ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ, ΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ Πατησίων 42, , Αθήνα ΤΟΜΕΑΣ ΙΙ: ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΙΙ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΥ ΕΙ ΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΛΟΥ ΚΑΙ ΧΩΡΟΥ Κατ επιλογήν υποχρεωτικό μάθημα 8ου εξαμήνου ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ, ΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ διερευνώντας έμφυλες αναπαραστάσεις της πόλης στα ΜΜΕ Ι ΑΣΚΟΥΣΑ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΥΝ Ειρήνη Μίχα Ντίνα Βαΐου, ημήτρης Σεβαστάκης ΤΡΙΤΗ 15:30 18:15 ΑΙΘΟΥΣΑ M319 αντικείμενο και στόχοι του μαθήματος Στις μέρες μας ο δημόσιος χώρος αποτελεί όλο και πιο έντονα πεδίο πολλαπλών συζητήσεων, αντιπαραθέσεων και διεκδικήσεων, καθώς πολλές λειτουργίες και θεσμοί της δημόσιας σφαίρας ιδιωτικοποιούνται, δικαιώματα και ελευθερίες που συναρτώνται με αυτήν περιστέλλονται, ενώ ακόμα ο δημόσιος χώρος της πόλης δέχεται έντονες πιέσεις τόσο από τις δυνάμεις της αγοράς όσο και από πρακτικές αστυνόμευσης ή και παρεμβάσεις «τακτοποίησης» στο όνομα της ασφάλειας και της αναβάθμισης. Στο πλαίσιο αυτό η αμφισβήτηση καθιερωμένων εννοιών και αντιλήψεων, όπως και ο προβληματισμός γύρω από ζητήματα που αφορούν τις μεθόδους και τα εργαλεία προσέγγισης του χώρου της πόλης αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. 1

2 Η έννοια του «δημόσιου χώρου» εισάγεται στη συζήτηση για την πόλη από τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα στο πλαίσιο ενός ευρύτερου προβληματισμού που επιδιώκει να απαγκιστρώσει τον αστικό χώρο από την κυρίαρχη στατική και καθαρά εδαφική του σημασία, και να τον συνδέσει με ευρύτερα κοινωνικό-πολιτικά ζητήματα. Στο πλαίσιο αυτό, αρχικά με τη μεγάλη συμβολή των κοινωνικών ερευνών και ιδιαίτερα της φεμινιστικής βιβλιογραφίας, και στη συνέχεια μέσα από διεπιστημονικές προσεγγίσεις που προκύπτουν συχνά από πολλαπλές οσμωτικές επιρροές μεταξύ διαφορετικών γνωστικών περιοχών, αναδεικνύονται ερωτήματα που αφορούν όχι μόνο τις παραμέτρους συγκρότησης του χώρου αλλά και τα κριτήρια προσέγγισής του. Αρχίζει έτσι σταδιακά να αναγνωρίζεται ο ρόλος της διαδικασίας πρόσληψης και κατανόησης, καθώς επισημαίνεται ότι ο χώρος και οι σημασίες του ποικίλλουν και μεταλλάσσονται, διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία, όπως και μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. ίνεται λοιπόν βάρος στον τρόπο με τον οποίο προσπαθούμε να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς που διέπουν τα ζητήματα του χώρου, στον τρόπο που αναζητούμε την εσωτερική λογική συνοχής συστημάτων σκέψης και συμπεριφοράς, στο πού δηλαδή στέκει κανείς για να μιλήσει για την πόλη, τί εξετάζει, ποιά ερωτήματα θέτει, πώς προσεγγίζει και πώς συναρμολογεί τις ποικίλες πληροφορίες που συλλέγει. Κεντρικός άξονας του μαθήματος αποτελεί ο δημόσιος χώρος, με τα πολλαπλά περιεχόμενά του (υλικός χώρος, χώρος αναπαράστασης, χώρος δημόσιας πρόσβασης, διεκδίκησης και συμμετοχής), που αποτελούν σήμερα σημαντικό αντικείμενο σχεδιασμού, καθώς και πολιτικό επίδικο με σύνθετες συνδηλώσεις, που γίνονται ακόμη συνθετότερες στη συγκυρία της κρίσης. Βασικός στόχος του μαθήματος είναι τα ζητήματα αυτά να (επαν)εξεταστούν από την οπτική του φύλου, αναδεικνύοντας έτσι τη σημασία που έχει το φύλο για την οργάνωση και τη διαμόρφωση του χώρου αλλά και, αντίστροφα, ο χώρος για την κατασκευή του φύλου και τη συγκρότηση έμφυλων ταυτοτήτων. Με άλλα λόγια, στο μάθημα γίνεται προσπάθεια εξοικείωσης με ένα πολυσύνθετο πλαίσιο προβληματισμού και θεωρητικών διερευνήσεων που επιχειρεί να αναδείξει ζητήματα όπως το μεταβαλλόμενο περιεχόμενο της έννοιας του «δημόσιου», διαφορετικές νοηματοδοτήσεις και χρήσεις του δημόσιου και του ιδιωτικού χώρου, κανόνες και συμβολισμούς, πρακτικές και θεσμούς που διαμορφώνουν «οικείους χώρους», «ασφαλείς διαδρομές», αλλά και «ξένους» στην πόλη. Βασική υπόθεση είναι ότι οι θεσμοί, οι κοινωνικές πρακτικές, η καθημερινότητα, ο δημόσιος χώρος, δεν μπορούν να μελετηθούν και να κατανοηθούν με πληρότητα χωρίς αναφορά στο φύλο και τη διαπλοκή του με άλλες κοινωνικοπολιτισμικές κατηγορίες και χαρακτηριστικά της ταυτότητας όπως, μεταξύ άλλων, η σεξουαλικότητα, η «φυλή»/ εθνότητα, η κοινωνική τάξη, αλλά και η ηλικία, η αρτιμέλεια, η γεωγραφική και πολιτισμική προέλευση κατηγορίες και χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν ένα πλούσιο και πολύπλοκο πλέγμα διαφορετικοτήτων. οργάνωση των σεμιναρίων και της άσκησης Ο χώρος παράγεται τόσο υλικά όσο και εννοιολογικά. Από την οπτική του φύλου, αυτό σημαίνει ότι ο χώρος είναι έμφυλα προσδιορισμένος όχι μόνο εξαιτίας των διαφορετικών τρόπων κατοίκησης και οικειοποίησής του από άνδρες και γυναίκες, αλλά επίσης νοηματοδοτείται και παράγεται ως έμφυλος μέσα από τις αναπαραστάσεις του. 2

3 Η άσκηση του μαθήματος θα εστιάσει σε αυτές ακριβώς τις αναπαραστάσεις (εικόνες και λόγο), και πιο συγκεκριμένα στα νοήματα των συμβολικών προϊόντων των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, διερευνώντας έμφυλες διαστάσεις της συγκυρίας της κρίσης, και κυρίως τη διαπλοκή τους με συγκεκριμένους χώρους της πόλης. Η διερεύνηση αυτή έχει στόχο να προσεγγιστούν κριτικά, με την οπτική του φύλου, οι κυρίαρχες αφηγήσεις για την κρίση και να αναδειχτούν εναλλακτικοί τρόποι ανάγνωσης και κατανόησης του χώρου. Το μάθημα περιλαμβάνει (α) σεμινάρια με σύντομες διαλέξεις γύρω από τη θεματολογία του μαθήματος και (β) μικρά εργαστήρια με αντικείμενο την επεξεργασία της άσκησης σύμφωνα με το πιο κάτω διάγραμμα: (1) παρουσίαση του μαθήματος εισαγωγική συζήτηση Αβδελά Έφη, 2011, «Το φύλο στην (σε) κρίση ή τι συμβαίνει στις γυναίκες σε χαλεπούς καιρούς», Σύγχρονα Θέματα, 115, σ (2) φύλο και χώρος: ανιχνεύοντας δύο όχι και τόσο προφανείς έννοιες (Ντίνα Βαΐου) Βαΐου Ντίνα, 1994, «Η πόλη: ένας χώρος για τις γυναίκες;», στο συλλογικό τόμο Αναπαραστάσεις της θηλυκότητας. Φεμινιστικές προσεγγίσεις, Κέντρο Έρευνας και Τεκμηρίωσης, Αθήνα, σ Βαρίκα Ελένη, 1985, «Αόρατη εργασία και επιδεικτική κατανάλωση: ίχως ρολόι ούτε μισθό εικόνες και πραγματικότητα των γυναικών των μεσαίων στρωμάτων στην Αθήνα ( )», Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου ιστορίας Νεοελληνική πόλη, οθωμανικές κληρονομιές και ελληνικό κράτος, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, τόμος Α, σ Μαρνελάκης Γιώργος, 2003, «Μεταλλαγές των ιδεών για την έννοια του φύλου», αδημοσίευτο άρθρο Massey Doreen, 1994, Flexible Sexism, in Space, Place and Gender, University of Minnesota Press, Minneapolis (μτφ. αναδημοσίευση στο Κομπρεσέρ, 2011:1, Τεντοκάλη Βάνα, 2007, «Ανιχνεύοντας το φύλο στο χώρο», στο: Γιώτα Παπαγεωργίου (επιμ.), Εμφυλοι μετασχηματισμοί, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο, σ ( documents/gend_trans_proceedings.pdf) (3) δημόσιος χώρος και φεμινιστικές προσεγγίσεις Βαΐου Ντίνα, 2004, «ημίο/ιδιωτικό. Στερεότυπα φύλου και αποκλεισμοί στην πόλη», Αρχιτέκτονες, 34, σ Βαΐου Ντίνα & Καλαντίδης Άρης, 2009, «Πόλεις των άλλων. Καθημερινές πρακτικές και συγκρότηση του δημόσιου χώρου», στο: Μ. Σπυριδάκης (επιμ.), Χωρικοί μετασχηματισμοί και κοινωνική έρευνα, Νήσος, Αθήνα, σελ Green Eileen, 1990, «Η διαδικασία του κοινωνικού ελέγχου στη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα», στο: Green Eileen et al., Women s Leisure, What Leisure?, Macmillan, London, κεφ. 6, μετάφραση: Σ. Βωβού & Ντ. Βαΐου Μίχα Ειρήνη, 2012, «ημόσιος χώρος και συμμετοχική επικοινωνία : αναπροσδιορίζοντας κανόνες και όρια στις συλλογικές διεργασίες», στο: Σαμαρτζής Παναγιώτης & Παναγιωτάτου Ελίζα, Συμμετοχική επικοινωνία και τοπική ανάπτυξη. Διαμορφώνοντας προοπτικές ανάπτυξης σε περίοδο κρίσης. Ένα πείραμα στον πρώην Δήμο Αυλώνος Νομού Ευβοίας, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Εργαστήριο Μεθοδολογίας και Ρύθμισης του Χώρου, σ ( (4) εργαστήριο: παρουσίαση θεωρητικών κειμένων (5) φύλο και ΜΜΕ Bondi Liz, 2003, «Έμφυλα σύμβολα και αστικά τοπία», στο: A. Cuthbert (ed.), Designing Cities. Critical Readings in Urban Design, Blackwell, Oxford, pp (μεταφρασμένο στην ιστοσελίδα του Φύλου και Χώρου) 3

4 Κωνσταντινίδου Χριστίνα, 2007, «Φεμινιστικές προσεγγίσεις των μέσων επικοινωνίας. Από τη βεβαιότητα στη θεωρητική και μεθοδολογική αμηχανία», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 123, Α -Β, σ ( Rosalind Pollack Petchesky, 1997, Fetal Images, The Power of Visual Culture in the Politics of Reproduction, in Lancaster Roger N. & di Leonardo Micaela, The Gender/Sexuality Reader, Routledge, New York and London, pp Silveirinha Maria Joao, 2007, Displacing the political, Feminist Media Studies, 7:1, pp Whelehan Imelda, 2004, Having it all (again?), ESRC Seminar, 19 November (6) εργαστήριο: πρώτες σκέψεις για την εργασία και διαμόρφωση του υλικού της ανάλυσης (7) τεχνικές Ανάλυσης Περιεχομένου και άλλες μεθοδολογικές παρατηρήσεις Berelson Bernard, 1971 (1952), Content analysis in communication research, Hafner publishing company, New York, (chapter III: Qualitative Content Analysis, pp / chapter IV: The Units of Content Analysis, pp / chapter V: The Categories of Content Analysis, pp ) Λεονάρδος Νίκος, Παπαδοπούλου ήμητρα & Ψύλλα Μαριάννα, 2011, «Η κρίση στον Τύπο. Μια θεματική και γλωσσική ανάλυση, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, , Α -Β, σ ( Μίχα Ειρήνη, 2008, «Η τεχνική της ανάλυσης περιεχομένου: εισαγωγικές επισημάνσεις», αδημ. άρθρο Σακαλάκη Μαρία, 2001, «Η ανάλυση περιεχομένου», στο: Παπαστάμου Στάμος, Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία. Επιστημονικοί προβληματισμοί και μεθοδολογικές κατευθύνσεις, Ελληνικά γράμματα, Α, Αθήνα, σ (8) λόγος και εικόνα: το παράδειγμα των κόμικς Κουκούλας Γιάννης, 2005, Γυναίκες στα κόμικς: Ηρωίδες για κάθε χρήση, Futura, Αθήνα Μίχα Ειρήνη, 2009, «Αληθοφανείς και ευανάγνωστες αναπαραστάσεις του χώρου: Το παράδειγμα των κόμικς», Γεωγραφίες, 15, άνοιξη 2009, σ Robbins Trina, 2002, Gender Differences in Comics, Image & Narrative, 4, Image andnarative.be (9) εργαστήριο: έμφυλες αναπαραστάσεις. Συζήτηση γύρω από δυο παραδείγματα Κωνσταντινίδου Χριστίνα, 2007, «Το κοινωνικό φύλο στο περιοδικό Έψιλον της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας», στο: Γιώτα Παπαγεωργίου (επιμ.), Εμφυλοι μετασχηματισμοί, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο, σ ( Nochlin Linda, 1990, «Γυναίκες, τέχνη και εξουσία», Δίνη, 5, Ιούνιος, σ (10) εκφραστικά μέσα και έμφυλες συνδηλώσεις ( ημήτρης Σεβαστάκης) Mitchell W.J.I., 1998, An Interview with Barbara Kruger, in Landes Joan B., Feminism, the Public & the Private, Oxford University Press, Oxford and New York, pp Perry Gill (ed.), 1999, Gender and art, Yale University Press, New Haven (11) εργαστήριο: ανάλυση κειμένων επεξεργασία της εργασίας (12) εργαστήριο: σύνθεση των διερευνήσεων επεξεργασία της εργασίας (13) παρουσίαση και παράδοση των εργασιών ζητούμενα του μαθήματος εργασία Το μάθημα βασίζεται στην ενεργό και ουσιαστική συμμετοχή των σπουδαστριών και των σπουδαστών. Οι διαλέξεις θα είναι περιορισμένης διάρκειας έτσι ώστε μεγάλο μέρος του μαθήματος να αφιερώνεται σε διερευνητικές συζητήσεις γύρω από τα προτεινόμενα για κάθε σεμινάριο κείμενα, ή/και άλλα συναφή με το θέμα της διάλεξης. Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ολοκλήρωση της άσκησης, σταδιακά, κατά τη διάρκεια του εξαμήνου. 4

5 Για την τελική αξιολόγηση, οι σπουδάστριες και οι σπουδαστές θα παραδώσουν στο τελευταίο σεμινάριο του μαθήματος μια εργασία, η οποία μπορεί να είναι και ομαδική (ομάδες 2-3 ατόμων). Προτεινόμενο θέμα εργασίας: διερευνώντας έμφυλες αναπαραστάσεις της πόλης στα ΜΜΕ Η εργασία οργανώνεται γύρω από τις έμφυλες νοηματοδοτήσεις του δημόσιου χώρου μέσα από την ανάλυση αναπαραστάσεων των ΜΜΕ. Το ερευνητικό υλικό θα διαμορφωθεί με βάση ένα συγκεκριμένο θεωρητικό ερώτημα σχετικό με τη θεματολογία του μαθήματος, και μπορεί να αποτελείται από δημοσιογραφικά άρθρα (εικονογραφημένα ή μη), πολιτικέςειδησεογραφικές εκπομπές της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου ή/και ανάλογα κείμενα από το διαδίκτυο. Μέσα από τη μελέτη αυτή, κάθε ομάδα θα προσεγγίσει ερωτήματα όπως (ενδεικτικά) τα παρακάτω: ερμηνείες και χαρακτηριστικά που αποδίδονται στη σχέση φύλου και χώρου, αξιολογήσεις των χαρακτηριστικών αυτών, νοηματοδοτήσεις του δημόσιου χώρου: όρια και αποκλεισμοί συμβολισμοί, συμπεριφορές, αξίες και πρότυπα, διπολικά σχήματα: δημόσιο/ιδιωτικό, «εμείς»/οι «άλλοι», ασφαλείς/επικύνδινοι χώροι, επίκαιρα ζητήματα: έμφυλες διαστάσεις της συγκυρίας της κρίσης, παραπομπές σε άλλα κείμενα και εικόνες (αναπαραγωγή, επανάληψη των νοημάτων), τεχνάσματα αναπαράστασης και αυθεντικοποίησης των χαρακτηριστικών, βαθμό συναισθηματικότητας του υλικού κ.ά. Η εργασία αποτελεί επίσης άσκηση για την εφαρμογή των τεχνικών ανάλυσης περιεχομένου και συναφών μεθόδων προσέγγισης αναπαραστάσεων. Τα ερωτήματα που θα τεθούν στο υλικό μπορούν να αφορούν «τι λέει» το περιεχόμενο, ή/και «πώς το λέει» και θα διαμορφωθούν μέσα από την εξοικείωση με τη βιβλιογραφία του μαθήματος καθώς και μέσα από πολλαπλές αναγνώσεις (ή ακούσματα) του ίδιου του υλικού. Η μεθοδολογία για την επιλογή και την ανάλυσή του υλικού κάθε ομάδας θα συζητηθεί και θα αποσαφηνιστεί στα εργαστήρια του προγράμματος. Το τελικό αποτέλεσμα της εργασίας θα έχει τη μορφή μικρού δοκιμίου περιορισμένης έκτασης, το οποίο μπορεί να συνοδεύεται από αποσπάσματα του υλικού, σχέδια, σκίτσα, collage, πίνακες, ηχητικό υλικό, video ή όποια άλλα μέσα έκφρασης κριθούν απαραίτητα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Τα κείμενα που προτείνονται σε κάθε σεμινάριο, καθώς και άλλα άρθρα, μελέτες και βιβλία σχετικά με τη θεματολογία του μαθήματος, συμπεριλαμβάνονται στο τεύχος σημειώσεων, στο φάκελο του μαθήματος και στην ιστοσελίδα πρόσθετα κείμενα στο φάκελο του μαθήματος: Berger John, 1993 (1972), Η εικόνα και το βλέμμα, Οδυσσέας, Αθήνα (7. οι διαφημιστικές εικόνες, σ ) Gill Rosalind, 2007, Gender and the Media, Polity Press, Cambridge, Malden Goffman Erving, 1979, Gender Advertisements, Harper Colophon Books 5

6 Hollows Joanne, 2000, Feminism, feminity and popular culture, Manchester University Press, Manchester and New York, (Introduction 2: Feminism, cultural studies and popular culture, pp / Part IV Conclusions: Feminism in popular culture, pp ) Μίχα Ειρήνη, 2008, «Επισημάνσεις και ερωτήματα για την έννοια της μαζικής κουλτούρας ή ανεπάρκειες και αδιέξοδα στις επικρατέστερες θεωρίες», στο: Βαΐου Ντίνα (επιμ.), Αναζητώντας την επιστήμη. Στα ίχνη της πόλης με τη Μαρία Μαυρίδου, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα, σ Φραγκουδάκη Άννα, 1978 Τα αναγνωστικά βιβλία του δημοτικού σχολείου: ιδεολογικός πειθαναγκασμός και παιδαγωγική βία», Θεμέλιο, Αθήνα, εισαγωγή και κεφ. 1α: Αυταρχική οικογένεια και ακραίος φυλετισμός, σ Φρειδερίκου Αλεξάνδρα, , «Ανεξάρτητα από φύλο και καταγωγή: Η ισότητα των φύλων στα γλωσσικά εγχειρίδια του δημοτικού σχολείου», Δίνη (αφιέρωμα είκοσι χρόνια μετά), 8, σ πρόσθετη ενδεικτική βιβλιογραφία: Αβδελά Έφη & Ψαρρά Αγγέλικα, 1997, Σιωπηρές ιστορίες. Γυναίκες και φύλο στην ιστορική αφήγηση, Αλεξάνδρεια, Αθήνα Βαΐου Ντίνα & Στρατηγάκη Μαρία (επιμ.), 2009, Το φύλο της μετανάστευσης, Μεταίχμιο, Αθήνα Βαΐου, Ντίνα κ.ά., 2007, Διαπλεκόμενες καθημερινότητες και χωροκοινωνικές μεταβολές στην πόλη. Μετανάστριες και ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας, L-Press, Αθήνα Butler Judith, 2008 (1993), Σώματα με σημασία. Οριοθετήσεις του «φύλου» στο λόγο, Εκκρεμές, Αθήνα Byerly Carolyn M. & Ross Karen (ed), 2004, Women and Media: International Perspectives, Wiley Λαδά Σάσα (επιμ.), 2009, Μετα-τοπίσεις. Φύλο, διαφορά και αστικός χώρος, Futura, Αθήνα Massey Doreen, 2001, Φιλοσοφία και Πολιτικές της Χωρικότητας, μτφ: Α. Πατσού, επιμ. μτφ: Ντίνα Βαΐου, Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ Παπασωτηρίου, Αθήνα McDowell Linda, 1999, Gender, identity, place, Polity Press, Oxford Ψύλλα Μαριάννα (επιμ.), 2009, Δημόσιος χώρος και φύλο, Τυπωθήτω Γιώργος αρδανός, Αθήνα Dufaux Frédéric, Gervais-Lambony Philippe, Hancock Claire, Lehman-Frisch & Moreau Sophie, 2011, «Des corps dans les espaces publics: sécurité et politique», Justice Spatiale, 4, décembre, Hancock Claire, 2011, «Genre, identités sexuelles et justice spatiale», Justice Spatiale, 3, mars, jssj.org Μάσσεϋ Ντορήν, 1995, «Η Παγκοσμιότητα του Τοπικού», μτφ: Γιάννης Παρασκευόπουλος, Νέα Οικολογία, 134, σ Πετρονώτη Μαρίνα, με τη συμμετοχή της Κ. Ζαρκιά, 1998, «Επιπτώσεις και ίχνη στην πόλη» στο Το Πορτραίτο μιας Διαπολιτισμικής Σχέσης: Κρυσταλλώσεις, Ρήγματα, Ανασκευές, Unesco/ΕΚΚΕ, Αθήνα, σ Wilson Elizabeth, 1991, Into the Labyrinth, στο The Sphinx in the City: Urban Life, the Control of Disorder, and Women, Virago, London, σ Ειρήνη Μίχα 6