες (Valamoti 2005). Ο προϊστορικός οικισμός του Κλείτου έχει χαρακτηριστικά επίπεδου εκτεταμένου οικισμού. Έχει ανασκαφεί στο σύνολό του γεγονός που μας επιτρέπει να ερευνήσουμε τις στρατηγικές διαχείρισης του οικισμού και του περιβάλλοντός του από τους προϊστορικούς κατοίκους. Στα κεφάλαια που ακολουθούν αφού πρώτα γίνει μια μικρή συζήτηση για τους παράγοντες που μπορεί να επηρεάσουν τη διατήρηση των φυτικών καταλοίπων, παρουσιάζονται τα δεδομένα που προκύπτουν από την ανασκαφή του προϊστορικού αυτού οικισμού και από το περιβάλλον στο οποίο ανήκει. 21

22 2.5 ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΟ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ Όπως ειπώθηκε παραπάνω οι σπόροι έρχονται για κάποιο λόγο σε επαφή με τη φωτιά με αποτέλεσμα να διατηρηθούν για χιλιάδες χρόνια στις αρχαιολογικές αποθέσεις μέχρι να τους φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Αυτό αυτομάτως σημαίνει πως θα διατηρηθούν οι σπόροι αυτοί, που είτε κάηκαν τυχαία τη συγκεκριμένη στιγμή από την πυρκαγιά που ξέσπασε στον οικισμό είτε αποτελούσαν υπολείμματα κοπριάς τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ως καύσιμη ύλη είτε διατηρήθηκαν κάποιοι σπόροι που η επεξεργασία τους απαιτεί να έρθουν σε επαφή με τη φωτιά, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με τα ντυμένα δημητριακά. Στις αναλύσεις των δειγμάτων βλέπουμε κάποια είδη να αντιπροσωπεύονται σε μεγαλύτερο ποσοστό στα δείγματα από κάποια άλλα. Βλέπουμε για παράδειγμα πως τα δημητριακά εντοπίζονται σε μεγαλύτερη συχνότητα απ ότι τα όσπρια. Επίσης ανάμεσα στα δημητριακά βλέπουμε πως σε μεγαλύτερη συχνότητα εμφανίζονται τα ντυμένα σε αντίθεση με τα γυμνά. Τα ντυμένα σιτηρά διαφέρουν από τα γυμνά ως προς την διαδικασία που απαιτείται για την απελευθέρωση των σπόρων από το φυτό ( Βαλαμώτη 2009, σελ ). Πρέπει λοιπόν να αναρωτηθούμε εάν κάτι τέτοιο οφείλεται σε ταφονομικούς παράγοντες ή δηλώνει κάποια έντονη προτίμηση του προϊστορικού ανθρώπου στα ντυμένα δημητριακά έναντι των γυμνών ή γενικότερα των δημητριακών έναντι των οσπρίων. Στην υποενότητα αυτή λοιπόν θα συζητηθούν οι πιθανότητες διατήρησης κάποιων συγκεκριμένων ειδών σε σχέση με κάποια άλλα. Οι ταφονομικοί παράγοντες που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την κατάσταση του αρχαιοβοτανικού υλικού είναι η διαφορετική επεξεργασία του, η διαφορετική διατήρηση και οι μεταποθετικές συνθήκες για τα διαφορετικά είδη που εξετάζονται (Βαλαμώτη 2009). Τα δημητριακά όπως μονόκοκκο, δίκοκκο και σιτάρι σπέλτα χρειάζονται κάποια ειδική επεξεργασία για να απελευθερώσουν τους σπόρους τους από τα λέπυρα. Η επεξεργασία τους απαιτεί να έρθουν σε επαφή με τη φωτιά, κάτι που φυσικά αυξάνει τις πιθανότητες διατήρησής τους. Αυτά είναι πιο πιθανό να απανθρακωθούν τυχαία από άλλα δημητριακά όπως το κοινό σιτάρι. Για τους ίδιους λόγους το γυμνό κριθάρι είναι λιγότερο πιθανό να διατηρηθεί από το ντυμένο. Σύμφωνα μάλιστα με πειραματικές έρευνες (Boardman & Jones 1990) το κριθάρι και τα υποπροϊόντα της επεξεργασίας τους δηλαδή τα ραχίδια έχουν περιορισμένες 22

23 δυνατότητες διατήρησης όταν έρθουν σε επαφή με τη φωτιά. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα λέπυρα. Τα λέπυρα γενικότερα έχουν λιγότερες πιθανότητες διατήρησης σε σχέση με τους σπόρους των δημητριακών. Σύμφωνα όμως με εθνογραφικές παρατηρήσεις (Hillman 1981) είναι πιθανό τα υποπροϊόντα της επεξεργασίας των δημητριακών, να χρησιμοποιηθούν ως καύσιμη ύλη. Σε αυτή την περίπτωση έχουν περισσότερες πιθανότητες διατήρησης (Dennell 1976). Οι μεγάλοι σπόροι οσπρίων δεν χρειάζονται κάποια ιδιαίτερη επεξεργασία όπως αποξήρανση πριν καταναλωθούν οπότε είναι απίθανο να διατηρηθούν σε μεγάλες ποσότητες εκτός από κάποιες ιδιαίτερες καταστάσεις όπως για παράδειγμα εάν ο οικισμός καταστραφεί από πυρκαγιά. Οι σπόροι μεγάλων φρούτων και φρούτων που περιέχουν ένα κουκούτσι όπως τα δαμάσκηνα, το κεράσι και η ελιά έχουν μικρές πιθανότητες επιβίωσης σε μεγάλο αριθμό σε σχέση με αυτά που περιείχαν μικρότερα κουκούτσια. Επίσης λόγω του μεγάλου μεγέθους τους δεν είναι πιθανό να βρίσκονται στους κοπρόλιθους οπότε κάτι τέτοιο δυσκολεύει ακόμη περισσότερο τις πιθανότητες εντοπισμού τους. Σε κάποιες περιπτώσεις βέβαια έχουν βρεθεί τέτοιοι καρποί όπως για παράδειγμα στο Σέσκλο όπου έχει βρεθεί μεγάλη ποσότητα βελανιδιών, είναι όμως από τις σπάνιες περιπτώσεις (Dennell 1976). Πιο αναλυτικά η διατήρηση των φρούτων βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στον αριθμό των σπόρων ανά φρούτο και στο μέγεθος των σπόρων. Κάποιοι όπως το σύκο και το σμέουρο περιέχουν εκατοντάδες σπόρους ανά φρούτο κι έτσι ίσως αντιπροσωπεύονται από μεγάλο αριθμό σπόρων. Αυτό συμβαίνει ειδικά εάν βρεθούν κοπρόλιθοι, κάτι που όμως συμβαίνει σπάνια στους αρχαίους οικισμούς. Στην περίπτωση που ένα φρούτο περιέχει μικρά κουκούτσια, αυτά πτύονται και στη συνέχεια καίγονται ως απορρίμματα. Σε αυτές τις περιπτώσεις μπορούν να διασκορπιστούν και να διατηρηθούν σε μεγάλο ποσοστό. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας ο οποίος σίγουρα θα επηρεάσει τις πιθανότητες διατήρησης των φυτικών καταλοίπων είναι η χρήση τους. Για παράδειγμα κάποια φρούτα όπως το σταφύλι, το μήλο ή το δαμάσκηνο δεν θα αφήσουν άμεσα αποδεικτικά στοιχεία εάν λιώσουν για να γίνουν χυμός. Θα έχουν περισσότερες πιθανότητες να διατηρηθούν εάν αποξηραθούν ή αποθηκευτούν ως ολόκληροι σπόροι. Από το κριθάρι παρασκευάζεται η βύνη που είναι η πρώτη ύλη για την παρασκευή μπύρας. Έτσι λοιπόν έχει πολλές περισσότερες πιθανότητες να διατηρηθεί εάν χρησιμοποιηθεί για να γίνει το ψωμί παρά εάν χρησιμοποιηθεί για ζυθοποιία ή ζωοτροφή. 23

24 Πέρα όμως από τα είδη που είναι δυνατό να εντοπιστούν σε μεγαλύτερη ή μικρότερη ποσότητα, υπάρχουν κάποιες κατηγορίες φυτών τη χρήση των οποίων μπορούμε μόνο να υποθέσουμε αφού δεν εντοπίζουμε αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα τα οποία θα επιβεβαίωναν την παρουσία τους στη νεολιθική Ελλάδα. Τα φυτά τα οποία έχουν ελάχιστες έως καμία πιθανότητες διατήρησης κι έτσι μόνο μπορούμε να φανταστούμε την παρουσία τους αφορούν σε :βολβούς, ρίζες, πράσινα φύλλα, όσπρια τα οποία ίσως να καταναλώνονταν χλωρά, καρποί οι οποίοι είτε καταναλώνονταν άμεσα είτε ήταν πλούσιοι σε λάδι. Όταν έρθουν σε επαφή με τη φωτιά δεν είναι δυνατό να διατηρηθούν και για το λόγο αυτό όπως είναι φυσικό δεν πρόκειται να εντοπιστούν στις αρχαιολογικές αποθέσεις. 3. ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΤΟΥ ΚΛΕΙΤΟΥ 3.1 Η ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΙΤΡΙΝΗ ΛΙΜΝΗ Ο νεολιθικός οικισμός του Κλείτου βρίσκεται 11χλμ. ΒΑ της πόλης της Κοζάνης, μέσα στα όρια ανάπτυξης των λιγνιτωρυχείων της ΔΕΗ, στην πεδιάδα της Πτολεμαϊδας (εικ.1 & 2). Είναι ένας ορεινός οικισμός με υψόμετρο 705μ. Στο ΝΑ τμήμα της περιοχής υψώνεται το όρος Σκοπός ενώ στα ΒΑ ο όγκος του Βερμίου. Ο οικισμός βρίσκεται στη λεκάνη που φέρει την ονομασία Κίτρινη λίμνη (Από τους κατοίκους ονομάζεται και Σαριγκιόλ ή Σαρίγκιολ ενώ γράφεται και Σαρή- Γκιολ., Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2005). Κατά τη νεολιθική εποχή αναπτύχθηκε ένα πυκνό οικιστικό σύμπλεγμα στη συγκεκριμένη περιοχή με εντοπισμένες μέχρι στιγμής περίπου 40 θέσεις (Καραμήτρου-Μεντεσίδη 2005, Ζιώτα 2007). Η μορφή των θέσεων αυτών είναι χαμηλές εκτεταμένες τούμπες και δείχνουν μακροχρόνιες εγκαταστάσεις μιας αγροτικής κοινωνίας. Ο Κλείτος λοιπόν, αποτελεί έναν από αυτούς τους νεολιθικούς οικισμούς που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα και βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της λεκάνης της Κίτρινης λίμνης (εικ.1&2). Ο πυθμένας της λεκάνης της Κίτρινης λίμνης, σύμφωνα με τα δεδομένα από τη θέση Φυλλοτσαϊρι Μαυροπηγής (Kαραμήτρου-Μεντεσίδη 2005) φαίνεται πως κατοικήθηκε για πρώτη φορά περίπου στα μέσα της 7 η χιλιετίας π.χ. Οι 24

25 περισσότεροι όμως Νεολιθικοί οικισμοί φαίνεται να κατοικήθηκαν κυρίως στη διάρκεια της Νεότερης Νεολιθικής ή και της Τελικής Νεολιθικής (Ζιώτα 2007). Οι πρώτοι γεωργοί που εγκαταστάθηκαν στη συγκεκριμένη περιοχή προτίμησαν να εγκατασταθούν στο χαμηλότερο τμήμα του πυθμένα της λεκάνης, όπου η στάθμη των υπόγειων νερών ήταν κοντά στην επιφάνεια, αποφεύγοντας τα στεγνότερα εδάφη στην περιφέρεια του πυθμένα. Το γεγονός αυτό μαρτυρεί το γενικά στεγνό περιβάλλον της περιοχής ( Ζιώτα κ.α 1990, σελ ). Η αρχική εγκατάσταση λοιπόν φαίνεται να έγινε πάνω σε στεγνό έδαφος. Τα στοιχεία που έχουμε για τα επεισόδια επέκτασης ή μείωσης της λίμνης, μέχρι τώρα προέρχονταν από την ανασκαφή τριών θέσεων της περιοχής. Το Μεγάλο Νησί Γαλάνης, την Τούμπα Ποντοκόμης και το Μικρό Νησί Ακρινής (Φωτιάδης & Χονδρογιάννη-Μετόκη 1993). Σύμφωνα με την έρευνα των θέσεων αυτών, οι οποίες κάποια στιγμή πριν από την αποξήρανση της λίμνης βρέθηκαν κάτω από τα νερά της, έγινε φανερό πως η αρχική εγκατάσταση στις θέσεις αυτές έγινε σε στεγνό και αργιλλώδες έδαφος, πολύ διαφορετικό από τα πρόσφατα λιμναία ιζήματα που εντοπίστηκαν στις τούμπες όταν νερά πλημμύρισαν τη γύρω περιοχή (Φωτιάδης 1987, 1988). Σύμφωνα με τα δεδομένα των παραπάνω θέσεων είναι φανερό πως τα λιμναία ή ελώδη ύδατα ήταν παρόντα κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής χωρίς ωστόσο να είναι γνωστά τα επεισόδια μεταβολής της στάθμης τους. Η πρόσφατη έρευνα που έγινε στον οικισμό του Κλείτου δίνει σημαντικά στοιχεία για τη γεωμορφολογία της περιοχής κατά την περίοδο κατοίκησης του οικισμού. Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στον οικισμό του Κλείτου έγιναν τομές στη γύρω περιοχή του προϊστορικού οικισμού και δειγματοληψίες με σκοπό να διερευνηθούν η ηλικία και οι διαδικασίες σχηματισμού διάφορων φυσικών αποθέσεων. Εντοπίστηκαν λιμναίες αποθέσεις. Στα Β/ΒΑ του Νεολιθικού οικισμού, σημαντική είναι η παρουσία ενός ρέματος καθώς επίσης επιβεβαιώνει την υπόθεση της διαφορετικής γεωμορφολογίας της περιοχής κατά τη Νεολιθική περίοδο, με την κοιλάδα να διαρρέεται από ρέματα και τη νεολιθική κατοίκηση να εντοπίζεται σε παρακείμενα χαμηλά πλατώματα και λοφίσκους (Ζιώτα 2009). Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 50 πάντως η γύρω περιοχή του Κλείτου ήταν καλυμμένη με τα νερά του έλους Σαριγκιόλ (Κίτρινη Λίμνη)(Ζιώτα 2007) (εικ.2). Στην 4 η και την πρώιμη 3 η χιλιετία η πυκνότητα του πληθυσμού στη λεκάνη της Κίτρινης λίμνης φαίνεται να έφτασε σε πολύ υψηλό επίπεδο ανάλογο με αυτό των πιο 25

26 πυκνοκατοικημένων περιοχών της Θεσσαλίας ενώ περίπου στο 2000 π.χ, ο πυθμένας της λεκάνης εγκαταλείφτηκε τελείως (Ζιώτα κ.α 1990). Σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής μέχρι τα μέσα περίπου της δεύτερης χιλιετίας, τα βουνά γύρω από την Κίτρινη λίμνη καλύπτονταν από δάση κωνοφόρων (Bottema 1982 σελ ). Η αποψίλωση άρχισε στο δεύτερο μισό της 2 ης χιλιετίας περίπου δηλαδή πεντακόσια χρόνια μετά την εγκατάλειψη της περιοχής. Η ραγδαία διάβρωση που ακολούθησε πρέπει να είχε σαν αποτέλεσμα το φράξιμο του στομίου της λεκάνης. Έτσι είναι πολύ πιθανό να δημιουργήθηκε η Κίτρινη λίμνη το έλος που μέχρι πρόσφατα ονομαζόταν Σαρί γκιολ, το οποίο αποξηράνθηκε τεχνητά τη δεκαετία του 50, σαν αποτέλεσμα της αποψίλωσης και της διάβρωσης που ακολούθησε. Σχετικά με την αρχική αιτία της αποψίλωσης είναι φανερό πως δεν υπήρξε κάποια κλιματική αλλαγή, ούτε η εντατική εκμετάλλευση γης από τους προϊστορικούς γεωργούς. Αντιθέτως φαίνεται πως οι κάτοικοι εκείνης της περιόδου, παρόλη την πληθυσμιακή τους πυκνότητα, προσαρμόστηκαν στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής χωρίς να προκαλέσουν αλλοιώσεις. Ενδεχομένως αυτή η αλλαγή να συνδέεται με κάποιο φαινόμενο εξάπλωσης της λίμνης. Η έρευνα των Νεολιθικών οικισμών που εντοπίστηκαν στην περιοχή θα φωτίσει αυτού του είδους τα ερωτήματα ( Ζιώτα κ.ά 1990, σελ.93-94). Η λιγνιτοφόρος λεκάνη στην πεδιάδα της Πτολεμαϊδας όπου εντοπίζονται οι οικισμοί, στο σύνολο της έχει μήκος περίπου 100Km και μέσο πλάτος γύρω στα 15Km. (εικ.2). Το μέσο απόλυτο υψόμετρο της είναι 600m και η διεύθυνσή της είναι ΒΒΔ-ΝΝΑ. Προς τα δυτικά η λεκάνη ορίζεται από τα ορεινά συγκροτήματα του Βέρνους, Βαρνούντα και Ασκίου, ενώ στα ανατολικά της ορθώνεται το ορεινό συγκρότημα του Βόρα και του Βερμίου. Μεταξύ του Βόρα και του Βερμίου αναπτύσσεται σε υψόμετρο 600m η λίμνη Βεγορίτιδα, σαν ένα σχεδόν ανεξάρτητο τεκτονικό βύθισμα, περίπου κάθετο προς την κύρια διεύθυνση της μεγάλης επιμήκους λεκάνης. Προς τα νότια η λεκάνη κλείνει από τις λοφοσειρές Δρεπάνου Κοζάνης που αναπτύσσονται μεταξύ Βερμίου και Ασκίου. Τα λιγνιτικά κοιτάσματα της Πτολεμαϊδας διαμορφώθηκαν κατά την τριτογενή γεωλογική περίοδο και είναι ηλικίας ενός έως πέντε εκατομμυρίων ετών. Προήλθαν κυρίως από υδρόφυλλα φυτά, κυριότερα των οποίων είναι βρύα, καλάμια και διάφορα πλατύφυλλα δέντρα. Είναι έντονα διαταραγμένα από γεωτεκτονικά ρήγματα και μεταπτώσεις και χαρακτηρίζονται για τα πολλά στρώματα, τα οποία διαχωρίζονται από ενδιάμεσα στρώματα στείρων υλικών, υλικών δηλαδή που δεν περιέχουν λιγνίτη ή είναι πολύ φτωχά σε άνθρακα (Μπούσιος 1997, σελ. 36). 26

27 Η αποξήρανση της λίμνης έγινε τη δεκαετία του Σήμερα η περιοχή καλλιεργείται πολύ εντατικά από ζαχαρότευτλα,σιτάρι (ποικιλίες σκληρού και μαλακού) και κριθάρι. Επιπλέον πολλές από τις νεολιθικές θέσεις, κινδυνεύουν να εξαλειφθούν λόγω της επέκτασης των λιγνιτωρυχείων της Δ.Ε.Η, μαζί τους θα χαθούν πολλές πολύτιμες πληροφορίες που αφορούν τους ίδιους τους οικισμούς καθώς και το φυσικό περιβάλλον (Καραμήτρου-Μεντεσίδη1987, Φωτιάδης 1987, Ζιώτα κ.ά 1990). 3.2 ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Η ΒΛΑΣΤΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Κλίμα και χλωρίδα σήμερα Ιδιαίτερο γνώρισμα της βλάστησης του λεκανοπεδίου Πτολεμαΐδας είναι η απουσία μεσογειακών (θερμόφιλων) σκληροαειφύλλων ειδών. Άλλο σημαντικό γνώρισμα της βλάστησης των ορεινών όγκων που περιβάλλουν το λεκανοπέδιο (Βέρμιο, Βόρας) είναι το υψηλό ποσοστό πολυετών ποωδών ειδών (ημίκρυπτα φυτά, τέτοια φυτά είναι για παράδειγμα η παπαρούνα, το χαμομήλι, το σινάπι και ο βασιλικός) και το χαμηλό ποσοστό μονοετών ποωδών ειδών (θερμόφυτα, τέτοιου είδους φυτά είναι για παράδειγμα ο άνηθος, ο μάραθος, το σέλινο, η ρίγανη και το θυμάρι). Αυτό δείχνει ότι η βλάστηση του υψιπέδου της Πτολεμαΐδας δεν είναι μεσογειακή. Η δενδρώδης βλάστηση είναι πλούσια και αναφέρονται οκτώ είδη φυλλοβόλων δρυών, τρία είδη πεύκης καθώς και ένα είδος ελάτης. Αναφέρεται επίσης η παρουσία της σημύδας. Φυσική παραποτάμια βλάστηση παρατηρείται κατά μήκος των ρεμάτων απορροής που διαρρέουν την περιοχή. Τα κύρια είδη που παρατηρούνται στα ρεύματα απορροής είναι αυτά των «παραποτάμιων σταθμικών συνθηκών» και κυρίως η Ιτιά (Ζαραφίδης κ.α 2005). Στην ευρύτερη περιοχή του λεκανοπεδίου, τα δασοπονικά είδη που επικρατούν είναι η Ελάτη, η Μαύρη Πεύκη, η Δασική Πεύκη, η Οξυά, η Δρυς, η Καστανιά και διάφορα πλατύφυλλα. Η συνύπαρξη δάσους, βοσκοτόπων και καλλιεργήσιμης γης, η αλόγιστη υλοτομία και κλαδονομή, η υπερβόσκηση, οι κατολισθήσεις, οι μύκητες, η έλλειψη αναδασώσεων έχουν υποβαθμίσει σήμερα τα δάση της περιοχής (Ζαραφίδης κ.α 2005). Οι κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν και διαμορφώνουν το κλίμα της Δυτικής Μακεδονίας είναι το μεγάλο υψόμετρο, η μεγάλη απόσταση από τη θάλασσα, και οι οροσειρές που περικλείουν τα λεκανοπέδια από δύση, νότο και ανατολή, αφήνοντας 27

28 ανοίγματα μόνο από το Βορρά. Έτσι λοιπόν, σε γενικές γραμμές το κλίμα της Δυτικής Μακεδονίας χαρακτηρίζεται ηπειρωτικό, με πιο έντονες θερμοκρασιακές διακυμάνσεις και ψυχρότερο απ ότι στον υπόλοιπο ελληνικό χώρο (Τσότσος 2008, σελ. 104). Κλίμα και βλάστηση στην προϊστορική περίοδο Κατά την περίοδο της Νεολιθικής εποχής, το κλίμα στη Δυτική Μακεδονία ήταν ξηρότερο από το σημερινό, όπως δείχνουν οι αναλύσεις γύρης από τις τοπικές λίμνες της ευρύτερης περιοχής (Bottema 1982). Κατά το πρώτο μισό του Ολόκαινου, η συνεχής άνοδος της θερμοκρασίας στη Δυτική Μακεδονία είχε ως αποτέλεσμα κατά την 5 η χιλιετία π.χ, ακόμη και στις ψηλότερες περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, τα καλοκαίρια να είναι θερμότερα κατά 4 ο C. Η θερμοκρασία άρχισε να χαμηλώνει περίπου στο 2500 π.χ, με αποτέλεσμα το κλίμα να είναι λίγο πιο ψυχρό και πιο υγρό, κάτι που διατηρείται μέχρι και σήμερα (Huntley&Prentice 1988). Σε όλη περίπου τη Νεολιθική περίοδο στη Δυτική Μακεδονία (Bottema 1982) τα βουνά καλύπτονταν από δάση κωνοφόρων ενώ στα χαμηλότερα υψόμετρα επικρατούσαν δάση δρυός (Greig& Turner 1974). 3.3 Η ΘΕΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Ο προϊστορικός οικισμός του Κλείτου εντοπίστηκε από τον καθηγητή Μ. Φωτιάδη το Μέχρι τότε οι μόνοι γνωστοί προϊστορικοί οικισμοί στην περιοχή της Κίτρινης Λίμνης δεν ξεπερνούσαν τους 14. Στην πορεία των χρόνων βέβαια εντοπίστηκαν και άλλοι οικισμοί, φτάνοντας σήμερα περίπου τους 40 (Ζιώτα 2007). Οι πρώτες διερευνητικές τομές στον οικισμό του Κλείτου έγιναν το καλοκαίρι του 1995 όπου και έδωσαν στοιχεία κατοίκησης της Νεολιθικής περιόδου ενώ υπήρχαν σαφείς ενδείξεις ότι ο χώρος κατοικήθηκε και στην Εποχή του Χαλκού αλλά και αργότερα στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια. Μετά από τις διερευνητικές τομές του 1995 η ανασκαφή του Κλείτου επαναλήφθηκε το 2006 (Ζιώτα 2007). Είχε σωστικό χαρακτήρα, ξεκίνησε το 2006 και τελείωσε το Νοέμβριο του 2010, με χρηματοδότηση της Δ.Ε.Η ΑΕ υπό την επίβλεψη της Δρ. αρχαιολόγου κ. Χριστίνας Ζιώτα. Απασχόλησε προσωπικό το οποίο ειδικά το έτος 2009, ξεπέρασε τα 400 άτομα. 28

29 Εικόνα 1. ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ Εικόνα 2. ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ. ΔΙΑΚΡΙΝΕΤΑΙ Ο ΚΛΕΙΤΟΣ, Η ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑ ΚΑΙ ΜΕ ΚΟΚΚΙΝΟ ΧΡΩΜΑ Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΙΤΡΙΝΗΣ ΛΙΜΝΗΣ. Σε αυτά τα πέντε χρόνια ανασκαφής έχουν έρθει στο φως πολλά και σημαντικά ευρήματα, η μελέτη των οποίων θα φωτίσει διάφορες πτυχές της οργάνωσης, της καθημερινής ζωής και της διαχείριση του περιβάλλοντος από τους προϊστορικούς κατοίκους του Νεολιθικού οικισμού του Κλείτου Κοζάνης. Επίσης θα απαντηθούν ερωτήματα που αφορούν στον τύπο των οικισμών της Κίτρινης λίμνης. 29

30 Πρόκειται για έναν εκτεταμένο οικισμό, αφού το επιφανειακό υλικό είναι διάσπαρτο σε 80 στρέμματα. Έχοντας ελεγχθεί περιοχή 70 περίπου στρεμμάτων τελικά η έρευνα επικεντρώθηκε το 2008 σε περίπου 40 στρέμματα που εκτός από τον οικισμό περιελάμβανε μεγάλο μέρος στα ανατολικά και στα βορειοανατολικά του (Ζιώτα κ.α. 2009) Η ανασκαφή στην συγκεκριμένη περιοχή ανέδειξε τελικά δύο οικισμούς (εικ.1), έναν της Νεότερης Νεολιθικής κι έναν λίγο μεταγενέστερο, ο οποίος χρονολογείται στην Τελική Νεολιθική. Ο οικισμός αυτός εντοπίστηκε 100 περίπου μέτρα βορειοανατολικά του πρώτου. Το νοτιοδυτικό τμήμα του χώρου καταλαμβάνει ο οικισμός ο οποίος με συμβατικά χρονολογικά δεδομένα( καθώς μέχρι στιγμής δεν είναι διαθέσιμη κάποια ραδιοχρονολόγηση με C14) ανήκει στη Νεότερη Νεολιθική I. Δεν είναι ιδιαίτερα εκτεταμένος, έχει χαρακτηριστικά επίπεδου αραιοκατοικημένου οικισμού με σαφή όρια, τεχνικά και φυσικά, τάφρους, ρέματα και ξύλινους περιβόλους (Ζιώτα κα. 2009, Ζιώτα 2010). Από δω και στο εξής ο οικισμός αυτός θα αναφέρεται ως Κλείτος 1 ενώ ο οικισμός που εντοπίστηκε 100 περίπου μέτρα ανατολικά του Κλείτου 1 θα αναφέρεται ως Κλείτος 2.(εικ.3) 30

31 Εικ. 3 Οι οικισμοί Κλείτος 1 και Κλείτος 2 Ο Κλείτος 1 (εικ. 3 & 4) περιλαμβάνει 10 τουλάχιστον κτίσματα, τετράπλευρα, υπέργεια, πασσαλόπηκτα, τα οικοδομικά κατάλοιπα των οποίων καλύπτουν έκταση τ.μ. Οι οικοδομικές φάσεις είναι διαδοχικές, στο ίδιο σημείο ή με μικρή μετατόπιση. Η ανωδομή των κτιρίων κατασκευάστηκε με σκελετό από ξύλα, είχε δεχτεί πολλαπλές επαλείψεις πηλού και σε κάποια σημεία έφερε εγχάρακτο ή και γραπτό διάκοσμο με γραμμικά μοτίβα. Έχουν εντοπιστεί δείγματα με εγχάρακτο και γραπτό διάκοσμο και από τοίχους σπιτιών αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις και από μεμονωμένες κατασκευές, τα οποία φέρουν γραμμικά μοτίβα με ομόκεντρα διαγραμμισμένα τρίγωνα και τετράγωνα καθώς επίσης και παράλληλες τεθλασμένες γραμμές. Τα σπίτια καταστράφηκαν σε όλες τις οικοδομικές φάσεις από φωτιά με αποτέλεσμα να διατηρηθούν πολλές και σημαντικές πληροφορίες που αφορούν την οργάνωση του οικισμού. Τα δείγματα αρχαιοβοτανικού υλικού που αναλύονται στην παρούσα εργασία προέρχονται κατά βάση από περιοχές εκτός των οικημάτων. Μόνο από το εσωτερικό του κτίσματος Α (εικ. 4 & 18) προέρχονται έξι δείγματα. Ο λόγος 31

32 που δεν συμπεριλήφθησαν δείγματα από το εσωτερικό άλλων κτιρίων είναι πως κατά την ανίχνευση των δειγμάτων (βλ. παρακάτω, κεφ. 4.3) δεν βρέθηκαν δείγματα τα οποία να περιλαμβάνουν αρκετά φυτικά μέρη. Βέβαια η εικόνα στην πορεία της έρευνας των δειγμάτων του Κλείτου μπορεί να διαφοροποιηθεί. Στο εσωτερικό των κτισμάτων που εντοπίστηκαν βρέθηκε πλήθος κατασκευών, αγγείων, εργαλειακός εξοπλισμός, στοιχεία δηλαδή που μαρτυρούν οικοτεχνικές δραστηριότητες. Η κεραμική που εντοπίστηκε στο εσωτερικό των κτισμάτων προέρχεται κυρίως από πήλινα σκεύη και χρηστικά αντικείμενα. Τα δάπεδα των κτιρίων φαίνεται πως ήταν διαμορφωμένα με σανίδες. Σ ένα κατεστραμμένο κτίσμα εντοπίστηκαν κάτω από τα λείψανα της ανωδομής απανθρακωμένα κομμάτια σανίδων (Ζιώτα κ.α 2009) Εικ. 4 Οικισμός Κλείτος 1 Πέρα από το εσωτερικό των κτισμάτων, πλήθος κατασκευών (περισσότερες από 30), αποθηκευτικών αγγείων και απορριμματικών λάκκων εντοπίστηκαν έξω από αυτά σε υπαίθριους και ημιυπαίθριους χώρους, κάτι που αποδεικνύει εργαστηριακές εγκαταστάσεις. Έχουν εντοπιστεί κατασκευές που μοιάζουν με λεκάνες, πεταλόσχημες ή οκτώσχημες κατασκευές και κυκλικές (Ζιώτα 2009). 32

33 Στο ΝΑ τμήμα της περιφερειακής ζώνης του οικισμού εντοπίστηκαν κατάλοιπα πέντε κατασκευών ή οικοδομικών συνόλων από τα οποία έχουν σωθεί μόνο τα δάπεδα. Οι κατασκευές αυτές μάλλον αντιπροσωπεύουν κάποια εποχική ή περιστασιακή χρήση καθώς η απουσία θερμικών κατασκευών εντός ή εκτός των δαπέδων, η έλλειψη κινητών ευρημάτων, η σύγχρονη χρονολόγησή τους με τα κτίσματα του Κλείτου 1 και το γεγονός ότι βρίσκονται στην περιφέρεια του οικισμού, στηρίζουν περισσότερο μια τέτοια ερμηνεία παρά το ότι ανήκουν σε μια πρώιμη οικιστική φάση (Ζιώτα et al. 2009). Στην ίδια περιοχή, αλλά και πέρα από τα όρια του οικισμού, στα Α/ΒΑ και σε έκταση 12 περίπου στρεμμάτων, εντοπίστηκαν λάκκοι με μεγάλη ποσότητα αρχαιολογικού υλικού, όπως κεραμική, οστά ζώων, ψημένο πηλό, μικροευρήματα και ταφές ζώων, που θα μπορούσαν να ερμηνευτούν ως κατάλοιπα τελετουργικής δραστηριότητας. Λάκκοι εκτός των ορίων του οικισμού εντοπίστηκαν στη θέση Τούμπα Κρεμαστή Κοιλάδας η οποία βρίσκεται επίσης στη λεκάνη της Κίτρινης Λίμνης. Η χρήση των λάκκων αυτών σύμφωνα με την ανασκαφέα Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη φαίνεται να σχετίζεται με δραστηριότητες που λάμβαναν χώρα έξω από τα όρια κατοίκησης του οικισμού (Χονδρογιάννη Μετόκη Α. 1999). Χαρακτηριστικό επίσης είναι πως στο ΝΔ άκρο του οικισμού, σε πολύ μικρή απόσταση από τον οικισμό, εντοπίστηκε ένα πηγάδι άντλησης νερού, στον πυθμένα του οποίου βρέθηκε μεγάλη ποσότητα ακέραιων αγγείων. Γύρω από τον οικιστικό πυρήνα υπάρχουν εκτεταμένοι αδόμητοι χώροι. Οι χώροι αυτοί, ίσως προορίζονταν για περιορισμένης κλίμακας αγροτοκτηνοτροφικές δραστηριότητες. Στην περιοχή αυτή βρέθηκαν επίσης ορισμένες ταφές. Οι ταφές που εντοπίστηκαν γενικά είναι λίγες (εικ.4) (Ζιώτα 2009). Ο οικισμός οριοθετούνταν από ένα σύστημα τάφρων και περιβόλων με ξύλινους πασσάλους. Μια τάφρος πλάτους 3-4 μέτρων και βάθους 1,5 μέτρου, με τομή σε σχήμα V περιέτρεχε ένα μεγάλο μέρος του οικισμού. Επίσης στα Β, Α και ΝΑ, υπήρχαν δύο στενότερες και πιο ρηχές τάφροι, με κάθετα ή λοξά τοιχώματα, προς το εσωτερικό του οικισμού. Κατά την ανασκαφή του 2010 εντοπίστηκε άλλη μία τάφρος η οποία φαίνεται πως διαιρούσε τον οικισμό σε δύο άνισα τμήματα. Έχει λοξά τοιχώματα και στενό πυθμένα και σύμφωνα με την ανασκαφέα μάλλον αποτελούσε εσωτερικό όριο ή εξυπηρετούσε τη διοχέτευση των νερών της βροχής ή και τα δύο. (Ζιώτα 2009). ΒΑ του Κλείτου 1, σε απόσταση περίπου 100 μέτρων αποκαλύφτηκε ένας υστερότερος οικισμός ο οποίος συμβατικά ονομάζεται Κλείτος 2 (εικ. 5). Ο οικισμός 33

34 αυτός χρονολογείται στην Τελική Νεολιθική περίοδο με συμβατικά χρονολογικά δεδομένα καθώς επίσης δεν είναι διαθέσιμη προς το παρόν κάποια ραδιοχρονολόγηση με C14. Εικ. 5 Οικισμός Κλείτος 2. Ο Κλείτος 2 καταλαμβάνει χαμηλό ύψωμα στα ΒΑ και εκτείνεται σε 2,5 περίπου στρέμματα. Είναι μικρότερος από τον Κλείτο 1 ενώ φαίνεται να έχει διαφορετικά χωροοργανωτικά χαρακτηριστικά. Έχει πάχος επίχωσης ,50 μ. Τα κτίσματα είναι μικρότερα, είναι όμως επίσης υπέργεια με όμοιες τεχνικές δόμησης σε σχέση με τον Κλείτο 1. Σε ορισμένα σημεία βρέθηκαν αλλουβιακές αποθέσεις. Ερευνήθηκαν συνολικά τρία κτίσματα, ενώ μεγάλες περιοχές με ψημένο πηλό υποδηλώνουν τη θέση άλλων δύο (Ζιώτα κ.α 2009, Ζιώτα 2010). Με βάση τα ευρήματα φαίνεται πως κατοικήθηκε για πρώτη φορά στη διάρκεια της ΝΝ Ι. Χαρακτηριστικά της κεραμικά ευρήματα είναι τα μελανοστεφή αγγεία με έντονο 34

35 τροπιδωτό προφίλ. Δεν είναι βέβαιο, διότι όπως ειπώθηκε και παραπάνω δεν υπάρχουν ακόμη οι ραδιοχρονολογήσεις, εάν αυτή η πρώϊμη φάση είναι εν μέρει σύγχρονη με τον Κλείτο Ι. Τα στοιχεία της Τελικής Νεολιθικής πάντως σύμφωνα με την ανασκαφέα Χρ. Ζιώτα είναι αδιαμφισβήτητα όπως και της περιόδου που αντιστοιχεί στο κλασσικό Διμήνι. Δεν αντιπροσωπεύουν όμως την αρχική εγκατάσταση (Ζιώτα 2010). Ένα από τα κτίσματα που αποκαλύφτηκαν στον Κλείτο 2 φαίνεται να έχει κάποια ιδιαιτερότητα σε σχέση με τα υπόλοιπα κτίσματα που εντοπίστηκαν τόσο στον Κλείτο 2 αλλά και στον Κλείτο 1. Είναι το κτίσμα 3 (εικ. 47) το οποίο εκτός από την καλή διατήρηση του εξοπλισμού του φύλασσε μεγάλη ποσότητα αποθηκευμένων προϊόντων. Έχει προσανατολισμό από Βορρά προς Νότο, μήκος 11μ. και πλάτος 5μ. και έχει τρείς τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις. Στην τρίτη φάση του οικισμού, που είναι και η αρχαιότερη, στο δάπεδο του κτιρίου αυτού βρέθηκαν θραύσματα αρκετών αγγείων, μεταξύ των οποίων τουλάχιστον ένα μεγάλο αποθηκευτικό και μια ακέραια βαθιά φιάλη, αναποδογυρισμένη πάνω στο δάπεδο. Εντοπίστηκε στο σημείο αυτό μεγάλη ποσότητα αρχαιοβοτανικού υλικού, το οποίο μάλλον ήταν αποθηκευμένο στα αγγεία που βρέθηκαν στο δάπεδο. Βορειότερα αποκαλύφτηκε ένα καλοδιατηρημένο θρανίο ή πάγκος εργασίας. Δίπλα από το σημείο αυτό βρέθηκε το μισό περίπου τμήμα ενός μεγάλου πίθου, με διάμετρο τουλάχιστον 70 εκ. στο χείλος, σπασμένο και καμένο (Ζιώτα Χ. 2010). Τα δείγματα αρχαιοβοτανικού υλικού από τον Κλείτο 2 που μελετήθηκαν στα πλαίσια της παρούσας εργασίας προέρχονται από το δάπεδο του συγκεκριμένου κτιρίου. Με βάση τα πλούσια αρχαιοβοτανικά ευρήματα που εντοπίστηκαν στο συγκεκριμένο κτίριο παρουσιάζει κάποια ιδιαιτερότητα σε σχέση με τα υπόλοιπα, από την άλλη πλευρά ίσως απλά να ήταν ιδιάζουσες οι συνθήκες διατήρησής του. Πάντως το συγκεκριμένο κτίσμα έδωσε πολύ μεγάλη ποσότητα σπόρων, κάτι που δεν έχει παρατηρηθεί σε κάποιο άλλο σημείο κανενός εκ των δύο οικισμών. Στον οικισμό του Κλείτου γενικότερα υπάρχουν στοιχεία κατοίκησηςκαι κατά τα υστερορωμαϊκά και πρώϊμα Βυζαντινά χρόνια. Στο ΝΑ άκρο βρέθηκαν κινητά ευρήματα ελληνιστικών χρόνων. Δεν διατηρήθηκαν όμως αδιατάρακτα στρώματα αυτών των περιόδων. Ερευνήθηκε μόνο ένα σύνολο ρωμαϊκών τάφων κυρίως στο ΒΑ τμήμα του οικισμού Κλείτος 1 (εικ.4) (Ζιώτα κ.α 2009). Επίσης εντοπίστηκαν κινητά ευρήματα από την Εποχή Χαλκού. Εντοπίστηκε λάκκος μέσα στα όρια του οικισμού Κλείτος 2 και σε μια καμπυλόγραμμη τάφρο 35

36 ακριβώς στα νότια, που περιείχαν μεγάλες ποσότητες υλικού, κυρίως κεραμικής. Εντοπίστηκε όμως κι ένας ακόμη λάκκος της Μέσης Εποχής Χαλκού ο οποίος διατήρησε σαφή κατάλοιπα τελετουργικής δραστηριότητας. Εντοπίστηκαν επίσης ταφές ωστόσο δεν στάθηκε δυνατό να αποκαλυφθεί ο οικισμός της Εποχής Χαλκού παρά την έρευνα με τομές που έγιναν σε έκταση 6.5 στρεμμάτων, στα Α και ΝΑ του οικισμού Κλείτος 2 (Ζιώτα 2010). Πιθανόν να υπήρχε κάποια εγκατάσταση την περίοδο αυτή στην περιοχή του νεολιθικού οικισμού αλλά δε στάθηκε όμως δυνατό να εντοπιστεί. Η αιτία του μη εντοπισμού αυτού του οικισμού σύμφωνα με την ανασκαφέα Ζιώτα Χ. μπορεί να οφείλεται σε καταστροφή του, είτε από την καλλιέργεια είτε από τις ισοπεδώσεις, που έγιναν στην περιοχή μετά την αποξήρανση του έλους Σαριγκιόλ, είτε από το συνδυασμό αυτών ή και άλλων επεμβάσεων (Ζιώτα 2010). Γενικά από το σύνολο του ανασκαφικού χώρου έχει αποκαλυφθεί πέρα από τη μεγάλη ποσότητα οικοδομικού υλικού, μεγάλη ποσότητα κινητών ευρημάτων που περιλαμβάνει, τεράστιες ποσότητες οστράκων, πολλά αντικείμενα από πηλό, όπως ειδώλια, σφοντύλια, πεσσοί, λίθινα αντικείμενα όπως μυλόπετρες, λεπίδες, πελέκεις, καθώς επίσης και πλήθος οστέϊνων εργαλείων και αντικειμένων. Βρέθηκαν ακόμη κοσμήματα από πηλό, ζωϊκά οστά και θαλάσσια όστρεα κυρίως από Spondylus gaederopus. Βρέθηκαν όμως και θαλάσσια όστρεα χωρίς εμφανή χρήση επεξεργασίας (Zιώτα 2008). 4 Η ΑΡΧΑΙΟΒΟΤΑΝΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΚΛΕΙΤΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 4.1 Δειγματοληψία Αν και σωστικός ο χαρακτήρας της ανασκαφής, έχουμε στη διάθεσή μας πάνω από πέντε χιλιάδες δείγματα αρχαιοβοτανικού υλικού, από την συνολική έκταση της ανασκαφής, αριθμός σίγουρα πάρα πολύ εντυπωσιακός. Τα δείγματα προέρχονται από δάπεδα, κατασκευές, πασσαλότρυπες, εστίες, λάκκους, επιφάνειες με ίχνη καύσης. Παράλληλα όμως συλλέχθηκαν δείγματα σχεδόν από κάθε πάσα ακόμη κι αν δεν υπήρχαν εμφανή ίχνη καύσης. Κάτι τέτοιο μας δίνει τη δυνατότητα να 36

37 συλλέξουμε πληροφορίες για την κατανομή του υλικού στο χώρο καθώς επίσης και να τις συσχετίσουμε με συγκεκριμένα στρώματα και κατασκευές. Η δειγματοληψία γινόταν συστηματικά καθ όλη τη διάρκεια της ανασκαφής, ένα τουλάχιστον δείγμα χώματος λαμβάνονταν από κάθε ανασκαπτόμενη πάσα. Η ποσότητα των δειγμάτων που συλλέγονταν από κάθε πάσα ήταν κατά βάση 8,5 lt. Το ότι τα δείγματα που συλλέχθηκαν κατά την ανασκαφή του 2009 είναι πολύ περισσότερα απ ότι των υπόλοιπων ετών, οφείλεται στο γεγονός ότι η έκταση της ανασκαφής εκείνη τη χρονιά ήταν πολύ μεγαλύτερη σε σχέση με τις υπόλοιπες ανασκαφικές περιόδους. Το μεγαλύτερο μέρος των δειγμάτων που συμπεριλήφθηκαν στην έρευνα προέρχεται κυρίως από την ανασκαφική περίοδο του 2009, ενώ συμπεριλαμβάνεται στην έρευνα πολύ μικρός αριθμός δειγμάτων των ανασκαφικών περιόδων 2008 και Αρχικά είχε αποφασιστεί η έρευνα να περιοριστεί στον οικισμό της Νεότερης Νεολιθικής (Κλείτος 1). Περιείχε μεγάλη ποσότητα δειγμάτων για έρευνα ενώ υπήρχαν στενά χρονικά περιθώρια. Τελικά επειδή κατά την διάρκεια της ανασκαφής του οικισμού ο οποίος χρονολογείται στην Τελική Νεολιθική (Κλείτος 2), εντοπίστηκε περιοχή πλούσια σε αρχαιοβοτανικό υλικό, αποφασίστηκε να συμπεριληφθούν στην έρευνα και δείγματα από την περιοχή αυτή. Λόγω και πάλι περιορισμένων χρονικών περιθωρίων δεν στάθηκε δυνατό να μελετηθεί το σύνολο των δειγμάτων που συλλέχτηκαν από την συγκεκριμένη περιοχή, παρά ένας αντιπροσωπευτικός αριθμός δειγμάτων. 4.2 Μέθοδοι επεξεργασίας υλικού Η επεξεργασία των δειγμάτων έγινε με τη μέθοδο της επίπλευσης στον χώρο της ανασκαφής και στις εγκαταστάσεις του μουσείου Αιανής. Η διαδικασία της επίπλευσης έγινε με τη χρήση ενός ειδικά διαμορφωμένου βαρελιού το <νεροκόσκινο> (εικ.6&7). Πρόκειται για ένα σύστημα το οποίο ουσιαστικά διαχωρίζει τα ελαφριά μέρη από τον κύριο όγκο του χώματος. Στο εσωτερικό του βαρελιού τοποθετείται μία σήτα με μάτι 1mm. Κάτω από την σήτα αυτή υπάρχει ένα σύστημα σωλήνων που τροφοδοτεί νερό με ελεγχόμενη πίεση. Με τη συνεχή πίεση το απανθρακωμένο ελαφρύ υλικό επιπλέει στην επιφάνεια και με την υπερχείλιση καταλήγει στα γεωλογικά κόσκινα που είναι τοποθετημένα στην εκροή του 37

38 διαμορφωμένου στομίου του βαρελιού. Στη σήτα που βρίσκεται στο εσωτερικό του βαρελιού παραμένει το υλικό που δεν επέπλευσε και είναι το λεγόμενο βαρύ υπόλοιπο. Η μελέτη του βαρέως υπολοίπου πέρα από τους σπόρους που μπορεί να περιέχει (καθώς κάποιοι σπόροι μπορεί για κάποιο λόγο να μην επέπλευσαν οπότε να παρέμειναν στο βαρύ υπόλοιπο) μπορεί επιπλέον να μας δώσει κεραμική, οστά, άνθρακα, όστρεα και διάφορα άλλα μικροαντικείμενα όπως λεπίδες πυριτόλιθου, χάντρες κ.α. στην ανασκαφή του Κλείτου. Εικ. 6 Το νεροκόσκινο ανασκαφή του Κλείτου. Εικ. 7 Το νεροκόσκινο στην 38

39 Εικ. 8 Τα γεωλογικά κόσκινα που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγκράτηση των σπόρων. Τα γεωλογικά κόσκινα που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγκράτηση του υλικού επίπλευσης είναι, 1 mm για το χονδρόκοκκο κλάσμα και 300μ για το λεπτόκοκκο κλάσμα (εικ.8). Η μελέτη του υλικού βασίστηκε τόσο στο υλικό επίπλευσης ( χονδρόκοκκο κλάσμα και λεπτόκοκκο κλάσμα) όσο και στο βαρύ υπόλοιπο για το μεγαλύτερο μέρος των δειγμάτων. Δεν μελετήθηκε το βαρύ υλικό όλων των δειγμάτων λόγω στενών χρονικών περιθωρίων. Για τη διαλογή στο βαρύ υπόλοιπο (εικ.10) έχει χρησιμοποιηθεί διαχωριστής εδαφών (riffle box), ώστε να γίνει διαχωρισμός του χώματος στις περιπτώσεις όπου το δείγμα ήταν αρκετά μεγάλο. Με σκοπό να κερδηθεί πολύτιμος χρόνος εξαιτίας του μεγάλου αριθμού των δειγμάτων σε κάποιες περιπτώσεις δεν γινόταν διαλογή σε ολόκληρο το δείγμα παρά μόνο σε ένα αντιπροσωπευτικό μέρος του. Στο ½, ¼, 1/8, ανάλογα μέγεθος του δείγματος. Εάν για παράδειγμα το δείγμα περιείχε μεγάλη ποσότητα χώματος μελετούνταν το 1/8 του συνόλου του δείγματος. Μόνο στην περίπτωση που παρουσιαζόταν μεγάλη ποσότητα αρχαιοβοτανικού υλικού (λέπυρα, σπόρους κ.α) γινόταν διαλογή σε ολόκληρο το δείγμα. Η διαδικασία αυτή επιτρέπει την διαλογή περισσότερων δειγμάτων σε μικρότερο χρονικό διάστημα. Τέλος το υλικό επίπλευσης μελετήθηκε (ανίχνευση, διαλογή, καταμέτρηση σπόρων) στο στερεοσκόπιο (εικ. 9) σε μεγεθύνσεις Χ8-Χ16 ενώ η διαλογή στο βαρύ υπόλοιπο έγινε με γυμνό μάτι (εικ.10). 39

40 Εικ. 9 Το στερεοσκόπιο που χρησιμοποιήθηκε για τη μελέτη των αρχαιοβοτανικών δειγμάτων. Εικ. 10 Διαλογή στο Βαρύ υπόλοιπο. 40

41 4.3 Αξιολόγηση και επιλογή δειγμάτων Ο μεγάλος αριθμός των δειγμάτων από τον οικισμό επέβαλλε την επιλογή για διαλογή ενός μέρους των δειγμάτων αυτών. Έγινε προσπάθεια αρχικά να συμπεριληφθούν στην έρευνα περιοχές οι οποίες αποτελούσαν κτίσματα, δάπεδα, εστίες, κατασκευές ή περιοχές με εμφανή ίχνη καύσης. Καθώς η ανασκαφή ήταν σε εξέλιξη, η επιλογή των περιοχών που θα συμπεριλαμβάνονταν αρχικά στην έρευνα έγινε μετά από συζήτηση με την υπεύθυνη της ανασκαφής, Δρ. Χριστίνα Ζιώτα. Αρχικά επιλέχτηκαν οι τομές που περιελάμβαναν κτίρια, με κατασκευές έξω και μέσα από αυτά κι έτσι ξεκίνησε η ανίχνευση των δειγμάτων με σκοπό να εκτιμηθεί η περιεκτικότητα των δειγμάτων σε αρχαιοβοτανικά μέρη και να επιλεγούν τα πιο πλούσια σε αρχαιοβοτανικό υλικό. Η ανίχνευση αφορούσε στο σύνολο των δειγμάτων της κάθε τομής, τουλάχιστον σε αυτά που είχαμε μέχρι τότε στη διάθεσή μας καθώς αφού η ανασκαφή ήταν σε εξέλιξη και λόγω του όγκου των δειγμάτων δεν μπορούσαμε να έχουμε άμεσα επεξεργασμένα με τη μέθοδο του νεροκόσκινου όλα τα δείγματα της κάθε τομής. Η ανίχνευση γίνεται με σκοπό να συμπεριληφθούν στην έρευνα τα πλουσιότερα δείγματα, δίνοντάς μας σημαντικές πληροφορίες, δαπανώντας τον λιγότερο δυνατό χρόνο ( Valamoti 2005). Μας δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσουμε μια συνολική εικόνα για την κατανομή του αρχαιοβοτανικού υλικού στο χώρο και να εντοπίσουμε τα σημεία που θα μας δώσουν δείγματα πλούσια σε φυτικά μέρη. Κατά την έρευνα στο εργαστήριο, το υλικό επίπλευσης υπέστη επιπλέον επεξεργασία. Κοσκινίστηκε εκ νέου με κόσκινα του 1mm, των 500μ και των 300μ. και η τελική ανίχνευση των δειγμάτων έγινε με στερεοσκόπιο στο υλικό που ήταν >1mm και > 500μ. Πλούσιο δείγμα, το οποίο θα μπορούσε να μας δώσει αξιόπιστες πληροφορίες, σύμφωνα με ειδικές έρευνες (Van der Veen-Fieller 1982), θεωρείται αυτό που περιέχει πάνω από εκατό φυτικά μέρη ενώ όταν περιέχονται πολλά είδη φυτών, περίπου 500 φυτικά μέρη. Δυστυχώς όμως λόγω των περιορισμένων πλούσιων δειγμάτων (τουλάχιστον μέχρι και την ανασκαφή του 2009), συμπεριλήφθησαν στην έρευνα και δείγματα τα οποία περιείχαν πάνω από 30 σπόρους ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις συμπεριλήφθησαν και δείγματα τα οποία περιείχαν λιγότερα αρχαιοβοτανικά μέρη. 41

42 Αφού ολοκληρώθηκε η ανίχνευση επιλέχθηκαν τελικά 98 δείγματα για πλήρη μελέτη (παράρτημα, πιν.1). Θα πρέπει να τονιστεί πως ο συνολικός αριθμός των δειγμάτων που ανιχνεύτηκε είναι πολύ μεγαλύτερος αφού περίπου 1400 δείγματα ανιχνεύτηκαν συνολικά από τις τομές που συμπεριλήφθηκαν στην έρευνα (παράρτημα, πιν. 2). 4.4 Προέλευση αρχαιοβοτανικού υλικού Τα δείγματα αρχαιοβοτανικού υλικού, που συμπεριλήφθηκαν στην παρούσα έρευνα, προέρχονται από τον Κλείτο 1 και από το κτίσμα 3 του Κλείτου 2. Το αρχαιοβοτανικό υλικό προέρχεται από τις τομές : ΙΔ8, ΙΔ9,ΙΔ10, ΙΕ8, ΙΕ9, ΙΖ7, ΙΖ8, ΙΣΤ6, ΙΣΤ7. 1 Τα δείγματα που μελετήθηκαν από τις παραπάνω τομές συλλέχθηκαν κατά την ανασκαφική περίοδο Από την ανασκαφική περίοδο του 2008, προέρχονται τα δείγματα από την τομή ΙΓ7. Όλες οι παραπάνω τομές ανήκουν στον Κλείτο 1. Τα δείγματα των τομών Ι17 και Θ17, προέρχονται από το κτίσμα 3 του Κλείτου 2 και συλλέχθηκαν το Συνολικά από τα 98 δείγματα που επιλέχτηκαν σε 39 από αυτά μελετήθηκε μόνο το υλικό επίπλευσης ενώ στα υπόλοιπα 59 μελετήθηκε το υλικό επίπλευσης και το βαρύ υπόλοιπο. (βλ. πίνακα 1 παραρτήματος, με έντονη γραφή σημειώνονται τα δείγματα στα οποία έχει γίνει διαλογή και στο βαρύ υπόλοιπο ). 1. Η κάθε τομή περιλαμβάνει 16 ανασκαφικά τετράγωνα με πλευρά 5μ. μήκους ενώ διατηρείται μάρτυρας 1μ. στα νότια και δυτικά του κάθε τετραγώνου (Ζιώτα 2008). 42

43 Αφού έγινε η επιλογή των δειγμάτων, στη συνέχεια έγινε ο διαχωρισμός τους με βάση την περιοχή απ όπου προέρχονταν. Έτσι λοιπόν τα δείγματα αντιπροσωπεύουν συνολικά 16 διαφορετικές ανασκαφικές συνάφειες. Τα 36 από αυτά προέρχονται από το εξωτερικό του Κτιρίου Α των τομών ΙΔ8, ΙΔ9,ΙΕ9. Από το εσωτερικό του Κτιρίου Α το οποίο καταλαμβάνει τις τομές ΙΔ8 και ΙΔ9 προέρχονται 6 δείγματα. Ένα δείγμα προέρχεται από 1 κυκλική κατασκευή η οποία βρίσκεται στον εσωτερικό χώρο του κτιρίου Α. Από τον λάκκο 1 ο οποίος βρίσκεται εξωτερικά του κτιρίου Α προέρχονται 3 δείγματα, από 3 κατασκευές οι οποίες βρίσκονται επίσης εξωτερικά του Κτιρίου Α προέρχονται 3 δείγματα, 1 από την κάθε κατασκευή. Από το εξωτερικό του κτιρίου Β προέρχονται 7 δείγματα, καθώς επίσης και από το εξωτερικό των κτιρίων Γ & Δ, 17 δείγματα. Από το εξωτερικό του κτιρίου Ι προέρχονται 4 δείγματα. Ακόμη τα δείγματα προέρχονται από άλλους δύο λάκκους, ο ένας βρίσκεται στο εξωτερικό του κτιρίου Β, απ όπου προέρχεται ένα δείγμα και ο άλλος βρίσκεται στο εξωτερικό του κτιρίων Γ & Δ από τον οποίο προέρχεται 1 δείγμα επίσης. Έξι δείγματα προέρχονται από το εξωτερικό του κτίσματος Η. Ένα δείγμα προέρχεται από το εσωτερικό κατασκευής της τομής ΙΕ8 και τρία δείγματα προέρχονται από το εξωτερικό δύο κατασκευών της τομής ΙΕ9. Τέλος 9 δείγματα προέρχονται από το δάπεδο του κτίσματος 3 των τομών Ι17 και Θ 17 του Κλείτου Προσδιορισμοί Ο προσδιορισμός των αρχαιοβοτανικών μερών έγινε α) με τη βοήθεια διάφορων εγχειριδίων με κριτήρια διαμορφωμένα από αρχαιοβοτανολόγους, καθώς επίσης με την καθοδήγηση και τις γνώσεις της κ. Σουλτάνας- Μαρίας Βαλαμώτη. Στην περίπτωση που κάποιοι σπόροι ή λέπυρα δεν ανταποκρίνονταν σε όλα τα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για την αναγνώρισή τους, είτε λόγω κακής διατήρησης είτε λόγω παραμόρφωσής τους, κατατάσσονται σε ενδιάμεσες κατηγορίες (πχ. δίκοκκομονόκοκκο για τους σπόρους των δημητριακών), όπως επίσης για τα λέπυρα ( π.χ δίκοκκο- νέου τύπου, μονόκοκκο.-νέου τύπου). 43

44 Στην περίπτωση που υπάρχει περιορισμένη βεβαιότητα για την κατηγορία στην οποία ανήκουν οι σπόροι φέρουν την ένδειξη <<cf>> από το λατινικό confer (χρησιμοποιείται για κατά προσέγγιση προσδιορισμούς). Επίσης πρέπει να επισημανθεί πως στους σπόρους κριθαριού οι οποίοι είχαν αρχίσει ν ανοίγουν και να φαίνεται το ενδοσπέρμιό τους δεν έγινε διάκριση σε συμμετρικούς ή ασύμμετρους. Οι συμμετρικοί σπόροι κριθαριού δηλώνουν την παρουσία του δίστοιχου είδους ενώ οι ελαφρώς ασύμμετροι του εξάστοιχου είδους. (Zohary & Hopf 1988). 4.6 Ποσοτικοποίηση Τα αρχαιοβοτανικά μέρη καταμετρήθηκαν με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να αποφευχθεί η καταμέτρηση ενός σπόρου δύο φορές. Το έμβρυο, το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό μέρος του σπόρου επιλέχθηκε ως το μετρήσιμο στοιχείο για κάθε σπόρο. Έτσι λοιπόν οι σπόροι των δημητριακών και των οσπρίων μετρήθηκαν μόνο εφόσον έσωζαν το έμβρυό τους. Στους σπόρους των δημητριακών οι οποίοι ήταν σπασμένοι καθέτως στη μέση, κάθε δύο μισά τμήματά του καταμετρήθηκαν ως ένας σπόρος. Οι βάσεις των εξωτερικών λεπύρων και τα δίχαλα των σταχιδίων καταγράφηκαν ξεχωριστά. Οι σπόροι των άγριων ειδών, λόγω του ότι εντοπίστηκε πολύ μικρή ποσότητα γενικά, καταγράφηκαν ακόμη και αν σώζονταν θραυσμένοι. Τέλος οι καρποί καταμετρήθηκαν μόνο στην περίπτωση που σώζονταν ακέραιοι ενώ η παρουσία των θραυσμάτων σημειώθηκε ξεχωριστά. 4.7 Ενοποιήσεις κατηγοριών προσδιορισμού Κατά την μετατροπή των δεδομένων για ανάλυση οι επιμέρους κατηγορίες προσδιορισμού ενοποιήθηκαν σε ευρύτερες κατηγορίες. Τα προσδιορισμένα φυτικά κατάλοιπα με την ένδειξη <<cf>>, δηλαδή αυτά που λόγω της κακής διατήρησής τους δεν στάθηκε δυνατό να προσδιοριστούν με ακρίβεια ως προς το είδος, ενσωματώθηκαν τελικά στην κατηγορία των μερών που προσδιορίζονται με βεβαιότητα ως προς το ακριβές είδος στο οποίο ανήκουν. Σχετικά με τις ενδιάμεσες κατηγορίες προσδιορισμού μεταξύ δύο ειδών όπως για παράδειγμα κατάλοιπα με 44

45 την ένδειξη Τriticum monococcum/t.dicoccum ενσωματώθηκαν σε μια κατηγορία μη προσδιορισμένων ειδών. Όσον αφορά τα λέπυρα, στην ποσοτική ανάλυση οι επιμέρους κατηγορίες, δηλαδή δίχαλα σταχιδίων, ακραία σταχίδια, βάσεις εξωτερικών λεπύρων, αποδίδονται συνολικά ως βάσεις εξωτερικών λεπύρων. T. monococcum σπόροι T. monococcum σπόροι, Τ. Cf. monococcum T. monococcum λέπυρα T. monococcum βάσεις εξωτερικών λεπύρων και Δίχαλα σταχιδίων(*2). Τ. cf. monococcum βάσεις Εξωτερικών λεπύρων και δίχαλα σταχιδίων(*2) T. dicoccum σπόροι Τ. dicoccum σπόροι, Τ.cf dicoccum σπόροι T. dicoccum λέπυρα Τ. dicoccum βάσεις εξωτερικών λεπύρων και Δίχαλα σταχιδίων (*2), δίχαλα τερματικών Σταχιδίων, Τ.cf. dicoccum βάσεις εξωτερικών Λεπύρων και δίχαλα σταχιδίων (*2), Δίχαλα τερματικών σταχιδίων Σιτάρι νέου τύπου, λέπυρα βάσεις εξωτερικών λεπύρων και δίχαλα σταχιδίων(*2), δίχαλα τερματικών σταχιδίων Σιτάρι νέου τύπου/δίκοκκο, λέπυρα βάσεις εξωτερικών λεπύρων και δίχαλα σταχιδίων (*2), δίχαλα τερματικών σταχιδίων Λέπυρα μη προσδιορισμένα Τ. monococcum/dicoccum, T. monococcum/dicoccum/νέου τύπου, βάσεις εξωτερικών λεπύρων και δίχαλα σταχιδίων(*2) Κριθάρι cf ντυμένοι σπόροι, cf ντυμένοι συμμετρικοί, cf ντυμένοι ασύμετροι, cf γυμνοί σπόροι, cf συμμετρικοί Ραχίδια ραχίδια, δίστοιχα ραχίδια, αδιάγνωστα ραχίδια Πίν. 1 Ενοποιήσεις κατηγοριών προσδιορισμού. 4.8 Ανάλυση δεδομένων Υπολογίστηκε η αρχαιοβοτανική σύσταση κάθε δείγματος. Η σύσταση παρουσιάζεται με ιστογράμματα οργανωμένα με βάση την περιοχή προέλευσης των 45

46 δειγμάτων ΝΚ. Στα ιστογράμματα συμπεριλαμβάνεται το σύνολο των δειγμάτων κάθε περιοχής. Παράλληλα υπολογίστηκε η περιεκτικότητα των δειγμάτων κάθε περιοχής, που περιείχαν >30 αρχαιοβοτανικά μέρη, σε λέπυρα και σπόρους των ντυμένων δημητριακών. Υπολογίστηκε ο λόγος σπόρων-λεπύρων σιταριού (πιν.2) για το σύνολο των δειγμάτων καθώς επίσης και η περιεκτικότητα του κάθε δείγματος σε αρχαιοβοτανικά μέρη με βάση τα λίτρα χώματος (πιν.3). Παρακάτω παρατίθενται οι πίνακες : λόγος λεπύρων-σπόρων και ο υπολογισμός της περιεκτικότητας των δειγμάτων σε αρχαιοβοτανικό υλικό ανα λίτρο χώματος, χωρισμένα στις περιοχές απ όπου προέρχονται. ΑΡΙΘΜΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟ Σ ΛΕΠΥΡΑ ΣΙΤΑΡΙΟΥ ΣΠΟΡΟΙ ΣΙΤΑΡΙΟΥ ΛΕΠΥΡΑ ΣΙΤΑΡΙΟΥ/ΣΠΟΡΟΙ ΣΙΤΑΡΙΟΥ ΚΤΙΡΙΟ Α ΙΔ9 ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΙΔ8 ΝΚ ΝΚ ΝΚ

47 ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΙΕ9 ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ77 17 μόνο λέπυρα Λάκκος1. Εξωτερικό κτιρίου Α ΝΚ ΝΚ ΝΚ Εσωτερικό Κατασκευής1. Εξωτερικό κτιρίου Α ΝΚ Εσωτερικό κατασκευής. Εξωτερικό κτιριου Α ΝΚ Κατασκευή1 Εξωτερικό κτιρίου Α ΝΚ ΚΤΙΡΙΟ Α Εσωτερικό κτιρίου ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ Μόνο σπόροι ΝΚ ΝΚ ΚτίριοΑ Κυκλική κατασκευή1 Εσωτερικό Κτιρίου Α ΝΚ Κτίριο Β Εξωτερικό ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ

48 ΝΚ ΝΚ ΝΚ Λάκκος 1 ΝΚ Εξωτερικό Κτιρίων Γ&Δ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΙΣΤ7 ΝΚ Λάκκος 1(ΙΣΤ7) ΝΚ Κτίσμα Ι Εξωτερικό ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ Εξωτερικό Κατασκευών (ΙΕ9) ΝΚ Μόνο σπόροι ΝΚ ΝΚ Δάπεδο κτίσματος 3 Ι17 ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ Μόνο σπόροι ΝΚ

49 ΝΚ Μόνο σπόροι ΝΚ ΝΚ ΝΚ Κατασκευή 1 (ΙΕ8) ΝΚ Κτίριο Η Εξωτερικό ΝΚ ΝΚ Μόνο σπόροι ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ Πιν. 2 Λόγος λεπύρων-σπόρων σιταριού κάθε δείγματος ΝΚ Πιν. 3 Περιεκτικότητα δειγμάτων σε αρχαιοβοτανικά μέρη. ΣΥΝΟΛΟ ΦΥΤΙΚΩΝ ΜΕΡΩΝ ΤΟΜΗ ΝΚ ΟΓΚΟΣ Κτίριο Α Εξωτερικό ΙΔ9 ΝΚ ΦΥΤΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ/ΛΙΤΡ Ο ΧΩΜΑΤΟΣ ΙΔ9 ΝΚ ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 ΝΚ ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK

50 ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ9 NK ΙΔ8 NK ΙΔ8 NK ΙΔ8 NK ΙΔ8 NK ΙΔ8 NK ΙΔ8 NK ΙΕ9 NK ΙΕ9 NK ΙΕ9 NK ΙΕ9 NK ΤΟΜΗ ΝΚ ΣΥΝΟΛΟ ΦΥΤΙΚΩΝ ΜΕΡΩΝ ΟΓΚΟΣ ΦΥΤΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ/ΛΙΤΡΟ ΧΩΜΑΤΟΣ Κτίριο Α Εσωτερικό ΙΔ8-9 ΝΚ ΙΔ8-9 ΙΔ8-9 ΙΔ8-9 ΙΔ8-9 ΙΔ8-9 ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΤΟΜΗ ΝΚ ΣΥΝΟΛΟ ΦΥΤΙΚΩΝ ΜΕΡΩΝ ΟΓΚΟΣ ΦΥΤΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ/ΛΙΤΡΟ ΧΩΜΑΤΟΣ Κυκλική κατασκευή1 ΙΔ Λάκκος 1 Εξωτερικό κτιρίου Α ΙΔ9 ΝΚ

51 ΙΔ9 ΝΚ ΙΔ9 ΝΚ Κατασκευή 1 Εξωτερικό Κτιρίου Α ΝΚ Κατασκευή Εξωτερικό Κτιρίου Α ΙΔ8 ΝΚ Κατασκευή Εξωτερικό Κτιρίου Α ΙΔ8 ΝΚ Κτίριο Β Εξωτερικό ΙΔ10 ΝΚ ΙΔ10 Λάκκος 1 Εξωτερικό Κτιρίου Β Κτίριο Η Εξωτερικό ΙΔ10 ΙΔ10 ΙΔ10 ΙΔ10 ΙΔ10 ΙΔ10 ΙΖ7 ΙΖ7 ΙΖ7 ΙΖ7 ΙΖ8 ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΛΑΚΚΟΣ1 Εξωτερικό κτιρίου ΙΖ8 ΝΚ ΙΣΤ7 ΝΚ

52 Κτίρια Γ & Δ Εξωτερικό ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ 1 (ΙΕ8) Κτίριο Ι Εξωτερικό ΙΣΤ6 ΝΚ ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ6 ΙΣΤ7 ΙΕ8 ΙΓ7 IΓ7 ΙΓ7 ΙΓ7 ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ

53 Εξωτερικό Κατασκευών(ΙΕ9) Δάπεδο κτίσματος 3 ΙΕ9 ΙΕ9 ΙΕ9 Ι17 Ι17 Ι17 Ι17 Ι17 Ι17 Ι17 Ι17 Θ17 ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΝΚ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 5.1 ΤΑ ΕΙΔΗ ΠΟΥ ΕΝΤΟΠΙΣΤΗΚΑΝ ΣΤΟΝ ΚΛΕΙΤΟ Από τα δείγματα που εξετάστηκαν πλήρως, αναγνωρίστηκαν τελικά 27 είδη/γένη/οικογένειες καλλιεργούμενων φυτών και ειδών της άγριας βλάστησης. Πιο αναλυτικά εντοπίστηκαν : τρία είδη ντυμένου σιταριού, το δίκοκκο σιτάρι (Τriticum dicoccum) (εικ. 11), το μονόκοκκο σιτάρι (Τriticum monococcum) (εικ. 12) και το σιτάρι νέου τύπου, το οποίο πρόσφατα κοινοποιήθηκε στην επιστημονική κοινότητα. Τα δύο πρώτα είδη εκπροσωπούνται και από σπόρους και από λέπυρα (το εξωτερικό περίβλημα του σταχιού) ενώ το σιτάρι νέου τύπου εκπροσωπείται μόνο από λέπυρα (εικ.17). Σύμφωνα με πειραματικές έρευνες (Jones et al. 2000) το είδος 53

54 αυτού του σιταριού φαίνεται πως ανήκει στην κατηγορία των τετραπλοϊδών και μοιάζει με το σιτάρι Τ. Timopheevi που μέχρι πρόσφατα καλλιεργούνταν στην περιοχή της Γεωργίας, στον Καύκασο. Το δίκοκκο σιτάρι είναι επίσης τετραπλοειδές σε αντίθεση με το μονόκοκκο σιτάρι το οποίο είναι διπλοειδές, οπότε στην περίπτωση που σε κάποιο δείγμα αναγνωριστεί μεγάλη ποσότητα λεπύρων νέου τύπου, οι σπόροι που αναγνωρίζονται ως δίκοκκο σιτάρι ίσως να ανήκουν στα σταχίδια του νέου τύπου σιταριού. Σε ορισμένα δείγματα εντοπίστηκαν θραύσματα δημητριακών με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που εμφανίζουν όταν η θραύση έχει συντελεστεί πριν από την απανθράκωση. Πειράματα σε τέτοιου είδους θραύσματα με σκοπό να διερευνηθούν τρόποι επεξεργασίας των δημητριακών έχουν συντελεστεί σε σύγχρονα αλεσμένα δημητριακά (Valamoti 2002, σελ ). Τα κατάλοιπα των αλεσμένων δημητριακών ίσως να αντιστοιχούν σε προμαγειρεμένα συστατικά όπως το πλιγούρι και ο τραχανάς, δίνοντας έτσι ένα στοιχείο προϊστορικού μαγειρέματος. Η ποσότητα των θραυσμάτων ανά δείγμα που εντοπίστηκαν στα δείγματα του Κλείτου όμως ήταν πολύ μικρή για να καταλήξουμε σ ένα τέτοιο συμπέρασμα. Πέρα από τα παραπάνω δημητριακά, στα δείγματα που μελετήθηκαν εντοπίστηκε κριθάρι (Hordeum vulgare, εικ.13). Από τους σπόρους που προσδιορίστηκαν καλύτερα, από αυτούς δηλαδή οι οποίοι διατηρούνταν σε καλή κατάσταση, διαπιστώθηκε η ύπαρξη και των δύο ποικιλιών κριθαριού, του γυμνού και του ντυμένου. Επίσης σε ένα μικρό ποσοστό σπόρων κριθαριού, ήταν δυνατή η ταύτιση του δίστοιχου και του εξάστοιχου κριθαριού. Φαίνεται πως στα δείγματα εντοπίστηκαν και το δίστοιχο αλλά και το εξάστοιχο κριθάρι. Τα όσπρια που αναγνωρίστηκαν είναι τα εξής: το λαθούρι (Lathyrus sativus L./L. cicera L., εικ.14), η φακή (Lens. Sp, εικ.16) και η ρόβη (Vicia ervilia, εικ.15). Εντοπίστηκαν επίσης φρούτα και καρποί όπως : βατόμουρο (Rubus fruticosus L.), χαμοσάμπουκος (Sambucus ebulus L.) και κράνο ( Cornus mas L.). Τα κατάλοιπα της άγριας βλάστησης (πέρα από τα φρούτα και τους καρπούς) που εντοπίστηκαν στον προϊστορικό οικισμό του Κλείτου είναι ελάχιστα ανά δείγμα, ωστόσο υπάρχει μια σχετική ποικιλία στα είδη που εντοπίζονται. Σε μια γενική εικόνα τα δείγματα είναι φτωχά σε άγρια είδη. Κάτι τέτοιο σημαίνει πως δεν θα μπορέσουν εύκολα να προκύψουν πληροφορίες για τις μεθόδους καλλιέργειας, δηλαδή σημαντικές πληροφορίες για την εποχή και τον τρόπο σποράς όπως επίσης και για τους τρόπους συγκομιδής. Πάντως από τον συνολικό αριθμό δειγμάτων που 54

55 μελετήθηκαν, εντοπίστηκαν τα εξής 17 είδη της άγριας βλάστησης : Bilderdykia convolvulus, Rumex sp., Polygonum aviculare ag., Verbena officinallis L., Cyperaceae, Setaria sp., Teucrium sp., Ajuga sp., Buglossoides arvensis, Chenopodiaceae, Fumaria sp, Polycnemum sp., Galium spurium, cf Solanaceae, Thymelaea sp., Portulaca Oleracea, Bracicaceae. Επίσης θα πρέπει να σημειωθεί πως σε μεγάλο αριθμό των δειγμάτων εντοπίστηκαν και σύγχρονοι σπόροι κυρίως ζιζανίων τα οποία κατά βάση ανήκουν στην οικογένεια Chenopodiaceae. Για κάποια είδη ήταν δυνατή η κατάταξή τους μόνο σε επίπεδο οικογένειας ενώ για ορισμένα από αυτά δε στάθηκε δυνατή η οποιαδήποτε κατάταξή τους. Η απλή διαπίστωση της παρουσίας των συγκεκριμένων ειδών στις αρχαιολογικές αποθέσεις αποτελεί το πρώτο στάδιο της έρευνας των φυτικών καταλοίπων ενός οικισμού. Τα φυτικά αυτά κατάλοιπα κατέληξαν στις αρχαιολογικές αποθέσεις μέσα από μια σειρά ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Τα δείγματα που περιείχαν φυτικά κατάλοιπα θα πρέπει να τοποθετηθούν στο χώρο και να γίνει ο συσχετισμός τους με βάση την αρχαιολογική τους προέλευση. Για παράδειγμα η επεξεργασία των ντυμένων δημητριακών και των οσπρίων απαιτεί μία σειρά διαδικασιών όπως το κοπάνισμα, το λίχνισμα, το κοσκίνισμα. Οι διαδικασίες αυτές απαιτούνται προκειμένου να εξασφαλιστεί ο καθαρός σπόρος. Η εθνογραφική έρευνα έχει δείξει πως κάθε στάδιο των παραπάνω διαδικασιών παράγει διαφορετικούς συνδυασμούς των φυτικών μερών που μπορούν να εντοπιστούν στις αρχαιολογικές αποθέσεις. (Hillman 1981, 1984). Από όλα τα στάδια που απαιτούνται για την απελευθέρωση του σπόρου από τα λέπυρα και τα ζιζάνια παράγονται προϊόντα και υποπροϊόντα που μπορούν να αναγνωριστούν στα δείγματα ανάλογα με τη σύστασή τους σε σπόρους, λέπυρα και ζιζάνια. Η μελέτη των φυτικών καταλοίπων ουσιαστικά θα πρέπει να συμβάλλει στην απάντηση δύο βασικών ερωτημάτων : πρώτον, με βάση την ανάλυσή τους θα πρέπει να γίνει διαχωρισμός ανάμεσα στις πολιτισμικές και φυσικές διαδικασίες οι οποίες εναπόθεσαν τα συγκεκριμένα φυτικά κατάλοιπα στο συγκεκριμένο σημείο και δεύτερον θα πρέπει να διαπιστωθεί πώς τα φυτικά κατάλοιπα αντανακλούν την προϊστορική οικονομία ή τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Παρακάτω λοιπόν εξετάζεται λεπτομερώς η κατανομή των δειγμάτων στο χώρο και η πιθανή πηγή προέλευσή τους. Μέσα από αυτή την ανάλυση αναζητούνται απαντήσεις για τις ανθρώπινες δραστηριότητες που συνδέονται με τα φυτά καθώς επίσης και με την οργάνωση του χώρου στον προϊστορικό οικισμό του Κλείτου. Στην ερμηνεία των φυτικών καταλοίπων παρακάτω, σημαντικό ρόλο παίζει η εθνογραφική παρατήρηση (Hillman 1981, 1984) καθώς επίσης και τα αποτελέσματα πειραματικών ερευνών (Valamoti-Charles 2005, Jones 1987). 55

56 Η ανάλυση διαρθρώνεται με βάση την περιοχή προέλευσης των δειγμάτων ως εξής: α) Κλείτος 1. Εσωτερικό Κτιρίου Α, κυκλική κατασκευή από το εσωτερικό του κτιρίου Α, Κτίριο Α - εξωτερικό, λάκκος 1 - εξωτερικό κτιρίου Α, κατασκευές εξωτερικά του κτιρίου Α, κτίριο Β - εξωτερικό, λάκκος 1 εξωτερικό κτιρίου Β, κτίριο Ι - εξωτερικό, κτίριο Η- εξωτερικό, λάκκος 1 εξωτερικό κτιρίων Γ και Δ, Κτίρια Γκαι Δ εξωτερικό, κατασκευή 1 τομής ΙΕ8, δείγματα εξωτερικά κατασκευών της τομής ΙΕ9. β) Κλείτος 2. Τα δείγματα προέρχονται από τις τομές Ι17 και Θ17, ουσιαστικά προέρχονται από το δάπεδο του κτίσματος 3. Εικ. 11Σπόροι δίκοκκου σιταριού μονόκοκκου σιταριού Εικ.12 Σπόροι 56

57 Εικ. 13 Σπόροι κριθαριού Εικ. 14 Σπόροι Λαθουριού 57

58 Εικ. 15 Σπόροι Ρόβης Εικ. 16 Σπόροι σαμπούκου σιταριού. Εικ.17 Δίχαλο νέου τύπου 58

59 5.2 ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΤΟΥΣ Κτίριο Α- Εσωτερικό Εικ.18 Το κτίριο Α (εικ. 18) καλύπτει τις τομές ΙΔ8 και ΙΔ9. Έχει δύο τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις και εμβαδόν πάνω από 90 τ.μ. Η επιφάνεια του δαπέδου ανανεωνόταν κατά διαστήματα και διατηρεί επάλληλες στρώσεις πηλού (Ζιώτα 2007). Το κτίριο Α καταστράφηκε και στις δύο φάσεις του από φωτιά. Η ανωδομή του κτιρίου είχε κατασκευαστεί από ξύλα, επενδυμένο με πηλό ενώ οι επιφάνειες των τοίχων ήταν επιχρισμένες και σώζουν λεπτές στρώσεις πηλού από τις διαδοχικές ανακατασκευές των επιχρισμάτων (Ζιώτα 2007). Στο εσωτερικό του κτιρίου έχουν εντοπιστεί δύο πηλόκτιστες κατασκευές, μία ωοειδής και μια κυκλική. Από το δάπεδο στο εσωτερικό του κτιρίου Α (Τομή ΙΔ8-9) προέρχονται έξι δείγματα (ΝΚ 69, 79, 80, 85, 93, 110). Τα δείγματα ΝΚ79 και ΝΚ80 προέρχονται από το δυτικό τμήμα του εσωτερικού του κτίσματος Α, ανατολικά της κυκλικής κατασκευής. Τα δείγματα ΝΚ 110 και ΝΚ 85 προέρχεται από το ΒΑ τμήμα του εσωτερικού του κτίσματος Α, το 59

60 δείγμα ΝΚ 69 προέρχεται από το ανατολικό τμήμα του δαπέδου ενώ το ΝΚ 93 προέρχεται από το κέντρο περίπου του κτίσματος. Η περιεκτικότητα των δειγμάτων σε αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα είναι γενικά χαμηλή αφού κυμαίνεται από σπόροι ανά λίτρο χώματος. Το δείγμα ΝΚ 79 περιέχει το μικρότερο αριθμό φυτικών καταλοίπων ενώ το δείγμα ΝΚ 80 είναι το μοναδικό που περιέχει πάνω από 30 φυτικά κατάλοιπα. Ο μαθηματικός λόγος σπόρων - λεπύρων δημητριακών των δειγμάτων κυμαίνεται από (πιν.2). Κάτι τέτοιο σημαίνει πως σε ορισμένα δείγματα τα λέπυρα είναι περισσότερα από τους σπόρους ενώ σε άλλα οι σπόροι των δημητριακών υπερτερούν αριθμητικά. Στο δείγμα ΝΚ 80 το οποίο περιέχει ουσιαστικά το μεγαλύτερο αριθμό φυτικών καταλοίπων τα λέπυρα του νέου τύπου σιταριού κάνουν αισθητή την παρουσία τους με τα αδιάγνωστα λέπυρα όμως να καταλαμβάνουν αρκετό ποσοστό. Στο συγκεκριμένο δείγμα εντοπίστηκαν μόλις δύο σπόροι του μονόκοκκου σιταριού κι ένα χαμηλό ποσοστό αδιάγνωστων δημητριακών καθώς επίσης ένας σπόρος ρόβης και δύο σπόροι φακής. Λέπυρα δίκοκκου σιταριού δεν αναγνωρίστηκαν σε κανένα από τα δείγματα ενώ λέπυρα του μονόκοκκου σιταριού εντοπίστηκαν σε ένα μόνο δείγμα (ΝΚ 69) αλλά σε πολύ χαμηλό ποσοστό. Οι σπόροι του δίκοκκου σιταριού εντοπίστηκαν επίσης σε πολύ χαμηλό ποσοστό (ΝΚ 85, ΝΚ93) καθώς επίσης και του μονόκοκκου σιταριού (ΝΚ 80, ΝΚ 85). Εξαιρετικά περιορισμένη είναι η παρουσία καρπών και φρούτων. Τα είδη που εντοπίστηκαν είναι: σαμπούκος, κράνο και δύο σπόροι αδιάγνωστου καρπού. Ο σαμπούκος εντοπίστηκε σε δύο μόλις δείγματα ( ΝΚ 79 κα ΝΚ 93) όπως επίσης και το κράνο το οποίο επίσης εντοπίστηκε σε δύο μόλις δείγματα (ΝΚ 69 και ΝΚ 79). Από τα είδη της άγριας βλάστησης τα οποία εμφανίζονται σε πολύ μικρό ποσοστό σε ορισμένα δείγματα (ένα μόνο δείγμα περιείχε 6 σπόρους τα υπόλοιπα περιείχαν κάτω από 5 σπόρους της άγριας βλάστησης ενώ τα δείγματα ΝΚ 80 και ΝΚ 85 δεν περιείχαν κανένα σπόρο των άγριων ειδών), παρόντα στα δείγματα είναι: Verbena officinalis, Gallium spurium, Bugglossoides arvensis, Thymelaea sp. και Polycnemum sp. Η παρουσία των λεπύρων στα δείγματα καθώς αυτά είναι πιο ευαίσθητα στη φωτιά σε σχέση με τους σπόρους (Boardman&Jones 1990), φαίνεται να συνδέεται με συγκεκριμένες δραστηριότητες που αφορούν στην επεξεργασία των δημητριακών και όχι στις συνθήκες απανθράκωσης του υλικού. Με βάση τη σύσταση των δειγμάτων φαίνεται πως τα λέπυρα αποτελούν υποπροϊόντα της επεξεργασίας των ντυμένων δημητριακών. Σύμφωνα με τις εθνογραφικές παρατηρήσεις του Ηillman (Hillman 1981, 1984) στην Τουρκία σχετικά με την επεξεργασία ντυμένων 60

61 δημητριακών, κάθε στάδιο της επεξεργασίας τους έχει επίδραση στη σύσταση των προϊόντων και των υποπροϊόντων που προκύπτουν και μπορούν να αναγνωριστούν στα δείγματα ανάλογα με τη σύστασή τους, σε σπόρους, λέπυρα και άγρια είδη. Σύμφωνα λοιπόν με τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τις εθνογραφικές παρατηρήσεις του Hillman (1981,1984) κατά τα τελευταία στάδια επεξεργασίας των ντυμένων σιτηρών, τα λέπυρα απομακρύνονται από το σπόρο καταλήγοντας στα υποπροϊόντα του κοσκινίσματος όπου καταλήγουν συνήθως και τα μικρά είδη ζιζανίων. Από τα είδη της άγριας βλάστησης που εντοπίστηκαν στα δείγματα το είδος Bugglossoides arvensis με βάση τα οικολογικά του χαρακτηριστικά ανήκει στην κατηγορία των <Μικρών-Ελεύθερων-Βαρέων> σπόρων (Βαλαμώτη 2006) και απομακρύνεται συνήθως μαζί με τα λέπυρα κατά το στάδιο του λεπτού κοσκινίσματος (Jones 1987). Έτσι λοιπόν τα λέπυρα που εντοπίστηκαν στο εσωτερικό του κτιρίου Α, καθώς επίσης και τα ελάχιστα άγρια είδη θα μπορούσαν να αποτελούν τα υποπροϊόντα του λεπτού κοσκινίσματος, ενός από τα τελευταία στάδια επεξεργασίας των δημητριακών. Σύμφωνα και πάλι με εθνογραφικές παρατηρήσεις (Hillman 1981) τα υποπροϊόντα της επεξεργασίας των δημητριακών θα μπορούσαν να έχουν απανθρακωθεί χρησιμοποιούμενα ως καύσιμη ύλη. Επομένως τα λέπυρα που εντοπίστηκαν στα δείγματα ενδεχομένως να έχουν μια τέτοια προέλευση. Ίσως δηλαδή αποτελούν τα υπολείμματα στάχτης. Με βάση πρόσφατες πειραματικές έρευνες όμως στη διερεύνηση του πεπτικού συστήματος των ζώων στους σπόρους και τα λέπυρα (Valamoti-Charles 2005), τα είδη της άγριας χλωρίδας είναι αυτά που έχουν περισσότερες πιθανότητες να διαπεράσουν σχεδόν άθικτα το πεπτικό σύστημα των ζώων καθώς επίσης και τα λέπυρα των ντυμένων δημητριακών. Η μάσηση της τροφής από τα ζώα φαίνεται να μην αφήνει κανένα ίχνος των σπόρων. Το είδος Verbena officinalis και Thymelaea sp. (Polunin 1969) με βάση τα οικολογικά τους χαρακτηριστικά απαντώνται κυρίως σε ξηρά εδάφη, βοσκοτόπια, οπότε είτε θα μπορούσαν να βρίσκονται στους αγρούς κατά την περίοδο θερισμού και κατέληξαν τυχαία μαζί με το θερισμένο προϊόν είτε θα μπορούσαν να έχουν καταναλωθεί από τα ζώα κατά τη βοσκή στα παρακείμενα του οικισμού εδάφη. Η παρουσία τους μαζί με την παρουσία του σαμπούκου ίσως παραπέμπει σε υπολείμματα κοπριάς τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ως καύσιμη ύλη. (Charles 1998). Η διάκριση φυτικών καταλοίπων προερχόμενα από ανθρώπινη κατανάλωση ή κοπριά είναι μια δύσκολη διαδικασία. Η απουσία κοπρολίθων, οι οποίοι θα παρείχαν άμεσες πληροφορίες σχετικά με την παρουσία κοπριάς στα δείγματα, δημιουργεί αμφιβολίες, δεν μπορεί όμως να αποκλείσει το ενδεχόμενο τα φυτικά κατάλοιπα ή τουλάχιστον μέρος αυτών να προήλθαν από την καύση κοπριάς. Τα φυτικά αυτά κατάλοιπα λοιπόν ίσως απανθρακώθηκαν χρησιμοποιούμενα ως καύσιμη ύλη 61

62 σύμφωνα με εθνογραφικές έρευνες (Hillman 1981), η οποία απορρίφτηκε στο δάπεδο σε διάφορες χρονικές φάσεις όπως μαρτυρούν και η μικτή σύσταση των δειγμάτων αλλά και το γεγονός ότι τα δείγματα προέρχονται από διάφορα σημεία του δαπέδου. Οι σπόροι των δημητριακών αλλά και των οσπρίων, καθώς γενικότερα εντοπίζονται σε χαμηλά ποσοστά οπότε αποκλείται το ενδεχόμενο αποθήκευσής τους ίσως αποτελούν το αποτέλεσμα μαγειρικών ατυχημάτων τα οποία ενσωματώθηκαν στη στάχτη. Η παρουσία του κράνου ενδεχομένως να σημαίνει την απορριψή του στη φωτιά ή στο έδαφος μετά από ανθρώπινη κατανάλωση ενώ για τους σπόρους του αδιάγνωστου καρπού δεν μπορεί να ειπωθεί κάτι καθώς δεν αναγνωρίστηκαν. Το κράνο λόγω του μεγάλου μεγέθους του (Dennell 1976) δύσκολα διαπερνά το πεπτικό σύστημα των ζώων ώστε να αποτελεί μέρος κοπριάς, χωρίς ωστόσο να μπορεί να αποκλειστεί και ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Η απουσία ή γενικότερα η πολύ περιορισμένη παρουσία των άγριων ειδών από τα δείγματα σημαίνει ενδεχομένως την απομάκρυνσή τους σε πρωϊμότερα στάδια. Θα μπορούσε επίσης να σημαίνει πως τα δημητριακά καλλιεργούνταν σε χωράφια τα οποία ήταν απαλλαγμένα από τα ζιζάνια ή γενικά περιείχαν περιορισμένο αριθμό ζιζανίων. Τέλος η περιορισμένη παρουσία τους θα μπορούσε να σημαίνει πως κάποια από αυτά δεν στάθηκε δυνατό να διατηρηθούν λόγω της ευαισθησίας τους στη φωτιά (Wilson 1984) κάτι που μάλλον θα πρέπει να αποκλειστεί καθώς στα δείγματα διατηρήθηκαν λέπυρα τα οποία έχουν μειωμένες πιθανότητες διατήρησης κατά την απανθράκωση (Boardman & Jones 1990). H απουσία τους ή η πολύ μειωμένη παρουσία τους ενδεχομένως να σχετίζεται με τις μεθόδους καλλιέργειας που εφάρμοζαν οι κάτοικοι του νεολιθικού οικισμού, κάτι που θα συζητηθεί παρακάτω σε άλλο κεφάλαιο. 62

63 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% NK69* NK79* NK80 NK85* NK93* NK110* ΖΙΖΑΝΙΑ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΡΠΟΙ/ΦΡΟΥΤΑ ΣΥΝΟΛΟ ΦΑΚΗ ΣΠΟΡΟΙ ΡΟΒΗ ΣΠΟΡΟΙ ΛΑΘΟΥΡΙ ΣΠΟΡΟΙ ΚΡΙΘΑΡΙ ΡΑΧΙΔΙΑ ΚΡΙΘΑΡΙ ΣΠΟΡΟΙ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ ΛΕΠΥΡΑ ΝΕΟΥ ΤΥΠΟΥ ΛΕΠΥΡΑ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΑ ΣΠΟΡΟΙ ΔΙΚΟΚΚΟ ΛΕΠΥΡΑ ΔΙΚΟΚΚΟ ΣΠΟΡΟΙ ΜΟΝΟΚΟΚΚΟ ΛΕΠΥΡΑ ΜΟΝΟΚΟΚΚΟ ΣΠΟΡΟΙ Εικ.19 Απόδοση της σύστασης κάθε δείγματος από το εσωτερικό του κτιρίου Α σε φυτικά κατάλοιπα. (Με αστερίσκο σημειώνονται τα δείγματα ΝΚ τα οποία περιέχουν <30 φυτικά μέρη). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% ΝΚ80 ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ ΛΕΠΥΡΑ ΝΕΟΥ ΤΥΠΟΥ ΛΕΠΥΡΑ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΑ ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΑ ΣΠΟΡΟΙ ΔΙΚΟΚΚΟ ΛΕΠΥΡΑ ΔΙΚΟΚΚΟ ΣΠΟΡΟΙ ΜΟΝΟΚΟΚΚΟ ΛΕΠΥΡΑ ΜΟΝΟΚΟΚΚΟ ΣΠΟΡΟΙ Εικ. 20 Απόδοση της σύστασης του δείγματος ΝΚ 80 σε λέπυρα και σπόρους δημητριακών. 63

64 ΚΥΚΛΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΝΤΟΣ ΚΤΙΡΙΟΥ Α Εικ.21 Από την κυκλική κατασκευή με διάμετρο 1.50μ. που βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα στο εσωτερικό του κτιρίου Α (εικ. 21) προέρχεται ένα μόνο δείγμα (ΙΔ8, ΝΚ 108). Το δάπεδο της κατασκευής το οποίο είχε σχεδόν καταστραφεί περιείχε κάποια κομμάτια οικοδομικού πηλού και ελάχιστη κεραμική (Ζιώτα 2008). Ο λόγος λεπύρων-σπόρων είναι 7.3 και η περιεκτικότητα σε αρχαιοβοτανικά μέρη είναι αρκετά περιορισμένη, αφού αντιστοιχούν 2.7 φυτικά κατάλοιπα ανά λίτρο χώματος. Γενικά στο δείγμα, όπως φαίνεται και από το ιστόγραμμα (εικ. 22) αλλά και από το λόγο λεπύρωνσπόρων (πιν.2, σελ. 46), τα λέπυρα των ντυμένων σιτηρών είναι περισσότερα σε σχέση με τους σπόρους. Το δείγμα δεν περιέχει καθόλου όσπρια, άγρια είδη, φρούτα και καρπούς. Το μεγαλύτερο ποσοστό καταλβάνουν τα αδιάγνωστα λέπυρα ενώ ακολουθούν σε πολύ χαμηλό ποσοστό τα λέπυρα του νέου τύπου σιταριού. Στο δείγμα εντοπίστηκαν επίσης μόλις τρεις αδιάγνωστοι σπόροι δημητριακών. Με βάση λοιπόν τη σύστασή του, δηλαδή με βάση την κυριαρχία των λεπύρων φαίνεται πως τα φυτικά κατάλοιπα αποτελούν υποπροϊόντα της επεξεργασίας του λεπτού κοσκινίσματος των ντυμένων δημητριακών τα οποία ενδεχομένως χρησιμοποιήθηκαν ως καύσιμη ύλη. Η απουσία φρούτων και καρπών καθώς επίσης και η απουσία ειδών της άγριας βλάστησης, τα οποία ανάλογα με τα οικολογικά τους χαρακτηριστικά χρησιμοποιούνται συνήθως ως δείκτες παρουσίας κοπριάς, δεν φανερώνει την προέλευση των φυτικών καταλοίπων από κοπριά ζώων. Ενδεχομένως λοιπόν τα φυτικά κατάλοιπα που εντοπίστηκαν στο εσωτερικό της κυκλικής κατασκευής να υποδηλώνουν υπολείμματα στάχτης ενώ η παρουσία των τριών σπόρων δημητριακών ίσως οφείλεται σε κάποιο μαγειρικό ατύχημα. 64